Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

757.84765625 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари Йўналиш : 5340600 – “ Молия ” БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ - 1 -

МУНДАРИЖА Кириш ................................................................................................. 3 1- БОБ . Корхона пул фондларини шаклланиши ва фойдаланишининг назарий асослари ............................... 6 1.1 Корхона пул фондларининг моҳияти ва уларнинг корхона фаолиятида тутган ўрни . ……………..……………..………………. 6 1.2. Корхоналарда пул фондларининг таснифланиши ……………….. 14 2- БОБ . Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланишнинг таҳлили . ……………..…………….. 21 2.1. Корхоналарда пул фондлари шаклланиши ва уларнинг молиявий фаолиятга таъсири ……………..……………..……………..……… 21 2.2. Корхона пул фондларидан фойдаланиш ва пул оқими ҳаракати таҳлили . ……………..……………..……………..……………..…… 29 3- БОБ . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида корхона пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўллари . ……………..……………..………………. 43 Хулоса ва таклифлар . ……………..……………..……………… 52 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати …………………………….. 57 - 2 -

Кириш Битирув малакавий ишининг долзарблиги . Жаҳон молиявийиқтисодий инқирози жараёнида иқтисодиёт тармоқларининг барча соҳаларида , жумладан корхоналарнинг иқтисодий фаолиятларини тўғри йўлга қўйиш , уларнинг пул маблағларидан эҳтиётклрона ва самарали фойдаланиш муҳим аҳамият касб этмоқда . Шу билан биргаликда мамлакатимизга охирги йилларда кириб келаётган инвестиция ҳажми ҳам ошиб бормоқда . Президентимиз И . А . Каримов – “ Кейинги йилларда Ўзбекистон иқтисодиётига киритилаётган хорижий инвестициялар ҳажмининг изчил ва барқарор ўсиб бораётгани эътиборга сазовордир . 2008 йилда 1 миллиард 700 миллион АҚШ доллари миқдоридаги хорижий инвестициялар ўзлаштирилди 1 ” – деб таъкидладилар . Демак бу маблағлар мамлакатимиз хўжалик юритувчи субъектлари томонидан ўзлаштирилар экан у маблағлардан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади . Бундан ташқари “2008 йил мобайнида юртимизда 661 мингга яқин , жумладан , кичик бизнес соҳасида – 374 миннгта , хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасида – қарийб 220 мингта , касаначилик ҳисобидан – 97 минг 800 та янги иш ўрни яратилди ” 2 . Демак бундай меҳнат кучининг ҳам унумдорлигини ошириш мақсадида пул маблағларидан ўз вақтида самарали фойдаланиш бугунги олдимизда турган асосий вазифаларимиздан бири ҳисобланади . Шундай экан мазкур битирув малакавий ишимиз мавзуси ниҳоятда зарур ва долзарбдир . Битирув малакавий иши мавзусининг ўрганилганлик даражаси Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланишга оид масалалар ва уларни такомиллаштириш йўналишлари хориж иқтисодчи олимлари М . Вебер , С . Болтон , Р . Брили , Р . Домари , М . Миллер , Р . Холтларнинг илмий ишлари ва илмий асарларида ёритилган . Ўзбек олимлари ва мутахассисларидан Шарифхўжаев М . Ш , Абдуллаев 1 Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари – Т .: Ўзбекистон , 2009. 18- бет . 2 Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари – Т .: Ўзбекистон , 2009. 18- бет . - 3 -

Ё . А ., Абулқосимов Ҳ . П ., Абдураҳмонов Қ . Х ., Акромов Э . А ., Альмардонов М . И ., Воҳобов А . В ., Гадоев Э . Ф ., Ғозибеков Д . Ғ ., Ғуломов С . С ., МаликовТ . С , Ҳайдаров Н . Ҳ , Жамолов Х . Н ., Иминов О . К ., Қодиров А . Қ ., Қосимов Р . С .,., Олимжонов О . О ., Яҳъёев Қ . А ., Г . Қосимовалар бюджетдан ташқари давлат жамғармаларининг бюджет тизимида тутган ўрни ва миллий иқтисодиётнинг ривожланишидаги аҳамияти хусусида кўпроқ илмий фикр ва мулоҳазалар билдирганлар . Битирув - малакавий ишининг мақсади ва вазифалари . Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози шароитида корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш бўйича илмий хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборатдир . Ушбу белгиланган максадга эришиш учун куйидаги муҳим вазифалар белгилаб олинди : - Корхоналар фаолиятида шаклланадиган пул фондларининг назарий моҳиятини ёритиш ; - Пул фондларинг корхона молиясидаги тутган ўрнини кўрсатиб бериш ; - Пул фондларининг ўзига хос хусусиятларини кўрсатиш ; - Корхоналарда пул фондларини гуруҳлар бўйича таснифлаш ; - Жаҳон молиявий иқтисоди инқирози шароитида корхоналарда пул фондларининг шаклланиши ва улардан самарали фойдаланишнинг йўлларини ишлаб чиқиш ; - Корхоналар мисолида пул оқимлари ҳаракатини таҳлил қилиб унга баҳо бериш ; - Корхоналар пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланишга қаратилган илмий асосланган таклифлар бериш . Битирув - малакавий ишининг объекти ва предмети Хўжалик юритувчи субъектлар билан бюджетдан ташқари фондлар ўртасида , ҳамда бюджетдан ташқари фондларнинг даромадларини мужассамлаштириш асосий ўринларни эгаллаётган ягона ижтимоий тўлов доирасида вужудга келадиган молиявий ҳисоб - 4 -

– китоблар ва муносабатлар битирув малакавий ишимизнинг объекти ҳисобланади . Ўзбекитонда бюджетдан ташқари фондлар билан ҳисоб – китоблар , ягона ижтимоий тўловни ундириш масалалари ва у билан боғлиқ бўлган жараёнлар битирув малакавий ишимизнинг предмети ҳисобланади . Битирув - малакавий ишининг назарий ва услубий асослари БМИ нинг назарий манбаси сифатида Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримовнинг ҳалқаро миқиёсда юқори баҳоланаётган ва ижобий натижаларини мамлакатнинг тароққиёти тажрибаси тасдиқланаётган танланган асарлари тўпламига киритилган китобларидан , кўплаб мақола ва чиқишларида бозор иқтисодиётига ўтиш борасидаги вазифалари ҳақидаги асарлари , асос қилиб одинган . Илмий ишнинг предмети таҳлил қилинаётган пайтда биз шу масалаларга бевосита алоқадор бўлган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган қонунлар , Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармоишлари , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг қарорлари , Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг меъёрий ҳужжатларидан , оммавий ахбарот воситалари ва турли матбуот органларида эълон қилинган материалларидан кенг фойдаланилди . Битирув малакавий ишининг таркибий тузилиши . Битирув малакавий иши кириш қисми , учта боб , хулоса ва таклифлар ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат бўлиб , ўз ичига ... та жадвал ва .... та чизмани олган . 1. Корхона пул фондларини шаклланиши ва фойдаланишининг назарий асослари 1.1 Корхона пул фондларининг моҳияти ва уларнинг корхона фаолиятида тутган ўрни . Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар фаолият юритишида молиявий операцияларни тўғри йўлга қўйилиши корхона ўз мақсадига эришишида - 5 -

катта аҳамиятга эга . Чунки молиясиз корхона ҳеч қандай иш юрита олмайди . Умуман корхона молияси ҳақида гпп кетганда авваламбор унга қуйидагича таърифлашимиз мумкин . Корхона молияси - корхона хўжалик фаолияти жараёнида пул маблағларининг шаклланиши , тақсимланиши ва фойдаланилиши билан боғлиқ вужудга келадиган иқтисодий муносабатлар йиғиндисидир . Корхона молияси корхона фаолиятининг асосий бўғини ҳисобланади . Корхона молияси молиявий ресурслар манбалари , ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромад яратиладиган моддий ишлаб чиқариш доирасида бевосита қатнашади . Умумий ҳолатда корхона молиясини қуйидаги 1.1.1- чизмада кўришимиз мумкин . Корхона қуйидагилдар билан ўзаро молиявий мунолсабатларга киришиши пул фодларининг шаклланиши орқали амалга оширилади : Мол етказиб берувчилар – унинг фаолияти учун зарур бўлган моддий қийматликлар , хизматлар сотиб олинишида ; пудратчилар – қурилиш мантаж , ремонт ва бошқа ишларга тўлов ; харидорлар – товар реализациясида ва хизмат кўрсатишда ; бюджет билан – солиқлар , ажратмалар ва бошқа тўловлар бўйича ; банклар – кредитлар , пул маблағларининг сақланиши , ҳисоб операцияларига тўловлар ; ишчи ва хизматчилар – иш ҳақи ва бошқа ҳисоблар бўйича . Корхона ўз фаолиятини бошлашда яъни фаолиятини юритишда зарур бўлган мулкни сотиб олишни ҳамда ишлаб чиқаришни юритишни молиялаштирадиган асосий манба бўлиб корхонанинг устав капитали шаклида жамғарилаган мулк эгалари маблағлари , корхонада белгиланган тартибда шаклланган бошқа капиталлар , ҳамда тасисчиларнинг ишлаб чиқаришни кенгайтири учун қолдирган фойдалари ҳисобланади . Бу маблағлар корхонанинг ўз маблағларидир . Бундан ташқари корхоналар фаолиятини молиялаштиришда қарз маблағлари , яъни бошқа молия - кредит ташкилотларидан , юридик ва жисмоний шахслардан маълум бир муддатга қайтариш шарти билан оладиган маблағларидан ҳам фойдаланилади . Корхона пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида турли мақсадли фондларни шакллантиради . Ҳар бир пул фондларнинг ўз мақсад ва вазифалари - 6 -

белгиланади . Корхоналар пул фондларини шакллантириш орқали хўжалик фаолиятини керакли маблағлар билан таъминлашни амалга оширади , ҳамда такрор ишлаб чиқаришни кенгайтиради ; пул оқимларини ишлаб чиқариш узлуксизлигига қаратади ; илмий техника жараёнини молиялаштиради ; янги техникани ўзлаштиради ва жорий этади ; субъектларни иқтисодий рағбатлантиради ; бюджет , банк ва ҳоказолар билан ҳисобларни амалга оширади . Корхона молиясида молиявий муносабатлар ва пул фондларининг тутган ўрни 3 3 И . М . Карасева , М . А . Ревякина « Финансовый менеджмент », ОМЕГА - Л - Москва -2008, 21- стр . - 7 -

Корхона пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида турли фондларини шакллантирар экан , бу фондларни шартли равишда қуйидагича тасвирлашимиз мумкин . Чунки ҳар бир корхона ўз фаолиятидан келиб чиқиб , ўзига аҳамиятли - 8 -

бўлган пул фондларини шакллантиради . Яънги бир корхонада бўлган пул фондлари бошқасида бўлмаслиги мумкин . Умумий ҳолатда пул фондларини қуйидаги 1.1.2- чизмада акс эттирдик . 1.1.2- чизма Корхоналарда шаклланадиган пул фондларининг ҳолати 4 Корхонанинг пул фондлар Ўзлик Жалб Қарз Оператив маблағлари қилинган маблағлари пул фондлари маблағлар фондлари фондлари фондлари • устав капитали ; • банк кредитлари ; • қўшимча капитал ; • кредиторлик қарзлари ; • резерв капитали ; • факторинг ; • тақсимланмаган фойд • лизинг ва бошқа фондлар . • амартизация фонди ; • жамғарма фонди ; • валюта фонди ва бошқа фондлар . • қимматли қоғозлар эмиссиясидан • меҳнат ҳақи тўлаш учун фонд ; шаклланган фонд ; • дивидендлар тўлаш учун фонд ; • дивидендлар бўйича ҳисоблар ; • бюджетга тўловлар ва бошқалар • келгуси давр даромадлари ; учун фонд . • кутиладиган харажатлар резервлари . Корхоналарда шаклланадиган пул фондларини юқоридаги чизма мисолида моҳиятини очишга тўхталишимиз мақсадга мувофиқдир . Корхонанинг ўз маблағлари фондлари – корхона фаолиятини юритишида ўзига тегишли асосий маблағлари ҳисобланади . Бу 4 Муаллиф томонида тайёрланди - 9 -

маблағларнинг ортиши корхонанинг ривожланаётганидан далолат беради . Корхонанинг ўз маблағлари хусусий капитал ҳам деб юртитилади . Бу капитал ўз ичига устав капитали , қўшилган капитал , резерв капитали , тақсимланмаган фойда ва бошқаларни ўз ичига олади . Устав капитали – бу корхонанинг очилишида тасисчилар томонидан қўйиладиган бошланғич сумма . Бу капитал шаклланишида таъсисчилар томонидан пул маблағлари , қимматли қоғозлар , асосий воситалар , номоддий активлар , товар моддий захиралари ва бошқалар киритилиши мумкин . Уставда уларнинг умумий қиймати кўрсатилади . Устав капитали корхонанинг асосий фонди ҳисобланиб , муҳим иқтисодий аҳамиятга эга . Резерв капитали – бу корхонанинг эҳтиёт учун сақланадиган фонди бўлиб , хўжалик фаолиятидан зарарларни қоплаш учун мўлжалланади . Бундан ташқари инвесторлар ва кредиторлар даромадларини тўлаш учун корхона фойдаси етмаганда ҳам ушбу фонд маблағларидан фойдаланилади . Резерв капитали корхонанинг ишлари узлуксиз бўлишини кафолатлайди . Бундай манбанинг борлиги корхона ўз мажбуриятларини тўлашга ишонч борлигини билдиради . Резерв капитали корхона фойдасидан ҳар йили ажратилиб боради . Унинг ҳажми устав капиталининг 10-25 % атрофида шакллантиради . Қўшимча капитал – корхона ўз маблағлари манбаларидан бири бўлиб , корхона хўжалик фаолияти жараёнида , корхона активлари қиймати ўсиши натижасида ҳосил бўлади . Қўшимча капитал ўз ичига капитал қайта баҳоланишини , эмиссион даромадларни ўз ичига олади . Капитал қайта баҳолаш – корхона қонунчилик қорорларидан келиб чиқиб асосий воситалари ва тугалланмаган қурилишини қайта баҳолаш натижасида мулк қийматининг ўсиши . Эмиссион даромадлар – чиқарилган акциялар қийматининг ўсиши натижасида олинган маблағлар . Амартизация фонди – бу фонд узоқ муддатли активлар амартизацияси натижасида шаклланади ва янги асосий воситала сотиб олишга ёки қуришга мўлжалланади . Бу фонднинг корхона фаолиятида ўзига хос аҳамиятга эга . Бу ҳолатда энг эътиборли ҳақиқат шундаки амартизация суммасини белгиланган тартибда - 10 -

тўғри ва ўз вақтида ҳисоблаш , ҳисобланган бу суммани вақтинчалик айланма активларни оширишга қаратиш , вақти - вақти билан узоқ муддатли активлар қувватини ошириб бориш . Валюта фонди корхонада экспорт операцияларидан валюта тушумлари ва импорт операциялари ( бунда асосан валюта чиқиб кетади ) натижасида шаклланади . Бу фонд мустақил мақсадли аҳамиятга эга эмас . Валюта операциялари ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради . Корхоналарнинг тижорат банкларида валюта операциларини ўтказиш мақсадида валюта ҳисоб рақамларига эга бўлади . Жалб қилинган маблағлар фондлари . Корхона ишлаб чиқариш фаолиятини таъминлаш , молиявий ресурсларини ошириш , молиявий фойда кўриш мақсадларида баъзида юридик ва жисмоний шахслардан пул мабдағлари жалб қилади . Бундай маблағлар клорхоналарда асосан қимматли қоғозлар эмисси қилшдан келиб тушади . Истеъмол фонди корхонанинг соф фойдаси ҳисобидан шакллантирилади . Истеъмол фондини тузишда кўзланган асосий мақсад ишчи ва ходимларга моддий ва маънавий рағбатлантириш ҳисобланади . Қарз маблағлар фонди . Бугунги кунда ҳеч бир корхона қарз маблағларини четлаб ўтолмайди . Чунки қарз олмасдан фаолият юритадиган корхоналар ҳам вақти - вақти билан давлат бюджети олдида саолиқлар ва солиққа тенглаштирилган тўловлар бўйича қарзи шаклланади . Қарз маблағлари нормал иқтисодий шароитда ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга имкон яратади . Заём маблағлари – корхонанинг қисқа муддатли банк кредитлари тартибида олган маблағи бўлиб , айланма активларнинг бир қисмини молиявий таъминлайди . Бундай маблағлар корхона фаолиятининг минимал эҳтиёжини ҳам қоплаши лозим . Ишлаб чиқариш режасини қайта тузиш , тайёр маҳсулот жўнатилишида тўхталиб қолишлар , ишлаб чиқариш ёки хом ашё еткзилишининг бир текисда бўлмаслиги билан боғлиқ қўшимча эҳтиёжлар қисқа муддатли банк кредитлари билан қоплаланиши мумкин . Қарз маблағлар фонди шаклланшида лизинг ҳам киритилади . Лизинг шундай фаолиятки , бунда корхона ўз молиявий ресурслари етишмаётган бир пайтда - 11 -

ўзига керакли мулкни лизинг компанияси орқали лизингга ( қарзга ) олиши мумкин . Бунда корхона лизингга олган мулкни лизинг тўловларини тўлаб бориши билан ўзлаштириб олади . Бугунги кунда агарда корхона хом ашё сотиб олиш учун молиявий ресурслари етишмаса , улар банкларнинг факторинг операцияларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади . Яъни бунда банклар корхоналарнинг дебиторлик қарзларини сотиб олиши ёки хом ашё сотиб олиш харажатларини қоплаб бериши мумкин . Факторинг корхоналар орасидаги олди - сотди муносабаларини молиялаштириб , тўлолмаслик рискларини камайтиради . Факторинг – ҳисобларнинг самарали инструменти бўлиб , олди - сотди шартнома бўйича молиялаштириш ва тўламаслик рискини пасайтиришдир . Факторинг операциялари мақсади мол етказиб берувчилар учун пул маблағларини ўтказилиши ва оборот капиталининг тезлашиши учун шароитлар яратиш ҳисобланади . Факторинг операциялари предмети тўлов муддати етиб келган пул маблағларини қидириш ва кейинчалик вужудга келадиган олинадиган пул маблағларига ҳуқуқ бўлиши мумкин . Факторинг оборот капитали дефицитини қоплаш доирасида кредитлаш шаклининг алтернатив кўриниши ҳисобланади ва корхоналар савдо фаолиятини актив бошқарилиши учун ўзининг қулай молиялаштириш қобилиятини тақдим этади . Корхона оборот маблағларидан дефицитга учраган вазиятда Молиявий Агентдан оз бўлмаган миқдорда ( талаб қилинган сумманинг тахминан 80% и ) молиявий ресурслар олади . Факторинг операцияси иштирокчилари : Молиявий Агент – Банклар бўлиши мумкин Мол етказиб берувчи – харидорга товар кредит шарти билан товар етказиб бериш , иш бажариш , хизмат кўрсатишни амалга оширувчи корхона . Харидор – тўлов муддати кейинчалик вужудга келадиган ёки алақачон муддати келган қарздорлиги мавжуд корхона . Факторинг операцияларининг афзаллиги : - 12 -

Мол етказиб берувчилар учун : Факторинг хизматлари ишлаб чиқариш ҳажмини оширмоқчи бўлган микрофирма ва кичик корхоналар учун кўпроқ самарадорликка эга ; Мол етказиб берувчи товар етказиб бериш , хизмат кўрсатиш , иш бажаришдан сўнг 3 кун ичида талаб қилинган маблағнинг асосий қисмини (80% и ) қабул қилади . Мол етказиб берувчи тўлов муддатини аниқ билади , шунга қараб у ўзининг тўловларини режалаштириши мумкин . Харидорлар учун : Харидор 90 кунгача таварни кредитга олиш имкониятига эга бўлади , бунда харидор олдиндан тўлаб бориши ҳам мумкин . Факторинг хизматлари қиймати : Факторинг хизматлари қиймати мол етказиб берувчига тақдим этилиши лозим сумма қиймати ҳамда банкнинг жорий ставкалар бўйича факторинг комиссион қийматидан келиб чиқади . Факторинг хизматлар қийматини ҳисоблаш учун база бўлиб талаб қилинган суммадан фоиз ва харидорнинг кечиктирган кунлар миқдори ҳисобланади . Корхонанинг оператив пул фондлари корхонанинг давомий харажат қиладиган фаолияти учун яратилади . Бундай фондлар барча корхоналарда очилиши мумкин . Бу фондларга иш ҳақи фонди , бюджетга тўловлар учун фонд , янги техникани ўзлаштириш учун фонд , юқори бошқармага ажратмалар ва бошқалар бевосита боғлиқдир . 1.2. Корхоналарда пул фондларининг таснифланиши Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар ўз фаолиятидан келиб чиқиб турли фондлар шакллантириши мумкин , лекин устав фонди , резерв капитали , истеъмол фонди ва жамғарма фонди барча корхоналар фаолиятида учрайди . Хўжалик субъектлар такрор ишлаб чиқариш жараёнида энг асосий молиявий манбалардан бири маҳсулот ( иш , хизмат ) реализациясидан тушум - 13 -

ҳисобланади ва бу манбадан қуйидаги 1.2.1- чизмада келтирилган асосий пул фондлари шаклланади ҳамда кейинчалик бу фондлар мақсадли сарфланади : 1.2.1- чизма 5 Субъектлар иқтисодий ва молиявий мустақиллиги шароитида тадбиркор ўз молиявий ресурсларини мустақил шаллантиради ва кенгайтиради . Амалиётда молиявий ресурслардан яъни пул маблағларидан фойдаланишда турли вазиятларга дуч келиш мумкин . Такрор ишлаб чиқариш харажатларини узлуксизлигини таъминлаш учун молиявий фондлар катта аҳамиятга эга бўлиб , корхона барқарор ишлаши учун улар муҳим ва кераклидир . Молиявий фондлар хўжалик субектининг ўз маблағлари ҳисобига ташкил қилиниши ҳам катта аҳамиятга эгадир . Мажбуриятлар ҳисобига шаклланадиган молиявий фондлар қўшимча харажатларни қоплаш учун шакллантириш мақсадга мувофиқдир . Ишлаб чиқариш фаолиятини керакли маблағлар билан таъминлаш , ҳамда такрор ишлаб чиқаришни доимий кенгайтириш , янги техналогияларни 5 И . М . Карасева , М . А . Ревякина « Финансовый менеджмент », ОМЕГА - Л - Москва -2008, - 14 - Маҳсулот ( иш , хизмат ) реализациясидан тушум Қоплаш фонди Истеъмол фонди Жамғарма фонди Моддий харажатлар Ишчи ва ходимларнинг меҳнат ҳақи фонди Моддий рағбатлантириш фонди Эскириш ( амартизация ) Бошқа харажатлар Ишчи ва ходимларнинг илмий - техника учун меҳнат ҳақи фонди Ижтимоий суғурта фонди Ижтимоий ривожлантириш фонди Ишлаб чиқариш , илм ва техникани ривожлантириш фонди Резерв фонди Кредит фоизларини тўлаш учун фонд Дивидендлар тўлаш учун фонд Жарима , пеня тўлаш учун фонд

ўзлаштириш ва жорий қилиш , маҳсулотларни янгилашиш учун олдиндан режалаштириш ва пул маблағлари фондини тузиш керак . Қоплаш фонд корхона учун моддий харажатлар , амартизация харажатлари , арзон ва тез эскирувчан нарсалар амартизациясини қоплашда кўпроқ аҳамиятга эга ҳисобланади . Моддий харажатлар фондини шакллантиришда , унинг ҳажмини аниқлашда қуйидаги омиллар таъсири ҳисобга олинади : • маҳсулот ( иш , хизмат ) ишлаб чиқариш ҳажми ; • нархлар динамикаси ; • маҳсулот ( иш , хизмат ) ишлаб чиқариш харажатлари даражаси ; • талаб тенденцияси ; • инфляция суръати ; • товар моддий қийматликлар захирасининг шаклланиши ; • айланма активларнинг айланувчанлик коэффициенти . Истеъмол фонди корхонада иш ҳақига тўловлар фондлари ҳисоби билан боғлиқ . У ишчи ва ходимлар меҳнат ҳақи фондларини ўз ичига олади . Унинг шаклланишини белгиловчи омиллар : • ишчи ва ходимлар сони ; • минимал иш ҳақи тўлови ; • меҳнат тўлови тизими ; • иштимоий суғурта соҳасидаги давлат сиёсати ; • ижтимоий суғурта фондига ажратмалар даражаси ; • моддий рағбатлантириш тизими ; • жисмоний шахслар даромадига солиқ . Жамғарма фонди соф фойда орқали корхона ихтиёрида қолади . Унга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади : • маҳсулот ( иш , хизмат ) ишлаб чиқариш ҳажми ; • маҳсулот ( иш , хизмат ) сотилиши ҳажми ; • реализация нархи даражаси ; • солиққа тортиш даражаси ; • фойда солиғи бўйича имтиёзлар ; • корхона рақобатбардошлиги ; - 15 -

• банк кредитлари бўйича фоиз ставкаларининг даражаси . Ўз молиявий ресурсларини шакллантириш сиёсати уларнинг турли манбалардан жалб қилиш жараёнини ўзида акс эттиради . Бу фаолиятнинг асосий мақсади – ўз - ўзини молиялаштиришнинг зарурий даражасини таъминлаш . Бу мақсад ҳисобига корхона ўз молиявий ресурсларини шакллантириш сиёсатини ишлаб чиқади . Корхона ўз молиявий ресурсларини шакллантириш жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади : 1) ўз молиявий ресурсларига бўлган умумий эхтиёжини аниқлаш ; 2) ички манбалар ҳисобига жалб қилинадиган ўз молиявий ресурслари ҳажмини максималлаштириш ; 3) ташқи манбалардан жалб қилинадиган ўз молиявий ресурслари керакли миқдорини таъминлаш ; 4) ўз молиявий ресурслар шаклланишида ташқи ва ички манбалар муносабатларини оптималлаштириш . Бизнес субъектларининг молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишда пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш муҳим роль ўйнайди . Пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг бир йил давомидаги барча сарфланган ва кирим қилинган пул маблағларининг ҳаракатини ифодалайди . Субъектнинг « пул оқимлари » тушунчаси ўзида фаолиятининг узлуксизлиги жараёни давомида пул маблағлари тушуми ва чиқимининг тақсимланиш йиғиндисини акс этиради . Субъектларнинг пул оқимлари тушунчаси молиявий бошқарувнинг алоҳида объекти сифатида нафақат маҳаллий , балки хорижий адабиётларда ҳам молиявий бошқарув бўйича етарли даражада ўз аксини топмаган . Бу пул оқимларининг асосий таркибида пул активларини бошқариш , молиявий ресурсларни шакллантиришни бошқариш ва банкротлик хавфи шароитида инқирозга қарши субъектларнинг бошқаруви масалалари кўриб чиқилади . Унга шунингдек , молиявий ҳисоботлар , пул маблағларининг ҳаракат динамикасини тасвирловчи бухгалтеря ҳисобини юритиш каби ҳисоб турлари киради . - 16 -

Пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш нисбатан мураккаб вазифа бўлиб , у эндигина амалиётга кириб келмоқда . Шунингдек , молиявий ҳисоботининг шаклларидан бири ҳам « пул оқимлари тўғрисида » дир . Бизнес субъектларининг пул оқимларидан унумли фойдаланиш қуйидаги вазифаларни ечишга ёрдам беради : у тадбиркорлик субъектининг « молиявий қон айланиш тизими » бўлиб , самарали ташқил этилганда молиявий барқарорликни таъминлайди ; пул оқимларини оқилона шакллантириш хўжалик операцион фаолиятининг бир маромда ва доимий амал қилишини таъминлайди ; пул оқимларини самарали бошқариш қарз маблағларига , яъни четдан жалб қилинган капиталларга бўлган эҳтиёжларни қисқартиради ; пул оқимларини бошқаришнинг фаол тизимига эга бўлиш ўз маблағларидан самарали фойдаланишни , ички молиявий манбаларни шакллантиришни таъминлайди ; пул оқимларини тўғри бошқариш хўжалик капиталининг айланишини тезлаштирувчи молиявий дастак ҳисобланади ; пул оқимларидан самарали фойдаланиш тадбиркорлик субъектининг тўлов қобилиятини оширади ва мақсадли фойда миқдорига эришишга ёрдам беради ; пул оқимларини самарали бошқариш шаклларига эга бўлиш , қўшимча фойда олишни , бевосита пул активлари бўйича ижобий натижаларга эришишни , яъни вақтинча бўш турган пул маблағларидан самарали фойдаланишни таъминлайди . Тадбиркорлик субъектлари « пул оқимларини бошқариш » тушунчаси ўзида ҳўжалик фаолияти учун хизмат қилувчи турли шаклдаги пул оқимлари таркибини акс эттиради . Бунинг моҳиятини пул оқимларини бошқаришда уларнинг алоҳида хусусиятларига қараб аниқлаш талаб этилади . Бундай пул оқимларини гуруҳлаштиришни қуйидаги асосий белгилари бўйича ташкил қилиш таклиф қилинади . - 17 -

1. Пул оқимлари хўжалик фаолиятига хизмат қилиш жараёнларининг ҳажми бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади : • корхона бўйича тўлиқ пул оқимлари ; • корхона хўжалик фаолиятининг алоҳида шакллари бўйича пул оқимлари ; • алоҳида таркибий тузилмалари ( жавобгарлик марказлари ) бўйича пул оқимлари ; • алоҳида хўжалик операциялари бўйича пул оқимлари . 2. Халқаро ҳисоб стандартларига мос равишда хўжалик фаолиятининг шакллари бўйича пул оқимларининг турлари қуйидагиларга ажратилади : • операцион фаолият бўйича пул оқимлари ; • инвестиция фаолияти бўйича пул оқимлари ; • молиявий фаолият бўйича пул оқимлари . 3. Пул маблағларининг ҳаракат йўналишлари бўйича пул оқимлари икки асосий шаклга ажратилади : • ижобий пул оқимлари (« пул маблағларининг кирими »); • салбий пул оқимлари (« пул маблағларининг чиқими »). 4. Ҳажмини ҳисоблаш усуллари бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади : • ялпи пул оқимлари ; • соф пул оқимлари . 5. Ҳажмининг етарлилик даражаси бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади : • пул оқимларининг етарлилиги ; • пул оқимларининг етишмаслиги ( дефицитлиги ). 6. Пул оқимлари даврда баҳолаш усуллари бўйича қуйидаги шалларга ажратилади : • жорий пул оқимлари ; • келгусидаги пул оқимлари . - 18 -

7. Пул оқимлари кўриладиган даврда шакллантирилишининг узлуксизлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади : • доимий пул оқимлари ; • вақтинчалик пул оқимлари . 8. Доимий пул оқимлари вақт оралиғинг барқарорлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади : • доимий пул оқимларининг бир хил вақтдаги оралиғи ; • доимий пул оқимларининг ҳар хил вақтдаги оралиғи . Тадбиркорлик субъектларининг пул оқимлари операцион фаолият , молиявий фаолият ва инвестицион фаолият натижасида шаклланадиган пул оқимларидан иборат бўлади . Операцион фаолият бўйича пул оқимлари мол етказиб берувчиларга тўланадиган счетлар , ишчиларга меҳнат ҳақи харажатлари ва меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан ижтимоий ажратмалар , асосий воситаларнинг эскириши , турли иш ва хизматлар учун тўланган пул маблағлари , фоиз кўринишидаги харажатлар , ишлаб чиқариш хусусиятидаги бошқа харажатлар , хўжаликни бошқариш харажатлари , маҳсулотни сотиш харажатлари ва бошқа операцион харажатлар , бюджетга турли солиқлар кўринишидаги чиқимлар ҳамда маҳсулот сотишдан олинган , иш ва хизматлар кўрсатишдан келиб тушган тушум , роялти , фоиз кўринишидаги тушумлар ва операцион фаолият билан боғлиқ бошқа пул тушумларини акс эттиради . Инвестицион фаолият бўйича пул оқимлари кичик бизнес субъектларининг ишлаб чиқаришга сарфлаган реал инвестициялари ва ортиқча асосий воситаларни сотиш , бошқа субъектларнинг акцияларини сотиб олиш ва сотиш ҳамда бошқа инвестиция хусусиятига эга бўлган кирим ва чиқимларни ўз ичига олади . Молиявий фаолият бўйича пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг қўшимча сармоя сифатида маблағ жалб қилишини , узоқ ва қисқа муддатли кредитлар ва қарзларни жалб қилишни , пул кўринишида дивиденд бериш ва корхона фаолиятини ташқи маблағлар билан молиялаштиришни ўз ичига олади . - 19 -

2- Боб . Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланишнинг таҳлили . 2.1. Корхоналарда пул фондлари шаклланиши ва уларнинг молиявий фаолиятга таъсири Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарда пул оқимларини тўғри йўлга қўйиш , пул фондларини шакллантириб , улардан тўғри фойдаланиш зарурдир . Корхоналарда пул оқимини инсон танасидаги қон ҳаракатига ўхшитишимиз мумкин . Маълумки қон тўхтовсиз ҳаракат қилиб туриши керак . Агар тўхтаса инсон ҳаётдан кўз юмади . Корхоналарда пул оқимлари ҳам шу каби тўхтовсиз айланиб туриши лозим . Шундагина корхона келажакда ривожланади ва пул маблағларидан самарали фойдаланади . Пул оқимларини назорат қилишда қуйидагиларга эътибор берилиши лозим : пул оқимлари ҳисоби ; пул оқими кирими ва чиқими таҳлили ; пул оқимлари фондларини тузиш . Корхоналарда пул оқимлари ҳисоби буғалтерия баланси , пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот ва бошқа ҳисоботларда олиб борилади . Корхонада ҳар доим қанча маблағ бор ва у қаердан келаётгани ва нима мақсадда сарфланаётгани аниқ бўлиши лозим . Бугунги кундаги замонавий ҳисоблаш дастурлари корхоналарнинг тезкор ҳисобларини тайёрлашга имкон яратади . Пул оқимлари кирими ва чиқими таҳлили корхонада айни вақтда қанча пул маблағлари айланаётганлигини аниқлашда , корхонанинг пул маблағларига бўлган эҳтиёжни аниқлашда катта ёрдам беради . Бундан - 20 -

ташқари корхонанинг қайси соҳасига ажратилаётган пул маблағларининг самараси юқорироқ эканлиги ҳам аниқланади . Корхоналарда пул оқимлари фондларини тузиш пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида амалга оширилади . Бунда асосан пул маблағларининг бир жойда йиғилиши эмас , балки уларнинг ҳаракатчанлигини оширишдан иборатдир . Бошқача айтганда пул маблағлари айланувчанлигини ошириш масалалри кўрилади . Пул маблағлари юқорида айтганимиздек корхонанинг барча бўғинларидан айланиб чиқади , буни биз қуйидаги 2.1.1- чизмада кўришимиз мумкин : 2.1.1.- расм 6 Пул маблағларининг корхона активлари ва пассивлари билан ўзаро боғлиқлиги Юқоридаги чизмадан кўриниб турибдики корхона пул маблағлари миқдори хусусий уапитал , узоқ муддатли активлар , товар моддий захиралари , банк кредитлари , дебиторлик ва кредиторлик қарзлари билан бевосита боғлиқдир . Хусусий капиталнинг ошиши пул маблағлари ошишига олиб келса , ўз навбатида пул маблағларининг ошиши ҳам хусусий капитални оширади . Банк кредитининг олиниши пул маблағларини оширса , уни тўланиши пул маблағларини камайтиради . Бундаги камайиш миқдори ошиш миқдоридан кам бўлса банк кредитидан самарали фойдаланилганлиги 6 Корхонабаланси маълумотлари ёрдамида муаллиф томонидан ишлаб чиқилди - 21 - Узоқ муддатли активлар Товар моддий захиралари Дебиторлик қарзлари Кредиторлик қарзлари Банк Кредити Хусусий капитал Пул маблағлари

кўринади . Кредиторлик қарзларининг ошиши пул маблағларига тўғри пропорционал бўлса , дебиторлик қарзлари тескари пропоционалдир . Пул маблағлари товар моддий захиралари билан ўрнини алмаштириб туради . Узоқ муддатли активлар сотиб олиш билан пул маблағлари камайсада , эскириш ҳисоблаб бориш билан пул маблағлари ошиб боради . Яъни бунда маҳсулот ишлаб чиқариш давомида эскириш суммаси таннарх таркибига киритилади . Натижада айланма активлар миқдори ошади . Шу билан биргаликда узоқ муддатли активлар миқдори ҳам амартизация суммасига камайиб боради . Натижада айланма активлар таркибида амартизация фонди шаклланади . Бу фонддан вақтинчалик ишлаб чиқаришни кенгайтиришга фойдалансада , асосан эса узоқ муддатли активларни ҳар томонлама янгилаб туришга фойдаланади . Бундан ҳам кўриниб турибдики корхонада пул фондларининг ҳаракати корхона молиясининг асосини ташкил қилмоқда . 2.1.2- расм 7 Корхонада пул маблағларининг айланиш схемаси 7 И . М . Карасева , М . А . Ревякина « Финансовый менеджмент », ОМЕГА - Л - Москва -2008, 34 стр . - 22 - Хом ашё ва мате - л Тугалланмаган ишлаб чиқариш Тайёр маҳсулот Дебиторлик қарзлари Пул маблағлари Иш ҳақи ха - тлари Кредиторлик қарзлари Операцион фойда Амартизация Асосий фаолият Солиқлар Ижтимоий фондга ажр - а Узоқ муддатли активлар сотиб олиш Капитал қурилиш Кредит тўловлари Дивиденд тўловлар Кредитлар олиш Акция чиқариш Узоқ муддатли активларни сотиш Инвестицион фаолият Молиявий фаолият Пул оқимлари йиғиндиси Кредит фоизлари

Юқоридаги 2.1.2- расмда корхонада пул маблағларининг айланиши кўрсатилган . Корхона ишлаб чиқариш аввалида хом - ашё сотиб олишга пул - 23 -

маблағлари сарфланади ёки қарзга сотиб олиб кредиторлик қарзларини шакллантириши мумкин . Пул маблағлари сарфи маҳсулот тайёр ҳолатига келгунга қадар давом этади . Тайёр маҳсулот сотилиши билан яна пул маблағлари шаклланмоқда . Тайёр маҳсулот қарзга сотилганда дебиторлик қарзлари шаклланмоқда . Шу ўринда корхонада пул маблағлари бир айланишида корхонанинг операцион фойдаси шаклланади . Фойда билан биргаликда юқорида такидлаганимиздек амартизазия фонди ҳам шаклланади . Корхона фаолияти давомида банклардан олинган кредитлари бўйича фоиз тўловлари бўлиши мумкин . Корхона фойда олганда фойда солиғи ва фаолиятида давомида фойдаланаётган мулки бўлса мол - мулк солиғи ва бошқа солиқлар тўлаб боради . Солиқлардан ташқари корхоналар асосий фаолият доирасида умумий иш ҳақи фондига нисбатан давлат пенсия фондига 25 фоизли ажратма тўлайди . Чизмада корхонаининг инвестицион фаолияти бўйича ҳам пул маблағларининг ҳаракати кўрсатилган бўлиб , бунда узоқ муддатли активларнинг сотилдиши билан корхонага пул келиб тушмоқда , узоқ муддатли активлар сотиб олишда пул маблағлари қиқиб кетмоқда . Молифвий фаолиятда ҳам пул маблағлари оқими кўрсатилган бўлиб , қимматли қоғозлар эмиссия қилиш , банклардан кредитлар олиш билан корхонага пул кириб келаётган бўлса , кредит тўловлари , дивидент ва фоиз тўловларини амалга ошириш билан корхона пуллари сарфланаётганини кўришимиз мумкин . Асосий фаолият бўйича пул маблағлари оқими 8 Асосий фаолият бўйича пул тушумлари ва уларнинг фойдаланилиши асосий ишлаб чиқариш фаолиятини таъминлайди . « Кирим » « Чиқим » Мадомики фойданинг асосий манбаи корхона асосий фаолияти экан , у пул маблағлари оқимининг ҳам асосий манбаи ҳисобланади . 8 Муаллиф . томонидан тайёрланди - 24 -

Инвестицион фаолият бўйича пул маблағлари оқими 9 9 Муаллиф томонидан тайёрланди - 25 -

Инвестицион фаолият ўз ичига узоқ муддатли активларни сотиб олиш , сотиш билан боғлиқ пул оқимлари ҳамда инвестициядан даромадларини олади . томонидан тайёрланди - 26 - Жорий даврда маҳсулот реализациясидан тушум Айрибошлаш сотувидан тушум Дебиторлик қарзларининг сўндирилиши Харидорлардан олинган аванслар Мол етказиб берувчи ва пудратчилар ҳисобига тўлов Меҳнатга ҳақ тўлаш Бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга тўловлар Кредит фоизлари тўлови Ижтимоий соҳаларга тўловлар Асосий активлар ва номоддий активларнинг сотилиши Узоқ муддатли молиявий қўйилмалардан дивиденд , фоизлар Бошқа молиявий қўйилмаларнинг қайтиши Асосий активлар ва номоддий активларни сотиб олиш Капитал қўйилмалар Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар

« Кирим » « Чиқим » Корхона ўз фаолиятини кенгайиришга ва ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиб боришга ҳаракат қилар экан , инвестицион фаолият вақтинчалик мақсадли чиқимларни амалга оширади . Молиявий фаолия бўйича пул маблағлари оқими 10 Молиявий фаолият кредитлар олиниши ёки акция эмиссия қилиш натижасида пул маблағлари тушумини ҳамда олдин олган кредитлари бўйича қарзларини сўндирилиши ва дивиденнд тўловлари билан боғлиқ чиқимларни ўз ичига олади . 10 Муаллиф томонидан тайёрланди томонидан тайёрланди - 27 -

« Кирим » « Чиқим » Молиявий фаолият асосий ва инвестицион фаолиятни таъминлаш учун корхона тақсимотида пул маблағларини оширишга чақирилади . Пул маблағлари дефицити сабаблари 11 Ички Ташқи Сотиш ҳажмининг пасайиши : • бир ёки бирнечта истеъмолчиларини йўқотиш ; • маҳсулот ассортиментини бошқаришда качиликлар . Молиявий бошқарув тизимида камчиликлар : • саёз молиявий режалаштириш ; • тўлов учун танг ҳолат ; • нақд пулсиз шаклдаги ҳисоблар ; • бошқа товар ишлабчиқарувчи томонлар билан рақобат ; • электрэнергия нархонинг ошиши ; • манфий курс ҳисобига экспортдан йўқотишлар ; 11 Муалиф томонидан тайёрланди - 28 - Қисқа муддатли кредит ва заёмлар Узоқ муддатли кредит ва заёмлар Акция эмиссиясидан тушумлар Мақсадли молияланиши Қисқа муддатли кредит ва заёмларни қайтариш Узоқ муддатли кредит ва заёмларни қайтариш Дивидендлар тўлаш Вексел сўндирилиши

• оптимат тузилган молиявий хизматнинг йўқлиги ; • бошқару ҳисобининг йўқлиги ; • харажатлар устидан назоратнинг йўқолиши ; • паст малакали кадрлар . • солиқ қонунчилигининг босими ; • қарз маблағлари қийматининг юқорилиги ; • инфляция босими . 2.1.1.- Жадвал “ Агрохим ” МЧЖ корхонасининг 2009 йилги пул оқимлари ҳаракати 12 ( минг сўм ҳисобида ) Кўрсаткичлар Пул маблағлари кирими Пул маблағлари чиқими Сумм , минг сўм Жамига нисбатан салмоғи ,% Сумм , минг сўм Жамига нисбатан салмоғи ,% 1 3 4 5 6 1. Пул ва унга тенглаштирилган маблағларнинг ҳисобот йил бошига қолдиғи 23457 0,36 - 2. Хўжалик фаолиятида пул маблағларининг кирими (+), чиқими (-) 6457897 99,64 5799290 91,68 3. Тўланган солиқлар - - 524744 8,29 12 Агрохим корхонасимолиявий ҳисоботи маълумотлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди - 29 -

4. Инвестиция фаолиятидаги соф пул оқимларининг кирими ёки чиқими - - 1500 0,03 5. Молиявий фаолиятдаги соф кирим ёки чиқим - - - - Жами пул маблағларининг ҳаракати : 6481 354 100,0 6325534 100,0 Соф кўпайиш ёки камайиш 155820 2,4 - - 2.1.1.- жадвал маълумотлари орқали “ Агрохим ” МЧЖ корхонасининг 2009 йилги пул оқимлари ҳаракатига баҳо беришимиз мумкин . Маълумотларга кўра пул ва унга тенглаштирилган маблағларнинг ҳисобот йил бошига қолдиғи 23457 минг сўм бўлиб , жами пул маблағлари ҳаракатининг 0,36 % ини ташкил этади . Асосий фаолиятда пул маблағларининг кирими 6457897 минг сўм бўлиб , жами пул маблағлари оқимининг 99,64 % ини ташкил этади . Асосий фаолиятда чиқим эса 5799290 минг сўм бўлиб , жами жами пул маблағлари чиқимининг 91,68% ини ташкил қилади . Корхонанинг жорий даврдаги солиқ тўловлари 524744 минг сўм бўлиб , жами пул маблағлари чиқимининг 8,29 % ини ташкил қилади . Инвестиция фаолиятидаги пул оқимлари чиқими 1500 минг сўм бўлиб , жами пул маблағлари чиқимининг 0,03 % ини ташкил қилади . Корхонада молиявий фаолиятдан пул оқимлари кузатилмаган . Натижада корхона йил охирида пул маблағларининг кўпайиши , яъни йил бошидаги 23457 минг сўпдан йил охирида 155820 минг сўмга ошган . Бундан умумий хулоса берадиган бўлсак , пул оқимлари деярли асосий фаолиятда бўлган . Молиявий фаолиятдан пул оқимлари бўлмаганлигидан қуйидаги хулосани чиқаришимиз мумкин : - корхона ўз - ўзини молиялаштира олади ва бошқа молия - кредит ташкилотларидан қарз олишга мухтож эмас ; - 30 -

- корхона асосий фаолиятнинг фойдалилиги молиявий фаолиятдан кўра юқорироқ бўлганлиги учун барча маблағларини асосий фаолиятга сафарбар қилган . - корхона валюта операцилари билан шуғулланмаган , яъни экспорт - иморт операциялари билан эмас балким ички бозор билан шуғулланган . 2.2. Корхона пул фондларидан фойдаланиш ва пул оқими ҳаракати таҳлили . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида хўжалик субъектлари молиявий барқарорлиги оширишга ҳар томонлама чоралар кўрилмоқда . Чунки бундай оғир шароитда йирик корхоналар оғир ҳолдатга тушиб қолмоқда , ҳаттоки банкротлик ҳолатига ҳам тушиб қолмоқда . Бундай шароитда корхоналарнинг рентабеллик даражаси ушлаб туриш ва уни секинлик билан ошириб бориш муҳим аҳамият касб этади . Молиявий инқироз моҳиятан пул маблағлари инқирози бўлганлиги учун , бу шароитда корхоналарда пул фондларидан самарали фойдаланиш йўналишларини аниқлаш биринчи ўринда турадиган масаладир . Корхоналар пул оқимларининг шаклланишида ички ва ташқи омиллар ўз таъсирини ўтказади . Ташқи таъсирларга товарлар ва фонд бозорларидаги вазият , хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги ўзаро ҳисоб - китоблар тартиби , кредитлар билан таъминлаш , солиқ ва божхона тизимлари кирса , ички омилларга ишлаб чиқариш жараёнининг давомийлиги ва мавсумийлик хусусияти , тадбиркорлик субъектининг эскиришни ҳисоблаш сиёсати , ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш даражаси , ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш тизими ва бошқалар мисол бўлади . Тадбиркорлик субъектлари доимо ижобий пул оқимига эга бўлган тақдирда барқарор ривожланиш имконига эга бўлади . Пул оқимлари ва бошқа молиявий ресурсларнинг етарли даражада бўлиши нафақат такрор ишлаб чиқариш ва шахсий истеъмолни кенгайтиришга , балки тадбиркорлик субъектининг ликвидлигини таъминлашга ҳам имкон беради . - 31 -

Тадбиркорлик субъектларининг тўловга қобиллиги айниқса , моддий ресурслар таъминоти , турли иш ва хизматлар кўрсатувчи ташқи субъектлар ва уларнинг молиявий фаолияти учун муҳим кўрсаткич ҳисобланади . - 32 -

2.2.1.- чизма Корхонанинг пул фондларидан фойдаланиш йўналишлари 23 32 АСОСИЙ ( ОПЕРАЦИОН ) ФАОЛИЯТДАН ПУЛ ОҚИМЛАРИ Меҳнат ҳақи ва ундан ижтимоий ажратмалар Асосий воситалар эскириши Давр харажатлари Тайёр маҳсулот Дебитор қарзлар М ОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТДАН ПУЛ ОҚИМ ЛАРИ КОРХОНАНИНГ ПУЛ ФОНДЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТДАН ПУЛ ОҚИМ ЛАРИ қиска ва узоқ муддатли қарз ва кредитлар Бошқа қарзлар Реал инвестициялар Асосий воситалар ва номоддий активларни сотиш Молиявий Бошқа ишлаб чиқариш харажатлари Қарз қимматли қоғозларни чиқариш Маблағларнинг қайта шибаҳолани Хом ашё ва материаллар Солиқлар ва бошқа Мол - мулк ижараси

Пул маблағларининг тушуми ва сарфланиши режасини ишлаб чиқиш ҳамда бошқариш Пул оқимларини бошқариш бутун субъект молиявий фаолиятини бошқариш тизимининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади . У субъектнинг молиявий бошқарувида турли шаклдаги вазифаларни ечишда ва унинг субъект молиявий менежментининг бош мақсадига қаратилганлигини талаб этади . Кичик тадбиркорлик субъектининг пул оқимларини бошқариш жараёни қуйидаги асосий тамойиллар асосида амалга оширилади . 1. Ахборотларнинг ишончлилиги тамойили . Ҳар қандай бошқариладиган тизим , шунингдек , субъект пул оқимларини бошқаришда ҳам зарурий ахборот базаси билан таъминланиши керак бўлади . Бундай ахборот базаларига эга бўлиш ўз - ўзидан маълум қийинчиликларни ҳал қилишни талаб этади . Айниқса , молиявий ҳисоботлар тузиш ва улардан фойдаланишда ягона бухгалтерия ҳисоботларини халқаро стандартлар асосида ташқил этишни шаклланитириш ва бошқалар бу тамойилга таянилишини яққол кўрсатади . 2. Баланслаштирилиши тамойили ( тушумлар ва пул маблағлари сарфланиши мувофиқлаштириш ) . Субъектлар пул оқимларини бошқариш кўпроқ унинг таркибий гуруҳланишидаги асосий шакллар билан узвий боғлиқ бўлиб , бу жараёнларни бир - бирига маълумотларнинг мослиги ва турли шаклдалиги билан алоҳида ажралиб туради . Ушбу тамойил субъект пул оқимларини асосий шакллари , ҳажми , вақт оралиғи ва бошқа хусусиятларига қараб мувозанатлаштиришни талаб этади . Субъектнинг пул оқимларини бошқариш жараёнларида пул оқими ва ундан фойдаланишни мақбуллаштирилишини кўзда тутади . 3. Самарадорликни таъминлаш тамойили . Субъект пул оқимларини бошқаришда маълум бир вақтда пул маблағларининг 36

тушумини ва сарфланишининг бир меъёрдалигини , бўш турган пул маблағларининг активлигини ошириш , инфляция даражасини пасайтириш , муайян вақтдаги қиймат баҳосини самарали ташкил этишга қаратилади . Бу тамойилга субъект молиявий инвестицияларини ҳаракатлантириш йўли билан пул оқимларини самарали бошқариш ва бошқалар киради . 4. Ликвидликни таъминлаш тамойили . Субъект пул оқимларининг алоҳида шакллари бўйича юқори даражадаги маромсизлик юзага келиши натижасида вақтинча пул дефицити пайдо бўлиб , унинг ликвидлик даражасига салбий таъсир кўрсатади . Шунинг учун субъект пул оқимларини бошқаришнинг даврларида бу оқимлар ликвидлилигини етарли даражада таъминлаш зарур . Пул маблағлари режасини тузишда молиявий ҳисобот моддаларидан фойдаланиб , субъект тўғрисида атрофлича маълумот олинади , шу асосда корхонада пул маблағларининг тушуми ва сарфланиши , шунингдек , молиявий ҳолат , пул маблағларининг ҳаракатининг фаоллик даражаси таҳлил этилади . « Пул оқимлари тўғрисида ҳисобот » да субъектнинг молиявий ресурслари таркибидаги ўзгаришлар ва пул маблағларининг ҳаракати , хусусан , жорий хўжалик фаолияти жараёнида бу маблағларнинг келиб тушиши , сарфланиши , йил боши ва охиридаги қолдиғи , шунингдек , инвестиция ва молиявий фаолиятга йўналтирилган қисми акс эттирилади . Пул оқимларини бошқаришда молиявий ахборотлар билан ишлаш жараёнидаги энг муҳим жиҳатларидан бири субъект фаолияти , хусусан , унинг хўжалик фаолияти ҳақида алоҳида хулосалар чиқариш учун зарур бўладиган қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади . Корхоналарда пул маблағларининг ҳаракати бир неча жараёнлар бқйича содир бўлади . Бугунги кунда корхоналарда пул оқими асосан тқртта жараён бқйича содир бўлади . Буларга : __ операцион фаолиятида пул маблағларининг соф кирими (+), чиқими (-); 37

__ Инвестиция фаолиятидаги соф пул оқимларининг кирими ёки чиқими ; __ Молиявий фаолиятдаги пул маблағларининг соф кирим ёки чиқими ; __ Солиққа тортиш ( тўланган солиқлар ). Қуйида “ Агрохим ” корхонаси мисолида юқоридаги жараёнлар бўйича пул маблағларининг ҳаракатини кўриб чиқамиз . “ Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот ” да асосий , инвестиция , молиявий ва солиққа тортиш фаолиятлари бўйича пул маблағларини кирими ва чиқими ифодаланган . Асосий фаолият – корхонанинг асосий мақсадига қаратилган фаолиятни ўз ичига олиб , ўз ичига қуйидагиларни олади : • жўнатилган товарлар , кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун келиб тушган пул маблағлари ; • мол етказиб берувчи ва пудратчиларга тўланган пул маблағлари ; • ходимларга меҳнат ҳақи ва бошқа бериладиган пул маблағлари ; • Асосий ( операцион ) фаолиятнинг бошқа пул тушумлари ва тўловлари . Корхоналарда пул маблағларини ҳаракати асосан корхона асосий ( операцион ) фаолиятида амалга ошади . Қуйидаги 2.2.1- жадвал асосида корхонанинг асосий фаолиятидан пул маблағларини ҳаракатини таҳлил қилиб чиқамиз . 2.2.1- жадвал “ Агрохим ” корхонасининг 2009 йил бўйича асосий фаолиятидаги пул маблағлари ҳаракатини таҳлили 13 ( минг сўм ҳисобида ) Кўрсаткичлар Пул маблағлари кирими Пул маблағлари чиқими Сумм , минг сўм Жамига нисбатан Сумм , минг сўм Жамига нисбатан 13 Агрохим корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 38

салмоғи , % салмоғи ,% 1 3 4 5 6 1. Маҳсулот ( иш , хизмат ) ларни сотишдан келиб тушган пул маблағлари 6264160 97 - 2. Материал , хом - ашё , иш ва хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тқланган пул маблағлари 2609680 45 3. Ходимларга меҳнат ҳақи бўйича тўланган пул маблағлари 2957638 51 4. Операцион фаолиятнинг бошқа пул тушумлари ва тўловлари 193737 3 231972 4 Жами пул маблағларининг ҳаракати : 6457897 100 5799290 100 Соф кўпайиш ёки камайиш 658607 10,2 - - 2.2.1- жадвал маълумотларига кўра биз таҳлил қилаётган “ Агрохим ” корхонасида , 2009 йилда асосий ( операцион ) фаолиятидан пул маблағларининг соф кирими 658607 минг сўмни ташкил қилган . Корхонада жами кирим 6457897 минг сўмни ташкил қилиб , унинг 97 фоизи маҳсулотларни сотишдан келиб тушган пул маблағлари ҳисобига , қолган 3 фоизи эса операцион фаолиятнинг бошқа пулли тушумлари ҳисобига тўғри келган . Корхонанинг хўжалик фаолиятидаги жами сарфлар эса 5799290 минг сўмни ташкил қилиб , унинг 45 фоизи мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағлари , 51 фоизи ходимларга тўланган пул маблағлари ҳисобига , қолган 4 фоизи операцион фаолиятнинг бошқа пулли тўловлари учун сарф қилинган . Корхонада пул маблағларининг асосий ( операцион ) фаолиятидаги соф кирим натижаси 658607 минг сўмни ташкил қилган . Бу кўрсаткич умумий тушумнинг 10,2 % ини ташкил қилган . Бундай натижаларни корхона учун ижобий деб баҳоласак бўлади . Инвестиция фаолияти – корхона инвестиция фаолиятида номоддий активларни сотиб олиш ва сотиш , узоқ муддатли моддий активлар , яъни 39

кўчмас мулк бўлмиш бино , жиҳозлар ва бошқа асосий воситаларни сотиб олиш учун етказиб берувчиларга тўланган пуллар ва унга тенглаштирилган маблағлар чиқим устунида акс эттирилади . Кирим устунида эса узоқ муддатли активларни сотишдан тушган тушум ҳисобланади . Корхоналар ҳарид қилинган узоқ ва қисқа муддатли ққйилмалар моддасини чиқим устунида воситаларга комиссион тўловлар ва бошқа биржада тқланган фоизларни ҳисобга олмаган ҳолда қимматли қоғозларни сотиб олиш учун тқланган , пул маблағларини кўрсатадилар . Кирим устунида ўзлик бўлмаган қимматли қоғозларни шу билан бирга банк ва бошқа юридик шахсларни қисқа муддатли ва узоқ муддатли ссуда ва қарзларини сотишдан келган тушум кўрсатилади . Одатда корхоналар ўз фаолияти давомида асосий фаолият билан бир қаторда инвестиция фаолияти билан ҳамда молиявий фаолият билан шуғулланадилар . Ушбу ҳолатни биз қуйидаги жадвал маълумотлари асосида таҳлил қилиб чиқамиз . 2.2.2- жадвал “ Агрохим ” корхонасининг инвестиция , молиявий ва солиққа тортиш фаолиятларидаги пул маблағлари ҳаракатининг таҳлили 14 Кўрсаткичлар Пул маблағлари кирими Пул маблағлари чиқими Сумм , минг сўм Жамига нисбатан салмоғи , % Сумм , минг сўм Жамига нисбатан салмоғи ,% 1 3 4 5 6 1. Пул ва унга тенглаштирилган маблағларнинг ҳисобот йил бошига қолдиғи 23457 3,5 2. Хўжалик ( операцион ) фаолиятидан пул мабалағларининг соф ҳолати 658607 96,5 - - 14 Агрохим корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 40

3. Асосий воситалар ва номоддий активларни сотиб олиш ва сотиш - - 1100 0,2 4. Олинган ва тўланган фоизлар - - - - 5. Олинган ва тўланган девидендлар - - - - 6. Инвестиция ва молиявий фаолиятнинг бошқа жараёнларидаги пул маблағларининг ҳаракати - - 400 0,1 7. Жами тўланган солиқлар - - 524744 99,7 Жами 682064 100,0 526244 100,0 Инвестиция , молиявий ва солиққа тортиш фаолиятидан соф пул оқимининг натижаси 155820 - - - Ушбу 2.2.2- жадвал маълумотлари асосида « Агрохим ” корхонасинин инвестиция , молиявий ва солиққа тортиш фаолиятларидан кўрилган пул маблағларининг ҳаракатига баҳо беришимиз мумкин бўлади . Бугунги кундаги бизнинг республикамиздаги пул маблағларининг ҳаракатидаги ўзига хос жиҳатлари шундаки , бизнинг республикамизда пул маблағларининг асосий қисми , яъни , одатда 90-95 % и хўжалик ( асосий ) жараёнларга тўғри келади . Шу жиҳатдан ҳам мазкур жадвал маълумотларидан ҳам кўриниб турибдики , корхонанинг мазкур фаолият турлари бўйича пул маблағлари жами кирими 658607 минг сўмни ташкил қилган холос . Мазкур фаолиятлардан кўрилган жами пул маблағлари чиқими эса 526244 минг сўмни ташкил этиб , уларнинг ҳаммаси асосан , тўланган солиқлар ҳиссасига тўғри келмоқда . Жадвал маълумотларига кўра , корхонада инвестиция , молиявий ва солиққа тортиш фаолиятларидан соф пул оқими бу фаолиятлардан кирим бўлмаганлиги учун жами пул маблағлари чиқимига тенглашаяпти . Хулоса қилиб айтганда корхона пул фондларини сарфлашда асосий фаолиятнинг самарадорлиги бошқа фаолиятларникидан яхшироқ бўлганлиги учун фақат шу фаолиятга сафарбар этган ва шу фаолиятдан даромад олган . Бундай натижаларни салбий ҳол деб баҳолаб бўлмайди . 41

Молиявий фаолият – бўлимида акция чиқаришдан келиб тушган тушум , узоқ ва қисқа муддатли қарзларни келиб тушиши ва чиқимлар акс этади . Булардан ташқари корхона пул иштирокисиз инвестиция ва молиявий фаолият бўйича чиқимларни амалга ошириши мумкин . Масалан , асосий воситаларни узоқ муддатли кредит ҳисобига сотиб олиш , кредитор қарзларни акцияни чиқариш ва кредитларга қўшимча акцияни бериш орқали бўлиши мумкин . Корхона молиявий ҳолатининг соғломлигини шарти бўлиб , пул маблағларини кирими корхонанинг мажбуриятларини қоплай олишидир . Минимал миқдордаги пул маблағларини етишмаслиги молиявий ҳолат танглигига сабаб бўлади . Ортиқча маблағларга эга бўлиш инфляция натижасида пулни қадрсизланишига , ҳамда ортиқча маблағларни самарали фойдаланишга йўналтирмаслик натижасида қўшимча даромад ололмаслиги мумкин . Шу боис пул маблағларини рационал бошқаришни доимо назорат қилиш ва таҳлил қилиш лозим . Бундай таҳлил этишни амалда бир қанча усуллари мавжуддир . 42

+ + … + 2 2 Молиявий ҳолат танглигини сабабларидан бири бу корхона жорий активидаги пул маблағларини жорий мажбуриятларга нисбатан кескин камайиб боришидир . Шу боис ҳар ойда пул маблағлари билан муддати келган мажбуриятларни бир - бири билан таққослаб , таҳлил килиш лозим . Пул маблағларини етарли ёки етишмаслилигини аниқлашни иккинчи усули – бу пул маблағларини айланиш даврини аниқлашдан иборатдир . Пул маблағларини Пул маблағларини ўртача айланиш даври , = қолдиғи * Ўрганилиш даври кунда Оборот суммаси Пул маблағларини ўртача қолдиғи 5000-« Кассадаги пул маблағлари » счёти , 5100-« Ҳисоб - китоб счётидаги пул маблағлари » счёти , 5200-« Чет Эл валютасидаги пул маблағлари » счёти , 5500-« Банкдаги махсус счётлар » счёти орқали қуйидагича аниқланади : 1- ой бош . N- ой бош . Қолдиқ 2- ой бош . қолдиқ Пул маблағларини Қолдиқ ўртача қолдиғи = N-1 Бунда : N- ойлар сони . Оборот суммасини аниқлаш учун юқоридаги счётларни кредити бўйича оборот суммаси олинади . “ Ширмойнон ” корхона пул маблағлари обороти давомийлигини кварталлар бўйича ўзгаришини қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин . 2.2.3.- жадвал Пул маблағ ( фонд ) ларининг ойлар бўйича ҳаракатининг таҳлили 16 Ширмойнон корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 43

ОЙЛАР ПУЛ МАБЛАҒЛАРИНИ ҚОЛДИҒИ ( минг сўм ) ОБОРОТ СУММАСИ , ( минг сўм ) АЙЛАНИШ ДАВРИ , КУНДА 1 2 3 4=(2)/(3)*90 16 1- чорак 33459 489685 6,15 2- чорак 39576 568798 6,26 3- чорак 45678 643578 6,39 4- чорак 50567 745676 6,10 Корхонада пул маблағлари обороти давомийлиги чоракда ўртача 6,10 дан 6,39 кунгача ташкил этган . Бунинг мазмуни пулни корхона счётига келиб тушишидан то чиқиб кетишига қадар 6 кундан ортиқроқ кун кетган . Корхоналарда пул маблағлари миқдори кўрсаткичидан уларнинг айланувчанлиги кўрсаткичи муҳимроқ ҳисобланади . Айланувчанлик кўрсаткичи қанчалик ошса , мул маблағларининг ҳам самарадрлиги шунча ошади . 2.2.1- диаграмма Ширмойнон корхонаси мисолида пул маблағлари ҳаракати таҳлили 17 Ширмойнон корхонасининг 2009 йилда пул Ширмойнон корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 44

Юқоридаги 2.2.1- диаграммадан Ширмойнон корхонасининг пул маблағлари ҳаракати ҳолати кўрсатилган . Диаграмма маълумотларига кўра корхонада пул маблағлари йил бошидан охирига қадар ҳар кварталда ошиб борган . Бу ижобий ҳолатдир . 17 2.2.2- диаграмма Ширмойнон корхонаси мисолида пул маблағлари обороти ҳаракати таҳлили 18 Юқоридаги 2.2.2- диаграммадан Ширмойнон корхонасининг пул маблағлари обороти ҳаракати ҳолати кўрсатилган . Диаграмма маълумотларига кўра корхонада пул маблағлари обороти йил бошидан охирига қадар ҳар кварталда ошиб борган . Бу ижобий ҳолатдир . Ширмойнон корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 45

18 Ширмойнон корхонаси молиявий ҳисоботлари ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланди 46

3- боб . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида корхона пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўллари . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида корхоналарда пул фондларидан фойдаланиш жуда оғир бўлади . Бунда корхоналар фаолиятида рисклар даражаси ҳам анча баланд бўлади . Бундай шароитда корхоналарда пул фондларидан эҳтиёткорона фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади . Бундай шароитларда корхона молиявий менежерлари томонидан ҳам катта назортга олиб , бошқариб борилади . Пул оқимларини бошқариш корхонада бирор бир мақсадга эришиш учун ўзидаги мавжуд пул маблағлари миқдорини оптималлаштириш ( минималлаштириш ) орқали амалга оширилади . Пул оқимларини бошқариш қуйидаги вазифаларни ўз ичига олади : ижобий пул оқимларини максималлаштириш ( пул кирими , ўз навбатида ўсиш миқдорини ёки тушиш тезлигини кўзлайди ); салбий пул оқимларини минималлаштириш ( чиқими миқдорини камайтириш ёки тезлигини секинлаштириш ) пул кирими ва чиқими орасидаги сальдони максималлаштириш ; бўш пул маблағларидан тезкор фойдаланиш ; сарфланган пул маблағларининг самарадорлигини ошириш . Бу вазифаларнинг ҳар бири ўзига хос бўлиб , корхона умумий капиталини бошқариш жараёнида узлуксиз амалга оширилиб борилади . Бунда энг асосий вазифалардан бири мусбат пул оқимини максималлаштириш ҳисобланади . Бу асосан корхона асосий фаолияти пул оқимлари ҳаракатида кўпроқ эътиборга олинади . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози корхоналар учун ҳам оғир вазият бўлганлиги учун , бундай шароитда корхона молдиявий менедерларидан пул маблағларидан фойдаланишда унинг самарадорлигига катта эътибор қаратиш муҳим аҳамият касб этад . Бунда ижобий пул оқимларини максималлаштириш деганда асосан сарфланган пул маблағининг кўпайиб қайтиши учун барча члора тадбирларни амалга ошириш назарда тутилади , бундан ташқари бу вазиятда пул маблағларининг айланувчанлик даражаси ҳам жуда юқори 47

бўлиши ҳам ижобий ҳолат бўлади . Чунки жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида бозорда нархларнинг кескин ўзгариши корхоналар фаолиятига салбий таъсир ўтказади . Нархлар кескин ўзгармасдан олдин корхона ишлаб чиқарган маҳсулотларини реализация қилишга улгуриши бундай шароитда диққатга сазовор иш бўлади . Салбий пул оқимларини минималлаштириш деганда корхонада пул оқимлари чиқимига ўта эҳтиёткорона ёндашиш эътиборга олинади . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида сарфланган пул маблағлари қайтмасдан туриб , яна пул маблағларини сарфлаш ўта қалтис ҳолат ҳисобланади . Бунда пул маблағлари қайтишининг эҳтимоллиги жуда катта эътиборга олинади . Бошқача қилиб айтганда бундай шароитда пул маблағлари тежамкорлигига эришиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб қолади . Корхоналарда пул оқимлари кирими ва чиқими орасидаги сальдни максималлаштириш ҳар доим эътибордаги асосий масалалрдан бири ҳисобланади . Чунки корхона асосий мақсади ҳам пул оқимларининг ижобий сальдо билан чиқиши ҳисобланади . Шундагина корхона ҳисобот даври якунида фойда билан чиқади . Пул оқимларининг салбий натижа билан чиқишида корхона фаолиятини давом юргизишидан ҳеч наф қолмайди . Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида бу масала энг долзарб ҳисобланади . Жаҳон молиявий иқтисодий инқироз шароитида ва нормал иқтисоди шароитда ҳам пул маблағларидан тезкор фойдаланиш энг асосий масалалардан бири ҳисобланади . Буни бошқача айтганда пул маблағлари айланувчанлиги тез бўлиши лозим . Пул маблағлари ҳар бир айланганда фойда билан чиқса , унинг тезлашиши ёки қанча кўп айланса шунча марта корхона фойдасини оширади . Пул маблағларининг айланувчанлиги юқори бўладиган жойда риск даражаси ҳам пастроқ бўлади . Корхона молиявий менежерлари томонидан ҳар доим пул маблағларидан фойдаланишда , уни сарфлашда албатда унинг самарадорлигига эътибор қаратади . Яъни корхонанинг сарфлаётган бир бирлик пул оқимлари чиқимига қанча миқдорда пул оқимлари кирими тўғри келишини аниқлаб , бу миқдорни аста секинлик билан ошириб бориш 48

мақсадга мувофиқдир . Корхона фаолиятига баҳо бераётган ҳар бир ички ёки ташқи томонлар албатта корхонанинг самарадорлик кўрсаткичини аниқлайди ва кейин унга хулоса чиқаради . Кирим - чиқим инвестицион фаолият доирасида – бу узоқ муддатли активларни сотилиши , узоқ муддатли молиявий қўйилмалардан фоиз ва дивидендлар олиниши , узоқ муддатли молиявий қўйилмалар сотилишидан тушумлар , бир томондан инвестицион фаолият крими бўлса ва узоқ муддатли молиявий қўйилмаларга харажатлар , капитал қўйилмалар ва бошқа тадбирларга харажатлар бошқа томондан инвестицион фаолият чиқими ҳисобланади . Корхона фаолияти давомида инвестицион фаолиятни ҳам олиб бориш мақсадга мувофиқдир . Корхона бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот сифатини ошириш мақсадида янги техника технологияларни сотиб олиши катта аҳамиятга эга . Бунда корхона узоқ муддатли активларидан ўз ватида амартизация ҳисоблаш натижасида шаклланган фонддан келгусида замон талабларига жавоб берадиган янги асосий воситалар сотиб олиши мумкин . Корхона асосий воситалардан самарали фойдаланиш мақсади уларнинг рентабеллик кўрсаткичларини мунтазам равишда аниқлаб , таҳлил қилиб бориш ҳам аҳамиятлидир . Чунки бунинг натижасида корхонада мавжуд узоқ муддатли активларнинг ишлаб чиқариш фаолиятига ёки бошқача айтганда корзона фойда олишига қанчалик ёрдам бераётганлигини кўришимиз мумкин . Самарали узоқ муддатли активларни ишлаб чиқаришда мустаҳкам жойлаштириб , самараси паст узоқ муддатли активларни ижарага бериш ёки яхшироқ баҳога сотиш мақсадга мувофиқдир . Бунинг натижасида корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати ошади , корхона айланма активлари миқдори ошади Молиявий фаолиятдан кирим ўз ичига кредит ва ссуда олиш , акция эмиссия қилиш , олинган векселларни сўндирилиши , мақсадли молиялаштириш ва бошқаларни олади . 49

Корхоналарда пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида пул маблағларини устидан бошқарув олиб боради . Пул маблағларини бошқаришда қуйидаги чизмада келтирилганлар инобатга олинади . 3.1- чизма Пул маблағларини бошқаришда қўлланиладиган зарурий чоралар 15 Пул маблағларини бошқариш сиёсати Пул маблағларининг зарур бўлган минимал эҳтиёжини аниқлаш Маълум бир белгиланган муддатда пул маблағлари қолдиғининг тебраниш диапазонини аниқлаш Пул маблағларига бўлган эҳтиёжни максимал даражада камайтириш мақсадида тўлов оқимларини тўғрилаш Пул маблағларининг тез айланувчанлигини таъминлаш Вақтинчалик бўш пул маблағларининг рентабеллигини таъминлаш 3.1.- чизмада корхона пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида қилиниши лозим вазифалар белгиланган бўлиб , бу тўғрисида қуйида атрофлича тўхталиб ўтамиз . Корхоналарда пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида пул маблағларини бошқариш сиёсати ишлаб чиқилади . Яъни пул маблағларидан фойдаланишда корхона истиқболини белгиловчи чора тадбирлар ишлаб чиқилади . Умумий маънода бунда корхона молиявий менежерлари ёки 15 И . М . Карасева , М . А . Ревякина « Финансовый менеджмент », ОМЕГА - Л - Москва -2008, 18- стр . 50

раҳбари томонидан пул маблағларидан фойдаланиш стратегияси ҳамда уни амалга ошириш тактикалари ишлаб чиқилади . Шундагина корхона кўзлаган мақсадига белгиланган режалар асосида яқинлашади ҳамда эришади . Бозор иқтисодиёти шароитида корхонада пул маблағлари бўлган минимал эҳтиёжини аниқлаши лозим . Чунки мавжуд пул маблағларидан корхона самарали фойдаланишга ҳаракат қилади . Шунинг учун корхона асосий фаолиятини амалга ошириш учун , яъни маҳсулот ишлаб чиқариш учун қанча маблағ керак бўлса , асосий фаолиятга шунча маблағни қолдириш лозим . Қолган қисмини самарали фойдаланиш мақсадида бошқа соҳаларга сарфлаш мақсадга мувофиқдир . Бугунги тез ўзгарувчан бозор иқтисодиёти шароитида пул маблағлари бўш турмаслиги лозим . Акс ҳолатларда бу маблағлар бе самар ишлатилиб кетиши мумкин . Корхоналар ишлаб чиқариш жараёнида маълум бир даврда ( бир ишлаб чиқариш цикли давомда ) корхонада пул маблағлари қолдиғини аниқлаб бориш лозим . Бу асосан корхонада пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботда амалга оширилади . Фақатгина молиявий менежерлар томонидан пул маблағлари чиқими ва унинг кирими таҳлил қилиниб кейинги даврда керакли пул маблағлари ҳажмини аниқлаш лозим . Бундан ташқари ҳар бир даврдаги аниқланган пул маблағлари диапазони корхонада корхона фаолиятининг қай даражада эканлигини белгилайди . Корхона бир ишлаб чиқариш цикли ниҳоясида пул маблағлари ҳолатини таҳлил қилиб , унинг ўсиш динамикасини аниқлагандан сўнг кейинги ишлаб чиқаришга қанча пул маблағлари керак бўлса , шунча пул маблағларини қолдириб , пул маблағлари оқимини шунга тўғирлаб бориш лозим . Қолган қисмини ажратиб бориш лозим . Бу маблағлардан корхона захирага олиши ёки юқорида такидлаганимиздек бошқа соҳага асфарбар этиши мумкин . Корхонада пул маблағлари ҳолатини таҳлил қилишда ҳамда ундан янада самарали фойдаланиш чоралари кўрилаётган бир пайтда , пул маблағларининг айлданувчанлиги даражасига катта эътибор қаратиш лозим . Пул маблағлари қанча тез айланса , юқорида такидлаганимиздек корхонанинг кейинги ишлаб чиқаришига қолдирган пул маблағлари суммаси ҳам ортиқчалик қилади . 51

Яъни пул маблағлари айланувчанлиги юқори бўлган фаолиятда пул маблағларига бўлган эҳтиёж одатий ҳолатларга қараганда анча кам бўлади . Корхона ишлаб чиқариш учун пул маблағларига бўлган минимал эҳтиёжни аниқлаганда , ҳар бир ишлаб чиқариш цикли давомида пул маблағлари қолдиғининг тебраниш диапазони аниқланганда ҳамда пул маблағларининг айланувчанлик даражаси оширилганда маълум бир пул маблағлари ортиб қолар экан . Бунда кейинги масала бу маблағлардан янада самарали фойдаланиш туради . Корхонада мавжуд ҳар бир маблағларнинг рентабеллигини таъминлаш мақсадга мувофиқ бўлади . Корхоналарда пул маблағлари айланиши шундай бўлиши керакки , бунда ҳар бир харажатни қоплаш учун даромадлар ўз вақтида бўлиши лозим . Яъни бунда ишлаб чиқарилган маҳсулотни ўз вақтида реализация қилиб , тушумни ўз вақтида тушишини таъминлаш лозим . Мисол учун корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш сифати ишчи ва ходимларнинг ишлаш сифатига боғлиқ . Маълумки уларнинг ишлаш сифати ўз вақтида меҳнат ҳақиларини олиши ва турли рағбатлантиришлар олишига боғлиқ . Демак бунда иш ҳақи суммаларини ўз вақтида олиши корхона тараққиётида муҳим аҳамият касб этар экан . Корхона фаолиятида солиқларнинг ўрни ҳам алоҳида аҳамият касб этади . Солиқлар ўз вақтида тўланмаслиги корхона учун қўшимча пения ва жарималар тўлашга мажбур бўлади . Шунинг учун кўп ҳолатларда солиқлар тўлов муддати келгунга қадар давлат бюджетига ўтказилиб берилади . Шунинг учун пул маблағларини бошқаришда ҳамда пул фондларидан самарали фойдаланиш мақсадида пул оқимлари ҳаракатини солиқ тўловлари муддатларига тўғирлаш долзарб масалалардан бири саналади . Чунки корхоналар реализация қилган маҳсулотлари суммаси ўз вақтида тушмаслиги натижасида , дебиторлик қарзларини шакллантириб , солиқ тўловларини ўз вақтида амалга ошира олмай қоладилар . Бу эса корхона учун ортиқча харажатларни келтириб чиқаради . Айрим ҳолатларда корхона ҳисобланган солиқ суммасини вақтинчалик тўламай туриш натижасида мавжуд суммадан самарали фойдаланиш мумкин . Яъни бунда корхона олдидаги асосий масала солиқ суммасини вақтинчалик тўламасдан , уни ишлаб чиқаришга 52

сарфлашдан қанча фойда кўриши билан солиқни вақтида тўламаганлиги учун тўланадиган пения орасидаги фарқ таҳлил қилиниши лозим . Натижа ижобий бўлса бундан мойдаланиш мақсадга мувофиқ келади , акс ҳолатда эса корхона солиқларни ўз ватида тўлагани мақулдир . 3.2- расм Корхоналарда пул маблағларининг айланиш ҳолати 16 3.2.- чизмада корхонада пул маблағлари айланиш ҳолати келтирилган . Чизмадан маҳсулот сотишдан тушум корхона харажатларининг корхона харажатларининг асосий манбаси эканлиги кўрсатилмоқда . Авваламбор бунда ишлаб чиқаришни молиялаштирилмоқда . Натижада ишлаб чиқариш 16 Интернет маълумотлари . www.cfin.ru 53 Инвестициялар Инвестицион Харажатлар Ишлаб чи қ ариш Товар × Нарх Асосий Тушум Харажатлар Мажбурий тўловлар Солиқлар Фоизлар ДивидендларСоф фойда Хусусий капитал Хўжлик маблағлари шаклланиш манбалари Жалб қилинган маблағлар Молиявий

амалга оширилди . Маҳсулот реализация қилинди . Маҳсулот сотишдан тушум ҳосил бўлди . Тушумдан яна кейинги ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун харажатлар қилинди . Фаолият натижасига нисбатан давлат олдидаги мажбуриятларни , жумладан солиқларни тўлади . Дивидендлар ва фоизлар кўринишидаги қарзларини қоплади . Қолган қисми корхонанинг соф фойдасини шакллантирди . Соф фойдадан тақсимланмаган фойда орқали хусусий капитал миқдори ошади . Хусусий капитал эса корхонанинг кейинги барча фаолиятларини амалга ошириш мақсадида шакллантирадиган пул фондларининг асосий манбаси эканлиги кўрсатилмоқда . Хусусий капитал билан биргаликда корхона жалб қилган маблағлар ҳам хўжалик фаолиятида зарур бўлган пул маблағлари фондлари шаклланишида асосий манбалардар бири эканлиги кўрсатилмоқда . 54

Хулоса ва таклифлар Бозор иқтисодиёти шароитида , айниқса иқтисодиётни модернизация қилиш ва жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида корхоналар пул маблағларидан самарали фойдаланиш катта аҳамият касб этмоқда . Пул маблағларидан самарали фойдаланиш албатта пул маблағларидан манзилли фойдаланиш , яъни пул маблағларининг йўналишига қараб пул фондларини шакллантиришга боғлиқ . Бундай шароитда корхоналарда турли пул фондлари шакллантирилади . Ҳар бирининг ўз йўналиши ва мақсади мавжуд . Пул фондлари корхона фаолиятини ўз вақтида юритилишини таъминлайди . Пул фондлари корхона молиясининг манбалари ҳисобланади . Шу манбалардан корхонанинг турли ишлари молиялаштирилади . Амартизация фондининг ўзига хос хусусияти шундаки , корхона фаолиятига кирим қилинган асосий воситалари ва номоддий активлар қиймати аста секинлик билан маҳсулот таннархи таркибига амартизация сифатида киритили бориб , маҳсулот реализациясидан сўнг шаклланиб боради . Яъни буғгалтерия баланси узоқ муддатли активлар қиймати , амартизация ҳисобидан жорий активлар қисмини кенгайтиради . Бунда амартизация фонди шаклланиб , бу фонд маблағлари кейинчалик корхонага янги асосий васиталр ва номоддий активлар сотиб олишга мўлжалланади . Лекин корхоналар то асосий воситалар ва номоддий активларни сотиб олгунга қадар , бу фонд маблағларидан бир неча марта ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва сифатини оширишга фойдаланиши мумкин . Шунинг учун ҳам корхонада ишлаб чиқаришни амалга оширишда энг асосий молияий манбалардан бири ҳам амратизация фонди ҳисобланади . Корхона маҳсулот такрор ишлаб чиқариш жараёнида энг асосий молиявий манбалардан бири бу маҳсулот сотишдан тушум ҳисобланади . Маҳсулот сотишдан тушумдан корхонанинг деярли барча фондларига пул маблағлари йўналтирилади . Яъни авваламбор бу тушумдан эгри солиқлар , яъни қўшилган қиймат солиғи ва агар маҳсулот акциз ости товар бўлса Акциз солиғи тўлайди ; ишлаб чиқариш фондига , яъни кейинги ишлаб чиқаришни 55

амалга ошириш учун барча ишлаб чиқариш харажатлари , жумладан моддий харажатлар , меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари , ижтимоий суғуртага харажатлар , амартизация харажатлари ва бошқа харажатларга ; давр харажатларини қоплашга йўналтирилади , яъни маъиурий харажатлар , сотиш харажатлари ва бошқа операцион харажатларни қоплашга йўналтирилади ; молиявий харажатларни қоплашга , яъни дивиденд ва фоиз кўринишидаги харажатларни қоплашга йўналтирилади ; солиқларни тўлашга йўналтиради . Натижада қолган сумма корхонанинг тақсимланмаган фойдасини шакллантиради . Умуман олганда корхоналарда пул фондларини шакллантиришдан мақсад , корхоналарда пул маблағларини бир жойга йиғиб қўйиш ва пул фондлари сонини биттага ошириш эмас , балки корхона пул маблағларидан аниқ мақсадларда ва аниқ вақтларда самарали фойдаланиш ҳисобланади . Корхоналарда пул маблағларининг миқдори қанча бўлиши эмас балки пул маблағларининг айланувчанлиги қанча катта бўлиши муҳимроқдир . Чунки пул маблағлари қанча тез айланса , оз маблағлар билан ҳам маълум бир даврда катта ишлаб чиқаришни амалга ошириш ва барча харажатларни қоплаш мумкин . Пул маблағлари жуда секин айланса кўп пул маблағлари билан ҳам бир ишлаб чиқаришни молиялаштириш мушкул бўлиб , ҳаттоки ишлаб чиқариш маълум бир муддатга тўхтаб қолиши ҳам мумкин . Бундан ташқари дебиторлик қарзлари ошиб кетиб , солиқларни ҳам ўз вақтида тўлолмаганлик учун яна турли пеня ва жарималар келиб чиқади . Бу эса корхона молиявий ҳолатига жуда салбий таъсир кўрсатади . Пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадида фаолиятдаги риск даражасини ҳам ўрганиб , шунга мос равишда пул маблағларидан самарали фойдаланиш мақсадга мувиқдир . Риск даражаси қанча юқори бўлса , сарфланадиган пул маблағларининг қайтиб келишида хавф ҳам юқори бўлади . Юқори риск ҳам юқори даромад келадиган жойда бўлади . Бундай шароитда кўп ҳолатларда молиявий менежерлар кўп даромад оладиган соҳага пул маблағларини йўналтириб , натижада кўп даромад олиш ўрнига зарар билан чиқиш ҳолатлари содир бўлади . Мисол тариқасида ўтган йиллардаги жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози юз беришидан сал олдин кишиларнинг 56

даромад оламан деб юқори риск бўлган қимматли қоғозларни сотиб олишга йўналтирган пул маблағлари ҳавога учди . Демак риск бор жойда , рисклилик даражаси инобатга олинган ҳолда пул маблағларини ҳам шунга мослаб сарфлаш , бунда захирага пул маблағлари қолдириш мақсадга мувофиқдир . Бунда агар корхона рискдан ютқазса , шу ажратилган озгина маблағини ютқазади , агар рискдан яхши чиқса , озгина маблағидан юқори даромад олади . Демак корхонанинг пул маблағлари риск паст жойга кўпроқ сарфланиб , риск юқори бўлган жойга камроқ сарфланиши мақсадга мувофиқдир . Корхоналарда солиқ ҳисоб китобларини ҳам тўғри йўлга қўйиш ҳам муҳим аҳамият касб этар экан . Чунки солиқларни нотўғри ҳисобланиши корхона учун кейинчалик ортиқча жарималар тўлашга мажбур бўлиб қолади . Бу молиявий ҳолатга жуда салбий таъсир кўрсатади . Солиқларни ўрганиб , солиқларни камроқ тўлашнинг қонуний томонларини аниқлаш , яъни солиқ имтиёзларидан фойдаланиш йўлларини аниқлаш ҳам корхонанинг камроқ солиқ тўлашига олиб келиб , корхона молияви барқарорлигига ижобий таъсир кўрсатади . Юқоридаги хулосалар асосида битирув малакавий ишимизнинг қуйидаги таклифларини келтирдик : ТАКЛИФЛАР 1. Корхоналарда пул маблағларидан оқилна фойдаланиш мақсадида унинг ҳолатини мунтазам равишда таҳлил қилиб бориш лозим . Бунинг натижасида корхона сарфлаган пули қанча вақтда ва қанча миқдорда қайтиб келганлигини аниқлайди . 2. Корхоналарда ҳар бир фаолият учун керак бўлган пул маблағларинг аниқ суммасини , айниқса асосий ишлаб чиқариш фаолияти учун ҳисоблаб чиқиш лозим . Натижада корхона пул маблағларидан самарали фойдаланади . Чунки пул маблағлари бекор қолиб кетмайди . Бошқа томондан ҳар бир фаолият ўз маромида боради . 3. Пул маблағлари айланиш тезлигини ошириш , яъни маҳсулот ишлаб чиқариш , маҳсулот реализация қилиш , дебиторлик қарзларини сўндириш 57

тезлигини ошириш корхона учун ижобий натижага эришилади . Чунки пул маблағлари қанча тез айланса корхонанинг пул маблағларига бўлган эҳтиёжи шунча кам бўлади . Фойдаси эса кўзлаганидек чиқаверади . Бир сўз билан айтганда бундай ҳолатда корхона пул маблағлари рентабеллиги ошади . 4. Пул маблағлари рентабеллигини оширишга эришгандан сўнг корхона ихтиёрида ортиқча пул маблағлари қолади . Бу маблағларни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга , янги техника сотиб олишга ёки бошқа молиявий фаолиятларга сафарбар этиш мақсадга мувофиқ келади . Натижада корхонанинг умумий пул фондлари рентабеллиги янада ошиб корхона якуний фойдасини оширади . 5. Корхона ихтиёрида мавжуд , лекин фойдаланилмаётган асосий воситаларни ижарага бериш ёки сотиб юбориш фикримизча ижобийдир . Чунки фойдаланилмаётган асосий воситалар амартизация ҳисобланиши натижасида маҳсулот таннархини оширади ҳамда бундан яна мол - мулк солиғи ундирилади . Булар эса ўз навбатида корхонанинг пул маблағлари бекорга сарфланишига олиб келади . Бу эса салбий ҳолатдир . 6. Корхоналарда имкон қадар пул маблағлари оқимини солиқ тўловлари муддатига тўғрилаш мақсадга мувофиқдир . Яъни бу дегани солиқтўлови муддати келиши билан корхона маҳсулотлари реализациясидан пул келиб тушиб , солиқ тўлашга тайёр бўлиб туради . Бу ҳолат солиқ тўлаш муддатидан анча олдин ҳам анча кейин ҳам бўлмай содир бўлиши лозим . Шундагина корхона солиқлар бўйича ҳеч қандай қийинчиликларга учрамайди . 7. Корхона ҳисобот даври охирида сотилиши керак бўлган маҳсулотни айрим сабаблар билан янги ҳисобот даври бошида реализация қилиши ижобийдир . Чунки ҳисобот даври охирида реализация қилинса , ундан пул келиб тушгунча солиқ тўлаш даври етиб келади . Натижада солиқ тўлаш бўйичма қийинчиликлар содир бўлиши мумкин . Агарда маҳсулот кейинги ҳисобот даври бошида сотиладиган бўлса , ундан келиб тушадиган пул маблағларидан солиқлар ҳисобот даври охирида тўланади . Бунда 58

тўланиши лозим бўлган солиқ суммасини корхона бир ҳисобот даври мобайнида оборот қилиб , янада фойдасини ошириши мумкин . 59

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . – Тошкент : Ўзбекистон , 2008. 2. “ Ўзбекистон Республикасининг “ Бюджет тизими тўғрисида ” ги 2000 йил 14 декабрдаги Қонуни . // Солиқлар ва божхона хабарлари , 2001 йил № 2. 3. Ўзбекистон Республикасининг “ Хусусий корхона тўғрисида ” ги 2003 йил 11 декабрдаги Қонуни . // Солиқ ва божхона хабарлари , 2004 йил 10 феврал , № 6. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги Давлат бюджетининг параметрлари ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогнози тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ -1024- сонли Қарори , 29 декабрь 2008 йил . 5. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилги Давлат бюджетининг параметрлари ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогнози тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ -1245- сонли Қарори , 22 декабрь 2009 йил . 6. “ Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби ”. Президент И . А . Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи , 2009 йил 14 февраль . 7. Президент И . А . Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик Палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси . 2005 йил 28 январ . 8. Каримов И . А . Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . Т .: “ Ўзбекистон ”, 2010. 9. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009. – 56 б . 10. Каримов И . А . “ Ватанимизнинг босқичма - босқич ва барқарор тивожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз ” , – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2008, 17 бет 11. Каримов И . А . “ Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш , мамлакатни мадернизация ва ислоҳ этишдир ”, – Т .: “ Ўзбекистон ”, 60

2005, 76 бет . 12. Каримов И . А . Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида . – Т .: Ўзбекистон , 2005 й . Т .1. – 465 б . 13. Ваҳобов А ., Жумаев Н ., Хошимов Э . “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози : сабаблари , хусусиятлари ва иқтисодиётга таъсирини юмшатиш йўллари ” - Т :, “ Академнашр ” – 2009 й . 123- бет 14. Ваҳобов А , Маликов Т . Молия : умумназарий масалалар . Т .: “IQTISOD– MOLIYA” 2008. 354 б . 15. Вавилов А . Государственный долг : уроки кризиса и принципы управления . – М .: Городец - издат , 2001. 16. Ермасова Н . Б . « Финансовый менеджмент », Москва – « Высшее образование » - 2008 г . , 46 стр . 17. Карасева М . В ., Крохина Ю . А . Финансовое право . – М .: НОРМА , 2001.– 230 с . 18. Карасева И . М ., Ревякина М . А . Финансовый менеджмент . – М .: ОМЕГА - Л , 2008.– 21, 27 с . 19. Годме П . М . Финасовое право . – М .: Прогресс , 2003. – 425 с . 20. Маликов Т . С ., Ҳайдаров Н . Ҳ . Давлат бюджети . Ўқув қўлланма / Тошкент Молия институти . – Т .: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 84 бет . 21. Маликов Т . С ., Ҳайдаров Н . Ҳ . Молия : умумдавлат молияси . – Т .: “IQTISOD– MOLIYA”, 2009. 456 бет . 22. Мирзаев Ф . И . “ Банклараро рақобат : моҳияти , шаклланиши ва ривожланиш босқичлари ” ( Монаграфия ), Тошкент –“ Молия ” – 2008, 147- бет 23. Бабич А ., Павлова Л . Финансы . Денежное обращение . Кре - дит : Учебник . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2000. 24. Брюммерхофф Д . Государственные финансы : теория госу - дарственных финансов / Пер . с нем . под ред . А . Кудрина , В . Дзгоева . Владикавказ : Пионер - Пресс , 2002. 25. Бушмин Е . В . Бюджет : процедуры и эффективность . – М .: Альтернатива - Евролинц , 2003. 26. Павлова Л . Н . “ Финансовый менеджмент ” Москва – “ Юнити ” – 2003, 203 стр . 27. Под ред . М . В . Романовского « Финансы » учебник , – Москва – « Юрайт - Издат », 61

2007 г . 36 стр . 28. Под ред . Г . Н . Белоглазовой « Денги , кредит , банки » учебник , – Москва – « Юрайт - Издат », 2007 г . 36 стр . 29. “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида молия ва бюджет тизимини такомиллаштириш масалалари ” мавзусида республика илмий - амалий конференцияси материаллари (II қисм ) (2010 йил , март ). Т .: “IQTISOD- MOLIYA”, 2010. –92 бет 30. “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида бухгалтерия ҳисоби , аудит ва таҳлилни такомиллаштириш масалалари ” мавзусида республика илмийамалий конференцияси материаллари (II қисм ) (2009 йил 11-12 декабрь ). Т .: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009. –198 бет 31. Солиқ тўловчининг журнали . 2006-2010. 32. Бозор , пул ва кредит журнали . 2006-2010. 33. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси журнали . 2006-2010. 34. Солиқлар ва божхона хабарлари газетаси . 2006-2010. 35. Экономическое обозрение журнали 2006-2010 36. www.lex.uz 37. www.worlbankgroup.org 38. www.banking-business-review.com 39. www.mf.uz 40. www. с bu.uz 41. www.soliq.uz 42. www.stat.uz 43. www.bank.uz 44. www.bankir.uz 45. www.cfin.ru 46. www.ziyokor.uz 47. www.finance.ru 48. www.menegment.ru 49. www.gov.uz 62

50. www.bis.org 63

O'xshashlar

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш

Ресурсларни бошқаришнинг хозирги давр муаммолари

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини самарали бошқариш масалалари

Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари