Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.4052734375 KB

Ko'chirib olish

Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари 1

МУНДАРИЖА Кириш . 1- БОБ . Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шаклланишининг назарий ва ҳуқуқий асослари .......................... 1.1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи моҳияти ва унинг ҳуқуқий асослари ................................................................................................... 1.2. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи ва унинг таркибий таснифланиши . ...................................................................................... 2- БОБ . Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таҳлили ... 2.1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таркибий таҳлили .................... 2.2. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шаклланишининг корхона фойдасига таъсирининг таҳлили ........................................................... 3- БОБ . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини пасайтириш йўллари .... Хулоса ва таклифлар ........................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ................................................ Кириш Битирув малакавий ишининг долзарблиги . Жаҳон молиявийиқтисодий инқирози жараёнида мамлакатимизда ишлаб чиқаришни модернизация қилиш , техник янгилаш ва диверсификация қилиш , иновацион технологияларни кенг жорий этиш ишлари кенг кўламда амалга оширилмоқда . Шу аснода , мазкур субъектлар молиявий муносабатларини бозор талабларига жавоб берадиган даражада такомиллаштириш , маҳсулот 2

ишлаб чиқариш таннархини самарали камайтириш орқали экспорт салоҳияти юксалтириш корхоналарни келгусида мувофақиятли ривожланишини таъминлайди . Шу сабабли , глабал молиявий инқироз шароитида молия - банк тизимини қўллаб - қувватлаш , корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтиришда юзага келадиган муаммоларни ҳал этиш ва уларнинг молиявий барқарорлигини янада ошириш энг долзарб масалалардан бири бўлиб ҳисобланади . Президентимиз И . А . Каримов таъкидлаганларидек , “ Банк тизимини қўллаб қувватлаш , ишлаб чиқишни модернизация қилиш , техник янгилаш ва диверсификация қилиш , инновацион технологияларни кенг жорий этиўш ва жаҳон бозорида янги марраларга чиқишнинг ишончли йўлидир 1 ” Шунингдек , юртбошимизнинг ушбу Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари асарида ҳамда инқирозга қарши чоралар дастурининг аниқ бўлимлаи – белгиланган комплекс чора - тадбирлар қуйидаги асосий вазифаларни ҳал этишга қаратилган . Жумладан , “ қатъий тежамкорлик тизимини жорий этиш , ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархини камайтиришни рағбатлантириш ҳисобидан корхоналарнинг рақобатбардошлигини ошириш . Шу мақсадда 2008 йил хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодиётимиздаги етакчи тармоқ ва соҳаларда маҳсулот таннархини камида 20 фоизга туширишга қаратилган чора тадбирларни амалга ошириш борасидаги таклифларни маъқулланганини қайд этиш лозим ” 2 . Шунинг учун , кенг институционал ислоҳотларни амалга ошириш омилларидан бири , корхоналарнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш ҳамда ҳозирги глабал молиявий - иқтисодий инқироз шароитида 1 Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари – Т .: Ўзбекистон , 2009. 14- бет . 2 Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари – Т .: Ўзбекистон , 2009. 33-34- бетлар . 3

корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтиришдаги муаммоларни ҳал этиш йўлларини молиявий - иқтисодий асосларини такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш лозимлиги мазкур битирув малакавий ишининг долзарблигини билдиради . Битирув малакавий иши мавзусининг ўрганилганлик даражаси Мазкур муаммонинг назарий асослари дастлаб А . Смит , А . Тюрго , Ж . Б . Сей , Й . Шумпетр , Л . Мизес , Ф . Хаек каби классик иқтисодчилар томонидан тадқиқ этилган . Шунингдек , корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтириш муаммоларини ҳал этиш йўлларини ғарб ва МДҲ мамлакатлари иқтисодчи олимлари А . И . Агаев , А . В . Бусигин , Б . А . Райзберг , В . Радаев , Г . Гросс , Д . Ғ . Ғозибеков , Ж . Филипс , Л . И . Абалкин , М . Г . Лапуста , Р . Хизрич , С . Питерс кабилар ўз асарларида ёритган . Мамлакатимиз иқтисодчи олимларидан А . В . Ваҳобов , А . Сотволдиев , М . Б . Ҳамидуллин , М . Тўлаходжаева , М . Ш . Шарифхўжаев , С . С . Ғуломов , Х . Н . Жамолов , Э . Гадоев , Ю . М . Иткин кабилар ўз асарларида маҳсулот таннархи ва уни пасайтириш масалалари ёритилган . Битирув - малакавий ишининг мақсади ва вазифалари . Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози шароитида корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини пасайтириш йўлларини аниқлаш ва бу бўйича илмий хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборатдир . Ушбу белгиланган максадга эришиш учун куйидаги муҳим вазифалар белгилаб олинди : - Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таркибини ўрганиш ; - Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шакллантирувчи харажатларни таҳлил қилиш ; - Маҳсулот таннархининг шаклланишига таъсир этувчи омилларни аниқлаш ; - Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархининг корхона фаолиятига таъсирини таҳлил қилиш ; 4

- Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархининг рентабеллигини аниқлаш ; - Жаҳон молиявий иқтисоди инқирози шароитида корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтириш бўйича илмий асосланган таклифлар бериш ; - Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларининг корхона умумий харажатлари таркибидаги ўрнига баҳо бериш . Битирув - малакавий ишининг объекти ва предмети . Маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар ҳамда уларнинг молиявий ҳисоботлари мазкур ишимизнинг объекти ҳисобланади . Ушбу корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи , уни бугунги кундаги ҳолати ва уни янада камайтириш йўлларини аниқлаш мазкур ишимизнинг предмети ҳисобланади . Битирув - малакавий ишининг назарий ва услубий асослари . БМИ нинг назарий манбаси сифатида Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримовнинг ҳалқаро миқиёсда юқори баҳоланаётган ва ижобий натижаларини мамлакатнинг тароққиёти тажрибаси тасдиқланаётган танланган асарлари тўпламига киритилган китобларидан , кўплаб мақола ва чиқишларида бозор иқтисодиётига ўтиш борасидаги вазифалари ҳақидаги асарлари , асос қилиб одинган . Илмий ишнинг предмети таҳлил қилинаётган пайтда биз шу масалаларга бевосита алоқадор бўлган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган қонунлар , Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармоишлари , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг қарорлари , Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг меъёрий ҳужжатларидан , оммавий ахбарот воситалари ва турли матбуот органларида эълон қилинган материалларидан кенг фойдаланилди . Битирув малакавий ишининг таркибий тузилиши . Битирув малакавий иши кириш қисми , учта боб , хулоса ва таклифлар ва фойдаланилган 5

адабиётлар руйхатидан иборат бўлиб , ўз ичига ... та жадвал , ... та диаграмма ва .... та чизмани олган . 1- Боб . Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шаклланишининг назарий ва ҳуқуқий асослари . 1.1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи моҳияти ва унинг ҳуқуқий асослари . Мамлакатимиз бозор иқтисодиётига босқичма - босқич ўтаётган ҳамда бугунги кундаги жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози кечаётган бир шароитда мамлакатда рақобатбардош маҳсулот ( иш , хизматлар ) ишлаб чиқариш катта аҳамиятга эга . Бунинг учун мамлакатда истеъмолчилар эҳтиёжини қондира оладиган арзон ҳамда сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш лозимдир . Бунда асосий кўриладиган масалардан бири маҳсулот таннархини ўрганиб уни имкон қадар пасайтиришдан иборат . Маҳсулот таннархи – шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетган барча бевосита ва билвосита харажатларнинг қиймат ифодасидир . Маҳслот ( иш , хизмат ) таннархи – маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган табиий ресурслар , хом ашё , материаллар , ёқилғи , энергия , асосий воситалар , меҳнат ресурслари , ва бошқа харажатларнинг қиймат баҳоси . Корхоналарда маҳсулот таннархи ҳисоби Вазирлар маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги Маҳсулот ( ишлар , хизматлар ) ни ишлаб чиқариш ва ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида НИЗОМга мувофиқ амалга оширилади . Маҳсулот таннархи таркибига қуидаги харажатлар киритилади . Бу харажатлар корхона маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашиб маҳсулот таннархини шакллантиради : • Моддий харажатлар ; • Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари ; • Ижтимоий суғуртага ажратмалар ; 6

• Амартизация харажатлари ; • Бошқа харажатлар . Моддий харажатлар – ишлаб чиқаришнинг асосий харажатларидан бири бўлиб , маҳсулот ( иш , хизмат ) ларга қараб жами ишлаб чиқариш харажатларининг 60-80 % атрофида бўлиши мумкин . Моддий харажатлар ўз ичига хом ашё ва материалларга қилинган харажатларни ўз ичига олади . Хом ашё ва материалларга қилинган харажатлар дейилганда , маҳсулот сотиб олгандан то корхонага олиб келгунга қадар барча комиссион ва воситачилик харажатлар тушунилади . Моддий харажатларга қуйидагиларни киритишимиз мумкин : • Технологик мақсадлар ва хўжалик эҳтиёжларига сарфланадиган ёқилғи ва энергия харажатлари ; • Ярим тайёр маҳсулотларни сотиб олиниши ; • Маҳсулотга тара ва упаковка учун харажатлар ; • Арзон ва тез эскирувчан инвентарларнинг эскириши ; • Табиий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ солиқлар ва ажратмалар ; • Ички ишлаб чиқариш билан боғлиқ бракдан йўқотишлар ; • Ишлаб чиқариш жараёнида хизмат қиладиган транспорт харажатлари ; • Ишлаб чиқаришда иштирок этадиган бошқа бошқа харажатлар . Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари – бу корхонанинг асосий ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувчи ишчи ва ходимлар меҳнат ҳақлари , жумладан рағбатланттирувчи ва компенсацион тўловлар учун харажатлардир . Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари ўз иқига қуйидагиларни олади : • Лавозимдаги оклади , тариф ставклараига мувофиқ аниқ бажарилган ишлар учун тўловлар ; • Ишчиларга маҳлум бир тартибда берилган маҳсулот қиймати ; • Ишлаб чиқариш натижалари учун окладга қўшимча мукофот ва устамалар ; 7

• Ишчиларга текин кўрсатиладиган коммунал хизматлар , озиқ овқат , уйжой ҳақини тўлаш учун харажатлар ; • Ишчиларга тўланадиган бошқа кўринишдаги харажатлар . Маҳсулот таннархи шаклланишида таъсир этувчи харажатлардан бири ижтимоий суғурта фондига ажратма ҳисобланади . Бу ажратма корхонада шаклланадиган иш ҳақи фондига нисбатан ҳисобланади . Корхонада қанча иш ҳақи фонди шаклланса , шу суммага нисбатан 25 фоиз ажратилади . Бунда 25 % дан 24,8 % и давлат пенсия фондига ўтказилади , 0,1% и бандлик фондига , қолган 0,1 % и касаба уюшмалари фондига ўтказилади . Умуман олганда бу 25 % ли ажратма давлатнинг иқтисодиётни тартибга солиб туришда ҳамда давлат пенсия фондини шакллантиришда фойдаланилади . Иш ҳақи фонди ишчиларга меҳнат ҳақи тўлаш учун шакллансада , лекин унга қўшимча тарзда корхонанинг ўзи бу фондга нисбатан ижтимоий суғурта фондига ажратма тўлашга мажбурдир . Шунинг учун амалиётда корхоналар ишчиларга иш ҳақи ҳисоблашда албатта бу ажратмани ҳам ҳисобга олади . Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига кирувчи бошқа харажатлар . Бу харажатларга корхона мулкини мажбурий суғурта қилиш , белгиланган тартибдаги сафар харажатлари , кадрлар тайёрлаш бўйича харажатлар , алоқа хизматлари учун тўловлар , брак туфайли келиб чиқадиган йўқотишлар , ёнғиндан сақлаш ва қўриқлаш харажатлари , ижара харажатлари ва бошқа барча ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатлар . Миллий иктисодиётдаги ишлаб чиқариш бирликлари ( корхона ) ўз фаолияти натижаларидан кўпрок даромад олишга ҳаракат қилади . Ҳар қандай корхона нафақат ўзининг товарини анча юқори баҳоларда сотишга , балки маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни сотишга қилинадиган сарфхаражатларни камайтиришга ҳам интилади . 8

Товарларни сотиш баҳолари асосан корхона фаолиятига боғлик бўлмаган ташқи шароитлар билан белгиланса , ишлаб чиқариш сарфхаражатлари корхонанинг ишлаб чиқариш ва тайёр товарларни сотиш жараёнларини ташкил килиш самарадорлиги даражасига боғлик . Лекин ҳар қандай товарни ишлаб чиқариш ва сотиш учун маълум сарф харажатлар талаб этилади . Ишлаб чиқариш сарф - харажатлари деганда товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга етказиб беришга килинадиган барча сарфлар тушунилади . Ишлаб чиқариш сарф – харажатлари таркибига хом ашё , асосий ва ёрдамчи материллар , ёнилғи ва энергия учун килинган харажатлар , асосий капитал амортизацияси , иш хақи ва ижтимоий суғуртага ажратмалар , фоиз тўловлари ва бошқа харажатлар киради . Ишлаб чиқаришга килинган барча сарф - харажатларнинг пулдаги ифодаси махсулот таннархини ташкил килади . Ишлаб чиқариш харажатларини иккига булиб ўрганиш мумкин : бевосита ишлаб чиқариш харажатлари ва муомала харажатлари . Ишлаб чиқариш харажатлари деганда маҳсулотни бевосита ишлаб чиқариш учун қилинадиган барча сарфлар ( иш ҳаки , хом ашё ва минерал сарфлари , амортизация ва х . к ) тушунилади . Товар бирлигининг қийматида ишлаб чиқариш харажатлари фақат унинг бир кисмини ташкил килади . Ишлаб чиқариш харажатлари товар кийматидан фойда миқдорига кам . Муомала харажатлари тушунчаси товарларни сотиш жараёни билан боғлик бўлиб , шу товарларни ишлаб чиқарувчидан олиб , истеъмолчига етказилгунча кетадиган сарфларга айтилади . Улар икки гурухга булинади : қўшимча муомала харажатлари ва соф муомала харажатлари . Товарларни ўраш , қадоқлаш , саралаш , транспортга ортиш , ташиш ва сақлаш харажатлари қўшимча муомала харажатлари ҳисобланади . Муомала харажатларининг бу турлари ишлаб чиқариш харажатларига яқин туриб , товар қийматига 9

киради ва унинг қийматини оширади . Харажатлар товарлар сотилгандан кейин олинган пул тушум суммасидан қопланади . 1.1.1- чизма Корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш билан боғлиқ харажатлар 3 1.1.1- чизмада корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ҳамда муомала харажатлари ва уларнинг таркибини кўришимиз мумкин . Демак бунда ишлаб чиқариш харажатларига юқорида такидлаганимиздек хом ашё материаллари , ёқилғи ва мойлаш ҳаражатлари , иш ҳақи харажатлари , амартизация харажатлари , амартизация ҳамда бошқа харажатлар киритилган . Муомала харажатлари давр харажатлари ҳам деб аталади . Соф муомала харажатлари ( сотувчи маоши ва бошқалар ), маркетинг ( истеъмолчилик талабини ўрганиш ) реклама ва шу каби харажатлардан иборат бўлади . Соф муомала харажатлари товар қийматини оширмайди ва ишлаб чиқариш жараёнида яратилган товарни сотгандан кейин олинган фойда ҳисобидан қопланади . Хозирги замон сарф - харажатлар ғояси бўйича корхона ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладигон ресурслар ўз ресурслари ёки жалб 3 Маълумотлардан фойдаланган ҳолатда муаллиф томонидан тайёрланди 10 ХАРАЖАТЛАР Ишлаб чиқариш харажатлари Муомала харажатлари Иш ҳақи харажат лари Хом ашё ва материал харажатлари Ёнилғи ва мойлаш материалларига харажатлар Амартизация харажатлари Қўшимча муомала харажатлари Соф муомала харажатлари Бошқа харажатлар

қилинган ресурслар бўлиши мумкин . Шунга кўра харажатлар ички ёки ташки харажатларга бўлинади . Ташки харажатлар корхона ўзи учун зарур ресурс ва хизматларга тўловларни амалга ошириши натижасида вужудга келадиган харажатлардир . Бундай харажатларга ёлланма ишчилар иш хақи , хом ашё ва материаллар учун тўловлар , кредит учун фоиз тўловлари , ижарага олинган ер учун рента , транспорт хизмати ва бошқа ҳар хил хизматлар учун тўловлар киради . Ташки харажатлар тўлов хужжатлари билан расмийлаштирилади , шу сабали бухгалтерия харажатлари деб ҳам аталади . Корхонанинг ўзига тегишли бўлган ресурслар фойдаланиш билан боғлик харажатлар ички харажатлар дейилади . Бундай харажатлар пул тўловлари шаклида чиқмайди . Шу сабали ички харажатлар даражасини баҳолаш ўз ресурслари кийматини шунга ўхшаш ресурсларнинг бозор баҳоларига таққослаш орқали амалга оширилади . 2.1.2- чизма Ишлаб чиқариш харажатларининг ички ва ташқи харажатларга ажратилиши 4 4 Маълумотлардан фойдаланган ҳолатда муаллиф томонидан тайёрланди 11 Ишлаб чиқариш харажатлари Ташқи харажатлар Ички харажатлар Меҳнат ҳақи харажатлари Бино , иншоот амартизацияси Хом ашё харажатлари Машина , ускуна амарт - яси Ёқилғи энегияга харажатлар Ижара ҳақи Транспорт ва алоқа хизматларига харажатлар Қарз маблағлари ва унинг фоизи учун харажатлари Банк хизматлари учун харажатлар Меъёрдаги фойда

Мазкур корхона доирасида тадбиркорлик фаолиятини ушлаб туриш учун зарур бўлган тўлов - нормал ( меъёридаги ) фойда ҳам , рента ва иш ҳақи билан бирга харажатларнинг таркибий қисми ҳисобланади . Сарф харажатлар ички ва ташқи харажатларга ажратиш , корхона иктисодий фаолияти самарадорлигини ошириш йулларини киёсий тахлил килиш имкониятини беради . Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига боғлиқлик даражасига қараб доимий ва ўзгарувчи харажатлар ҳам фарқланади . Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига ( қисқариш ёки ортиши ) боглик булмаган товарларнинг ҳажмига таъсир этмайдиган харажатлар доимий харажатлар дейилади . Доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмига боғлик бўлмайди , унинг ўсишига ҳам бевосита таъсир этмайди ва ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай , ҳатто нолинчи ҳажмида ҳам мавжуд бўлади . Бунга корхонанинг тўлов мажбуриятлари ( заёмлар бўйича фоиз ва бошқа ), солиқлар , амортизация ажратмалари , ижара ҳақи , қўриқлаш хизматига тўлов , ускуналарга хизмат кўрсатиш сарфлари , бошқарув ходимлари маоши ва шу кабилар киради . Ўзгарувчи харажатлар ишлаб чиқариладиган товар миқдорини ошишига ёки камайишига таъсир қилади ва ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига боғлиқликда ўзгаради . Унга хом ашё , материал , ёнилги - транспорт хизмати , ишчилар иш ҳақи ва шу кабиларга қилинадиган сарфлар киради . Ишлаб чиқаришнинг хар бир даражасида доимий ва ўзгарувчан харажатлар йиғиндиси умумий ёки ялпи харажатларни ташкил қилади Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга килинадиган сарф харажатларни ҳисоблаш учун ўртача умумий , ўртача доимий ва ўртача ўзгарувчан харажатлар тушунчаларидан фойдаланади . Ўртача умумий харажатлар ялпи ( умумий ) харажатларнинг ишлаб чиқарилган товар микдорига нисбатига тенг . Ўртача доимий харажатлар доимий харажатларни ишлаб чиқарилган махсулот миқдорига бўлиш йули 12

билан аниқланади . Ўртача ўзгарувчан харажатлар ўзгарвчи харажатларни ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорига бўлиш йули билан аниқланади . Энг юқори даражада фойда олишга эришиш учун товар ишлаб чиқаришнинг зарур миқдорини аниқлаш зарур . Бунда иқтисодий таҳлил воситаси бўлиб қўшимча харажат тушунчаси хизмат қилади . Аввало қўшимча харажат деб , кейинги қушилган маҳсулотларнинг ҳар битта бирлигини ишлаб чиқариш билан боғлик қўшимча харажатларга айтилади . Қўшимача харажатларни ҳар бир навбатдаги чиқарилган қўшимча маҳсулот бирлиги учун аниқлаш мумкин . Корхона фойдаланадиган кўплаб ресурслар миқдори , яъни жонли меҳнат , хом - ашё , ёнилғи ва энергия сарфлари товар ҳажмининг ўзгаришига тез ва осон таъсир қилади . Бошқа ресурслар сарфи таъсирида товар ҳажми ўзгариши учун узоқ вақт талаб қилинади . Масалан , оғир саноат тармоқларининг ишлаб чиқариш қувватлари анча узоқ вақт оралиғида махсулот миқдорини ўзгартиришига таъсир қилиши мумкин . Демак , ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олишга вақт омили , яъни харажат килинган пировард натижаси олингунча ўтган давр сезиларли таъсир кўрсатади . Шу сабабли вақт омилидан келиб чиқиб , ишлаб чиқариш харажатларини қисқа ва узоқ муддатли даврда алохида тахлил килинади . Корхона ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгартириш учун қисқа муддатли даврда фақат ўзининг ўзгарувчи харажатлари миқдорини ўзгартириши мумкин . Бу қисқа муддатли харажатлардир . Ишлаб чиқариш қувватлари эса ( ишлаб чиқариш иншоатлари майдони , машина ва ускуналар миқдори ) доимий бўлиб қолади , ҳамда бу давр фақат улардан фойдаланиш даражасини ўзгартириш учун етарли бўлиши мумкин . Узоқ муддатли давр – бу корхонанинг ишлаб чиқариш қувватларини ҳам ўз ичига олган , бугун банд бўлган ресурслари микдорини ўзгартириш 13

учун етарли бўлган даврдир . Бу давр давомида бошқа тармоклар фаолият қилиб турган корхоналар мазкур тармоққа кириб келиши мумкин . Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки , ишлаб чиқариш қувватларининг ўзгариши тақозо килинган қисқа ва узоқ муддатли давр давомийлиги айрим тармоқ ва корхона хусусиятидан келиб чиқиб фарқланиш мумкин . Масалан , енгил саноат тармоғида кийим кечак ишлаб чиқарадиган кичкина фирма , бир неча қўшимча тикув машина ўрнатиш билан ўзининг ишлаб чиқариш қувватларини қисқа вақтда ( бир неча кунда ) ошириш мумкин . Оғир саноат тармоқларида янги қувватларни ишга тушириш учун бир неча йил талаб килинади . Оқибат натижасида барча харажат турлари ўзгаради ва ўзгарувчи микдорлар бўлиб колади . 1.1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи ва унинг таркибий таснифланиши . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида мамлакатда инқироздан чиқиш мақсадида амалга оширадиган энг асосий масалалардан бири мамлакатда жаҳон талабларига жавоб берадиган , сифатли , рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳисобланади . Бунда кўриладиган асосий мақсад арзонроқ ҳамда рақобатбардош , сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришдан иборат . Бунинг учун ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархи ўрганиб уни имкон қадар пасайтириш катта аҳамиятга эга . Мамлакатимизда маҳсулот ( иш , хизмат ) лар ҳисоби 1999 йил 5 февралдаги 54- сонли қарорига илова Маҳсулот ( ишлар , хизматлар ) ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низомга мувофиқ амалга оширилади . Бугунги кунда амалда бўлган ушбу Низомга мувофиқ маҳсулот ( иш , хизмат ) ни ишлаб чиқариш харажатлари таркибига кирадиган моддалар сирасига ўзгартиришлар киритилган . Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар таркибини аниқлашдан мақсад : 14

1. Бухгалтерия ҳисоби счётида жами харажатлар тўғрида тўлиқ ва аниқ маълумотларга эга бўлиш , корхона фаолиятини рентабеллиги ва бозор иқтисодиёти шароитида рақобатбардошлилигини аниқлаш ; 2. Маҳсулот ( иш , хизмат ) лар таннархини аниқ ҳисоб - китобини қилиш ; 3. Маҳсулот таннархига киритилмайдиган харажатларни алоҳида таркиблаш ва уларни молиявий натижавийликка боғлаш ; 4. Ишлаб чиқариш харажатларини юзага чиқиши ва жавобгарлик марказлари бўйича ҳисобга олиш ва назорат қилиш ; 5. Солиқ тўланадиган базани аниқ ҳисоб - китобини юртиш ва бу орқали ишлаб чиқариш харажатлари ҳамда корхона сарфларини бошқаришни ташкил этишдан иборатдир . Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқараётган маҳсулотлари таннархини таҳлил қилишда қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратилади : • Ишлаб чиқариш харажатларини ўрганиш ва уларнинг ҳолатига баҳо бериш ; • Маҳсулот таннархини пасайтириш бўйича белгиланган режани бажарилиши ва динамикасини назорат қилиш ; • Ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элементи ва калькуляцион моддалари бўйича ўрганиш ва уларга баҳо бериш ; • Меҳнат унумдорлиги билан иш ҳақи харажатлари ўртасидаги нисбатни ўрганиш ; • Таннархнинг ўзгариш сабабларини аниқлаш ва унга таъсир этувчи омилларни миқдор жиҳатидан ҳисоблаш ; • Айрим турдаги маҳсулот таннархини харажат моддалари бўйича таҳлил этиш ; • Таннархни пасайтириш бўйича мавжуд имкониятларни аниқлаш ва ҳакозо . Маҳсулот ( ишлар , хизматлар ) ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш 15

тартиби тўғрисидаги Низомга мувофиқ ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олишнинг умумийлиги таъминланган . Бунинг якунида маҳсулот ( иш , хизмат ) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини режалаштриш , таҳлил этиш ва назорат қилишга имконият туғилади . Мазкур Низом бухгалтерия ҳисоби мақсадларида ва солиққа тортиш мақсадларида харажатларни ҳисоблаш тартибларидаги фарқланишларини ҳисобга олиб ишлаб чиқилган . Бунда таҳлил қилишнинг асосий мақсади хўжалик юритувчи субъектларнинг бозор иқтисодиёти шароитларида рақобатга бардошлигини аниқлашдир . Низомда бухгалтерия ҳисоби бўйича фойда билан солиққа тортиладиган фойда ўртасидаги тафовутларга изоҳ берилган . Солиққа тортиладиган фойда бухгалтерия ҳисобидаги фойдадан фарқ қилишининг сабаби шундаки , давлат солиқ сиёсатига мувофиқ амалдаги солиқ қонунчилиги бўйича корхона харажатларининг бир қисми солиққа тортиладиган базага кирмайди . Низомда молиявий натижаларни шакллантиришнинг асосий қоидалари ва харажатларни гуруҳлаш берилган . Биринчи иловада корхона ҳисобот давридаги баланс фойдасини ҳисоблашда чегириладиган , лекин хўжалик субъектининг солиққа тортиладиган базасига қўшиладиган харажат моддалари берилган . Иккинчи иловада харажатлар амалга оширилиши пайтида солиққа тортиладиган базадан чегирилмайдиган , лекин кейинги даврларда чегириладиган харажатлар рўйхати берилган ( вақт бўйича фарқланишлар ). Учинчи иловада фойдаси эмас , даромади солиққа тортилаётган корхоналар учун қўшимча чегирилмайдиган харажатлар рўйхати берилган . Бугунги кунда хўжалик юритувчи субъектларнинг маҳсулотлари таннархини таҳлил қилишда асосий ахборот манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади : • Хўжалик субъектларининг бизнес режа маълумотлари ; 16

• 5- С “ Корхона сарф - харажатлари тўғрисида ” ги ҳисоботи маълумотлари ; • 1- Т “ Меҳнат ҳисоботи ” маълумотлари ; • Бухгалтерия ҳисобининг ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиб борувчи счёт маълумотлари ва бошқа турдаги қўшимча маълумотлар . Маҳсулот ( иш , хизмат ) ларни ишлаб чиқариш таннархи ишлаб чиқариш ёки қайта ишлаш жараёнида ишлатилган табиий ресурслар , хомашё , материаллар , ёқилғи , энергия , асосий воситалар ( амортизация ), меҳнат русурслари ва бошқа ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатларининг қиймат кўринишини ифода этади . Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига ишлаб чиқаришни ташкил қилиш услуби ва технологияси билан белгиланган маҳсулотни ишлаб чиқариш ( иш , хизматлар бажариш ) билан бевосита боғлиқ харажатлар киритилади . Буларга : бевосита ва билвосита моддий харажатлар , бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари , ишлаб чиқариш йўналишидаги устама харажатлар ҳамда бошқа бевосита ва билвосита харажатлар киради . Ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари таркибига қуйидагилар киради : - ташқаридан сотиб олинадиган ишлаб чиқариладиган маҳсулот таркибига кириб , унинг асосини ташкил этадиган ёки маҳсулот тайёрлашда ( иш бажаришда , хизмат кўрсатишда ) зарур компонент ҳисобланадиган хом - ашё ва материаллар ; - маҳсулотни ўраш ҳамда бошқа ишлаб чиқариш заруриятлари учун сотиб олинган материаллар , таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар , мосламалар ва бошқа меҳнат буюмлари ; - технологик мақсадлар , биноларни иситиш , барча турдаги энергияни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган четдан сотиб олинган ёқилғининг ҳамма турлари ; 17

- корхонанинг технологик , тарнспорт ва бошқа ишлаб чиқариш , шунингдек , хўжалик заруриятларига сарфланадиган сотиб олинадиган барча турдаги энергия ; - табиий камайишининг меъёр чегарасидаги моддий ресурсларнинг камомади ва бузилишларидан йўқотишлар ; Ишлаб чиқаришдаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига қуйидаги моддалар киради : - корхонада қабул қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш шакл ва тизимларига мувофиқ ишбай ҳақлари , тариф ставкалари ва мансаб окладлари асосида ҳақиқий бажарилган ишлар учун ишлаб чиқаришдаги ҳисобланган иш ҳақи ; - натура шаклида ҳақ тўлаш тартиби бўйича бериладиган маҳсулот қиймати ; - амалдаги тартибларга кўра рағбатлантирувчи тўловлар , жумладан , ишлаб чиқариш натижалари учун мукофотлар ( натурал мукофотларни қўшган ҳолда ) таъриф ставкалари ва окладларга касб маҳорати учун қўшимча устама тўловлар , амалдаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун ( шу хўжаликда бир ихтисосликдаги иш стажи учун ) ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирланишлар , мукофотлар , касб маҳорати учун таъриф стакалар ва окладларга нисбатан ) устама тўловлар , ҳаракатдаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирлашлар ; - иш режими ва меҳнат шароитлари билан боғлиқ товон тўловлари , жумладан , тунги иш вақти , иш вақтидан сўнгги иш учун тўловлар . Амалдаги Низомга мувофиқ хўжалик юритувчи субъектларнинг барча харажатлари қуйидаги гуруҳларга ажратилади : 1) Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар ; А ) Ишлаб чиқариш таннархига қўшилмайдиган харажатлар , аммо , давр харажатларига қўшиладиган харажатлар ( асосий фаолиятдан кўрилган фойдани аниқлаш учун ); 18

2) Корхонанинг умумхўжалик фаолиятидан кўрган фойда ёки зарарини аниқлашда ҳисобга олинадиган молиявий фаолият харажатлари . 3) Фавқулодда зарар ( солиқ тўлашга қадар аниқланадиган фойдани ҳисоблашда иштирок этадиган ). Хўжалик юритувчи субъектларнинг харажатларини юқоридаги таркиб бўйича гуруҳланганда , ҳар бир гуруҳ харажатлари қуйидагича туркумланади : 1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар қуйидагича туркумланади : а ) Бевосита ва билвосита моддий харажатлар ; б ) Бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари ; в ) Ишлаб чиқаришдаги маъмурий харажатлар . 2. Давр харажатлари қуйидагича туркумланади : а ) Сотиш бўйича харажатлар ; б ) Бошқарув харажатлари ; в ) Бошқа муомала харажатлари ва зарарлар . 3. Молиявий фаолият бўйича харажатлар қуйидагича туркумланади : а ) Фоизлар бўйича сарфлар ; б ) Чет эл валютаси курси ўзгаришидан кўрилган зарар ; в ) Қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолашдан кўрилган зарар ; г ) Молиявий фаолият бўйича бошқа сарф харажатлар . 4. Фавқулотда зарарлар одатда туркумланмайди . Ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатлари . 19

Маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатларга ишлаб чиқариш харажатлари деб аталади . Уларга қуйидагилар киради : - Моддий харажатлари ; - Меҳнат ҳақи харажатлари ; - Ишлаб чиқариш билан боғлиқ маъмурий харажатлар . Бевосита моддий харажатлари меҳнат ҳақи билан биргаликда дастлабки харажатларни ташкил этади . Меҳнат ҳақи ва ишлаб чиқариш характеридаги маъмурий бошқарув харажатлари биргаликда конверсия харажатларини ташкил этади . Моддий харажатлари конверсия харажатлари билан биргаликда тўлиқ ишлаб чиқариш таннархини ташкил этади . Ноишлаб чиқариш харажатлари . Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган барча харажатларга ноишлаб чиқариш харажатлари деб аталади . Улар таркибига сотиш билан боғлиқ харажатлар , илмий текшириш ва тадқиқот харажатлари , умумий ва маъмурий бошқарув харажатлари , бошқарув харажатлари , олинган кредит учун фоиз тўловлари ва бошқа ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган , харажатлар киритилади . Маҳсулот таннархини умумлаштирувчи кўрсаткичлар қуйидагиларни ташкил этади . 1. Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат ; 2. Таққосланадиган маҳсулот таннархи ; 3. Маҳсулот бирлигининг таннархи . Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятидаги харажатларни юқоридаги кўринишда туркумлаш билан бир қаторда яна қуйидаги хусусиятлари бўйича ҳам таснифлаб чиқишимз мумкин . Юзага чиқиш шаклига кўра : • асосий ишлаб чиқариш харажатлари ; • молиявий фаолият бўйича харажатлар ; • тасодифий , фавқулоддаги харажатлар . 20

Маҳсулот таннархига қўшилишига кўра : • маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар ; • маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган харажатлар . Юзага чиқиш ўрни бўйича : • бўлим бўйича қилинган харажатлар ; • цех бўйича қилинган харажатлар ; • участка бўйича қилинган харажатлар ва ҳакозо . Сотиш ҳажмига ҳисобдан чиқарилишига кўра : • маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари ; • давр харажатлари . Даврига кўра : • жорий давр харажатлари ; • келгуси давр харажатлари . Солиққа тортиладиган фойда суммасини аниқлашда ҳисобга олинишига кўра : • солиққа тортиладиган базага қайта қўшиладиган доимий тафовутлар ; • солиққа тортиладиган базага қўшиладиган даври бўйича тафовутлар ; • солиққа тортиладиган базани аниқлашда ҳисобга олинмайдиган харажатлар . Маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига мувофиқ : • ўзгарувчан харажатлар ; • ўзгармас харажатлар . Маҳсулот таннархига қўшилишига қараб : • тўғри харажатлар ( бевосита ); • эгри харажатлар ( билвосита ). Молиявий натижаларга дахлсизлиги бўйича : • маҳсулот таннархига қўшиладиган харажатлар ; • фойда ҳисобидан қопланадиган харажатлар . Таҳлил этишда ўрганиш объекти ва мақсадидан келиб чиққан ҳолда корхона харажатларининг у ёки бу туркуми бўйича ўзгаришлар ва ўзгариш 21

сабабларига баҳо берилади . Таққослаш ёки қиёсий ўрганишда жорий давр ва ўтган йил маълумотлари , бизнес режа кўрсаткичлари , ўртача кўрсаткичлар ва тармоқ бўйича бошқа маълумотлар олинади . Таққослашда кўрсаткичлар бўйича мутлоқ ўзгаришлар нисбий кўрсаткичларни қўллаш орқали тўлдирилади . 22

2- Боб . Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таҳлили . 2.1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таркибий таҳлили Мамлакатимиз ишлаб чиқарувчилари рақобатбардошлигини ошириш , маҳсулотларини ички ва ташқи бозорда сотиш ҳажмини кенгайтириш , шунингдек Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги ПФ -4058- сн фармони билан тасдиқланган Иқтисодиётнинг реал сектори базавий тармоқлари корхоналарини қўллабқувватлаш , уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора - тадбирлари дастурига ва Вазирлар маҳкамасининг 26- сонлиҚарорига мувофиқ йирик саноат корхоналари , хўжалик бирлашмалари томонидан Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ва Молия вазирлиги билан биргаликда танқидий таҳлил асосида технология жараёнларини ҳамда хом ашё , материаллар ва энергия ресурсларисарфи нормаларини мақбуллаштириш , қувватлардан фойдаланиш даражасини кўпайтириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш , фойдаланиш ва қўшимча сарф харажатларни қисқартириш , харид қилинадиган хом ашё материаллар ва бутловчи буюмлар қийматини пасайтириш , ходимлар ҳисобини мақбуллаштириш ҳисобига саноат маҳсулотлари таннархини камайтиришга йўналтирилганкомплекс чора тадбирлар ишлаб чиқилди ҳамда хўжалик бирлашмалари ва йирик саноат корхоналарида ишлаб чиқариш таннархини қисқартиришнинг Йиғма параметрлари тасдиқланди . Мазкур тасдиқланган йиғма параметрларга мувофиқ ишлаб чиқариш таннархини камайтириш даражаси республика бўйича ўртача 20,58% қилиб белгиланди . Қуйида “ Ўзбекйенгилсаноат ” давлат акциядорлик жамияти тизимидаги “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан сотилган маҳсулот таннархининг 2005-2009 йиллар давомида ўзгариш тенденциясини кўриб чиқамиз . 23

2.1.1.- жадвал “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан 2005-2009 йилларда сотилган маҳсулот таннархининг таркибий таҳлили 5 ( минг сўмда ) № Харажат элементлари 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил Харажат % да Харажат % да Харажат % да Харажат % да Харажат % да 1 Ишлаб чиқариш моддий харажатлари 147820 65,0% 149314 65,0% 162250 67,1% 185383 69,0% 281579 70,0% 2 Ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари 37524 16,5% 37903 16,5% 36271 15,0% 42987 16,0% 62350 15,5% 3 Ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар 12280 5,4% 12405 5,4% 9068 3,8% 9672 3,6% 14079 3,5% 4 Ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган асосий воситалар ва номоддий активлар амартизацияси 26608 11,7% 26876 11,7% 25994 10,8% 26867 10,0% 36203 9,0% 5 Ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар 3184 1,4% 3216 1,4% 8221 3,4% 3761 1,4% 8045 2,0% ЖАМИ 227416 100 229714 100 241804 100 268670 100 402256 100 5 “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖининг 2005-2009 йиллар учун тузилган молиявий ҳисоботи маълумотлари асосида тайёрланди .

2.1.1.- жадвалда “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан сотилган маҳсулот таннархининг 2005-2009 йиллар давомида ўзгариш тенденциясини кўришимиз мумкин . ОАЖда йиллар давомида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми ошиб борган , яъни бу 2005 йилда 227416 минг сўм бўлса , 2009 йилга келиб бу миқдор 402256 минг сўмга айланган . Шунга мос равишда ишлаб чиқаришда сарфланган моддий харажатлар 2005 йилда 147820 минг сўм бўлса , бу миқдор 2009 йилга келиб 281579 минг сўмга айланган . Ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари 2005 йилда 37524 минг сўм бўлса , бу миқдор 2009 йилга келиб 62350 минг сўмга айланган . Ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта ажратмалари 2005 йилда 12280 минг сўм бўлса , бу миқдор 2009 йилга келиб 14074 минг сўмга айланган . Ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган асосий воситалар ва номоддий активлар 2005 йилда 26608 минг сўм бўлса , бу миқдор 2009 йилга келиб 36203 минг сўмга айланган . Ишлаб чиқариш аҳамиятига эг бўлган бошқа харажатлар 2005 йилда 3184 минг сўм бўлса , бу миқдор 2009 йилга келиб 8045 минг сўмга айланган . Бундан кўринадики ОАЖда маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари маҳсулот ҳажми ошиши ҳисобига кўпайган . Умуман олганда бу кўрсаткичларнинг ҳар бири шу йиллар давомида ўсиш тенденциясига эга . Фақатгина амартизация харажатлари тўғри чизиқли усулда ҳисобга олиб борилганлиги учун унча катта ўзгариш бўлмаган . Бунда 2009 йил асосий воситаларни қайта баҳолаш ҳамда янги ишлаб чиқариш учун асосий воситалар олинганлиги ҳисобига шу йилда унга нисбатан ҳисобланган амартизация суммаси ҳам ошиши кузатилган . Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми маълумотлардан кўринадики 2008 ва 2009 йилларда олдинги йилларга нисбатан маҳсулот ишлаб чиқариш ҳамда сотиш ҳажми кўпроқ ошганлигини кўришимиз мумкин . Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларининг асосий қисмини . Демак , шуни айтиш мумкинки “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ аксионерлик жамиятида маҳсулот ишлаб чиқари ҳамда сотиш белгиланган тартибда олиб борилиб , 26

маҳсулот сотиш ҳажмини оширишга эришилган , гарчи шу йиллардаги жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози кечаётган бир шароитда бўлса ҳам . Буни ижобий баҳолашимиз мумкин . Чунки маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмининг ошиши , маҳсулот таннархини ошириш ҳисобига эмас балки , маҳсулот таннархини камайтириб , унинг сонини оширишга эришилган . Бунинг натижасида корхонада охирги йилларда корхона фаолияти самарадорлиги ошган , меҳнат унумдорлиги ошган ва асосий воситалар янада янгиланган . Корхонанинг бундай фаолиятини ижобий фаолият юритилаётган деб баҳо беришимиз мумкин . 2.1.1- диаграмма Сотилган маҳсулот таннархининг харажат элементлари улушлари бўйича ўзгариши тенденцияси 6 ( фоизда ) Ошибка ! Объект не может быть создан из кодов полей редактирования . 2.1.1- диаграммада “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖида 2005-2009 йилларда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таркибига кирувчи харажатларнинг улушлари тенденциясини кўришимиз мумкин . Бунга кўра маҳсулот таннархидаги моддий харажатларнинг улуши 2005 йилдан 2009 йилгача кўпайи борган , яъни 2005 йилда 65 фоиздан 2009 йилгача 70 фоизга ошган . Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари эсабу йиллар оралиғида ўзгариб борган , яъни 2005 ва 2006 йилларда бир хил 16,5 %, 2007 йилда 15 % га камайган , 2008 йилда 16 фоизга ошаган ҳамда 2009 йилда 15,5 фоизга камайган . Бундан биз ушбу корхонада меҳнат унумдорлиги ошган деб хулосага келишимиз мумкин . Ижтимоий суғуртага ажратмаларнинг маҳсулот таннархидаги улуши аввалги икки йилда кейинги уч йилда камайиш кузатилган . Амартизация харажатларининг маҳсулот таннархидаги улуши эса барча йиллар давомида камайиш кузатилган . Бу эса корхонада асосий воситалар ва номоддий активларда самарали фойдаланилаётганлигини ҳамда уларниннг рентабеллиги юқори эканлигини билдиради . Бошқа харажатларнинг маҳсулот таннархидаги 6 2.1.1.- жадвал маълумотлари асосида тайёрланди . 27

улуши эса 2005 йилда 1,4 фоиз бўлиб , бу кўрсаткич 2007 йилда 3,4 фоиз бўлиб ва 2009 йилда 2 фоизга камайган . Бу натижани салбий деб бўлмайди . Умуман айтганда корхонада ишлаб чиқариш самарадорлиги охорги йилларда анча ошган , корхона барча активлари рентабеллигини оширишга эришган . Бу айни жаҳон молиявийинқироз шароитида ундан чиқиб кетишга катта ёрдам беради . 28

2.1.1- чизама Маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларига таъсир этувчи омиллар 7 Таъсир этувчи омиллар Биринчи гуруҳ Иккинчи гуруҳ харажатлари харажатлари 1. Маҳсулот ўлчами , миқдори 1. Ресурслар қиймати 2. Маҳсулот сифати 2. Ишлаб чиқариш ҳажми 3. Маҳсулот ишлаб чиқариш мураккаблиги 3. Самарадорлик 4. Технология 5. Жойлашган жойи 6. Сотиш харажатлари 7. Бошқа омиллар Биринчи гурух омиллари . Маҳсулот ўлчами , миқдори – бир бирлик ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдори қанча катта бўлса , унга кетадиган харажатлар ҳам шунча кўп бўлади . Маҳсулот сифати – маҳсулот сифатини қанча яхшилаб борган сари , унга сарфланадиган харажатлар ҳам шунга нисбатан ошади ва аксинча сифати паст маҳсулотга харажатлар ҳам кам сарфланади . Маҳсулот ишлаб чиқариш мураккаблиги – маҳғсулот ишлаб чиқариш қанча мураккаб бўлса , унга шунча меҳнат сарфи ва бошқа харажатлар кўп бўлади ва маҳсулот таннархини оширади . Маҳсулот ишлаб чиқариш қанча осон бўлса , мос равишда ишлаб чиқариш таннархи ҳам пастроқ бўлади . Иккинчи гурух омиллари . Ресурслар қиймати – ресурслар қиймати яъни бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган моддий харажатлар қанча қиммат 7 www.cfin.ru маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди 29

бўлса , мос равишда маҳсулот таннархи ҳам ошади . Ва аксинча ресурслар қиймати қанча арзон бўлса , маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шунча паст бўлади . Ишлаб чиқариш ҳажми – қанча кўп маҳсулот ишлаб чиқариладиган бўлса , бир бирлик маҳсулот таннархи шунча паст бўлади ва аксинча қанча кам маҳсулот ишлаб чиқарилса , маҳсулот таннархи ошади . Самарадорлик – корхона қанча самарадорликка эришса , бунда маҳсулот ишалаб чиқариш таннархи ҳам шунча паст бўлади ва аксинча самарадорлик паст жойда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шунча юқори бўлади . Технология – корхона фаолиятида технологиялар қанчалик замонавий , янги бўлса , маҳсулот унумдорилигига эришилиб , маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шунча камаяди . Технология , асбоб - ускуналар яхши бўлмаган ишлаб чиқариш жараёнида , самарадорлик паст бўлиб , маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи ошади . Жойлашган жойи – корхонага моддий ва меҳнат ресурслари сотиб олиш бозори ҳамда ишлаб чиқарган маҳсулотини сотиш бозори қанча яқин бўлса , маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари транспорт харажатлари эвазига камайиб , маҳсулот таннархи шунча камайиб , сотиш баҳоси ҳам шунча арзон бўлади . Корхона бундай бозорлардан қанчалик узоқ бўлса , маҳсулот таннархи шунча ошади . Сотиш харажатлари – сотиш харажатлари маҳсулот сотиш билан боғлиқ барча харажатлар бўлиб , бу харажатлар қанча кўп бўлса , бу маҳсулот сотиш баҳосини оширишга сабаб бўлади . Маҳсулот таннархи корхона молия хўжалик фаолиятини ҳамма томонларини акс эттирувчи кўрсаткичлардир . Шу туфайли ишлаб чиқариш харажатларини тўғри ҳисобга олиш ва маҳсулот таннархини калькуляция қилиш ҳамда таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб этади . Бунда 30

корхонада ишлаб чиқриладиган маҳсулотнинг бир сўмлик қийматига қанча харажат тўғри келишини аниқлаш мухимдир . Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажатлар таҳлили . Маҳсулот таннархини ифодаловчи кўрсаткичлардан энг муҳими бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажатдир . Бу кўрсаткич тийин ҳисобида қуйидагича аниқланади : Бир сўмлик товар Ишлаб чиқариш таннархи маҳсулоти учун = ------------------------------------------------ қилинган харажат ( тийин ) Товар маҳсулотини улгуржи баҳоси . Бу кўрсаткич орқали қилинган харажатларнинг самарадорлигини аниқлаш мумкин . Таҳлил этишда бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажатлар динамикаси , бизнес режага нисбатан ўзгариши аниқланади . 2.1.2- жадвал “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамиятида 2008-2009 йилларда бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажатлар таҳлили 8 Кўрсаткичлар 2008 йил 2009 йил 1 2 3 1. Маҳсулот ( иш , хизмат ) ларнинг ишлаб чиқариш таннархи , минг сўмда 122750 197592 2. Товар маҳсулотининг солиштирма улгуржи баҳоси , минг сўмда 165340 255395 3. Маҳсулот сотишдан олинган фойда , минг сўмда 42590 57803 4. Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажатлар , тийин 74,24 77,37 8 “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖининг 2008-2009 йиллар учун тузилган молиявий ҳисоботи маълумотлари асосида тайёрланди . 31

ҳисобида 2.1.2- жадвал маҳлумотларидан “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖининг 2008-2009 йилларда бир сўмлик маҳсулоти учун қанча харажат қилинганини кўришимиз мумкин . Бунга кўра корхонада 2009 йилда 2008 йилга нисбатан маҳсулот сотишдан фойда ошган , лекин шу йилларда ишлаб чиқилган маҳсулотларнинг бир сўмлик қисмига сарфланган харажатлар сезиларли даражада ошган . Яъни бу миқдор 2008 йилда 74,24 тийин бўлса , 2009 йилда эса 77,37 тийинга ошган . Бу миқдорнинг ошишига асосий сабаб корхонада 2009 йилда маҳсулот таннархини ошиши эмас балки , маҳсулот сотиш баҳосининг пасайиши ҳисобига амалга ошган . Умуман олганда корхонанинг йил охирида фойда билан чиққанлигини ҳисобга олсак , бу ҳолатни салбий баҳолаб бўлмайди . Маълумки , корхона эришадиган фойда миқдорининг ошиши харажатларнинг қисқариши ва сотиш ҳажмини ошиши билан бевосита боғлиқдир . Уларни ўзаро қуйидагича таққослаш мумкин . 2.1.2- чизма Фойда ва харажат ўртасидаги боғлиқлик ↔ ↕ ↕ ↕ 150 850 32 Бошланғич ҳолат Харажатлар 5.9% га қисқартирилди ↔ Рентабеллик ошишидан сотиш ошиши 200 15% фойда 15 % фойда 200 800 20 % фойда 1133 85% харажатлар 85% харажатлар 80% харажатлар

Демак бир хил миқдордаги фойдага сотиш ( ишлаб чиқариш ) ҳажмини 33 фоизга ошириб ҳам ёки харажатларни 5.9 фоизга камайтириш ҳисобига ҳам эришиш мумкин экан . Сотиш ҳажмини ошириш учун ишлаб чиқаришни қўшимча молиялаштириш лозим бўлади . Бу эса бевосита қўшимча харажатлар билан боғлиқ ( масалан , банк кредитларидан фойдаланиш ). Қўшимча миқдордаги маҳсулот ишлаб чиқариш чегараланган талаб шароитида қийинчиликларни юзага чиқаради , ҳамда реализацияда қўшимча чиқимларни олиб келади . Маҳсулот бирлигини чиқаришда харажатларни қисқартириш рақобат олдига муҳим устунлик – пастроқ нарх қўллаш имкониятини беради . 2.2. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи шаклланишининг корхона фойдасига таъсирининг таҳлили . Корхоналарда молиявий менежерлар харажатларни , жумладан маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларини бошқаришда қуйидагиларга амал қилиш муҳим аҳамият касб этади : − корхона молиявий ресурсларининг қаерга , қачон ва қанча миқдорда харажат қилишни билиш ; − қаерга , нима учун ва қанча миқдорда керакли қўшимча молиявий ресурслар миқдорини прогноз қилиш ; − молиявий ресурсларнинг юқори даражали самарадорлиги таъминлашни билиш . Молиявий менежерларнинг асосий мақсади корхонанинг самарадорлигини ошириш ҳамда корхона фойдасини максималлаштириш бўйича турли чора тадбирларни амалга оширишдан иборат . Шунинг учун молиявий менежерлар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларини тўғри йўналтириш мақсадида корхона молиявий ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланиш ва улар самарадорлигини максималлаштиришни билиши лозим юўлади . 33

Бунинг натижасида корхоналар қуйидаги афзалликларга эришади : − Кам харажат қилинади ва бу билан маҳсулот нархи пасайтириб рақобат бардош маҳсулот ишлаб чиқаришини таъминлайди ; − Алоҳида кўринишдаги маҳсулотлар таннархи ва уларнинг бозордаги бошқа ишлаб чиқарувчилар маҳсулотлари билан қиёсий ҳолати бўйича аниқ ва сифатли маълумотларнинг мавжудлиги ; − Таннарх пасайганлиги ҳисобига бозорда эгилувчан баҳо шаклланишидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади ; − Корхона бюджети тузилиши учун объектив маълумотларга эга бўлади ; − Асосланган ва самарали бошқарув қарорларини қабул қилиш .. Бугунги кунда ишлаб чикариш харажатларини камайтириб бориш ва унга таъсир этувчи омилларни таҳлил килиб бериш жуда мухим ҳисобланмокда . Чунки ишлаб чикаришнинг ривожланиб бориши ва юксалиши харажатларни қисқартириб бориш , унга таъсир этувчи омиллари тахлил килиш , аниқлаш каби хусусиятларга эга хисобланади . Бу соҳада дунёнинг барча ривожланган мамлакатлари ўзларининг тараккиёт даражасига эришгандир . Маълумки , собиқ тоталитар тузим даврида барча ишлаб чикариш марказлашган , режалаштирилган тартибда эди . Шунинг учун хам исрофгарчилик жуда кўп микдорда эди . Ишлаб чиқариш харажатларининг ортиб кетиши маҳсулот сифатининг бузилишига , шунингдек унинг “ Утмай ” қолишига сабаб бўлди . Натижада уша даврда мамлакат ишлаб чикариши инкирозга учради . Бу мамлакат учун фожиали хол эди . Чунки эгасиз мулкнинг қадри бўлмайди , текин нарсани эса самараси бўлмайди . Бу барчамизга маълумдир . Шунинг учун хам мустакилликга эришганимиздан кейин , президентимизнинг окилона фикрлари , уларнинг ташаббуслари билан энг асосий эътибор шу соҳага каратилади . Ишлаб чикариш харажатларини куйидагича омиллар таъсир курсатади : 1. Мехнат унумдорлигини ошиб бориши . 34

2. Мехнатни илмий ташкил килиш . 3. Ишчи кучларини туғри жойлаштириш ва ишлаб чиқаришга туқри жалб этиш . 4. Фан - техника тараққиётини юксалтириб бориш , тадбиқ қилиш . 5. Кадрлар малакасини ошириб бориш . 6. Хом - ашё ресурсларидан самарали ва унумли фойдаланиш . 7. Ишлаб чиқаришни бошқаришни туғри ташкил этиш . Умуман олганда эса бу омилларни қуйидагича бирлаштириш мумкин : янги фан - техникани қуллаш мехнат унумдорлигини ошириб бориш , хом ашё сарфларини қисқартириб бориш . Ҳар қандай жамиятнинг муҳим буғинларидан асосийси ишлаб чиқариш харажатларини камайтириб боришдир . Ҳар бир фаолият кўрсатаётган корхона ҳам ўз олдига ана шуни вазифа қилиб кўяди , яъни корхонанинг асосий мақсади , ишлаб чиқариш харажатларини минималлаштириб максимал фойда олишдир , кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқаришга қаратилган . Ишлаб чиқариш харажатларига юқорида санаб ўтилган муҳим омиллар таъсир этар экан , буларнинг барчасини биргаликда амалга ошириш жуда қийин . Масалан : хом ашё захираларининг энг арзон каналларини қидириб топиш ва самарали ишлатишни таъминлаш , ишчиларни ижтимоий мухофазашни кучайтириш , фан - техника тараққиётини юксалтириб , уни ишлаб чиқаришга тадбик қилиш , умуман буларни бирваракайига амалга ошириш мураккаб жараёндир . Лекин , шу омилларни барчасини биргаликда олиб борилиши иқтисодий самарадорликка эришишнинг асосий шарти ҳисобланади . Республикамизда бундай ишларни ривожлантириш мақсадида илгари давлат марказлашган корхоналар тизими ўзгартирилиб , хусусийлаштириш ишлари йўлга қўйилади . Бугунги кунда умумий ишлаб чикаришнинг 84% асосан хусусий ва кушма корхоналарга туғри келмокда . Бу деган сўз ҳар бир корхона ўзининг ишлаб чиқариш жараёнларига ва 35

харажатларни камайтириб бориш омилларига жиддий таъсир қилмокда дегенидир . Албатта бундай муносабатлар ишлаб чиқаришни пасайишини олдини олиш ишсизликка йул қуймасликни таъминлайди . Ишлаб чиқариш ва тадбиркорликни ривожлантириб бориш эса унга тамал тоши бўлиб хизмат килади . Шундай қилиб , ишлаб чиқариш харажатларига асосан фан - техника ютуқлари , юқори ишчи кучи , хом - ашё ресурслари асисий таъсир кўрсатади . Меҳнатни илмий ташкил қилган ҳолда ишлаб чикаришни юксалтириб бориш хам муҳимдир . Ҳар бир ишчи ўзининг касбини килаётган ишини севиши керак . Бу эса кадралар малакасизлигига бархам беради , натижада ишлаб чиқариш юксалади . Илмий тадқиқотлардан маълумки , ишчиларнинг у ишдан бу ишга кўчиб юришлари натижасида иш самарадорлиги 30-40% фоизгача камаяр экан . Бу деган сўз ишлаб чикаришнинг асосий қисми йуқолди дегандир . Шу сабабли энг асосий эътибор ишчи ўринларини туғри ташкил этишга қаратилиши зарур . Республикамизда фаолият кўрсатаётган куплаб корхоналар ишлаб чиқариш харажатларига таъсир қилувчи омилларини ҳар томонлама ўрганиб , шу асосда иш юритмокдалар . Янги бозор тизими ислоҳотларни амал қилиши иқтисодиётида жуда муҳим саналмокда ва аҳамияти ортиб бормоқда . Ҳар бир корхона ўз олдига харажатларни пасайтириш , унга таъсир этувчи омилларни таҳлил қилишни устивор вазифа қилиб қуйиш керак , Ана шундагина иқтисодиёт юксалади , ишлаб чикариш тараққий этди . Доимий ва ўзгармас харажатларини қуйида тўғри ва эги харажатларга боғлиқлигини кўришимиз мумкин 2.2.1- чизма Ишлаб чиқариш харажатлар таснифланиши 9 9 Муаллиф томонидан тайёрланди . 36

Доимий харажатлар Ўзгарувчан харажатлар Тўғри харажатлар => - Амартизация ( ишлаб чиқаришда ) - Иш ҳақи ( асосий ишлаб чиқаришда ) вақтбай - Хом ашё ва материаллар - Савдо агентларига комиссионлар - Транспорт харажатлари - Электр энергия ( кучли ток ) - Иш ҳақи ( асосий ишлаб чиқаришда )- ишбай Эгри харажатлар => - Амартизация ( Маҳсулот ўрашда ) - Иш ҳақи ( бошқарув бўғинларида , савдо агентлари ) - иситиш учун иссиқлик энергияси . - Ёрдамчи ишлаб чиқариш станоклари учун электр энергия . Доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ эмас . Қуйидаги чизмада доимий харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажми орасидаги боғлиқликни кўришимиз мумкин . 2.2.2.- чизма 10 Ишлаб чиқариш ҳажми Масалан : маъмурий ва бошқарув харажатлари ; амартизация ажратмалари ; ижара тўловлари ; мол - мулк солиғи ва бошқа харажатлар . Ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига боғлиқдир . Қуйидаги чизмада ўзгарувчан харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажми орасидаги боғлиқликни кўришимиз мумкин 2.2.3.- чизма 11 10 Муаллиф томонидан тайёрланди . 11 Муаллиф томонидан тайёрланди . 37 => => Харажатлар

Ишлаб чиқариш ҳажми Ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига пропорционал ҳисобланади . Яъни маҳсулот қанча ишлаб чиқарса , ўзгарувчан харажатлар шунга мос равишда ошади ва аксинча , ишлаб чиқариш ҳажми камайса , ўзгарувчан харажатлар ҳам шунга мос равишда камаяди . Бундан ташқари шартли ўзгармас харажатлар ҳам мавжуд . Бундай харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг маълум бир миқдоригача ўзгармай , кейин босқичма босқич ўзгариб боради . Қуйидаги чизмада шартли ўзгармас харажатлари ва ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кўришимиз мумкин . 2.2.4.- чизма 12 Ишлаб чиқариш ҳажми Шартли ўзгармас харажатлари . Корхона ишлаб чиқарган маҳсулотлари 100 кв м . хонани тайёр маҳсулотларини сақлаш учун ижарага олган . Маълум бир муддатдан сўнг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ошгандан сўнг яна бир хона ижарага олиш керак бўлиб қолди . Шу каби кетма кет юзага келадиган ижара ҳақи харажатлари шартли ўзгармас харажатларига мисол бўла олади . 12 Муаллиф томонидан тайёрланди . 38 Харажатлар Харажатлар

2.2.1.- жадвал “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан 2005-2009 йилларда молия хўжалик фаолияти харажатлари тўғрисида таҳлилий маълумот 13 ( минг сўмда ) № Харажат элементлари 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил Харажат % да Харажат % да Харажат % да Харажат % да Харажат % да 1 Сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи 227416 67,5% 229714 66,2% 241804 65,6% 268670 65,4% 402256 69,7% 2 Давр харажатлари жами , ш . ж .: 103923 30,9% 111231 32,1% 121334 32,9% 135357 33,0% 167515 29,0% 2.1. Сотиш харажатлари 34567 10,3% 35684 10,3% 38778 10,5% 43764 10,7% 55654 9,6% 2.2. Маъмурий харажатлар 45789 13,6% 50960 14,7% 55982 15,2% 61335 14,9% 70567 12,2% 2.3. Бошқа операцион харажатлар 23567 7,0% 24587 7,1% 26574 7,2% 30258 7,4% 41294 7,2% 3 Молиявий фаолият бўйича харажатлар жами , ш . ж .: 5345 1,6% 5987 1,7% 5467 1,5% 6567 1,6% 6965 1,2% 3.1. Валюта курсларидан кўрилган зарарлар 5345 1,6% 5987 1,7% 5467 1,5% 6567 1,6% 6965 1,2% ЖАМИ 336684 100,0% 346932 100,0% 368605 100,0% 410594 100,0% 576736 100,0% 40 13 “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖининг 2005-2009 йиллар учун тузилган молиявий ҳисоботи маълумотлари асосида тайёрланди .

2.2.1 - жадвал маълумотларида “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамиятида 2005-2009 йилларда моли - хўжалик фаолияти харажатларининг ҳолатини кўришимиз мумкин . Бу маълумотларга кўра корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари , давр харажатлари ва уларнинг таркиби ҳамда молиявий фаолият билан боғлиқ харажатлар келтирилган . Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи 2005 йилда жами харажатлар таркибидаги ўрни 67,5 % бўлса , бу кўрсаткич 2009 йилга келиб 69,7 % га ошган . Буни ижобий ўзгарган натижа деб атасак бўлади . Чунки 2009 йилга келиб ишлаб чиқаришдан ташқари қўшимча харажатларнинг тежамкорлигига эришилган . Бунга асосий сабаб қилиб 2005 йилда давр харажатларининг жами харажатлардаги салмоғи 30,9 % бўлган бўлса , 2009 йилда эса бу кўраткич 29 % га тушган . Яъни бунда корхона 2009 йилга келиб маҳсулот сотиш бўйича ва корхона бошқаруви харажатларини тартибга солиб , кам харажат қилишга эришилган . Бу эса ўз навбатида корхона умумий харажатлари самарадорлигига эришилган . Яъни сотиш харажатлари 2005 йилда жами харажатлардаги улуши 10,3 % бўлса , 2009 йилда бу кўрсаткич 9,6 фоиз бўлган , маъмурий харажатлар эса 2005 йилда жами харажатлардаги улуши 13,6 фоиз бўлган бўлса 2009 илга келиб бу кўрсаткич 12,2 фоиз бўлган . Бошқа операцион харажатларгина 2005 йилга нисбатан 2009 йилда жами харажатлардаги учуши 0,2 фоизга кўпайган . Молиявий фаолият бўйича кохонада фақатгина валюта фарқлари бўйича зарарлар кузатилган бўлиб , бу зарарн қоплашга қилинган харажатлар 2005 йилда жами харажатлардаги улуши 1,6 фоиз бўлган бўлса , 2009 йилга келиб эса бу кўрсаткич 1,2 фоиз бўлган . Яъни корхонада валюта бўйича зарарлар охирги йилларга келиб , олдинги йилларга нисбатан камроқ бўлишига эришилган . Умуман олганда корхонада жами харажатлар 2005 йилда 336684 минг сўм бўлган бўлса , 2009 йилга келиб 576736 минг сўмга кўпайган , яъни маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш тенденциясига эришилган . 2.2.1.- диаграмма - 41 -

“ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан 2005-2009 йилларда молия хўжалик фаолияти харажатлари ўзгариш тенденцияси 14 Ошибка ! Объект не может быть создан из кодов полей редактирования . 2.2.1- диаграммада “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” очиқ акциядорлик жамияти томонидан 2005-2009 йилларда молия хўжалик фаолияти харажатлари ўзгариш тенденцияси кўрсатилган . Корхонада сотилган маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи ўзгариш тенденциясида сезиларли даражада ошганлигини кўришимиз мумкин . Корхона умумий фойдасига маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таъсир этганидек бошқа харажатлар ҳам бирбек таъсир кўрсатади . Корхонада давр харажатлари маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларига нисбатан анча камлиги корхона харажатлари анча тежамкорлигига эришилганлигини ҳамда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархининг ҳамда самарали эканлигини билдиради . 14 “ Тошкент тўқимачилик комбинати ” ОАЖининг 2005-2009 йиллар учун тузилган молиявий ҳисоботи маълумотлари асосида тайёрланди . - 42 -

3- боб . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини пасайтириш йўллари Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатларининг узлуксиз пасайиши бозор иқтисодиётида ишлаб чиқариш усулининг қонуниятидир . У меҳнат унумдорлигининг тухтовсиз ўсиши , меҳнаткашлар маданий , техникавий даражасини юксалиши , моддий ва меҳнат ресурсларидан рационал фойдаланиш , хужалик юритиш усулларининг такомиллаштириши билан таъминланади . Ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтиришнинг аҳамияти йилдан йилга ошиб бормоқда , чунки уни пасайтиришнинг ҳар бир фоизи абсолют ҳажмни ошириб юборади . Яъни корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархини 1% га камайтириш эвазига корхона анча миқдорда молиявий ресурсларини иқтисод қилишга эришади . Бу ҳар қандай корхонанинг олдига турган энг долзарб масалалрдан бири ҳисобланади . Ишлаб чиқариш ҳаражатларининг пасайтиришнинг йулларини келтирамиз . Ишлаб чиқариш ҳаражатларининг пасайтиришда ишлаб чиқаришнинг техникавий даражасини ошириш катта таъсир кўрсатади . Янги техникани жорий қилиш ва маҳсулот тайёрлаш технологиясини такомиллаштириш жараёналаринг камайишига комплекс таъсир кўрсатади . Улар моддий ресурслардан янада самаралироқ фойдаланиш , буюмларни тайёрлашга кетадиган меҳнат сарфини камайтириш имконини беради . Амалдаги жихозларни замонавийлаштириш ҳамда қўлланилаётган техникадан фойдаланишни ҳисобига ишлаб чиқариш ҳаражатларини анчагина камайтиришга эришиш мумкин . Янги техника ва прогрессив технология асосида ўтган ва жонли меҳнатни тежашга эришилади . Моддий ресурсларда буюмлашган ўтган меҳнатни тежаш худди шу миқдордаги хомашё ва материаллардан кўпрок маҳсулот ишлаб чиқариш имконини беради ; жонли меҳнат сарфини тежаш маҳсулот унумдорлигини ошириш имконини беради , яъни ҳар бир ишчига ҳисобланаганда кўпроқ маҳсулот - 43 -

ишлаб чиқаришга имкон яратади . Бунга фан - техника тараккиёти ёрдам беради . Янги техника ва илғор технология ишлаб чиқаришни бошқаришни такомиллаштириш асосида меҳнат унумдорлиги ошиб боради бу эса ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтиришга олиб келади . Моддий ва пул маблағларини сарфлашда катъий иқтисодий тежашга риоя қилиш катта аҳамиятга эга . Асбоб ускуналарни асрашга доир сарфларини камайтириш , материал шунингдек ишлаб чиқариш чиқиндиларидан максимал фойдаланиш . Брак натижасида руй берадиган нобудгарчиликларни камайтириш фондларининг самарадорлик даражасини ошириш , иш хақи фондини рационал сарфлаш цех ва умумзавод ҳаражатларини камайтириш – буларнинг барчаси у ёки бу даражсида маҳсулотнинг арзонлашувига таъсир кўрсатади . Моддий техника таъминотини яхшилаш ишлаб чиқариш ҳаражатларини камаишига олиб келади . Корхонанинг хом - ашё материал , ёқилғи ва энергия етказиб беришнинг узилиб қолиши ишлаб чиқариш ритмини бузишга бекор туртиб колишларига ой охирида хайбаракаллачиликка ва окибат натижада унумсиз ҳаражатларга олиб келади . Корхона итисодиётга хаддан ташкари нормативдан ортикча запасларни булиши хам салбий таъсир курсатади . Запас купайиб кетганда оборот маблаглари ошиб кетади , молиявий ахвол ёмонлашади , ишлаб чиқаришнинг рентабеллиги пасайиб кетади . Ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтиришга меҳнатни ташқил этишда такомиллаштириш таъсир курсатади . Ҳар кандай техникадан хатто янгисидан хам ишлаб чиқаришни туғри ташқил қилмай туриб , максимал равишда фойдаланиш мумкин эмас . Шунинг учун технологик процессларни механизация ва автоматлаштириш билан бир қаторда , меҳнатни илмий асосда ташқил этишга катта эътибор бериш керак . Маҳсулот таннархини пасайтиришда ҳисоботнинг роли каттадир . Ҳисоб олиб бориш ёқилғи ва энергиядан , хом ашё ва материаллардан рационал фойдаланишга ёрдам беради , ҳаражатларни камайтириш ва корхона жамгармасини ошириш иконини беради . Колективнинг кучини - 44 -

етиштирилладиган маҳсулотнинг таннархини пасайтиришга каратиш учун ишлаб чиқаришга қилинадиган ҳаражатларни тўғри режалаштириш ва ҳисобга олиш зарур . Иқтисод қилиш йулларни аниқлаш ортикча ҳаржатларнинг сабабини очиб ташлаш учун бу ҳаржатларни доими таҳлил қилиб туриш керак . Ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш режасининг бажарилишини таҳлил қилиш ишлаб чиқариш рентабеллигининг ошиши учун корхонадаги барча ишларнинг такомиллаштиршиучун мухим аҳамиятга эга . Лекин таҳлил фақатгина таннархнинг пасайтирш режасини бажарилишига қўйилган бахо билан чегараланмайди , у ишлаб чиқариш ҳаражатларини янада камайтириш учун тахликий ва техникавий ҳаракатларни хам куриши керак . Маҳсулот ишлаб чиқаришни таҳлил қилишнинг ишчиларнинг актив иштирок этишлари уни пасайтиришнинг мухим йулидир . Ҳаражатлар корхонага боглик булмаган омилларга қараб ўзгаради . Масалан ; ресурс нархи ҳар хил хизмат хаккининг тебраниши корхона хохишидан катъий назар ҳаражатларни ўзгартиради . Корхонада ишлаб чиқариш кулами кенгайса , ресурслар сарфи қисқаради , чунки улар камроқ исроф этилади . Ресурсларни тежовчи технология жорий этилганда ҳаражатлар кескин қисқаради . Ўртача ҳаражатлар меҳнат унумлига нисбатан тескари мутаносибликда ўзгаради . Меҳнатни унумигнинг ортиши хам моддий хам меҳнат сарфини қисқартиради бозордаги нарх бинобарин товар баркарор шароит меҳнат унумдорлиги ҳаражатлари пасайтириш оркали фойдани купайтиради . Ҳаражатларни доимий равишда пасайтириб бориш корхона фойдасини оширишнинг асосий воситаси бўлиб хизмат қилади . Зеро маҳсулот бахоси таркибининг асосий элементлари бу ҳаражат ва фойдадир . Бинобарин ҳаражатлар канчалик қисқариб борса , шунга мос фойда ошиб боради . - 45 -

Ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтириш асосий йуналишларидан бири бу фан техника тараққиётининг ютуқларидан оқилона фойдаланишга эришишдир . Фан техника тараққиёти ютукларидан фойдаланиш мавжуд ишлаб чиқариш кувватларидан , хом - ашё материалларидан ёқилги ресурсларидан янада тўлароқ фойдаланишга имкон беради . Шунингдек янги унумдорлиги юқори бўлган самарадор машина , дастгохда янги технологик жараёнлар яратиш , уни ишлаб чиқариш жорий этиш пировард натижада корхонада ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга шароит яратади . Фан техника тараққиёти нинг 20– аср иккинчи ярмидаги ўзига хос жихати принципал янги технологик усулга ўтилиши билан ҳарактерланади . Унинг мавжуд технологик ишлаб чиқариш усулларидан устунлиги фақат нисбатан юқори иқтисодий самарадорлигида эмас , балки сифат нуқтаи назаридан моддий неъматлар ва хизматларни ишлаб чиқариш имкониятидир . Ҳаражатларни пасайтириш асосий йуналишлардан бири бу ишлаб чиқариш ва меҳнат ташқил этишнинг такомиллаштиришдир . Ушбу йуналиш ишлаб чиқаришда йуқотишларни камайтириш йули билан ҳаржатларни пасайтириш бу эса ўз навбатида жонли меҳнатни иқтисод қилишга яъни ишлаб чиқариш унумдорлигини ошишига олиб келади . Самарадорлик иқтисодий категория сифатида одамларни айрим эхтиёжларини қондиришга қаратилган маҳсулотлар қобилиятларини англатади . Самарадорлик миқдорий ўлчов даражсига эга бўлади . Иқтисодиётда энг аввало юқори самарадорлик кўпинча имкониятлари билан биргаликда истъемол қилишдан хосил бўлган самарадорликнинг юксалишини изохлайди . Барча самарадорликлар мажмуаси энг юкори максимал самарадорликлардан иборат эканини изохлаш қийин эмас . Ҳар бир истъемол қилинаётган янги товар ўзининг энг юқори самарадорлик даражасига тенг самарадорлик даражасини кенгайтиради . Максимал самарадорликни пасайтирувчи қонунга кўра навбатдаги ҳар бир истъемол қилинаётган неъматни юқори самарадорлик даражси олдинги боскичга нисбатан паст булади . - 46 -

Демак , бир ўлчовга тўғри келувчи қўшимча неъматлар ҳосил қилиш самараси олдинги боскичда олинган натижалардан пастрок булади . Иқтисодий самарадорлик бир неча иқтисодий курсатгичлар оркали тавсифланади . Ишлаб чиқариш самарадорлиги бир қанча жузий курсатгичлар орқали тавсифланади . Самарадорликнинг умумий кўрсатгичи меҳнат унумдорлигидир . У умуммаҳсулот миқдорининг жонли меҳнат сарфига нисбатан ифодаланади . Жонли меҳнат сарфи кунларда соатларда ҳисобланади . Меҳнат унумдорлиги билан бирга меҳнат сиғими деган самарадорлик кўрсатгичи ҳам қўлланади . Меҳнат сиғими жонли меҳнатни маҳсулот миқдорига нисбатан оркали аниқланади . Маҳсулотнинг материал сиғими деган иқтисодий курсатгич хам бизнинг давримизда катта аҳамият касб этмокда .. Материал сиғими моддий ашёлар сарфини маҳсулот микдори га нисбатан орқали аниқланади . Ишлаб чиқариш фондларини самарадорлиги маҳсулотнинг фонд сиғими ёки фондлар қайтими кўрсатгичлари орқали ўлчанади . Кўриниб турибдики жузий кўрсатгичлар самарадорлик умумий ифодасини аниқлаштирилган шаклида бу нисбатларда маҳсулотлар миқдори кўрсатгичлари ўрнида жами маҳсулот ялпи миллий маҳсулот , жами ички маҳсулот , соф маҳсулот , қўшимча маҳсулот , унинг пул шаклларидан бири фойда миллий даромад каби категориялар қўлланилади . Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида айниқса , республикамизнинг ҳозирги шароитида самарадорликни ошириш жуда жиддий масаладир . Гап шундаки , хозирги даврда кўпгина ресурслар чегараланган уларнинг аксарият қисми хориждан келтирилади , замонавий технология етишмайди , кадрлар малакаси юкори эмас . Шунинг учун ресурслардан тежамли фойдаланиш , меҳнат унумдорлигини ошириш миллий ва хорижий сармояларни энг зарур сохаларга жойлаштириш юкори малакали кадрлар тайёрлаш каби самарадорликни ошириш воситаларига етарлича эътибор бериш талаб қилинади . - 47 -

Лекин охирги йилларда мамлакатимизда мамлакатимизда инқирозга қарши чоралар дастури асосида қилинган ишлар натижасида маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи 18 фоизга туширишга эришилди . Бу жаҳон молиявийиқтисодий инқирози кечаётган бир пайтда жуда катта натижадир . Бундай ишлар албатта корхоналар барқарорлигини янада оширади . Чунки ишлаб чиқариш таннархи пасайтирилса , маҳсулот сотиш баҳоси ҳам нисбатан пасайтирилиши мумкин , бу эса бундай шароитда мамлакатимиздаги истеъмолчилари учун айни муддао бўлади . Олмлиқ кон - металургия комбинати , “ Ўзметаком ” акциядорлик ишлаб чиқариш бирлашмалари , « Ўзелтехсаноат » уюшмаси , « Ўзқурилишматериаллари » компанияси сингари ва бошқа корхона ва тармоқларда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи 20–25 фоизга камайди . Бу корхоналар ишлаб чиқарадиган тайёр маҳсулотлари бошқа ишлаб чиқариш корхоналари учун хом ашё бўлиб хизмат қилади . Масалан Олмлиқ конметалургия комбинати ишлаб чиқараётган мис катоди ва бошқа маҳсулотлари Узкабел корхонасида турли электр узатувчи симлар ишлаб чиқаришда хом ашё бўлиб хизмат қилади . Демак юқорида бир корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш таннархининг пасайиши , иккинчи корхонанинг ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи пасайишига олиб келади . Инқирозга қарши чоралар дастури доирасида амалга оширилган йўналишлардан бири – мамлакатимиздаги маҳсулот экспорт қиладиган корхоналарни ҳар томонлама қўллаб - қувватлаш ва рағбатлантириш , экспорт салоҳиятини мустаҳкамлаш бўлди . Бу эса бундай корхоналар янада барқарор ишлашида муҳим аҳамият касб этди . Бунинг учун корхоналарнинг ташқи бозорларда рақобатдошлигини ошириш учун уларни қўллаб - қувватлаш мақсадида қатъий чоралар кўрилди . Энергия манбалари ва коммунал хизматлар нархларининг асоссиз ошишига йўл қўймаслик , корхоналарда технологик жараёнларни оптималлаштириш ҳисобидан маҳсулот таннархини пасайтириш , экспорт нархларини шакллантиришга доир янги механизмларни жорий этиш , банк кафолатлари муддатларини узайтириш , қўшимча қиймат солиғини қайтариш - 48 -

муддатини қисқартириш ва бошқа рағбатлантириш чоралари шулар жумласидандир . Демак мамлакатимизда инқирозга қарши чоралар дастуридан келиб чиқиб , корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари таркиби ўрганилиб , маҳсулот таннархи таркибига кирувчи харажатларни асоссиз оширилишига йўл қўйилмаган . Бу эса корхоналарнинг молиявий ҳолати янада яхшиланишига туртки бўлган . Мамлакатимизда молиявий инқироз шароитида корхоналарни турли қўллаб қувватлаш мақсадида , маҳсулои ишлаб чиқариш таннархини пасайтиришда имтиёзли кредитлар берилиши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир . Инқирозга қарши дастурдаги амалга оширириладиган йўналишлардан бири ҳам шундан иборат бўлди . Яъни маҳсулот экспорт қиладиган корхоналарга мамлакатимиз банклари томонидан имтиёзли кредитлар берилди . Бу эса уларнинг янада барқарор ишлаб чиқаришга ёрдам берди . Биргина ўтган йилнинг ўзида бу корхоналарга айланма маблағларини кўпайтириш учун умумий миқдори 233 миллиард сўмдан иборат имтиёзли кредитлар берилилди . Маълумки экспорт қилувчи корхоналар маҳсулот экспорт қилганда , ҳар доим ҳам ишлаб чиқариш бир хил боравермайди . Чунки бундай шароитда сотилган маҳсулот пули ўз вақтида келиб тушмаслиги ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотга талаб ошиши ёки бўлмаса кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқариш учун техника - технологияларнинг етишмаслиги натижасида корхонларда вақтинчалик маҳсулот ишлаб чиқариш тўхтаб қолиши ёки белгиланган миқдорни ишлаб чиқаришга улгурмаслиги мумкин . Бунда банкларнинг имтиёзли кредилар берилиши корхоналар учун жуда катта ёрдам бўлади . Бунда биринчидан ишлаб чиқариш тезлашади , бу дегани биринчидан меҳнат унумдорлиги ошади , иккинчидан асосий воситалар рентабеллиги ошади . Бу иккита кўрсаткичлар ҳам бевосита корхона маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига кирувчи ўзгармас харажатларга боғлиқдир . - 49 -

Бунинг натижасида эса корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи янада пасаяди . Маҳсулот экспорт қиладиган корхоналарни қўллаб - қувватлаш бўйича кўрилган чора - тадбирлар натижасида уларнинг барқарор ишлашини таъминлашга , 2009 йилда экспорт ҳажмини 2,4 фоиз оширишга еришдик . Бу эса мамлакатимизда корхоналар иқтисодий тараққиётига ижобий таъсирини кўрсатади . Мамлакатимизда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни жаҳон бозорига танитади . Бу эса ўз - ўзидан кейинчалик хорижий давлатларнинг мамалакатимиз билан турли йўналишларда ўзаро манфаатли ишлар қилишига замин яратади . - 50 -

Хулоса ва таклифлар Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирозининг мамлакатимиз иқтисодиётига таъсири сезиларли бўлсада ўз таъсирини кўрсатди . Бу асосан мамлакатимизда экспорт қилувчи корхоналарда маҳсулот сотиш баҳоси анча пастга тушди . Бу эса мамлакатимиз корхоналари иқтисодий - молиявий барқарорлигига ўз салбий таъсирини кўрсатди . Лекин мамлакатимиз Президенти И . А . Каримов томонидан олиб борилган ишлар , инқирозга қарши чоралар дастурининг ишлаб чиқилиши бундай салбий натижаларнинг ўз вақтида олдини олишга эришилди . Ҳозирги кунда бутун жаҳон иқтисодчи олимлари , етакчи мутахасислар томонидан мамлакатимизда инқирозга қарши олиб борилаётган ишларга ижобий баҳолар берилиб , Ўзбек модели қанчалик тўғри эканлигини тан олмоқдалар , ҳамда мамлакатимиз тажрибасини ўрганиш муҳим аҳамият касб этишини таъкидламоқдалар . Мамлакатимиз жаҳонда молиявий - иқтисодий инқироздан талофатсиз чиққан саноқли давлатлардан бири бўлишга эришди . Корхоналарда ҳар доим ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини такомиллаш уни пасайтиришга қаратилган ишлар олиб борилган . Чунки бугунги кунда бозор иқтисодиёти шароити экан , корхоналар нафақат ички бозорларджа балки ташқи бозорларда , ўз рақобатбардошлигини оширишга ҳаракат қилади . Лекин бу ишлар , яъни маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини пасайтиришнинг аҳамияти жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида тобора ошди . Бунинг учун мамлакатимизда корхоналарни , айниқса хорижга маҳсулот экспорт қилувчи корхоналарни ҳар томонлама қўллаб қувватлаш мақсадида имтиёзлар , рағбатлантиришлар берилди . Инқирозга учраб банкрот бўлган корхоналарни қайта ишга туширишга давлат томонидан турли чоралар кўрилди . Мамлакатимизда инқирозга қарши чоралар дастурида энг аҳамиятли ишлардан бири , мамлакатимиз банкларининг молиявий барқарорлигини - 51 -

ошириш мақсадида , давлатьимиз томонидан уларнинг уставини кескин оширилди . Бу эса банкларнинг корхонгалар билан ўзаро молиявий муносабатларини жуда яхшилади . Корхоналарнинг банклардаги пул маблағларининг тез ва ўз ватида айлиниши таъминлади . Бу эса корхоналарнинг ишлаб чиқаришини ўз вақтида бўлишини таъминлайди . Бундан ташқари банкларнинг захираси оширилиши , корхоналарга турли имтиёзли кредитлар бера олиш имкониятини оширди . Натижада мамлакатимизда жуда кўп корхоналар , айниқса хорижга маҳсулот экспорт қилувчи корхоналар банкларда имтиёзли кредитлар олишга муваффақ бўлди . Бунинг натижасида эса корхоналар ишлаб чиқариш ҳажми ҳамда сифати оширилди . Экспортёр корхоналарда маҳсулот сотилишида пул маблағлари ўз ватида келиб тушмаслиги натижасида вақтинчалик ишлаб чиқаришнинг узилиши олди олинди . Бунинг натижасида эса маҳсулот унумдорлиги оширилди , корхона ўз активларидан самарали фойдаланиб уларнинг рентабюеллиги даражаси янада оширилди . Бу эса ўз навбатида маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таркибига кирувчи доимий яъни ўзгармас харажатлар ҳажми камайтирилиши натижасида умумий маҳсулот таннархи камайтирилишига эришилди . Корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини пасайтиришда корхона молиявий ҳолатининг юқорилиги жуда аҳамиятга эга . Корхоналарнинг маҳсулот ишлаб чиқаришида керакли бўлган замонавий технологиянинг сотиб олиниши маҳсулот сифатини ҳамда ҳажмини ошириб , жуда кўп ижобий натижаларни келтириб чиқаради . Булардан энг асосийси меҳнат унумдорлиги . Чунки бугунги кунда маҳсулот ишлаб чиқаришда энг катта харажатлардан бири меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларидир . Айрим корхоналарда , масалан компютер дастурлари ишлаб чиқарувчи ва уни тузатувчи корхоналарда энг катта харажат меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари ҳисобланади . Бундай шароитда корхонада ишчи ходимлардан самарли фойдаланиб , улар ишлаб чиқаришини кўпайтириш ҳамда маҳсулот сифатини ошириш жуда катта аҳамият касб этади . Бунинг натижасида корхона маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи янада тушади . - 52 -

Корхонада узоқ муддатли активларига амартизация ҳисоблаш учули ҳам аҳамиятлидир . Бугунги кунда бозор иқтисодиётининг тез ўзгарувчан бир шароитида амартизация ҳисоблашнинг тезлаштирилган усулининг ўзига хос ижобий томонлари мавжуд . Маҳсулот ишлаб чиқаришда тезлаштирилган амартизация усулини қўллаш , бир томондан вақтинчалик маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини оширсада , лекин амартизация ҳисоби натижасида корхонага кўп пул маблағлари келиб тушади . Бу эса юқорида айтиб ўтганимиздек кўп ижобий натижаларга олиб боради . Бошқа томондан эса бошланғич йилларда тезлаштирилган учулда кўп миқдордан амартизация ҳисоблаш натижасида маҳсулот таннархи ошиши , кейинги йилларда кам амартизация ҳисоблайди ва маҳсулот таннархи камаяди . Меҳнат унумдорлиги оширилиши натижасида маҳсулот таннархи таркибига кирувчи ижтимоий суғурта фондига ажратмадан ҳам самарали фойдаланган бўлади . Бу ажратма ҳам корхона учун асосий харажатлардан бири бўлиб , меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига тўғри пропорционал ҳисобланади . Агарда корхона меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларининг самарадорлигига эришилса , ўз навбатида мазкур харажатнинг ҳам самарадорлигига эришган бўлади . Демак корхоналар ҳар қандай вазиятда , жумладан жаҳон молиявий инқирози шароитида маҳсулот сифати ҳамда ҳажмини ошириши , турли давлат томонидан берилаётган имтиёзлардан оқилона фойдаланиши , ишчи ва ходимларидан янада самарали фойдаланиши натижасида маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтириши мумкин экан . Бу эса корхонанинг молиявий барқарорлигини янада оширади . Юқоридаги хулосалар асосида битирув малакавий ишимизнинг қуйидаги таклифларини келтирдик : 1. Корхоналарда хом ашё ва материаллардан самарали фойдаланиш , яъни улардан ортиқча исрофгарчиликка йўл қўйилмаслиги лозим . Акс ҳолатда - 53 -

корхонанинг хом ашё ва материалларга бўлган харажатларини ошириб маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини оширади . Агарда улардан оқилона фойдаланишни йўлга қўйилса маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини камайтиришга эришган бўлади . 2. Корхона ишчи ходимларидан самарали фойдаланишни йўлга қўйиш орқали меҳнат унумдорлигини ошириш лозим . Улардан маҳсулот ишлаб чиқаришда сифат ва миқдорининг яхшилаши устидан назоратни кучайтириш лозим . Меҳнат унумдорлиги қанча ошса маҳсулот таннархи ҳам шунча камаяди . 3. Асосий воситалардан самарали фойдаланишни йўлга қўйиш лозим . Ишлаб чиқаришда кам самара бераётган асосий воситаларни сотиши ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектларга ижарага бериш лозим . Натижада амартизация кам ҳисобланиб , маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини янада камайтиради . 4. Узлуксиз равишда корхонада барча ҳисоб китобларни олиб бориш ҳамда таҳлил қилиш лозим . Амартизация ҳисоблаш усулининг энг мақбулинитанлаш керак . Энг мақбул деганда шу корхонанинг шу даврдаги шароитидан келиб чиқади . Тезлаштирилган амартизаци усулини танлаши натижасида корхонага кўпроқ пул маблағлари келади . Бунинг натижасида корхона турли операцияларини молиялаш имконига эга бўлади ёки ишлаб чиқариш учун зарур бўлган замонавий техникани тезроқ олишга имкони бўлади . Бу эса кейинчалик ишлаб чиқариш таннархи пасайишига имкон яратади . 5. Банклар томонидан тақдим этилаётган имтиёзли кредитлардан самарали фойдаланиш лозим . Бунда корхона ишлаб чиқаришджа турли узилишларни олдини олиб ўз вақтида ишлаб чиқаришни амалга ошириб , реализация қилиши мумкин бўлади . имтиёзли кредитлардан самарали фойдаланиш натижасида меҳнат унумдорлиги ҳам ошади . Бу эса маҳсулот таннархининг пасайишига замин яратади . 6. Жаҳон молиявий – иқтисодий шароитида маҳсулот реализация қилишда , энг мақбул тўлов усули олдиндан тўлашни таъминлаш лозим . Бу эса - 54 -

корхонада дебиторлик қарзларини ошўиб кетиш олдини олади ва ишлаб чиқариш бир маромда боришини таъминлайди . Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . – Тошкент : Ўзбекистон , 2008. 2. “ Ўзбекистон Республикасининг “ Бюджет тизими тўғрисида ” ги 2000 йил 14 декабрдаги Қонуни . // Солиқлар ва божхона хабарлари , 2001 йил № 2. 3. Ўзбекистон Республикасининг “ Хусусий корхона тўғрисида ” ги 2003 йил 11 декабрдаги Қонуни . // Солиқ ва божхона хабарлари , 2004 йил 10 феврал , № 6. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги Давлат бюджетининг параметрлари ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогнози тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ -1024- сонли Қарори , 29 декабрь 2008 йил . 5. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилги Давлат бюджетининг параметрлари ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогнози тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ -1245- сонли Қарори , 22 декабрь 2009 йил . 6. “ Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби ”. Президент И . А . Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи , 2009 йил 14 февраль . 7. Президент И . А . Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик Палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси . 2005 йил 28 январ . 8. Каримов И . А . Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . Т .: “ Ўзбекистон ”, 2010. 38- бет 9. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009. – 56 б . 10. Каримов И . А . “ Ватанимизнинг босқичма - босқич ва барқарор тивожланишини - 55 -

таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз ” , – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2008, 24 бет 11. Каримов И . А . “ Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш , мамлакатни мадернизация ва ислоҳ этишдир ”, – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2005, 83 бет . 12. Каримов И . А . Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида . – Т .: Ўзбекистон , 2005 й . Т .1. – 465 б . 13. Ваҳобов А ., Жумаев Н ., Хошимов Э . “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози : сабаблари , хусусиятлари ва иқтисодиётга таъсирини юмшатиш йўллари ” - Т :, “ Академнашр ” – 2009 й . 123- бет 14. Ваҳобов А , Маликов Т . Молия : умумназарий масалалар . Т .: “IQTISOD– MOLIYA” 2008. 354 б . 15. Вавилов А . Государственный долг : уроки кризиса и принципы управления . – М .: Городец - издат , 2001. 16. Ермасова Н . Б . « Финансовый менеджмент », Москва – « Высшее образование » - 2008 г . , 46 стр . 17. Карасева М . В ., Крохина Ю . А . Финансовое право . – М .: НОРМА , 2001.– 230 с . 18. Карасева И . М ., Ревякина М . А . Финансовый менеджмент . – М .: ОМЕГА - Л , 2008.– 21, 27 с . 19. Годме П . М . Финасовое право . – М .: Прогресс , 2003. – 425 с . 20. Маликов Т . С ., Ҳайдаров Н . Ҳ . Давлат бюджети . Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти . – Т .: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 84 бет . 21. Маликов Т . С ., Ҳайдаров Н . Ҳ . Молия : умумдавлат молияси . – Т .: “IQTISOD– MOLIYA”, 2009. 456 бет . 22. Мирзаев Ф . И . “ Банклараро рақобат : моҳияти , шаклланиши ва ривожланиш босқичлари ” ( Монаграфия ), Тошкент –“ Молия ” – 2008, 147- бет 23. Бабич А ., Павлова Л . Финансы . Денежное обращение . Кре - дит : Учебник . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2000. 24. Брюммерхофф Д . Государственные финансы : теория госу - дарственных финансов / Пер . с нем . под ред . А . Кудрина , В . Дзгоева . Владикавказ : Пионер - Пресс , 2002. 25. Бушмин Е . В . Бюджет : процедуры и эффективность . – М .: Альтернатива - - 56 -

Евролинц , 2003. 26. Павлова Л . Н . “ Финансовый менеджмент ” Москва – “ Юнити ” – 2003, 203 стр . 27. Под ред . М . В . Романовского « Финансы » учебник , – Москва – « Юрайт - Издат », 2007 г . 36 стр . 28. Под ред . Г . Н . Белоглазовой « Денги , кредит , банки » учебник , – Москва – « Юрайт - Издат », 2007 г . 36 стр . 29. “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида молия ва бюджет тизимини такомиллаштириш масалалари ” мавзусида республика илмий - амалий конференцияси материаллари (II қисм ) (2010 йил , март ). Т .: “IQTISOD- MOLIYA”, 2010. –94 бет 30. “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида бухгалтерия ҳисоби , аудит ва таҳлилни такомиллаштириш масалалари ” мавзусида республика илмийамалий конференцияси материаллари (II қисм ) (2009 йил 11-12 декабрь ). Т .: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009. –174 бет 31. Солиқ тўловчининг журнали . 2006-2010. 32. Бозор , пул ва кредит журнали . 2006-2010. 33. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси журнали . 2006-2010. 34. Солиқлар ва божхона хабарлари газетаси . 2006-2010. 35. Экономическое обозрение журнали 2006-2010 36. ww.lex.uz 37. ww.uzex.com 38. ww.uzmarkaz.com 39. ww.mf.uz 40. ww. с bu.uz 41. ww.soliq.uz 42. ww.stat.uz 43. ww.bank.uz 44. ww.bankir.uz 45. ww.cfin.ru - 57 -

46. ww.ziyokor.uz 47. ww.finance.ru 48. ww.menegme nt.ru 49. ww.gov.uz 50. ww.bis.org - 58 -

O'xshashlar

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари

Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари

Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари