Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқариш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқариш

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.375 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқариш (“Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ мисолида) КИРИШ....................................................................................... I БОБ КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Сифат тушунчаси ва унинг моҳияти........................................ 1.2. Корхоналарда сифатни бошқаришнинг ташкилий - иқтисодий асослари ............................................................... 1.3 Конхоналарда маҳсулот сифатни бошқаришнинг хориж тажрибаси.................................................................................... II БОБ КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШ ҲОЛАТИНИ ЎРГАНИШ. 2.1. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ бошқарувининг ташкилий тизими ва молиявий-иқтисодий таҳлили............. 2.2. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда меҳнат омили таркиби таҳлили.................................................................................. III БОБ КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ....................................................... .......... 3.1. Конхоналарда сифатни бошқариш тизимини ривожлантириш.................................................................... 3.2. Корхоналарда сифатни бошқариш тизимини жорий этиш орқали маҳсулот рақобатбардошлигини ошириш............. 3.3. Корхоналарда маҳсулот сифатини оширишнинг ижтимоийиқтисодий самарадорлиги........................................................... ҲУЛОСА .................................................................................... ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИТЛАР РЎЙҲАТИ.............. ИЛОВАЛАР ...............................................................................

КИРИШ БМИ мавзусининг долзарблиги . Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш корхоналари олдида турган энг муҳим вазифа рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришдир . Шунинг учун ҳам маҳсулот ва хизматлар сифаттини яхшилаш бугунги куннинг муҳим масалаларидан ҳисобланади . Маҳсулот ва хизматлар сифатини яхшилаш стратегик муаммолардан бири бўлиб , мамлакатимиз иқтисодиётининг стабиллашуви бу муаммоларни ҳал этилишига боғлиқ . Мамлакатимизда бу борада амалга оширилаётган ислоҳот ва чора тадбирлар натижаси ўзининг ижобий натижалаорини намоён қилмоқда . Хусусан , Презтидент И . А . Каримов “Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi” 1 деб таъкидлаб ўтди . Сифатни яхшилаш жараёни маҳсулотни сотиш жараёни ёки хизматлар кўрсатишда фақатгина кўпроқ фойда олиш учунгина эмас , балки жамият учун ва унинг равнақи учун ҳам муҳимдир . Шу сабабли танланган мавзу долзарбдир . БМИ нинг объекти . “ Гулистон экстракт - ёғ ” ОТАЖ тадқиқот объекти бўлиб ҳисобланади . БМИ нинг предмети . Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқариш жараёни ва ундаги ташкилий - иқтисодий муносабатлар тадқиқот предмети ҳисобланади . БМИ нинг мақсади . Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқаришни такомиллаштириш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so’zi. 2013 yil, 19-yanvar, № ….

БМИ нинг вазифалари . БМИ мақсадига мувофиқ тадқиқотнинг вазифалари этиб қуйидагилар белгиланган : - Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқаришининг моҳиятини , вазифаларини ҳамда хусусиятларини тадқиқ этиш ; - Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқаришнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш ва таҳлил этиш ; - Корхоналарда маҳсулот сифати бўйича самарали фаолият кўрсатадиган тизимни ташкил этиш ва такомиллаштириш ишларини амалга ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш ; - Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқаришни хорижий тажрибалар асосида такомиллаштирилишига доир илмий - амалий тавсияларни асослаб бериш ; - Корхоналарда сифатини бошқариш тизимини жорий этилишини асослаш. Мавзунинг назарий- амалий аҳамияти. суғурта фаолиятини ташкил этиш уни давлат томонидан тартибга солиш ҳамда бошқаришнинг назарияси ва амалиёти кўп олимлар томонидан ўрганилган, булар А.П. Архипов, А.Ф. Бакиров, Э. Беккер, В.Н. Бурков, В.Г. Чирнова, М. Портер, ва ўзбек олимлари К. Абдурахмонов, Б.Ашравханов, Н. Махмудов, Т. Иминов каби олимларни мисол қилсак бўлади. БМИ таркибининг қисқача тавсифи. Битирув малакавий ишининг тузилиши: кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. БМИ матни ___ бетни ташкил этиб, унда __ та жадвал, ___ та расм, ___ та диаграмма келтирилган. I БОБ. КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Сифат тушунчаси ва унинг моҳияти

Замонавий бозор иктисодиёти ишлаб чикариладиган махсулот сифатига катъий талаблар куяди. Чунки хозирги замонда хар кандай фирманинг омон колиши, унинг товарлар ва хизматлар бозоридаги мустахкам мавқеи ракобатбардошлик даражаси билан белгиланади. Ракобатбардошлик икки курсаткич – бахо ва махсулот сифатининг даражаси билан богликдир. Ишлаб чикаришни эркинлаштириш даврида иккинчи омил биринчи уринга кутарилмокда. Чунки сифат корхонанинг обруси ва янада гуллаши хамда сифатни бошкариш – бу, барча ходимлар, рахбардан тортиб аник иш бажарувчи учун ишнинг альфа ва омегаси, яъни аввали ва охиридир. Шу туфайли давлатнинг иктисодий, шу жумладан, саноат сиёсатида сифат масаласи мухим урин эгаллайди. Махсулот сифатини ошириш – бу, окибатнатижада унинг микдори, ресурсларни тежаш, ижтимоий ва шахсий эхтиёжларни туларок кондириш масаласи хисобланади. Яъни, хар кандай махсулот энг юкори техникавий-иктисодий ва эстетик хамда бошка бир катор талабларга мувофик келиши, жахон бозорида ракобат килиш кобилиятига эга булиши керак. Агар сифат муаммоси хал этилмаса, ижтимоий ишлаб чикариш ва ахолининг товарларга булган эхтиёжларини кондириб булмайди. Сифат нима? Махсулот (иш, хизмат) сифати – муайян шу махсулотнинг хар томондан фойдаланишга мукаммал эканлигини белгиловчи хусусиятлар йигиндисидир. Махсулот сифати – бу, шу махсулотдан маълум максадда фойдаланиш учун унинг яроклилик даражаси, махсулотнинг халк хужалиги эхтиёжларини, истеъмолчиларнинг талаб ва дидларини кондириш кобилиятидир. 2 Саноат махсулоти сифати тармокнинг, корхона(фирма)нинг фаолиятини режалаштиришда ва уни аниклашда кулланиладиган асосий курсаткичлардан бири хисобланади. Унда мехнатни ташкил килиш, унинг жихозланиш даражаси, мутахассисларнинг малакаси, ишлаб чикаришни бошкаришнинг 2 ИСО 9000. Халкаро стандартлар. Махсулот сифатини бошкариш. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар. 1-2 том – Тошкент, Мехнат, 1996

холати ифодаланади. Махсулот сифати иктисодий жихатдан истеъмол кийматининг улчови ва фойдаланиш даражаси куринишида намоён булади. Махсулот сифати иктисодий категория булиб, ишлаб чикарувчи ва истеъмолчиларнинг муносабатларини, сифатли махсулот ишлаб чикариш, режа топширикларини бажариш хамда махсулотга бахо белгилаш буйича корхонанинг давлат билан муносабатларини ифода этади. Ундан ташкари, махсулот сифати корхоналар уртасидаги сифатли махсулот учун моддий рагбатлантириш ва сифатсиз махсулот ишлаб чикарилгани учун моддий жавобгарликка тортиш буйича муносабатларни ифодалайди. Махсулот сифати техника тараккиётининг суръатларини, мехнат унумдорлигини ва шу оркали ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигини таърифловчи иктисодий категориядир. Махсулот сифатини мунтазам равишда яхшилаш иктисодиётни ривожлантиришнинг зарур шарти, ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, халк фаровонлигини устиришнинг асосий омилларидан бири хисобланади. Махсулотнинг микдори ва сифати узаро диалектик богликдир. Юкори сифатли махсулот сифатсиз тайёрланган махсулотга нисбатан жамият эхтиёжларини юкорирок даражада кондиришга кодир. Демак, махсулот сифатини яхшилаш ишлаб чикариш хажмини кушимча харажатларсиз ошириш, демакдир. Ишлаб чикарилаётган махсулот сифати ва микдорининг узаро богликлиги махсулот сифатини ошириш, жамият эхтиёжларини тула кондиришга имкон беради, мамлакатимиз ишлаб чикарувчи кучлари усишининг мухим омили булиб хизмат килади. Сифатли махсулот доимо уз харидорларига эга. Хозирги даврда мазкур талаб кондирилгандагина махсулотни дунё бозорига чикариш мумкин. Бу эса, уз навбатида, мамлакатга экспортдан келадиган валюта тушумини купайтириш оркали янги техника ва технологиялар сотиб олиш, ишлаб чикариш хажмини кенгайтириш, самарадорлигини ошириш имконини беради. Юкори сифатли махсулот ишлаб чикаришга ва уни сотишга эришган корхона (фирма) уз ишлаб чикариш салохиятини янада юксалтириш имкониятига эга булади. Бундай субъектларнинг купайиши эса мамлакат

ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири хисобланади. Мамлакат иктисодиётининг тараккий этиши эса, унинг ахолисини даромадлари ва демак, турмуш даражасининг хам юксалишига олиб келади. Натижада сифатли махсулот ва юкори даражада курсатилган хизматларга талаб купаяди. Яъни, сифатли махсулот (таклиф) узининг сифатли истеъмолчиси (талаб)ни яратади. Пировардида жамиятда янада юкорирок даражада иктисодий усиш таъминланади. Саноат ишлаб чикариши уз махсулотларининг гоят турли-туманлиги билан тавсифланади. Бу махсулотлар табиий хусусиятларига кура, хар хил меъёр ва хилма-хил сифат курсаткичларига эга. Лекин, маълум саноат махсулотларининг муайян гурухи учун умумий курсаткичлар ишлатилиши, бошка гурухи учун эса узига хос курсаткичлар кулланилиши мумкин. Махсулот сифатига ва унинг техникавий хусусиятларига бахо бериш учун куйидаги курсаткичлар тизими кулланилади: Истеъмол килиш хусусиятлари буйича талабни кондириш курсаткичлари. Бундай курсаткичлар махсулотдан тайинли, белгиланган равишда фойдаланиш натижасида керакли (зарурий) самарани тавсифлайди. Ишлаб чикариш - техник вазифани бажарувчи махсулот учун мехнат унумдорлиги курсаткичи хизмат килиши мумкин. У бахоланаётган махсулот ёрдами билан кандай хажмдаги махсулотни тайёрлаш ёки маълум давр ичида кандай хажмдаги ишлаб чикариш, хизмат курсатиши мумкинлигини ифодалайди. 3 Мустахкамлик курсаткичлари - буюмларнинг бузилмаслиги, яхши сакланиши, таъмирлашга кулайлиги, шунингдек, чидамлилигидир. Машина ва улчов асбобларининг сифати уларнинг мустахкамлигига ва узок ишлаш кобилиятига караб аникланади. Хар бир буюмнинг мустахкамлиги мулжалланган муддатда, уз хизмат параметрларини узгартирмай, зиммасига юклатилган вазифаларни бошкариш; воситанинг, яъни куролнинг ишлаш 3 Маҳсулот сифатини бошкариш. Луғат – М: Стандартлар нашриети 1985 – 464 стр.

муддати – мулжалланган вактда ишлаш кобилиятини узгартирмаслик хусусиятидир. 4 Технологик курсаткичлар махсулотни тайёрлаш ва таъмирлаш жараёнида юкори мехнат унумдорлигини таъминлаш учун конструктортехнологик ечимлар самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлардир. Айнан техника ва технология ёрдамида махсулот ишлаб чикаришнинг оммавийлиги, материал харажатларини, маблаглар, мехнат ва вактни окилона таксимлаш таъминланади. Стандартлаштириш ва унификациялаш курсаткичлари – махсулотнинг стандартли, унификациялашган ва оригинал, яъни ажойиб, ажралмас кисмлар билан кондирилганлиги, туйдирилганлиги, шунингдек, бошка буюмларга нисбатан унификациялашганлик даражаси. Улар тракторни бошкариш учун керак булган кучлар, музлатгичда дастакнинг жойлашиши, харорат, намлик, ёруглик, шовкин, вибрация, нурланиш, ёнувчи махсулотларда учар гази ва сув бугининг йигилиши булиши мумкин. Эргономик курсаткичлар инсоннинг буюм билан муносабатини ва бу буюмдан фойдаланишда руй берадиган гигиеник, физиологик ва рухий хусусиятлар мажмуини акс эттиради. Эстетик курсаткичлар буюмларнинг бадиий-конструкторлик хусусиятларини ифодалайди. Улар буюмнинг товар киёфаси жонлилигини, шаклининг маъкуллигини, композициянинг бутунлилигини, мукаммал бажарилганлилигини ва баркарорлигини тавсифлайдилар. Транспортабеллик курсаткичлари махсулотнинг ташиш учун мослашганлигини ифодалайди. Патент-хукукий курсаткичлар махсулотнинг патентли химоясини ва патентли сархиллигини (асиллигини) тавсифлайди ва ракобатбордошлигини аниклашда мухим омил хисобланади. Патент-хукукий курсаткичларни аниклашда буюмларда янги техник омиллар борлигини, шунингдек, мамлакатда патентлар билан химояланган ечимларни хисобга олиш керак булади. 4 Маҳсулот сифатини бошкариш. Луғат – М: Стандартлар нашриети 1985 – 464 стр.

Экологик курсаткичлар атроф-мухитга хавфли таъсир курсатиш даражаси. У махсулотни эксплуатация килиш ёки истеъмол килишда юзага келади. Масалан, зарарли котишмаларнинг булиши, махсулотни саклаш, ташиш ва истеъмол килишда зарарли кисмлар, газлар ва нурларни чикариш мумкинлиги. Хавфсизлик курсаткичлари – харидор ва хизмат курсатувчи ходимларнинг хавфсизлиги учун махсулот хусусиятларини тавсифлайди, яъни махсулотни монтаж килиш, хизмат курсатиш, таъмирлаш, саклаш, ташиш, истеъмол килишда хавфсизликни таъминлайдилар. Юкорида кайд килиб утилган курсаткичларнинг йигиндиси махсулот сифатини ташкил этади. Буюм мустахкам (пишик), эстетик жихатдан кузни камаштирадиган, уз вазифасини яхши бажарадиган булиши лозим. Лекин, юкорида кайд этилган курсаткичлардан ташкари буюмнинг бахоси хам мухим. Чунки иктисодий оптимал сифат масаласи бахо билан чамбарчас богликдир. Харидор буюм сотиб олганда буюм бахоси у эга булган хоссалар тупламини коплашини билиш учун уларни доимо таккослайди. Иктисодий оптимал сифат деганда, сифат ва харажат нисбати ёки сифат бирлигининг бахоси тушунилади ва у куйидаги формула билан хисобланади: Бс Копт к _________ , Хε Бу ерда: Копт – иктисодий оптимал сифат; Бс - буюм сифати; Х ε - буюмни сотиб олиш ва эксплуатация килиш харажатлари, сум. 5 Формуланинг махражини аниклаш мураккаб эмас, чунки у буюмнинг сотиш бахосини, эксплуатация, таъмирлаш ва утилизация килиш харажатларини уз ичига олади. Формула суратини аниклаш эса, кийинрок кечади, чунки буюмнинг сифати жуда куп ва турли - туман курсаткичлардан иборат. Бу билан алохида фан «Кваламетрия» шугулланади. У сифатни сон 5 Нормахматов Р., Саидалиев Х. Стандартизация и качество. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1987, №9.

жихатдан, яъни бир сумлик харажатга буюм сифати бирлиги усишини бахолашнинг етарли даражада маъкул усулини ишлаб чиккан. Демак, хозирги замон ишлаб чикариши шароитида махсулот сифати – корхона (фирма) самарадорлигининг, рентабеллигининг мухим таркибий кисмидир. Шу сабабли унга доимо эътибор бермок зарур. Сифат билан барча - корхона директоридан тортиб, аник иш бажарувчигача шугулланиши керак. Сифатни таъминлаш, лойихалаш, саклаш буйича барча жараёнлар сифатни бошкариш тизимига бирлаштирилган. 1.2. Корхоналарда маҳсулот сифатни бошқаришнинг ташкилий - иқтисодий асослари Ўтган асрнинг бошларида юзага келган Тейлор ғояларининг ўрнини сифатни бошқаришнинг янги концепция ва тамойиллари эгаллади. Уларнинг аксарият қисми халқаро стандартларда ўз ифодасини топди. Бундай концепция-лардан бири фаолият, бизнесни бошқаришнинг замонавий концепцияси бўлиб, у инглиз тилидаги адабиётларда Total Quality Management (TQM) деб номланади. Ҳозирда дунёда сифатни бошқаришнинг турли тизимларидан фойдаланил-моқда. Лекин бу тизимлар ҳозирда муваффақиятли фаолият юритиш учун илғор халқаро компаниялар томонидан ўзлаштирилган сифатни тизимли бошқариш-нинг саккизта асосий тамойилларига асосланиб ташкил этилиши керак. Бу тамойиллар сифатни бошқариш соҳасидаги ИСО 9000 серияли халқаро стандартларни янгилашга асос бўлиб хизмат қилади. Биринчи тамойил – истеъмолчига эътибор қилган ҳолда иш тутиш. Истеъмолчиларнинг дидидаги ўзгаришларга ташкилий, услубий ва техник жиҳатдан мослашиш стратегиясини ишлаб чиқиш рақобатли бозор шароитида фаолият юритаётган ҳар бир ташкилот ва корхона учун ҳаётий жиҳатдан муҳим. Иккинчи тамойил – бошқарувнинг ўрни. Бунга кўра, раҳбар сифатни бошқаришнинг барча тамойилларига тизимли ёндашиши, яъни уларни ўзаро уйғунликда, алоқадорликда тасаввур қилиши лозим. Бу эса сифатни бошқариш ишларининг муваффақиятли

якунланишига хизмат қиладиган омилларни аниқлаш ва уларнинг юзага келиши учун зарур шароитларни яратишга асос бўлади. Учинчи тамойил – ишчиларни жалб қилиш. Бу TQMнинг асосий қоидаларидан бири бўлиб, унга кўра ҳар бир ишчи сифатни бошқариш фаолиятига жалб қилинган бўлиши керак. Уларнинг ҳар бирида яхшиланишга ички эҳтиёж вужудга келгандагина мазкур мақсадга эришиш мумкин. Тўртинчи тамойил – жараёнли ёндашув ва у билан боғланган бешинчи тамойил – бошқаришга тизимли ёндашув. Бу тамойилларга кўра маҳсулотларни ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва бошқарув ўзаро боғланган жараён-ларнинг мажмуидир. Ҳар бир жараёнга ўзининг кириш ва чиқиши, “таъминот-чилари” ва “истеъмолчилари”га эга бўлган тизим сифатида қаралади. Ушбу тамойилларга амал қилиш натижасида қарор топтирилган иерархик ташкилий тузилмага таянган ҳолда бошқарувни амалга оширишни кўзлаган ёндашувларда ўзгаришлар ясалади. Ягона жараёнларнинг ташкилий жиҳатдан ажратилган бўлинмалар томонидан амалга оширилиши оқибатида қийинчи-ликлар ва муаммолар юзага келишини амалиёт кўрсатди. Уларни бартараф қилиш йўлида гуруҳли ёндашув ишлаб чиқилди. Шунингдек, ИСО 9001 ва QS – 9000 стандартларида шундай меъёр ўрин олдики, унга кўра таъминотчи янги ёки такомиллашган маҳсулотни ишлаб чиқаришга тайёрлаш учун турли бўлинмалардан мутахассислар гуруҳини шакллантириш вазифаси қўйилди. Бундай гуруҳлар конструкторлар, технологлар, сифат хизмати мутахассислари ҳамда бошқа хизматлар бўйича мутахассисларни ўз ичига олиши зарур деб белгиланди. 6 Олтинчи тамойил – доимий яхшилаш. Йигирма йил аввал сифат страте-гияси оптимал сифат концепциясига асосланган эди. Кейинчалик Япония, сўнгра Америка ва Европа саноати тажрибасидан маълум бўлдики, яхшилаш-нинг чегараси бўлмайди, сифатни яхшилаш тадбирлари систематик ташкил қилиниши ва уларнинг ўзи бошқарув тизимининг таркибий қисмига, яъни 6 ИСО 9000. Халкаро стандартлар. Маҳсулот сифатини бошқариш. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар. 1-2 том – Тошкент, Мехнат, 1996

тизимостига айлантирилиши керак. Еттинчи тамойил – маълумотларга асосланган қарорлар қабул қилиш. Бу тамойилни амалга ошириш асосланмаган қарорлар қабул қилишдан воз кечишни тарғиб қилади. Ҳисобот маълумотларини тўплаб, уларни таҳлил қилиш асосида қарор қабул қилиш лозим. Шу мақсадда, бизнинг кунимизга келиб назорат ва таҳлил қилишнинг, тартибга солишнинг статистик усуллари ишлаб чиқилган ва кенг тарқалган. Саккизинчи тамойил – таъминотчилар билан ўзаро манфаатли муносабатлар. Ушбу тамойил нафақат ташқи, балки ички таъминотчиларга нисбатан ҳам татбиқ қилинади. Шуни таъкидлаш лозимки, сифатни бошқаришнинг замонавий концепцияси исталган мақсадга йўналтирилган фаолият турини бошқариш концепциясидир. У фақат ишлаб чиқариш соҳасига тааллуқли бўлиб қолмай, давлат ва муниципал бошқарув, қуролли кучлар ва бошқа соҳаларда ҳам муваффақиятга эришишни кафолатлайди. Шу нуқтаи назардан олганда сифат-ни бошқаришнинг ташкилий-иқтисодий асосларига батафсилроқ тўхталиш мақсадга мувофиқ бўлади. Сифат – XXI аср бўсағасида рақобатнинг умумжахон майдонига айланди. Сифат нархдан муҳимроқ. Ишлаб чиқариш технологияларининг ривожланиши ва шахс эҳтиёжларининг таъсирида сифатнинг ўрни ва аҳамияти доимий равишда ортиб бормоқда. Кун сайин маданият ва таълим даражасининг юксалиб бориши истеъмолчиларни янада нозик дидли ва талабчан қилмоқда. Рақобатбардошликни таъминлашда XX асрнинг 80– йилларида сифатга талаблар ҳал қилувчи аҳамият касб этди. Жаҳон бозорида маҳсулотларни харид қилаётган истеъмолчиларнинг 80 %дан ортиғи сифатни нархдан устун қўймоқ-да. Маълумотлар сифат харажатларининг умумий ишлаб чиқариш харажатлари-нинг 15–25 %дан кам бўлмаган қисмини ташкил қилганини кўрсатади. Кредитлаш, сармоя киритиш, имтиёзлар бериш имкониятлари маҳсулот сифати билан боғланган. Масалан, Европанинг бир қатор давлатларида шундай қонунларга амал қилинадики, уларга кўра муайян маҳсулотлар сифат сертифи-катисиз бозорга киритилмайди. Мазкур сертификат маҳсулот сифатининг Халқаро

стандартлаштириш ташкилоти – ИСО стандартларидаги талабларга жавоб беришини тасдиқлайди. 7 Бошқа сертификатлаштирилмаган маҳсулот-ларнинг икки баробар арзонга сотилиши шарт қилиб қўйилган. Сифатга боғлиқ ташкилий– иқтисодий ва техник муаммолар аллақачон тадқиқот предметига, уларни ҳал қилиш йўллари фан тармоғига айланган. 80–йилларнинг йирик уруши. Глобал иқтисодиётда иккинчи жаҳон урушидан сўнг АҚШнинг етакчилиги мустаҳкамланди. Бутун дунёда Америка тажрибаси ўрганилди ва амалиётда қўлланилди. 1953 йилда инглиз мутахас-сислари АҚШда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш юзасидан кенг қамровли ислоҳотларни ўтказишган. Бироқ сифатни бошқариш соҳасида улар оқилона статистик назоратдан фойдаланилаётганини қайд этдилар, холос. Америка корхоналари танланма кириш назоратидан фойдаланишган ва унга кўра маҳсулотларнинг 98 %и яроқли деб топилган. Яроқсиз маҳсулотлар истеъмолчи талабларига кўра бепул алмаштириб берилган. Илмий-техник тараққиёт ва Европа мамлакатлари иқтисодиётининг юкса-лиши, “япон мўъжизаси”нинг юзага келиши натижасида ушбу мамлакат-лардаги илғор корхоналар нуқсони бор маҳсулотларни рўйхатга олиш ва алмаштириш билан кифояланиб қолмадилар. Сифатни бошқаришнинг мураккаб тизимлари шакллантирила бошланди. Бу тизимлар тарқала бошлаганда бозор сифатнинг нархдан муҳимлигини англади. Натижада Америка бизнеси 70–ва 80– йилларда юқори сифатли маҳсулотларни паст нархларда бозорга таклиф қилган Япония ва Европа фирмалари томонидан кучли рақобатга дуч келдилар. Шубҳасизки, бозор иқтисодиёти шароитида сифатни бошқаришнинг ташкилий–иқтисодий масалалари кўп ҳолларда янгича ёндашувлар асосида ҳал қилинади. Бироқ орттирилган тажриба ва миллий фан салоҳиятидан бу соҳада фойдаланиш ниҳоятда фойдали. 7 ИСО 9000. Халқаро стандартлар. Маҳсулот сифатини бошқариш. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар. 1-2 том – Тошкент, Мехнат, 1996

1.3. Корхоналарда маҳсулот сифатни бошқаришнинг хориж тажрибаси Жаҳоннинг уч етакчи минтақаси: АҚШ, Япония ва Ғарбий Европа мисолида сифатни бошқаришнинг ривожланиш тарихини кўриб чиқамиз. Сифатни бошқаришнинг АҚШ тажрибаси. Америкада саноат инқилоби ҳунармандчиликка нуқта қўйди. Ҳунарманд ишлаб чиқаришни бошидан охири- гача назорат қилар эди. У сифатни текширган, хом ашёни сотиб олган, савдо қилган ва бошқарув функцияларини бажарган. Бундан ташқари, у тайёр маҳсулотни ҳам назорат қилган. XIX асрда серияли ишлаб чиқаришга ўтиш натижасида янги турдаги ишчига эҳтиёж пайдо бўлди. Фабрикаларда доимий такрорланувчи операция- ларнинг муайян кетма-кетлигини бажарадиган ишчиларга зарурат юзага келган. Бундай ишчилардан юқори тайёргарлик даражаси ва касбий кўникмалар талаб қилинмаган. Бошқариш услуби ишчининг жиҳозлар, иш кўникмаларига эга бўлмаслиги, мулоқот қилишга интилмаслиги ва меҳнатга қизиқмаслигига асосланган эди. Бу эса ишчилар ва раҳбарлар жамоаси ўртасида келишмовчиликларни келтириб чиқарган. Ишчи фақат ўзига берилган буйруқларни бажарган. Агар у ёмон ишчи бўлса, уни ишдан бўшатишган. Америкада бу тизим кам харажатлар қилиб кўпроқ маҳсулотлар ишлаб чиқаришга имкон берган. Глобал саноат салоҳиятининг катта қисми йўқ қилинган иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда ҳамма давлатларда кенг истеъмол маҳсулотларининг юқори танқислиги юзага келган. АҚШнинг ҳудуди тўпга тутилмаган ёки қуруқликдаги жанглар майдонига айланмаган. Собиқ аскарларнинг уйига қайтиши натижасида бутун дунёда ортган эҳтиёж-ларни қондириш учун АҚШ саноати тез ўсиб, музлатгичлар, телевизорлар, автомобиллар ва радиоприёмникларни чекланмаган миқдорда ишлаб чиқара бошлаган. 40-50йилларда Америкада ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифати паст эди. Фақат режалаштирилган ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқаришга эътибор берилган.

Сифатнинг паст даражаси оқибатида сарфланадиган катта харажатлар АҚШ саноати учун жиддий муаммога айланган. Намунавий Америка корхонасининг барча жорий харажатларининг 20 – 25%и маҳсулотларнинг нуқсонларини аниқлаш ва бартараф қилишга сарфланган. Бошқача айтганда, корхона ишчиларининг чорак қисми ҳеч нарса ишлаб чиқаришмаган – улар биринчи сафар нотўғри бажарилган ишларни тузатишган. Агар бунга корхонадан четга чиққан ва бозорга келиб тушган нуқсонли буюмларни таъмирлаш ёки алмаштириб бериш харажатларини қўшадиган бўлсак, у ҳолда паст даражадаги сифат оқибатида сарфланадиган умумий харажатлар ишлаб чиқариш харажатларининг 30 ва ундан кўп фоизини ташкил қилади. Сифат муаммосини ҳал қилишда кўп ҳолларда Америка маҳсулотини рақобатчилардан ҳимоя қилувчи турли протекционистик чоралар: тарифлар, квоталар, тўловлари изланган. Америка тадбиркорларининг талаби билан АҚШ маъмурияти Американинг автомобиль, пўлат, маиший электроника, мотоцикллар ва ҳ.к. ишлаб чиқарувчиларини ҳимоялаш юзасидан протекционистик чоралар кўрган. Маҳсулот сифати асосий мақсадга айланган Американинг етакчи компанияларида ҳам сифатга истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини қондириш йўли эмас, балки ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш воситаси сифатида қаралган. 1.1-жадвал 8 Дунёнинг турли минтақаларида стандартлаштириш, сертификатлаш ва метрологиянинг қонунчилик асослари (саноати ривожланган давлатлар мисолида) Минтақа (давлат) Стандартлаштириш қонуни Сертификатлаштириш қонуни Метрология қонуни Америка (АҚШ мисолида) Каталоглаштириш ва стандартлаштириш ҳақида (1954 й.) Истеъмол маҳсулотларининг хавфсизлиги ҳақида (1972 Метрологик тизим тўғрисида Осиё (Япония мисолида) Саноатнинг стандартлаштирилиши ҳақида (1949 й., 1980 й. да ўзгартириш киритилган) Истеъмол маҳсулотларининг хавфсизлиги ҳақида (1973 й.) Ўлчовлар ҳақида (1985 й.) Европа ДИН ва федерал - техник - ўлчаш 8 http//:www.iso9000.com/us.

ҳукумат воситаларнинг (Германи я ўртасидаги келишув хавфсизлигини иши ҳақида мисолида) (1979 й.) таъминлаш ҳақида (1985 й.) (1968 й.) -ўлчов - атроф муҳитни бирликлари муҳофазалаш ҳақида ва (1974 й.) текшириш - озиқ-овқат ҳақида маҳсулотлари ва (1985 й.) оммавий фойдаланиш товарлари ҳақида (1974 й.) Шу билан бирга, АҚШ фирмаларининг дадил фикрловчи бошқарувчилари Америка маҳсулотларининг сифатини ошириш зарурлигини англаб етдилар. Бунинг учун қуйидагиларни ривожлантиришга қарор қилинган: ишчиларни мотивациялаш; сифат тўгараклари; статистик назорат қилиш усуллари; хизматчилар ва бошқарувчиларнинг тафаккурини юксалтириш; сифат харажатларини ҳисобга олиш; сифатни ошириш дастурлари; моддий рағбатлантириш. АҚШ да 80-йилларнинг бошида сифатни бошқариш сифатни режалаш- тириш билан биргаликда олиб борилди. Бу сифат хизматининг муҳим ютуғи бўлди. Бунда ишлаб чиқаришнинг ички истеъмолчисига етарли даражада эътибор берилмаган – фирманинг ички эҳтиёжларини ҳисобга олмаган ҳолда сифатни ошириш режалари тузилган. Сифатни бошқаришнинг бундай жараёни қўшимча муаммоларга олиб келган. Сифатни ошириш ва нуқсонларни аниқлаш усули сифатида корхоналарда бевосита иш жойларида ўқитишнинг ташкил қилиниши 80- йилларга хос. Таъминотчилар ҳам ўзларининг ходимларини сифатга ўқитишга ҳаракат қилишган. Ўша даврда АҚШда Э. Демингнинг иккита китоби: “Сифат, унумдорлик ва рақобатбардошлик” ва “Инқироздан чиқиш” нашрдан чиққан. Бу моно-

графияларда “14 қоида” номи билан танилган Демингнинг фалсафаси ўрин олган бўлиб, улар умумий сифат (Total Quality)нинг асосини ташкил қилган. АҚШда сифат муаммоси теран англай бошланган. Америка саноатида ресурслар, салоҳият, қадр-қиммат ва юқори иш ҳақи тўланадиган юқори поғо- на раҳбарияти мавжуд. Ишчилар ва бошқарувчилар ўртасидаги янги муноса- батлар АҚШда янги техник инқилобга замин тайёрлайди. Чунки мазкур муносабатлар янги технология, маҳсулотнинг янги турларини ишлаб чиқишга сарфланадиган катта капитал қўйилмалар ҳамда маҳсулот ва ишнинг сифатини ошириш асосига қурилган. АҚШ мутахассислари сифатни бошқаришга катта умидлар билдиришмоқда, чунки бу, уларнинг фикрича, раҳбарларнинг тафаккурини кескин ўзгартириш, корпоратив маданиятни тўлиқ қайта кўриб чиқиш ва Америка маҳсулотининг сифатини узлуксиз ошириш йўлларини излашга ташкилотнинг барча поғоналарини доимий сафарбар қилиши керак. Машҳур Америка мутахассиси А. Фейгенбаумнинг таърифига кўра, “сифатевангелизм эмас, оқилоналаштириш таклифимас ва шиор ҳам эмас, у ҳаёт тарзидир”. Янги тенденцияларга АҚШнинг ўрта поғонадаги раҳбарлари кўпроқ қаршилик кўрсатяптилар. Уларнинг кўпчилиги учун сифат ёндашувига асосланган бошқарув сиёсати уларнинг нуфузи ва ҳатто лавозимига хавф туғдиради. Ишлаб чиқариш ишчилари эса ўз ишларининг сифати учун масъулиятни қабул қилишга тайёр. Буюртмачи (истеъмолчи)ларнинг талабларини қондириш сифат соҳасидаги инқилобнинг негизи ҳисобланади. Конвейердаги ҳар бир ишчи ўзидан олдинги ишчи маҳсулотларининг истеъмолчиси ҳисобланади. Шунинг учун, ҳар бир ишчининг вазифаси навбатдаги ишчини қониқтиришдан иборат. Миллий маҳсулот сифатини ошириш масалаларига қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият томонидан эътибор давлатнинг иқтисодий ривожла- нишидаги янги йўналишга айланди. Сифатни ошириш учун умуммиллий компаниянинг асосий вазифаларидан бири - “Энг аввал - сифат!” шиорига

амалда риоя қилиш. Ушбу шиор остида сифатни назорат қилиш бўйича Америка жамияти (СНАЖ) ташаббуси билан сифат ойликлари ўтказилади. Мазкур жамият 1946 йилда ташкил топган бўлиб, давлатдаги етакчи илмий- техник жамиятдир ва ҳозирги кунда 53 минг жамоавий ва шахсий аъзоларига эга. АҚШ Конгресси маҳсулот сифатини ошириш соҳасида эришган алоҳида ютуқлари учун Малькольм Болдридж номли миллий мукофотни таъсис этган бўлиб, бу мукофот ҳар йили учта энг яхши фирмага топширилади. 9 Умумжаҳон сифат куни деб белгиланган ноябрнинг иккинчи чорагида АҚШ Президенти мукофотни тақдим қилади. Сифат соҳасида Америка тажрибасини таҳлил қилган ҳолда унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини қайд қиламиз: математик статистика усуллари орқали маҳсулот ишлаб чиқариш сифатини қаттиқ назорат қилиш; миқдор ва сифат кўрсаткичлари бўйича ишлаб чиқаришни режалаш- тириш жараёнига эътибор бериш, режалар бажарилишининг маъмурий назорати; фирмани бошқаришни такомиллаштириш. Маҳсулот сифатини мунтазам оширишга қаратилган чоралар АҚШ нинг Япониядан катта фарқлар билан ортда қолишини бартараф этди. Бу ўз навбатида, ягона, глобал бозорга айланаётган жаҳон бозорида рақобат курашини кучайтириб юборди. Япониянинг сифатни бошқариш тажрибаси иш сифатини ошириш ҳеч қачон тугамаслигини кўрсатади. 1945 йилда Япония вайрон бўлган, саноати тўлиқ ишдан чиққан эди. Шунингдек, ўша даврда Япония техникаси қолоқ ҳолатда бўлган. Замонавий радиотехникада катта аҳамиятга эга бўлган Японияда ишлаб чиқарилган кучайтиргичлар учун кичик частотали трансформатор 250 грамм оғирликда эди. Айни вақтда АҚШ да бу аппарат конструкциясининг вазни атиги 30 грамм бўлган. 9 http//:www.iso9000.com/us.

Сув билан тўйинтирилган Япония трансформатори 15 дақиқада ишдан чиқарди, Американики эса герметик қоплама билан тўлиқ ўралган ва сув ўтказмайди. Бироқ 40-йилларнинг охири ва 50-йилларнинг бошида сифатни бошқа- риш бўйича Американинг машҳур олимлари Э. Деминг ва Ж. Жураннинг сабо-ғини олган япон мутахассислари бу билимлардан Япония саноатида муваффақиятли фойдалана бошладилар. Деминг даври татбиқ қилинди. У маҳсулотни лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, сотиш, таҳлил қилиш ва сифат даражасини ошириш учун ўзгаришлар – PDCA цикли “режалаштириш – бажариш – текшириш – тузатиш таъсирлари” (“plan – do – check – action”)ни боғланган. Технологик жараённи бошқариш учун назорат карталари фаол қўлланилган. Деминг номидаги мукофоти унинг китоблари, маърузалари топшириладиган муаллифлик мукофоти сифатида таъсис қилинган. Деминг олтин медали алоҳида шахс ёки корхона учун 1951 йилдан бошлаб бериб келинмоқда. Буларнинг ҳаммаси сифатни бошқаришдан раҳбариятнинг қуроли сифатида фойдаланишни таъминлади. Япониянинг илғор фирмаларида сифатни тизимли бошқаришнинг тамойиллари ва комплекс ёндашуви босқичма-босқич татбиқ қилинган. Шунга ўхшаш фирмаларнинг тажрибаси чуқур ўрганилмоқда, таҳлил қилиняпти ва улар АҚШ ва Ғарбий Европа давлатлари билан таққосланмоқда. Сифатни бошқаришга Япониянинг ёндашуви бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга, бироқ қиёсий таҳлил унинг назарий қоидалари жаҳон тажрибаси билан умумий хусусиятга эгалигини кўрсатмоқда. Бу концепция тўлиқ ва тўғри татбиқ қилинган илғор хорижий фирмаларнинг сифатни бошқа- риш тизимлари бир-бирига ўхшаш, уларни қўллаш ва ривожлантириш механизмларида ҳам умумийлик мавжуд. Сифатни бошқаришга Япония ёндашувининг ўзига хос хусусиятлари: 1) барча бўлинмаларда меҳнат жараёнлари ва натижаларини доимий такомил- лаштириш; 2) маҳсулот сифатини эмас, балки жараёнлар сифатини назорат қилиш; 3) нуқсонларга йўл қўйилиш эҳтимолини бартараф қилиш; 4)

олдинги операциядан кейингисига ўтишда юзага келадиган муаммоларни тад-қиқ ва таҳлил қилиш; 5) “Сенинг истеъмолчинг – кейинги ишлаб чиқариш операциясини бажарувчи” тамойилини илгари суриш; 6) бевосита ижрочининг зиммасига меҳнат натижаларининг сифати учун жавобгарликни юклаш; 7) инсон омилидан фаол фойдаланиш, ишчи ва хизматчиларнинг ижодий салоҳиятини ошириш, “Яхши одамга ёмон ишлаш уят” мақолига риоя қилиш. “Япон мўъжизаси”нинг асосий ғояси – ҳар қандай соҳада илғор технологияларни қўллаш. Фирмаларда ҳисоблаш ва микропроцессор техникаси, янги материаллар, лойиҳалашнинг автоматлаштирилган тизимлари, тўлиқ компьютерлаштирилган статистик усуллар кенг татбиқ қилинмоқда. Сўнгги йилларда сифатни бошқариш тизимини ишлаб чиқишнинг ўзига хос хусусияти истеъмолчи ва таъминотчилар билан алоқалар тизимини унинг таркибига киритишдир. Сифатни навбатдаги ошириш муаммосини ҳал қилиш йўлларини фирма- ларнинг раҳбарлари таъминотчилар, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг бир-бирига ишончи ва ҳамкорлигида кўрадилар. Бунда хоҳ таъминотчи ёки истеъмолчи, хоҳ ишлаб чиқарувчида юзага келган камчиликларни аниқлаш ва уларни қисқа вақтда бартараф қилишни ўзлари учун масъул деб биладилар. Буюртмачи билан узоқ муддат ишловчи шахсий пудрат тармоқларини ташкил қилиш амалиёти эътиборга лойиқ. Ҳатто эркин рақобат шароитларида ҳам мазкур тамойилнинг самара бериши Япония фирмаларида исботланган. Ушбу тамойил пудратчиларнинг йиллик танловини ўтказишга асосланган Ғарб амалиётига нисбатан устунликларга эга. Таъминотчиларнинг шахсий тармоғини тузиш буюртмачиларга ҳам жиддий вазифаларни юклайди. Улар сифатни таъминлашнинг амалдаги тизимостилари, маҳсулот сифатининг назоратини йўлга қўйиш, ишлаб чиқариш қувватларини модернизациялаш каби ишларда молиявий, техник ва

ташкилий ёрдам кўрсатиш орқали пудратчи корхоналар билан боғланган. Бу мақсадда маҳсулот сифати соҳасида таъминотчи ишларининг ҳолати, ишлаб чиқариш имкониятлари, ходимларни тайёрлаш ва ўқитишни ўрганиш, етказиб берилаётган маҳсулот сифатига боғлиқ бўлган бошқа тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишни кўзда тутган махсус дастурлар ишлаб чиқилади. Маҳсулот сифатини оширишнинг йўлларини ҳамкорликда излашга асосланган таъминотчилар билан ўзаро ишонч муносабатлари мавжуд бўлганда вақт ва воситаларни сезиларли даражада тежайдиган, таъминотчи – фирмадан келаётган материаллар ва деталларнинг кириш назоратини ўтказиш учун керак бўлган Японияда кенг тарқалган ўзаро ишонч тизимига ўтиш мумкин. Япония мутахассисларининг фикрига кўра, ишни мажбуриятлар мантиғини ҳимоя қилишдан эмас, балки маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилишдан бошлаш, ҳамкорликдаги изланишлар, жамоанинг қарорларига таяниш керак. “Ниссан Мотор” компаниясида иш фаолиятининг дастлабки 10 йилида ўқитиш ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда амалга оширилади ва бунга камида 500 кун сарфланади. Кейинчалик ўқитиш кечқурунлари ва дам олиш кунида бевосита иш жойларида давом этади. Вақти-вақти билан барча тоифадаги ишлаётганлар, шунингдек, раҳбарлар аттестациядан ўтказилиб, ўқитиш жараёни якун-ланади. Мос бўлинмаларнинг раҳбарлари мутахассислар иштирокида аттестациялашни ўтказадилар. Ишчиларнинг тоифаларига мос равишда аттестациядан ўтказиш 3, 6 ой ва 1 йилда бир марта олиб борилади. Бир қатор мутахассислар фирманинг имтиҳонидан ташқари давлат имтиҳонини ҳам топширадилар. Масалан, “Табай Эспек” фирмасида ишчиларнинг 75 %и Меҳнат вазирлигининг давлат аттестациясидан ўтишган. Давлат аттестациясидан олдинги ўқитиш пуллик ва унга фирма ҳақ тўлайди. Давлат аттестациясидан ўтган ишчининг иш ҳақига қўшимча тўланади.

Аттестациядан ўтказиш натижалари иш жойларига осиб қўйилади. Уч мартагача аттестациядан ўтишга рухсат берилади. Уч марта аттестациядан ўтмаган ишчи берилган иш жойида касбий жиҳатдан ишга яроқсиз ҳисобланади. Ўқитишнинг жуда муҳим фойдали самараси бор: сифат одамларнинг ўз ишига шахсий муносабатларини яхши томонга ўзгартиради. Сифатнинг 90 %и тарбия, англанганлик билан ва фақат 10 %и билимлар билан тавсифланади, деб ўйлашади. Ўқув дастурлари атиги бу 10 % ни бериши мумкин, лекин улар ишчиларнинг сифатга муносабатини ўзгартирувчи куч ҳисобланиб, бу муносабат кейинчалик рағбатлантиришлар воситасида доимий қўллаб-қувватланиши керак. Сифат тўгаракларига катта эътибор берилади. Тўгараклар ихтиёрий шакллантирилади. Тўгаракларга қатнаш ва йиғилишлардаги фаоллик билан сифатнинг ички масалаларини ҳал қилишдаги ихтиёрийлик, мустақилликда бевосита алоқа мавжудлигини тадқиқотлар кўрсатди. Тўгаракларнинг мажлиси-иш вақтида ўтказиладиган ноишлаб чиқариш фаолиятининг ягона тури. Мажлислар ҳар ҳафтада ўтказилади. Агар тўгараклар ишдан кейин тўпланса, ишдан ташқари вақт сифатида компания қўшимча ҳақ тўлайди. Сифат тўгарак- ларининг шиорлари: “Сифат корхонанинг тақдирини ҳал қилади”; “Бугун чиройли кўринган нарса эртага эскиради”; “Ҳар дақиқада сифат ҳақида ўйла”. Сифат тўгаракларининг цех ва завод конференциялари мунтазам ўтказилади. Йилига икки марта сифат тўгаракларининг конференциялари бутун компания миқёсида ўтказилади. Сифат тўгараклари вакилларининг умумяпон съездлари ҳам ўтказилади. Тўгарак Япония олимлар ва муҳандислар бирлашмаси (JUSE) да рўйхатдан ўтган бўлса ва “Сифат устаси ва назорати” журна- лида бу маълумот чоп этилган бўлса, у ҳолда бундай тўгарак расмий тан олинган ҳисобланади. Сифатни бошқаришнинг Европа тажрибаси. Агар АҚШ ва Японияда кўп йиллардан бери сифатни ошириш дастурлари амалга оширилаётган, сифат масалалари бўйича фаол сиёсат олиб борилаётган, сифатни узоқ

муддатли режалаштириш бажарилаётган бўлса, Европада камдан-кам истисноли ҳолатларда сифатни бошқариш сифатни назорат қилишдан орта қолишда давом этган. 1980-йилларда бутун Европа бўйлаб маҳсулот ва хизматлар сифатини яхшилашга интилиш кузатилди. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар асосида сифат тизимлари кенг татбиқ қилинди. Бу сифат масалаларини янада муҳим ўринга олиб чиқди, янада ишончлироқ таъминотлар ва умуман сифат-нинг янада барқарор даражасига эришишни таъминлади. Ғарбий Европа давлатлари маҳсулотлар ва иш кучининг самарали айирбошланишини таъминловчи ягона талаб ва тартибларни ишлаб чиқдилар, ягона Европа бозорини яратишга тайёргарлик кўрдилар. Минтақа миқёсида мувофиқлаштирувчи махсус бирлашмалар ёки ташки- лотлар бундай фаолиятда муҳим ўрин эгаллайди. 1993 йил 1 январда эътироф этилган очиқ умумевропа бозорига тайёргарлик жараёнида ягона стандартлар, технологик кўрсатмаларга ягона ёндашувлар ишлаб чиқилган, ИСО 9000 сериясидаги стандартлар асосида яратилган сифат тизимларига таянилиб мил- лий стандартлар тузилган, уларнинг Европа аналоглари – 29000 сериясидаги ENлар амалиётга татбиқ қилинган. 10 Бу стандартларга мос равишда сифат тизимларини сертификатлаш, EN 45000 сериясидаги стандартларнинг талабларига мувофиқликда сертификатлаштириш бўйича нуфузли Европа органини тузишга алоҳида эътибор бериляпти. Келтирилган стандартлар юқори сифат- нинг кафолатларига айланиши, миллионлаб истеъмолчиларни паст навли маҳсулотлардан ҳимоялаши, ишлаб чиқарувчиларни сифат соҳасидаги янги ютуқларга рағбатлантириши керак. Европа бозорининг меъёрда фаолият юритиши учун етказиб берилаётган маҳсулот мустақил ташкилот томонидан сертификатланган бўлиши керак. Маҳсулотни сертификатлаштиришдан ташқари унинг сифатини назорат қилувчи ва баҳоловчи синов лабораториялари ва ишчилар ҳам аккредитацияланади. Улар фаолиятининг асосий омили – истеъмолчи 10 http://www.jnj.com/connect/about-jnj/our-citizenship/product-quality-and-safety/

талабларининг қондирилишини назорат қилиш ва маҳсулот ишлаб чиқарувчилари ва таъминотчилари ўртасидаги низоларни ҳал қилиш. Фирмалар маҳсулот сифатини ошириш соҳасида янада интенсив сиёсат олиб борадилар, жараёнлар эса янада қаттиқроқ назоратга олинади. Сифат Европа давлатларининг рақобатбардошлигини таъминлаш омилига айланган. Бундай стратегияни амалга ошириш учун қуйидагилар талаб қилинган: 1. Ягона қонунчилик талаблари (кўрсатмалар). 2. Ягона стандартлар. 3. Фирманинг бозор талабларига мувофиқлигини тасдиқлаш учун ягона текшириш жараёнлари. 1985 йилда стандартларни мувофиқлаштиришнинг янги ғояси қабул қилинди, хавфсизлик ва ишончлиликни таъминлаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди. Айни пайтда ягона талабларни бажаришда ИСО 9000 ва EN 29000 стандартларига асосланилади. Маҳсулотларни СЕ белгиси билан тамғалаш жорий қилинган. Синовлар ва сертификатлаштириш бўйича Европа мувофиқлаштириш кенгаши ва сифат тизимларини баҳолаш ва сертификатлаштириш бўйича Европа қўмитаси ташкил қилинган. Буюк Британия, Швецария, ГФР, Австрия, Дания, Швеция, Франция, Испания, Португалия, Юнонистон, Голландия, Бельгия, Финляндия, Норвегия, Ирландия ва Италиянинг сертификатлаштириш бўйича ташкилотлари ушбу қўмитага аъзо бўлган. Олиб борилган ишдан асосий мақсад-кам ҳаражатлар билан ягона Европа бозорининг миллионлаб истеъмолчилари талабларини тўлиқ қондириш. Европа бозори ўзига аъзо бўлишни кўзлаган бошқа мамлакатларнинг фирмаларига жиддий вазифалар юклайди. Рақобат курашига бардош бериш учун Европанинг йирик фирмалари маҳсулот сифатини бошқаришнинг илғор шакл ва усулларини танлаш учун бирлашадилар, уларни маҳсулотнинг барқарор сифатини кафолатлаш билан боғлайдилар. У барқарор технология, назоратнинг метрологик

воситалари ва маҳсулотни синовдан ўтказиш, кадрлар тайёрлашнинг самарали тизимини ўз ичига олади. 1988 йилнинг сентябрида Ғарбий Европанинг 14 йирик фирмаларининг Президентлари сифатни бошқаришнинг Европа фонди (СБЕФ)ни тузиш тўғрисида шартнома имзоладилар. СБЕФнинг фаолият соҳаси: 1. Умумий рақобатда устунликка эришиш учун сифатни яратиш жараёнини тезлаштиришда Ғарбий Европа компанияларининг раҳбариятларини қўллабқувватлаш. 2. Сифатни яхшилаш ва Европанинг сифат маданиятини мустаҳкамлаш фаолиятида қатнашишда Ғарбий Европа ҳамжамиятининг барча сегментларини рағбатлантириш ва уларга кўмаклашиш. СБЕФ сифат бўйича Европа ташкилоти (СЕТ) билан ҳамкорликда сифат бўйича Европа мукофотини таъсис қилди. Бу мукофот энг яхши фирмаларга 1992 йилдан бошлаб тақдим этиб келинмоқда. Сифатга ғарбий (АҚШ ва Европа) ва шарқий (Япония) ёндашувларни таққослаш 2-жадвалда келтирилган. Сифатга ёндашувларни таққослаш 11 1.2-жадвал. Ғарбий ёндашув (АҚШ ва Европа) Шарқий ёндашув (Япония) Сифат нархларнинг паст даражасига асосланади. Биринчи мақсад – фойда, сифат – тасодифий категория. Харидорлар сифат масалалари бўйича таъминотчининг рухсатини сўрашлари керак. Умумий ғоялар сифатдан келиб чиқади Сифат нуқсонларнинг паст даражасига асосланади. Биринчи мақсад – сифат, фойда кетма-кетликни секинлаштирмайди. Сифат масалалари бўйича харидорнинг талаблари билан келишиш. Ҳар бир предмет учун қатъий сифат сиёсати 1975 йилда сифат соҳасида етакчилик алмашинган. Ўтмишда кам харидоргир маҳсулотларни ишлаб чиқарган, иқтисодий инқироз ҳолатида бўлган, урушдан зиён кўрган, ўзининг табиий ресурсларига эга бўлмаган, лекин сифат бошқарувини ташкил қилишнинг ноанъанавий усулларидан фойдаланиш ҳисобига давлат иқтисодиёти ва аҳолининг турмуш тарзини 11 http//:www.qualityinsme.com/us.

кўтариш билан жиддий шуғулланган давлатлар маҳсулотнинг сифати бўйича лидерларга айландилар. Сифат миқдорларда ифодалана бошланди – 1985 йилда жаҳонда сотилаётган маҳсулотларнинг ярмидан кўпи Япония ҳиссасига тўғри келди. Бундай маҳсулотлар: фотокамералар (84%), кассетали видеомагнито- фонлар (84%), соатлар (82%), калькуляторлар (77%), юқори частотали ошхона печкалари (71%), телефон аппаратлари (66%), мотоцикллар (55%), рангли телевизорлар (53%) ва бошқалар. Бироқ 1991-1992 йилларда сифат соҳасидаги етакчи – Японияда иқтисо- дий инқироз содир бўлиб, у сотув ҳажмининг ўзгариши ва маҳсулотлар рақобатбардошлигининг пасайишига олиб келди. Оқибатда Япония, АҚШ ва Европанинг сифат даражалари тенглашди. Турли давлатлар томонидан эришилган сифат даражаларининг бир- бирига яқин келиши кўп сабаблар билан изоҳланади. Асосий сабаблардан бири сифатни яхшилаш бўйича илғор иш тажрибасини ижодий айирбошлаш, юқори сифатга эришиш назарияси ва амалиётининг эволюцион ривожланиш йўлида инсоният ўзлаштирган барча ёндашувлар ва усулларни уйғунлаштириш ҳисобланади. Шу тарзда ишлаб чиқилган, барча давлатларнинг мутахассислари тан ол- ган ягона ёндашувлар ҳозирда сифатни умумий бошқариш (TQM) тамойиллари номи билан машҳур. Сифатни бошқаришга ёндашувларни икки асосий йўналишга ажратиш мумкин. Маъмурий ёндашув. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатини 100 %гача ошириш таклиф қилинади. Маҳсулот сифати унинг ҳаёт цикли босқич- ларига мос равишда туркумланади (2-расм). Маҳсулотнинг ҳаёт цикли маркетинг тадқиқотлари ва ишланмаларидан бошланиб, ишлаб чиқариш, сотиш, эксплуатация қилишни қамраб олади ва утилизациялаш ёки истеъмол қилишгача давом этади. Нуқсонларнинг юзага келишига имкон берувчи муҳим босқич ва операциялар ажратилади ҳамда тадқиқ этилади. Юзага келган нуқсонлар турларга ажратилади. Шунга кўра,

нуқсонлар юзага келишининг олдини олиш ва сифат даражасини 100 %гача олиб чиқиш чоралари кўрилади. Маъмурий ёндашувда нуқсон пайдо бўлиши билан дарҳол бартараф қилиниши лозим бўлган фавқулодда ҳолат сифатида эътироф этилади. Сифат масаласига иқтисодий ёндашувда маҳсулот сифатининг кўзланган даражасига эришиш учун иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ харажатлар миқдори аниқланади. 1.1-расм. Маҳсулотнинг ҳаётий цикли. 12 Сифатни таъминлаш учун киритилган бир сўм ишнинг муайян бошланғич босқичида ўнлаб, ҳатто юзлаб сўмда даромад келтириши мумкин. Сифатни таъминлаш йўлида харажатларнинг меъёрдан ортиши киритилган пул бирли- гига нисбатан қайтимнинг камайишини келтириб чиқаради. Сифатни таъмин- лаш харажатлари ортиши шунга олиб келадики, киритилган ҳар бир сўм учун тенг худди шунча қўшимча даромад олинади. Катта харажатлар билан киритил- ган капитал қўйилмалар кам қайтимни беради. Иқтисодий ёндашувда мазкур чегара сифатнинг оптимал даражасини аниқ- лашга имкон беради. Ишлаб чиқариш ва фойдаланиш жараёнида нуқсонлар ва алоҳида буюмларнинг орқага қайтарилиши беҳуда сарф- ҳаражатлар қилини- шига сабаб бўлади. Сифатни бошқаришда маъмурий ёндашувнинг бир қатор тамойилларига асосланилмоқда. Бироқ улар иқтисодий жиҳатидан бойитилган. 12 ИСО 8402:94 (т) Сифат. Лугат-ИСО 9000 туплами. Халкаро стандартлар. Махсулот сифатини бошкариш. Стандартлар серияли 1-том, -Тошкент Мехнат, 1996

Технологиялар эволюцияси ва сифат тушунчаси. Технологияларнинг ривожланиш босқичлари, замонавий технологиялар тараққиётининг биринчи босқичи янгиликлар технологик комплексининг юзага келиши ва ёйилиши билан тавсифланади. Ушбу комплекснинг янги ғоялари инсоннинг табиат, меҳнат предметларига бевосита таъсир этиш функцияларини техникага ўтказишни таъминлади. Қайта ишлаш ва ўлчов асбоблари, мосламалари, механизм- лари кашф қилинди ва машина қуроллари сифатида ишлатилди. Иккинчи босқич янгиликлари энергетик комплекс тарқалиши билан боғлиқ. Бу комплекс янгиликлари инсон томонидан технологик таъсирларни энергетик таъминлашнинг техникага интенсив ўтказилишини кўзлайди. Технологик ривожланишнинг учинчи босқичи янгиликлар бошқарув комплексининг юзага келиши ва тарқалишини ўз ичига олади. Улар инсон томонидан техникага жараёнларни бошқариш функцияларини жадал ўтказишни таъминлайди. Комплекснинг тарқалиши автоматик машиналар, бошқарувнинг автоматлашган тизимлари, ахборот технологияларига ўтиш, индустриал, сўнгра постиндустриал ривожланишга ўтиш ҳисобланади. Индустриал ривожланишнинг дастлабки даврларида тарқалаётган технологик янгиликларнинг комплекслари инсон томонидан бошқариладиган машиналар, кейинчалик пайдо бўлган трансформация предмети билан ажралиб турадиган автоматик машиналарни ўз ичига олган. Дастлаб улар моддалар ҳисобланган, кейинчалик энергия ва ниҳоят ахборот киритилган. Яъни қуйидагилар кетмакетликда кашф қилинган ва тарқалган: Моддаларни ўзгартириш машиналари (ММ), энергияни ўзгартириш машиналари (ЭМ), ахборотни ўзгартириш машиналари (АМ). Кейинроқ моддаларни (МА) ва энергияни (ЭА) қайта ишловчи автоматлар, ахборотни қайта ишловчи автоматлар (АА) уларнинг ўрнини эгаллади. Одамдан техникага кўпроқ функцияларнинг ўтиб бориши ишлаб чиқариш тизимларида инсон аҳамиятининг доимий ортишини таъминлаган, чунки техни-кага осонроқ функцияларни ўтказиш ҳисобига муҳим ва

мураккаб функциялар инсонда сақланиб қолади. Инсон функциялари бошқарув соҳасида тобора жамланиб бормоқда. Технологик тартиблар. Технологиялар тараққиёти жараёнида янгилик- ларнинг тарқалиши даврий ва комплекс хусусият касб этади. У иқтисодиётда технологик тартибларнинг берк такрор ишлаб чиқариш контурлари шаклини олади. Уларда бир вақтда мавжуд бўла оладиган технологиялар ҳамда ишлаб чиқариш ва бошқаришни ташкил қилиш шакллари қўлланилади. Ривожланган давлатлар иқтисодиётида тартиб ҳаёт даврининг давомийлиги Кондратьевнинг уч циклига мос келади. Чунки иқтисодиётда бир вақтда асосан учта тартиблар амал қилинади. Ишлаб чиқариш соҳасида иқтисодий категория сифатида “сифат” тушунчасининг ривожланиши электроника саноати мисолида кўзга яққол ташланади. Электроника саноати тараққиётининг муайян босқичида технология чиқиндисиз ишлаб чиқаришни таъминлашда яроқсиз ҳисобланди. Ўзининг хусусиятига кўра электроника сифат ҳақидаги тасаввурни сезиларли даражада ўзгартириб юборди. Авваллари сифатни ошириш бўйича ишлар технологик жараён – назорат операцияларининг сўнгги босқичларидан бошланган эди. Ҳозирда улар ҳар бир технологик босқичда олиб борилади ва ишлаб чиқариш жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланиб, энг аввало, кўплаб сифатли тайёр маҳсулотларнинг поток (конвейер)дан чиқишига эришишга қаратилган. Юзага келган нуқсонни ҳамма вақт ҳам аниқлаб бўлмаслиги туфайли нуқсонли маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараёнида қолаверади ва кейинги қайта ишлашга узатилади. Шунингдек, айниқса 5-30 %лик яроқсиз маҳсулотларнинг чиқишида сифатли маҳсулотнинг қиймати кескин ортади. Афсуски, электроника саноатининг янада илмталаб йўналишларида муайян давр мобайнида яроқли маҳсулотларнинг чиқиши кўп бўлмаган. Шу сабабли, сифат соҳасидаги ишлар нафақат муҳим, балки етакчи ҳамдир. Айнан шундай ишлаб чиқаришларда сифатга иқтисодий ёндашув яққол намоён бўлди. Маъмурий ёндашувнинг баъзи бир асосий тамойиллари ўзининг моҳиятини сақлаб қола олди, холос. Улардан асосийси

истеъмолчининг нуқсонсиз маҳсулотни олишидир. Истеъмолчига таклиф қилинаётган маҳсулот сифати 90 ёки 99 % эмас, балки 100 %лик кўрсаткичга эга бўлиши керак. Технологик тартибларнинг ўзгариши сифатни бошқаришнинг моҳиятини ҳам ўзгартиради. Масалан, қолоқ, лекин кенг тарқалган Россия шароитларида ишлаб чиқаришда учинчи тартибнинг қайта ишлашни бошқариш функциясини инсон бажаради. Бундай шароитларда у ёки бу жиҳоз, ускунанинг сифатга таъсири муҳим ўрин тутади. Ишчи ўз ускунасини батафсил билиши керак. Бундай ўзига хосликларни ҳисобга оладиган ва улардан дадил фойдалана оладиган ишчи яхши ишчи ҳисобланади. Агар барча ускуналар бутун технологик занжирда маъқул тарзда ишлаганда, маҳсулотлар сифатининг юқори бўлишини кутиш мумкин бўларди. Ишлаб чиқариш қувватларининг ўзгариши, янги техника поғоналарининг пайдо бўлиши билан сифатга ёндашув янгича хусусият касб этади. Автоматлашган техникадан фойдаланиш – тўртинчи ва ундан кейинги технологик тартибларнинг техникалари-ижрочиларга янги талабларни илгари сурди. Бутун технологик занжирда жиҳозлар ишини оптималлаштириш ишчиларнинг вазифаси бўлмай қолди. Жиҳозининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ва ўзининг операциясида сифатнинг максимал даражасига эриша олган ишчиларнинг меҳнати эмас, балки ижрочиларни назорат қилиш имконияти чекланган шароитларда ишлаб чиқувчилар томонидан тақдим этилган операциялар мажмуини аниқроқ бажарган ишчиларнинг меҳнати қимматли ҳисобланди. Шунинг учун, зиёли ишчиларга эга бўлишнинг ўзи етарли эмас. Ижрочи технологияда унга белгиланган ишни бажариши ёки технологик жараёндаги у ёки бу ўзгаришнинг эҳтимоли бўлган барча оқибатларини тасаввур қила олиши керак. Буни эса ҳамма вақт ҳам бажариб бўлмайди. Бундай ҳолат маҳаллий раҳбарлар ва мутахассисларнинг серияли завод- ларда ишлаб чиқаришни малакасиз “оқилоналаштириш”ларига кескин салбий муносабатни юзага келтирди. Бироқ бундай ҳолат технологияларнинг

осонгина “тиражга қўйиш”га имкон беради. Масалан, Япония фирмалари ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатига зарар етказмай, яхши ўрнатилган технологик занжирни барча жиҳозлари билан ривожланаётган давлатлардаги фирмаларга топширадилар. Бундай ҳолат шу билан изоҳланадики, хориждан технологик линияларни сотиб олишда баъзида у ерда ўз корхонасининг ишчи кадрлари эмас, ҳамкор тарафдан янги ишчилар ишлашини афзал кўрадилар. Ўқимишли, лекин келтирилган тармоқдаги одамлардан йироқ бўлган инсонларни танлаб оладилар. Бундай инсонлар қайта ишлашнинг барча тартибларига қатъий риоя қиладилар ва натижада сифатли маҳсулот олиш мумкин. 100 %лик янги сифат сиёсати. Машҳур Америка компанияси ИБМ Япония тажрибасидан фойдаланган ҳолда 80-йиллардан бошлаб 100 % даражадаги сифат сиёсатини олиб боришга ўтди. Ушбу сиёсат натижасида мазкур компания 90йилларда суперкомпьютерларни ишлаб чиқариш ва сотиш юзасидан АҚШ Мудофаа вазирлиги билан шартномаларни имзолашга муваффақ бўлди. Бу сиёсат асосида сифатни таъминлаш билан боғлиқ бўлган харажатларнинг ўзаро муносабати ётади: лойиҳалашдан ишлаб чиқаришга, жиҳозларни ўрнатиш ва сўнгра уларни эксплуатация қилишга қараб харакатланишнинг ҳар бир босқичида зарур харажатлар ортиб боради. Яъни, агар лойиҳалаш босқичида хатони бартараф қилиш 1000 сўмни ташкил қилса, у ҳолда машинани ишлаб чиқариш босқичида у 10 минг сўмга етади, буюртма- чига монтаж қилиш ва ўрнатиш босқичида – 100 минг сўм, фойдаланиш босқи- чида у 1 млн. сўмни ташкил қилади (агар бартараф этишнинг иложи бўлса). 1.3-жадвал. Маҳсулот ҳаётининг босқичлари бўйича умумий харажатларнинг сифат даражасини таъминлашга таъсири Буюм ҳаётининг босқичи Умумий харажатлардаги улуши (%) Босқичнинг умумий харажатларга таъсири (%) Тадқиқ қилиш ва ишлаб чиқиш 1 – 6 60 – 80

Ишлаб чиқариш 40 – 45 5 – 10 Эксплуатациялашгача олиб бориш 5 – 15 20 – 30 Эксплуатация 40 – 54 15 – 25 Сифатни илгариги тушунишга қайтиш юз беради. Бундай тушунишда маҳсулот ёки хизматларнинг 100 %и ўрнатилган талабларга тўлиқ мос келади, лекин сифатнинг бундай даражасини таъминлаш мураккаб хусусиятга эга. Сифатга тактик ёндашув ишлаб чиқариш ва тайёрланаётган маҳсулот турлари, талаб ва таклифнинг муносабати, мазкур маҳсулотнинг асосий ишлаб чиқарувчиларининг рақобат курашига кўп жиҳатдан боғлиқ. Шунга кўра, режалаштирилган сифат даражасига эришиш йўллари ва воситалари изланади. Халқаро тажрибаларга асосланган холда маҳсулот ва хизматларнинг сифати бир фоизга оширилган холда унинг ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлари қай даражада ўзгариши қуйида 4 - жадвал да ўз аксини топган. 1.4 - жадвал Жадвалда акс эттирилган ҳар бир поғонадаги самарадорлик 1% дан ортиб борса, умумий самарадорлик 28-30 % ни ташкил қилади. Бундай

хулосага муаллифлар, АҚШ, Япония ва бошқа иқтисодий жихатдан тараққий этган мамлакатлар тажрибасини Россияда олиб борилаётган ислоҳотлар билан таққослаб кўриш натижасида келганлар. Демак, ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи ва бозорда сотувчи ўз олдига ИСО системаси даражасидаги сертификатни олишга интилади. Бу йўналишлар сифатни бошқаришнинг ташкилий-иқтисодий асослари мазмунини ифодалайди. 2 БОБ. КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШ ҲОЛАТИНИ ЎРГАНИШ. 2.1. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ бошқарувининг ташкилий тизими ва молиявий-иқтисодий таҳлили. Иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки йиллариданоқ Республикамизда корхоналар фаолиятини ривожлантириш мақсадида турли хил молиявий дастаклар орқали қўллаб-қувватлаш устувор йўналиш сифатида амал қилиб келмоқда. Корхоналар самарасини ошириш улардаги бошқарув механизмини такомиллаштиришни ва бошқарувнинг иқтисодий самарадорлигини оширишни тақозо этади. Корхонани бошқариш ўз ичига бир неча функцияни олади. Улар қуйидагилардир: - Ташкил этиш; - Режалаштириш; - Рағбатлантириш; - Назорат қилиш; - Тахлил қилиш.

Биз малакавий амалиёт давомида “Гулистон экстракт-ёғ” корхонаси ташкилий тузилишини, фаолиятини, ҳамда корхонада бошқарув тизимини ўрганишга ҳаракат қилдик. “Гулистон экстракт-ёғ” корхонаси 1980 йилда фойдаланишга топширилган. Корхонанинг асосий фаолияти ёғ маҳсулотларини ишлаб чиқаришдан иборат: ўсимлик ёғи, шрот, шелуха, 60%лик хўжалик совуни и бошқа турдаги ҳалқ истеъмоли товарлари 13 . Корхонада бошқарув тизимини ўрганиб чиқдик ва қуйидаги жадвалда акс эттирдик. Бухгалтерия бўлими Бухгалтерия бўлими 2.1-расм. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖнинг жамияти бошқарув 13 Данные бизнес – плана ОАО «Гулистан Экстракт Ёг». Директорлар кенгаши Хисадорлик умумий йиғилиши Раис Раис ўринбосари Таркибий бўлинмалар Таркибий бўлинмалар Бош мухандис Бухгалтерия бўлими Бухгалтерия бў лими Бухгалтерия бўлими Бухгалтерия бўлими Бухгалтерия бўлими

тузилмаси. 14 «Гулистон экстракт-ёғ» акционерлик жамиятида бошқарув қуйидагича тақсимланади. Раиснинг ўринбосарига ишлаб чиқариш цехлари, ишлаб чиқариш лабораторияси, технология ва сифат назорат бўлими, капитал қурилиш бўлими ва қадоқлаш цехи бўйсунадилар. Бош мухандисга бош механик, бош энергетик, техника хавфсизлиги бўлими, автогараж ва темир йўл бўлими бўйсунадилар. Раиснинг ўринбосарига ахборот тахлил, ишлаб чиқариш ва сотиш бўлими, шунингдек шахобчалари бўйсунадилар. Иқтисодиёт ва молия бош бошқармасига хисобчилар бўлими, режаиқтисод бўлими, молия ва нарх бўлими, тайёр маҳсулот савдосини ташкиллаштириш ва маркетинг бўлими бўйсунадилар. Шунингдек бошқарув раисига махсус бўлим, ходимлар бўлими, девонхона, хуқуқшунос ва қўриқлаш бўлими бўйсунадилар. Маҳсулотни сотиш тижорат ишлари бўйича бошқарув раиси ўринбосари бўлиб, у ўзини 2та бўлимига эга. Уларга: таъминот бўлими, автотранспорт бўлими киради. Бошқарув раисини ишлаб чиқариш ишларини ташкил этиш бўйич барча ишларини бош мухандис бошқаради. Унга бош технолог унга барча цех бошлиқлари, барча смена муҳандислари ва технологлари киради. Бош механикка таъмирлаш цехи бошлиғи ва барча цех механиклари, бош энергетикка электроцех ўлчов назорат асбоблари ва автоматика бўлими бошлиғи, техника бўлими, ёнгин хавфсизлиги бўлими, бош хисобчи, режа ва ишлаб чиқариш бўлими буйсунадилар. Миллий иқтисодиётнинг ҳар қандай ишлаб чиқариш соҳасидаги салбий ва ижобий натижалар ёки ишлаб чиқаришнинг яхши ва ёмон вазиятларга тушиб қолиши, мавжуд муҳитдаги бошқарув жараёнининг қай даражада йўлга қўйилганлигига бевосита боғлиқлигини кўрсатади. 14 “Гулистан Экстракт Ёг” масъулияти чекланган жамиятининг маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.

Сирдарё вилоятида кейинги йилларда саноат корхоналари томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш борасида бир қатор ижобий натижаларга эришиб келинмоқда. «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ шундай корхоналарнинг бири ҳисобланади. Бу корхона кўп йиллардан бери ўз фаолиятини давом эттириб келмоқда. Бизга маълумки, кўплаб саноат корхоналари ўз фаолиятларини турли сабабларга кўра тўхтатиб қўйдилар. Аммо, Сирдарё «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ бозор иқтисодиёти шароитида ўз фаолиятини давом эттириб келаётган корхоналардан ҳисобланади. «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ молиявий –иқтисодий ҳолатини таҳлил этамиз. Корхонанинг ишлаб чиқариш структурасини ишлаб чиқариш жараёни самарадорлигини таъминлаш учун етарли деб ҳисоблаш мумкин. Кейинги пайтларда «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда бир қатор ижобий ишлар амалга оширилиб, самарали фаолият давом эттирилаётган бўлишига қарамасдан, корхона фаолиятида бир қатор камчиликлар ҳам мавжуддир. Авваламбор, корхона ўзининг бундан 10-15 йиллар олдинги ишлаб чиқариш қувватига чиқиб олгани йўқ. Иккинчидан, маҳаллий бозорда сотиладиган бўлишига қарамасдан, корхона маҳсулотлари юқори даражада рақобатбардошли эмас. Корхона маҳсулотларини рақобатбардошлилик даражасини орттириб, чет эл мамлакатларига экспорт қилиш ҳажмини яна ҳам орттириш лозим. Аммо ўтган йили корхнада бу борада бир оз ижобий ишлар амалга оширилди. Хусусан, Germaniyadan eng so'nggi rusumdagi yog'-tozalash filtri olib kelib o'rnatilgandan so'ng, mahsulot sifati jahon andozalari darajasiga ko'tarildi. Натижада кorxona o'tgan yili 13 milliard so'mlik mahsulot ishlab chiqardi, 300 million so'm sof daromad ko'rdi. Daromadning 150 millioni yangi texnik uskunalarga sarflangan bo'lsa, qolgani aksiyadorlarga berildi. Корхонада меҳнат унумдорлигини ошириш, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтириш, олинадиган фойда миқдорини янада оширишнинг кўплаб имкониятларидан етарли даражада фойдаланилмаяпти.

Шу ва шу каби яна кўплаб тадбирларни амалга ошириш ҳозирги вақтда корхона маъмурияти олдида турган вазифалардандир. Бу ишларни амалга ошириш учун авваламбор, корхонадаги бошқарув структурасини янада такомиллаштириш талаб этилади. Кераксиз ва самара бермаётган бўлимлар ўрнига, самара бериши мумкин бўлган бўлимларни очиш ва фаолиятини такомиллаштириш лозим. Корхонада бошқарув фаолиятини иқтисодий самарадорлигини ошириш бугунги кундаги энг долзарб масалалардандир. Корхонада бошқарув фаолиятига баҳо бериш учун энг аввало унинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини таҳлили ўтказиш лозим бўлади. Қуйидаги -жадвалда жамиятнинг молиявий-иқтисодий кўрсаткичлари келтирилган. 2.1-жадвал «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда даромади ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили (сўмда) Кўрсаткичлар 2010йил 2011 йил 2011 йил 2010 йилга нисбатан, % да 1 3 4 6 1.Маҳсулот сотишдан олинган ялпи фойда 15168517 29581491 195,00 2.Давр харажатлари 2361407 4025665 170,04 3.Асосий фаолиятнинг бошқа жараёнларидан даромад 263836 256144 0,97 5.Даромад солиғи 3549441 6803742 191,5 Жорий йилнинг соф фойдаси 11619075 22777740 190,1 2.1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, «Гулистон экстрактёғ” ОТАЖнинг молиявий кўрсаткичлари таҳлил учун олинган ҳар уч йилда ҳам ўсиш тенденциясига эга. Айниқса 2010йилга нисбатан 2012 йилда жамиятнинг соф фойда кўрсаткичи ўта юқори даражада ўсганлигини

кузатиш мумкин. Бу кўрсаткич 2010 йилда 11619075 сўмни ташкил этган бўлса, 2011 йилда 22777740 сўмни ташкил этган яъни 190,1 %га кўпайган. Демак, жамиятнинг молиявий хўжалик фаолиятини якуний натижаларини белгилаб берувчи соф фойда кўрсаткичида маҳсулот сотишдан олинган фойданинг улуши ҳам юқори кўрсаткичга эга. 2.2-жадвал «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖнинг рентабеллик кўрсаткичлари, уларнинг турлари ва таъсир этувчи омиллар таҳлили Кўрсаткичлар 2010 йил 2011 йил 2011 йил 2010 йилга нисбатан, % да 1 3 4 4 1. Маҳсулот(иш, хизмат)лар сотишдан олинган ялпи фойда, минг сўм 15168517 29581491 195,00 2.Соф фойда, минг сўм 11619075 22777740 190,1 5.Асосий воситаларнинг йиллик ўртачи қиймати, минг сўм 166337,5 48869,5 29,38 6. Оборот маблағларининг ўртача йилик қиймати, минг сўм 307276 130237 42,38 7. Корхона жами мулки, минг сўм 638235 451089 70,68 8.Ўзлик маблағларининг манбаи 381255 373981 98,09 9. Қарз маблағлари, минг сўм 256980 77108 30,01 10.Маҳсулот сотиш рентабеллиги, минг сўм 19,47 18,57 95,39 11. Асосий воситаларнинг рентабеллиги, минг сўм 132,2 648,7 490,53 12. Оборот маблағларининг рентабеллиги, минг сўм 71,59 243,41 340,02 13. Ишлаб чиқариш таннархи рентабеллиги, минг сўм 35,42 39,72 112,12 14. Ўз маблағларининг рентабеллиги, % 57,70 84,77 146,92

Корхоналарда раҳбарлар фаолияти самарадорлигига баҳо беришда энг аввало, раҳбарлик қилаётган корхонанинг иқтисодий натижаларининг таҳлилига эътибор қаратилиши зарур. Шу нуқтаи назардан «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖнинг рентабеллик кўрсаткичларининг таҳлили ўтказилиши лозим бўлади. Корхонада маҳсулот сотишдан олинган ялпи фойда 2010 йилда 15168517 ,0 сўм 2011 йилда 29581491 ,0 сўмга етган. Ушбу кўрсаткичларнинг таҳлил этилган йиллар давомида ўсишига эътибор берадиган бўлсак 2011 йилда 2010 йилга нисбатан фоиз ҳисобида 195,00 % ни ташкил этган. Умуман олганда корхонада ишлаб чиқариш харажатларининг йил сайин ортиб бораётганлиги кўришимиз мумкин. Демак корхона маъмурияти ишлаб чиқарилаётган маҳсулот бирлигига тўғри келувчи харажатлар миқдорини имкон қадар камайтириш юзасидан иш ташкил этишлари лозим. Таҳлил этилган йилларида жамиятнинг соф фойдаси ошиб борган. Корхона фойдаси 2010 йилда 11619075 сўм, 2011 йилда эса 22777740 сўмни ташкил этган. Шундан келиб чиқиб корхонада соф фойда миқдорининг бу қадар юқори даражада ўсиши ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган фаолият натижасида рўй берган деган фикр туғилиши табиий. Корхонада асосий воситаларнинг йиллик ўртача қиймати таҳлил этилган йиллар давомида кескин пасайган. Шу билан бирга юқорида кўриб ўтганимиздек соф фойда кўрсаткичи ортиши асосан асосий воситалар реализацияси ҳисобига рўй берган деган хулосага келиш мумкин. Бошқарув раисини ишлаб чиқариш ишларини ташкил этиш бўйич барча ишларини бош мухандис бошқаради. Унга бош технолог унга барча цех бошлиқлари, барча смена муҳандислари ва технологлари киради. Бош механикка таъмирлаш цехи бошлиғи ва барча цех механиклари, бош энергетикка электроцех ўлчов назорат асбоблари ва автоматика бўлими бошлиғи, техника бўлими, ёнгин хавфсизлиги бўлими, бош хисобчи, режа ва ишлаб чиқариш бўлими буйсунадилар.

«Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда қабул қилинган пахта чигитини кайта ишлаш холати тахлил килинганда куйидагилар аникланди: Асосий маҳсулот хисобланган ёғ ишлаб чиқариш 2010 йилда 6410 тоннани ташкил этиб, бу кўрсаткич 2011 йилда 12502 тоннани ташкил этган. Ёғ ишлаб чиқариш 2011 йилда кўпайган. Бунга корхонадаги ишлаб чиқариш жараёнидаги техник технологик ўзилишлар сабаб бўлган. 2.3-жадвал «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ нинг ишлаб чиқариш фаолиятини акс эттирувчи техник кўрсаткичлар тахлили № Кўрсаткичлар номи Ўлчов бирлиги Йиллар 2011/ 2010 2010 2011 % да 3 Ўсимлик ёғи Тонна 6410 12502 83,3 4 Кунжара тонна 21567 30196 73,6 5 Шелуха тонна 14687 26054 71,2 6 Хўжалик совуни тонна 925 1463 60,2 8 Иш кунлари Сутка 162 210 77,6 Манба: «Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖнинг йиллик статистик маълумотлари асосида хисобланган. Юқоридаги барча кўрсаткичлар 2011 йилда ўсган. Саноат корхоналарида ишлаб чикариш фаолиятини узлуксизлигини таъминлашда хом ашё, материал ресурсларни чекланганлиги бир катор муаммоларни келтириб чикармокда. Тахлил корхонада янги технологияларни ишлаб чиқаришга жойлаштиришни ва уни такомиллаштиришни талаб этади. Саноат ишлаб чикариш корхоналарида асосий иқтисодий кўрсаткичларга товар махсулот хажми, саноат ишлаб чикариш ходимлар сони, мехнат унумдорлиги, иш хаки жамғармаси, ўртача ойлик иш хақи, махсулот таннархи, фойда, рентабеллик даражаси ва бошқа бир қатор иқтисодий кўрсаткичлар киради. Хулоса қилиб айтганда, корхонада ўсиш сураъти аста-секин ошиб бормоқда. Корхонада янги технологияни киритиш, маҳсулот ва хизмат

турини кенгайтириш, корхона учун кредитларни жалб этиш, истеъмолчи талабини ўрганишни янада ривожлантирилса, мақсадга мувофиқ бўлади 2.2 “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда меҳнат омили таркиби таҳлили. Саноат корхоналари фаолиятини самарали ташкил этиш аваламбор корхонанинг ишчи кучи билан таъминланганлиги даражасига боғлиқ бўлади. Корхонада меҳнат омили -инсон ресурслари саналиб, унинг таъминланганлиги таҳлили улардан фойдаланиш категорияларини ўрганишдан бошланади. Меҳнат омилини категориялар бўйича гуруҳлаш тегишли касб ва малакадаги ишловчиларга бўлган талабни аниқлаш, меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимлари ўртасида боғлиқлик ўрнатишни ташкил қилиш, ходимдан оқилона фойдаланиш имконини излаш ишларини енгиллаштиради. Ўзбекистонда ҳамма ишловчилар қуйидаги классификация белгилари бўйича бўлинади: • ишлаб чиқариш жараёнидаги бажарадиган ишлари бўйича ишчилар асосий, ёрдамчи ва хизматчиларга (кичик хизмат кўрсатувчи, шогирдлар, қўриқчилар); • ҳақиқатдаги фаолият тавсифи бўйича (иш тури) улар эгаллаган лавозимига кўра бўлинади; • технологик жараёнда қатнашиш тамойили бўйича: маҳсулот ишлаб чиқаришдаги ишчилар асосий ва ёрдамчига, хизматчилар, раҳбарлар, мутахассисларга ва техник ижрочиларга (бошқа хизматчиларга); • иш муддати бўйича доимий, вақтинчалик ва мавсумий ишловчиларга. Моддий ишлаб чиқаришдаги ишловчилар икки гуруҳга бўлинадилар: а) асосий фаолиятда банд бўлган ходимлар; б) асосий фаолиятда банд бўлмаган ходимлар. Сон жиҳатидан ходимларга бўлган талабни аниқлаш вазифаси маълум вақт давомида ишловчилар сонини ҳисоблашдан иборат. Меҳнат омилидан фойдаланиш самарадорлигани таҳлил қилиш учун ходимлар сони кўрсаткичини кўриб чиқиш керак. Ўзбекистон Республикасининг

«Корхоналар тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ корхона ходимлар сонини, уларнинг касб малакаси таркибини ўзи аниқлайди ва штатни тасдиқлайди. Рўйхат бўйича саноат ишлаб чиқариши ходимлари (СИХ) сони доимий, даврий, бир ёки ундан кўпроқ вақгга вақгинчалик ишга қабул қилинган корхонанинг хамма ишчилари (СИ), рахбарлари (СР), мутахассислари (СМ), бошка хизматчиларини (СХ) ўз ичига олади. Рўйхатдаги ишловчилар сонига ҳақиқатда ишлаётганлар, хизмат сафаридагилар, меҳнат, ҳомила ва туғруқ бўйича таътилдагилар, давлат ва жамоат вазифаларини бажариш туфайли ишга чиқмаганлар, касаллиги ва маъмурият рухсати билан ишга келмаганлар, агар уларнинг ўрни, штат бўйича сақланган бўлса, киради. Махсулот хажмига таъсир килувчи мехнат омиллари таркибида қуйидаги кўрсаткичлар ўрганилади:, 1. Корхонанинг ишчи кучи билан кай даражада таъминланганлиги. 2.Иш вактидан самарали фойдаланиши. 3.Бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унуми (мехнат унумдорлигининг даражаси). Юқоридаги омилларнинг асосий элементи бўлиб ишчи кучи билан таъминланганлик даражаси хисобланади. Бизга маълумки корхонада ишловчи барча ходимлар, таъкидланганидек, 2 туркумга бўлинади: асосий фаолиятда ишловчи ва асосий бўлмаган фаолиятда хизмат килувчи ходимлар. Ўз навбатида асосий фаолиятда хизмат қилувчи ходимлар қуйидаги тоифаларга бўлинади: ишчилар, хизматчилар, жумладан: рахбарлар, мутахассислар ва бошқа хизматчилар. Ушбу кайд этилган ходимлар махсулот ишлаб чикаришда бирдай катнашмайди. Агар, рахбарлар, мутахассислар ва хизматчилар сони буйича факат мутлақ аниқлаш етарли бўлса, ишчилар сони буйича махсулот ишлаб чикариш хажмининг ўсиш суръатини хисобга олган холда нисбий фарк, хам фаркланади. Биз амалий жихатдан кўриб ўтаётган “Гулистон экстракт-ёғ”

ОТАЖ фаолиятида ишлаб чикаришда мехнат ресрурслари таркиби ва унинг ўзгариш динамикасини куйидаги 2.4 -жадвал маълумотлари асосида тахлил киламиз. 2.4-жадвал. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда ходимлар таркиби Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги Й и л л а р 2010/2011x % 2010 2011 Ходимлар сони, жумладан: киши 698 713 102 Ишчилар киши 510 395 77,4 Хизматчилар киши 132 259 196,2 Рахбарлар киши 30 31 103,3 Мутахасислар киши 55 38 69,0 Техник ходимлар киши 29 30 103,4 Манба: “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ нинг йиллик статистик маълумотлари асосида хисобланди. Меҳнат омиллари корхона ишининг хамма соҳасига дахлдор. Шу туфайли корхоналарнинг фаолиятини самарали ташкил этиш учун мехнат омилларидан окилона фойдаланиш лозим. "Гулистон экстракт-ёғ" МЧЖ да жами ходимлар сонида ишчилар улуши 2010 -2011 йиллар мобайнида ходимлар сони 2% га ошган. Ишчилар сони 77,4%га камайган. Хизматчилар улуши 96,2 фоизга ортган. Рахбарлар улуши 3% га ошган, мутахасислар улуши 79,1 фоизга камайган.Техник ходимлар улуши ҳам кўпайиш тенденциясига эга бўлиб, бу кўрсаткич 3,4%ни ташкил этади. Корхонадаги ходимлар таркибининг ўзгаришига янги технологияни цехларга жойлаштириш сабаб бўлган. Бунинг натижасида қўл меҳнат билан бажариладиган ишнинг улуши, ўз навбатида малакасиз ишчи кучига талаб пасаяди. Ходимларнинг ёш таркиби билан боғлиқ тахлил маълумотлари фикримизни давом эттиради.

2.5 – жадвал “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ да ходимларнинг ёш таркиби, киши. № Кўрсаткичлар Й и л л а р 2011/ 2010 % 2012/ 2011 % 2010 2011 2012 1 Саноат ишлаб чикариш ходимларнинг ўртача сони 835 774 761 91,1 98,3 2 16-24 ёш 89 70 82 92,1 117,1 3 25-29 ёш 114 87 118 103,5 135,6 4 30-39 ёш 260 216 190 73,0 87,9 5 40-49 ёш 220 251 227 103,1 90,4 6 50-54 ёш 107 104 103 96,2 99,0 7 55 ёшдан юкори 45 46 41 91,1 89,1 Манба: “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ нинг йиллик хисоботлари асосида хисобланди Корхонада ходимларнинг ёши буйича ўзгариши қуйидагича бўлган: - 16-24 ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 7 кишига ёки 92,1 %га камайган. 2012 йилда 2011 йилга нисбатан эса 12 кишига ёки 17,1%га ортган; - 25-29 ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 4 кишига ёки 3,5%га ортган. 2012 йилда 2011 йилга нисбатан эса 31 кишига ёки 35,6%га пасайган; - 30-39 ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 70 кишига ёки 73,0%га камайган. 2012 йилда 2011 йилга нисбатан эса 26 кишига ёки 87,9%га камайган; - 40-49 ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 7 кишига ёки 3,1%га ортган. 2011 йилда 2010 йилга нисбатан эса 24 кишига ёки 90,4%га камайган; - 50-54 ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 4 кишига ёки 96,6%га камайган, 2012 йилда 2011 йилга нисбатан эса 1 кишига ёки 99,0%га камайган;

- 55 ва ундан катта ёшдаги ходимлар сони 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 4 кишига ёки 91,1%га камайган, 2010 йилда 2011 йилга нисбатан эса 5 кишига ёки 89,1%га камайган. Демак, корхонада охирги уч йил давомида 16-29 ва 25-29 ёшдаги ходимларнинг сони ва салмоғи ошиб борган. Лекин 30-55 ёшдан юкори ходимларнинг сони камайиб борган. Саноат ишлаб чикариш ходимлари асосий кисмини 40-49 ёшдагилар ташкил этган ва охирги уч йил давомида уларнинг сони ва салмоғи камайган. Демак, корхонада кадрларнинг ўртача ёши 30-49 ёшни ташкил қилади. 2012 йилда 40-49 ёшлиларни улуши 29 фоиз, 50- 54 ёшлилар 13 фоиз, 30- 39 ёшлилар 25 фоиз, 16- 29 ёшлилар 26,2 фоизни ташкил этган. Тахлиллар корхонада 30-49 ёшлиларни салмоғи юқори эканлигини кўрсатади. Бу холатни салбий деб бахолаш мумкин. Шунинг учун корхонага ёш ва малакали ходимларни жалб килиш максадга мувофиқ. Шу ўринда айтиб ўтиш лозимки, иш берувчини керакли малакали ишчи кучи билан, ишчини эса меҳнат, муносиб иш ҳақи ва меҳнат шароитлари билан тезкор равишда таъминловчи меҳнат муносабатларини юзага келтириш лозим бўлади. Бу мақсадга эришиш учун қуйидаги масалаларни ҳал этиш зарур: – иқтисодиётда ишчиларнинг асосий ҳуқуқларига қатъиян риоя қилган ҳолда (меҳнатга адолатли ҳақ тўлаш ҳуқуқи, асоссиз ишдан бўшатишдан ҳимояловчи ҳуқуқ ва ҳ.к.) меҳнат ресурсларини самарали жойлаштириш ва фойдаланиш мақсадида меҳнат ҳақиқий қонунларни ислоҳ қилиш; - корхона даражасида ижтимоий шерикчилик механизмларини ривожлантириш; - меҳнат низоларини бартараф этувчи самарали механизмларни шакллантириш; -тўлов ва меҳнат шартлари масалаларини тартибга келтирувчи индивидуал ва жамоа келишувлари ўрнининг ошиши;

- қайта ишлаб чиқарувчи, рағбатлантирувчи ва тартибга солувчи функцияларнинг ойлик иш ҳақини доимий тартибга солиб турувчи бозор механизмларининг ривожланишига ёрдам бериш; - ишсизларга давлат кўмаклашуви чораларини такомиллаштириш; - бир томондан иш берувчини ишлаб чиқариш жароҳатланиши даражасини, касбий ва ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган касалликка чалинишларни камайтириш, бошқа томондан, ишчини техника хавфсизлик қоидаларига амал қилишга рағбатлантирувчи иқтисодий механизмларни яратиш орқали меҳнатни ҳимоя қилиш бошқарув тизимини ислоҳ қилиш. Давлат органларининг тушунтириш ва маърифий фаолиятисиз ислоҳотларнинг муваффақиятли ўтиши амри маҳол. Иш билан бандлик ва меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалаларини ҳал қилишда фуқароларга кўмак сифатида керакли ахборот-услубий давлат дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ўта муҳим. Мехнат кўрсаткичларидан яна бири иш хақи хисобланади. Иш хаки жамғармасининг самарали сарфланиши энг аввало бир бирлик ишлаб чикарилган махсулот таннархининг камайишига олиб келади. Бу эса ишлаб чикарилган товар махсулот хажмининг нархини тушиб кетишига имконият яратади. Бу албатта ижобий холат булиб хисобланади. Шунинг учун хам корхонада иш хақи жамғармаси сарфланиши устидан тезкор назоратни олиб бориш максадга мувофикдир. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ да иш хақи кўрсаткичлари 2.6-жадвал 2011 йилда 2012 йилда Ўзгариши Рўйхат бўйича ходимларнинг умумий иш ҳақи 3358930,2 3645671,1 286741,5 Ўртача ойлик иш ҳақи 532149 594532 62383

“Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖда иш хақи жамгармасининг сарфланиши 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 108,5 %га ошган. Ўртача ойлик иш хаки микдори иш хаки жамғармасининг саноат ишлаб чикариш ходимларининг ўртача сонига нисбати оркали аникланади ва чиккан натижа 12га булинади. Корхонада ўртача ойлик иш хаки 2011 йилда 532149 мингсўмга, 2012 йилда 594532 минг сўмга тенг бўлган. Яъни, ўртача ойлик иш хаки 2012 йилда 2011йилга нисбатан 11 %га ошган. Меҳнат ҳақидаги қонунларни ислоҳ қилиш мухим ахамиятга эга. Меҳнат ҳақидаги қонунларни ислоҳ қилиш қуйидагиларга: - меҳнат муносабатлари ўзгарувчанлигини оширади, уларнинг иқтисодий конъюнктура ўзгаришларига мослашувчан бўлишига; - ишчи кучининг ҳудуд, тармоқ ва касб бўйича ҳаракатланишининг ошишига; - секин-асталик билан норасмий меҳнат муносабатларининг сиқиб чиқарилишига; - қайд қилинган иш билан бандлик доирасининг кенгайишига; - узоқ муддатли, турғун ишсизликнинг қисқаришига; - қайд қилинган секторда иш ҳақи даражаси ва унинг миллий даромаддаги улушининг ошишига; - аста-секинлик билан бюджет секторидаги ходимларнинг иш ҳақи даражаси бюджетдан ташқаридаги ходимларнинг иш ҳақи даражасига яқинлашишига; - даромад солиғини йиғиш даражаси ва бюджет ташқаридан ижтимоий фондларга ажратмаларнинг ошишига; - ишлаб чиқаришдаги жароҳатланиш ва касбий касалланишларнинг камайишига; - ишчининг асосий меҳнат ва ижтимоий ҳуқуқлари ҳимоясини оширишга;

- - касаба уюшмалари ҳаракатининг кучайишига; - меҳнат унумдорлигини оширишга; - иқтисодий ўсишга олиб келувчи иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилишига; ижтимоий тарангликнинг умумий камайиши, меҳнат низоларни жамоавий меҳнат келишмовчиликларнинг ҳуқуқий оқимига ўтказишга олиб келади. Юқоридаги натижаларнинг барчаси ишчи кучидан самарали фойдаланишга олиб келади.

3 БОБ. КОРХОНАЛАРДА МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ 3.1. Cаноат конхоналарида сифатни бошқариш тизимини ривожлантириш Хар кандай ишлаб чикаришни ривожлантириш ва юксак даражага кутариш учун уни бошкариш керак. «Бошкариш» иборасини махсулот сифатига куллаганда, махсулот сифати ва унинг ракобатбардошлигини доимий назорат килиш, унинг белгиловчи шартлари ва омилларини максадга мувофик таъсир килдириш йуллари билан махсулот сифатини лойихалаштириш, ишлаб чикариш ва фойдаланишда унинг заурур даражада урнатилишини, таъминланишини ва сакланишини тушунмок керак. Махсулотнинг сифатини бошкариш операциялари мухандис-техник, ташкилий-технологик, назорат ва бошка жараёнларнинг узаро богликлиги мажмуасини ташкил этувчи тартиб доирасида олиб борилади. Махсулот сифатини бошкариш жараёни куйидаги операциялардан иборат: - махсулот сифати даражасини белгилаш; - махсулот сифатига таъсир курсатувчи буюм ва уни ишлаб чикариш жараёнининг фаолияти тугрисидаги ахборотларни йигиш ва урганиш; - махсулот сифатини бошкариш тугрисида карор кабул килиш ва объектга таъсир курсатишга тайёрланиш; - бошкарувга тегишли буйрукларни бериш; - бошкариш натижасида махсулот сифатининг узгариши хакидаги ахборотларни йигиш ва тахлил килиш. Махсулот сифатини бошкаришда куйидаги вазифалар амалга оширилади:

- - махсулотнинг техникавий даражаси ва сифатини узок муддатларга чамалаш; - махсулот сифатини оширишни режалаштириш ва башорат килиш; - махсулот сифатини аттестация килиш; махсулот лойихасини чизиш ва ишлаб чикаришга жорий этиш; - махсулот сифатини моддий-техник томондан таъминлаш; - ишлаб чикаришни технологик тайёрлаш; - махсулот сифатини улчашни ташкил этиш; - мутахассисларни танлаш, жойлаштириш, укитиш ва тарбиялаш; - сифатли махсулот ишлаб чикариш даражасини бир текисда олиб бориш; - ишлаб чикариш воситаларини саклаш, таъмирлашни ташкил этиш; - махсулот сифатини оширишни рагбатлантириш; - махсулот сифатини назорат килиш; - стандартларга, улчаш воситаларига ва техник шартларга риоя килиш; - махсулот сифатини бошкариш хукукини таъминлаш. Махсулот сифатини бошкариш унинг хоссалари, технологик жараёнларнинг ихтисослаштириш хусусиятлари, ишлаб чикаришни ташкил этиш шакллари ва усулларини хисобга олган холда бажарилади. Махсулот сифатини яхшилашга оид вазифалар ва тадбирлар тузилаётганда уларни амалга ошириш имкониятлари ва максадга мувофиклиги техникавий-иктисодий жихатдан асосланади. Бунинг учун куйидагилар асос килиб олинади: - ишлаб чикарилган махсулот сифатига булган талаблар ва келгусида уни такомиллаштириш имкониятлари; - махсулотнинг сифат даражасини бахолаш; - ишлаб чикарилган махсулотда учраган нуксонларни юзага чикариш ва тахлил этиш;

- лабораториядан утказилган синов натижалари, истеъмолчилар томонидан юборилган норозилик хужжатлари, техникавий назорат ва маълумотлар; - илгор корхоналарнинг махсулотлари билан таккослаш. Махсулот сифатини яхшилашга оид тадбирлар мажмуасига куйидагилар киради: - махсулотнинг сифат курсаткичларини яхшилашга каратилган асосий тажриба ва лойихалаштириш ишлари хамда ташкилий-техникавий тадбирлар; - ишлаб чикариш техникаси ва технологиясини такомиллаштиришга оид тадбирлар; - хомашё ва материаллар сифатини ошириш буйича таъминловчиларга куйиладиган талаблар; - махсулот сифатини ошириш буйича утказиладиган илмий-тадкикот, тажриба ва лойихалаштириш юзасидан илмий-текшириш, лойихалаштириш ташкилотларига бериладиган топшириклар; - техникавий хужжатларни яхшилаш тадбирлари; - технологик интизомга риоя килишни текшириш шароити, ишлаб чикаришни улчов асбоблари билан таъминлаш, уларнинг аник ишлашини кузатиб туриш тадбирлари; - стандартларни узлаштириш, уларга риоя килиш, буюмларни унификациялаштириш, юкори сифатли махсулот ишлаб чикариш, нуксонларнинг олдини олиш ва истеъмолчилар томонидан буладиган норозиликларни камайтириш буйича тадбирлар. 15 Бу каби тадбирлар уз вактида бажарилишини тула-тукис таъминлаш учун уларнинг бажарилиш муддатлари, масъул кишилар, муайян харажатлар ва уларнинг иктисодий самарадорлиги, ракобатбардошлиги хамда бошка курсаткичлар аникланади. 15 Нормахматов Р., Саидалиев Х. Стандартизация и качество. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1987.

- Маълумки, ракобат ва ракобатбардошлик уртасида диалектик алокадорлик мавжуд булиб, бири иккинчисидан келиб чикади. Ракобат корхона (фирма)ларни ракобатбардош товарлар ишлаб чикаришга ва хизматлар курсатишга ундайди.

Ракобатбардошлик нисбий улчов булиб, хусусияти шундан иборатки, уни ракобат предмети (махсулот ракобатбардошлиги)га нисбатан хам куллаш мумкин. Махсулотнинг ракобатбардошлиги деганда, истеъмолчининг аник эхтиёжларини кондириш ва уни харид килиш хамда кейинчалик ундан фойдаланиш учун сарфланадиган харажатлар даражалари буйича уни, яъни махсулот бошка шундай товарлардан ажралиб турадиган тавсифлар йигиндиси тушунилади. Махсулотнинг ракобатбардошлиги - бирор бир фирма томонидан ишлаб чикарилган, ракобатчи фирмаларнинг худди шундай товарларига караганда яхширок истеъмол хусусиятлари ва техник-иктисодий параметрларига эга булган товарларнинг истеъмолчилар томонидан ажратиб олиниш «кобилияти»дир. Ракобатбардошлик айнан бозорда кузатилади ва товарларнинг истеъмолчи эхтиёжларига мувофик келиши солиштириб ва текшириб курилади. Ана шунда товарнинг ракобатбардошлиги реал харидни амалга ошираётган харидор учун жозибадорлик даражасини курсатади. Ривожланган бозор иқтисодиётига эга кўпгина хорижий мамлакатларда ўтган 15-20 йил давомида маҳсулот сифатини бошқариш тизимини яратиш, такомиллаштириш ва сертификатлашга эътибор кучайётганлиги кузатилди, сифатга нисбатан янгича бошқарув тафаккури шаклланди. Бунинг асосида ялпи сифат бошқаруви вужудга келди. Бундай сифат бошқаруви нафақат йирик саноат корхоналари, балки ўрта ва кичик корхоналарда ҳам қўлланилмоқда. Ҳудудларда сифат бошқарув тизимлари концепцияси йўналишларини ҳудудда сифатни бошқариш бўйича фаолиятни йўлга қўйиш, ривожлантириш ва ташкил этишнинг тизимли механизми кўринишида амалга ошириш мумкин.

Бундай тизимли механизмни ҳудудий миқёсда сифат бошқаруви тизимларинининг асосий тамойилларидан фойдаланиш концепция доирасида қўриш мумкин. Биринчи тамойил – бошқарув мақсад ва вазифаларининг устиворлиги, ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий тизимини бошқаришда сифатни таъминлаш. Сифат вазифалари ҳудудий миқёсда бизнес жараёнларни бошқаришда ва саноат мажмуаларини маъмурий бошқаришда бирламчи аҳамиятга эга. Сифат масалалари ҳудудлар миқёсда амалга ошириладиган барча бошқарув босқичлари ва даражалари, бошқарув функцияларида эътиборга олиниши керак. Иккинчи тамойил – сифатнинг жараёнларни бошқариш билан интеграциялашуви тамойили. Мазкур тамойилда ҳудуд миқёсда саноат мажмуаларини бошқаришнинг барча тизимлари сифат тизимини таъминлаш, қўллаб-қувватлаш ва такомиллаштириш мақсад ва вазифалари атрофида интеграциялашиши керак. Ушбу тамойилга мувофиқ ҳудудни квазикорпорация сифатида бошқариш жараёнларининг асоси сифат бошқаруви тизимидир. Ҳудуднинг иқтисодий тизимини бошқаришда бу муҳим интеграцияловчи бўғин бўлиб хизмат қилади. 16 Учинчи тамойил – занжирли реакция тамойили. Юқори сифат яратиладиган маҳсулот ва хизматларнинг истеъмол қилиниш имкониятларини кенгайтиради, пул муомаласи барқарорлигини оширади, аҳоли ҳаёт даражасининг кўтарилишига ҳисса қўшади, ишлаб чиқаришнинг такомиллашувини таъминлайди, меҳнат шароитлари ва савдо, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва аҳоли саломатлигини таъминлашга ҳисса қўшади. 16 Щептова С.Е. Менеджмент и экономика качества: От естественного к формальному, от формального к естественному.- М.: КомКнига, 2007.- 512с.

Тўртинчи тамойил – сифат бошқаруви тизимида амалга ошириладиган усуллар, ёндошувлар сифат институтларинини ривожланишининг бизнес жараёнларни ташкил этиш шакллари ва усуллари ривожидан олдинлаб кетиши тамойили. Бешинчи тамойил – сифат бошқаруви тизимларининг ўз-ўзини ташкил этиш тамойили. Олтинчи тамойил – сифат бошқарувига ёндошишда иккитарафламалик тамойили. Бир томондан сифат бошқарув объекти бўлса, бошқа томондан сифат бошқарув функцияси ҳамдир. Шундан келиб чиқиб, ҳудуд миқёсида сифат бошқаруви тизимини ташкилотнинг сифатни бошқариш тизимини тартибга солувчи таъсир сифати қабул қилиш мумкин, бошқа томондан эса, сифат бошқаруви тизими ҳудудни бошқариш тизимининг бир элементи ҳамдир. Мазкур тамойилларни асосий тамойиллар сифатида белгилаган ҳолда муаллиф ҳудудда сифат бошқарув тизимини такомиллаштиришни ташкилий ва иқтисодий таъминлашнинг мантиқий ва тузилмавий моделини таклиф этади. Ушбу модел ҳудуднинг иқтисодий-ижтимоий ривожланиш тенденциялари асосида, ҳудудий шарт-шароитларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши керак. Бундай моделда сифатни бошқариш тизимидаги ҳудудий ўзига хосликлар ҳисобга олинади ва бу модел сифат бошқарув тизимини такомиллаштириш концепциясининг амалдаги тадбиқидир. Модел амалиётда тўлиқ ўзини намоён қилади, ташкилий-иқтисодий таъминот тузилмасини ифода этади ва ҳудуддаги муайян шароитларда уни амалга ошириш жараёнларини характерлайди. Мазкур моделда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш тенденциялари ва зарурий шартларини таҳлил қилиш зарурати ифода этилади. Бунда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тенденцияларининг сифат соҳасидаги ҳудуд сиёсатига таъсири кўрсатилган. Сифат соҳасида ҳудуд сиёсатини

ишлаб чиқишда ҳудуддаги саноат мажмуи тузилмасини ва унинг рақобатбардошлик даражасини албатта ҳисоб олиш керак. Ҳудуд сиёсати таркибида ҳудудда сифатни бошқариш тизимининг концепциясини белгилаш амал оширилади, бунда сифат бошқарув тизимининг ривожланганлик даражаси ва сифат соҳаси инфратузилмасидан келиб чиқилади. Мазкур концепцияда сифатни таъминлашнинг ҳудудий тамойиллари эътиборга олинади. 3.2. Корхоналарда сифатни бошқариш тизимини жорий этиш орқали маҳсулот рақобатбардошлигини ошириш Bugungi kunda jaxon iktisodiyogining globallashuvi istemolchilarning maxsulot va xizmatlar, menejment usullariga bo`lgan talablarini ortib borishiga sabab bo`lmokda. shu bois, sanoatning yetakchi tarmoklari korxonalarini modernizatsiya kilish, texnik va texnologik qayta jixozlash bo`yicha kompleks chora - tadbirlar amalga oshirilmoqda. Aholining talab va extiyoj larining keskin o`sib borishi, shu ningdek, jaxon bozorida global raqobat kuchayib borayotgan bir sha roitda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo`llab-quvvatlash bo`yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning sifatini oshirish orqali ularning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash ma- salalari muxim axamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "... iqtisodiyotimiz yaqin yillar ichida yanada barqaror, o`ziga baquvvat, jaxon va mintaqaviy bozorlarda raqobatdosh bo`lishi uchun iqtisodiyotimizni tarkibiy o`zgartirish va diversifikatsiya qilish bo`yicha Xali ko`p ishlarni amalga oshirish lozim". 17 17 Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Ўзбекистонни ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. Ҳалқ сўзи.№ 9. 2010 й.

Xususan, xozirgi kunda respublikamizda 450 dan ortiq korxonalar ISO 9001 standartiga muvofiq sertifikatlashtirilgan. Biroq, tarmoq va korxonalarning xalqaro standartlarni joriy etishga bo`lgan manfaatdorligi ning sustligi, mazkur yo`nalishda yetuk menejer va mutaxassislarning yetishmasligi ko`plab korxonalar tomonidan xalqaro standartlarni joriy etishda qator muammolarga duch kelishlariga sabab bo`lmoqda. Iste’mol bozori talablarining o`zgaruvchanligi sharoitida sanoat korxonalari mahsulotlarining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun sifati xalqaro va milliy standartlarga mos keluvchi maxsulotlar ishlab chiqarish, shu asosda iste’molchilarning extiyojini ta’minlash, maxsulot sotish bozorlarini kengaytirish va maxsulot eksporti xajmini oshirish, texnologi k jarayonlarning xavfsizligi va ishonchliligini ta’minlash orqali xavfsiz mexnat sharoitlarini yaratish lozim. Sanoat korxonalarida maxsulotlar raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan strategik maqsadlarga erishish uchun korxonalarda sifatni boshqarish tizimining xalqaro standartlari talablariga mos ravishda ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish, bozor va iste’molchilar talablarining o`zgarishiga o`z vaqtida moslashish maqsadida muntazam ravishda marketing tadqiqotlarini o`tkazish, ishlab chiqariladigan maxsulotlarning iste’mol xususiyatlarini va sifatini yaxshilashga qaratilgan sifatni boshqarish tizimini joriy etish va rivojlantirishning tashkiliyiqtisodiy va ilmiy-uslubiy asoslarini ishlab chiqishni talab etmoqda. Shu jixatdan, respublikamiz mintaqalarida sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning sifatini oshirish orqali ularning raqobatbardoshligini ta’minlash, iste’molchilarga yetkazib berilayotgan maxsulotlarning baxosi, sifati va uni kafolatlanishi bo`yicha talablarini qondirilishini xamda ichki bozorni sifatsiz maxsulotlardan ximoya qilish maqsadida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, shakllantirish va sertifikatlashtirishda yuzaga keladigan muammolarni o`rganish, xalqaro standartlar talablari asosida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish va rivojlantirish muxim masalalaridan biri xisoblanadi.

Mamlakatimizdagi korxonalar chiqaradigan maxsulotlarning xalqaro sifat talablari va xalqaro sandartlarga javob berishi bu korxonalarning jaxon bozorida munosib o`rinni egallashida muxim rol o`ynaydi. Korxonalarda sifat boshqaruvi tizimini (SBT)3 joriy etish ishlab chiqarilgan maxsulot va ko`rsatiladigan xizmatning sifati uchun kafolat bo`lib xizmat qiladi. O`zbekistonda sertifikatlash xam majburiy va xam ixtiyoriy ko`rinishda mavjud. Sifat boshqaruvi tizimi bozorida yetakchi o`rinni ISO 9001:2008 egallaydi bozorning 85 foizi uning xissasiga to`g`ri keladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2009 yil 19 iyundagi "Respublika korxonalarda xalqaro standartlarga javob beradigan sifat boshqaruvi tizimini joriy etishni kengaytirish chora-tadbirlari to`g`risida’gi qarorining qabul qilinishi natijasida 2010 yilda sertifikatlangan korxonalar soni 2009 yil bilan solishtirganda ikki baravarga o`sdi. Bugungi kunda sertifikatlashtirilgan 456 ta korxonadan 300 tasi ISO xalqaro sertifikatiga ega. Amalga oshirgan tadqiqotlarimiz natijalariga ko`ra, aksariyat kompaniyalarda (72 foiz) ISO standartlarini joriy etish daromad, rentabellik va mijozlar bazasining o`sishi kabi samaradorlik ko`rsatkichlarida ijobiy natijalarga erishilishiga sabab bo`lganligi kuzatildi. Qolaversa, ishlab chiqarishda sifatsiz maxsulotlar salmog`ini kamaytirish (36 foiz korxonalarda), shuningdek, korxonalar eksport faoliyatini yaxshilash (20 foiz) imkonini berdi, bu esa, o`z-o`zidan, raqobatbardoshlikning oshishiga xizmat qildi. Jami sertifikatlangan korxonalarning 45 foizi mashinasozlik, neft va gaz xamda oziq-ovqat tarmoqlarining xissasiga to`g`ri keladi. Shu bilan birga, sertifikatlangan kompaniyalar tarkibida tarmoqlar soxalar nuqtai nazardan eng ko`p salmoqni ma- shinasozlik sanoati egallasada, ushbu sanoat tarmog`idagi sertifikatlangan kompaniyalar soni bor-yo`g`i 7,4 foizni tashkil etadi. Ekspertiza, sertifikatlash va konsalting xizmatlarini ko`rsatuvchi barcha kompaniyalar ISO talablarini ko`rsatilayotgan xizmat sifatining omili sifatida qabul qiladilar. Neft va gaz sanoatida sertifikatlangan kompaniyalar xissasi ancha

yuqori, ularning salmog`i 60,7 foizni tashkil etadi, elektrotexnika soxasida esa bunday korxonalar 20,4 foizni, kimyo soxasida 4,5 foizni tashkil etadi. Bizning fikrimizcha, sanoat korxonalari uchun sifatni boshqarish tizimi quyidagi jixatdan olgan holda mu muximdir: - mahsulot sifatini oshirish uchun - sifat boshqaruvi tizimida mahsulot sifatidagi nuqsonlar mahsulot sifat ko`rsaktgichining tushib ketish koifitsientini aniklash va mahsulot sifati yaxshilanadigan ish jarayonlairini olib borish tartiblarini ishlab chiqish imkonini beruvchi usul va omiilarni qo`llash natijasida mahsulot sifati muntazam ravishda oshib boradi; - ishlab chiqarish xarajatlaring kamaytirishda sifatning ishlab chiqarishning usishi tufayli «reshena maxsulotlar bilan bog`liq ishlar kamayadi, xom ashyo va materiallarga sarflanadigan xarajatlar miqdori kamayadi; - korxonada boshqaruv tizimini yaxshilash natijasidan ko`rinadiki maxsulot sifatining o`rnatilgan talablarga javob bermasligi asosiy sababining 80 foizini korxona boshqaruvida, qolgan foizi esa ijro bo`g`inida ekan; - sifat boshqaruvining kattagina qismi turli jarayonlar bo`yicha tartib-qoidalar majmuidan iborat. Bunda raxbariyat o`rtasida, tuzilmaviy va funksional bo`ysunuvchi ko`pi pog`onalar o`rtasida javobgarlik va javobgarlik doirasi taqsimlanadi va o`rnatiladi. ISO 9000 sifat boshqaruvi tizimining ikkinchi tamoiili shunday: "boshqaruv bu ma’muriy faoliyati emas raxbariyat maqsadlar va yo`nalishlar bir butunligini ta’minlash, korxona xodimlari korxona maqsadlariga erishish uchun to`liq jalb bo`ladigan muxitni yaratish uchun kerak"; - korxona raqobatbardoshligini oshirishda maxsulot sifatining yaxshilanishi, ishlab chiqarish samaradorligi ortishi, korxonada boshqaruv tizimining takomillashtiirilishi muxim axamiyat kasb etadi; - ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishga ijodiy yondoshiladigan muxitni shakllantirish, sifat boshqaruv tizimini joriy etishda xodimlarning faol ishtirok etishi zaruriy shartdir. Xodimlarning xamkorlik qilishi va ushbu jarayonga

jalb bo`lishi korxona foydasi uchun imkoniyatlarni maksimal darajada ishga solish imkonini beradi. Bu ISO 9000 sertifikatining uchinchi tamoyili xisoblanadi. Joylarda sanoat tarmoqlarini iqtisodiy jixatdan tadqiq etishda uning xududiy tarkibini o`rganish muxim ilmiy va amaliy axamiyatga ega. Chunki, xududlarda sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning asosiy shakllari, ya’ni konsentrasiya, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatlashtirish o`z ifodasini topadi. Qolaversa, aynan tarmoqlar tizimida sanoat ishlab chiqarishga doir yangi texnologiyalarni joriy qilish va xozirgi zamon fan-texnika yutuqlarini amaliyotga tatbiq qilish imkoniyatlari ko`proq. Shu jixatdan, sanoat tarmoqlarini rivojlantirishning xududiy jixatlarini o`rganish, bunda sanoat korxonalariga sifatni boshqarish tizimini joriy etish xolatini taxlil qilish masalalarini Andijon viloyati misolida ko`rib chiqdik. Sirdaryo viloyati sanoat ishlab chiqarishning shakllanishi va rivojlanishida tarmoqlar tarkibi katta rol o`ynaydi. Mustaqillik yillarida viloyat sanoat tarmoqlari tarkibida sezilarli o`zgarishlar yuz berdi. bu o`zgarishlar korxonalarni qayta qurish va kengaytirishning ob’yektiv sharoitlariga bog`lik shunga ko`ra, tarmoqlar rivojlanishining yo`nalish va ko`lamiga ta’sir o`tkazish tajribasini o`rganish, tarmoqlar tarkibini baxolash katta axamiyat kasb etadi. Mashinasozlik majmuasiga kiruvchi “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ zavodi, yirik korxonalardan biri sanaladi. Andijon viloyati sanoatning hududiy tuzilmasini oqilona tashkil etishganligi sanoat markazlarini tuzishga yordam beradi. “Гулистон экстракт-ёғ” ОТАЖ da sifat xarajatlarini hisobga olish tizimi endigina yo`lga qo`yilayotgani bois, u yerdagi sifat xarajatlari turlari bo`yicha aniq ma’lumotlarni hozircha keltira olmaymiz. Ammo, tadqiqot natijalari asosida umumlashtirilgan xarajat turlari nisbati xaqida raqamlarni keltirishimiz mumkin. Uzbekiston Respublikasi qonunchiligida korxonalarda ISO 9000 seriyasidagi xalqaro standartlarga javob beradigan sifat boshqaruvi tizimini joriy etilishini rag`batlantirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar nazarda tutiladi. Ushbu chora-tadbirlarning asosiylari kuyidagilardan iborat:

- daromadga (foydaga) soliq miqdorini xisoblashda yuridik shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foyda) miqdoridan, qonunda belgilangan tartibda, sifat boshqaruvi tizimini joriy etish va uning faoliyatini yuritishga qilinadigan investitsiyalar chiqarib tashlanadi, ya’ni bu summaga soliq solinmaydi; - sinov-tajriba laboratoriyalari laboratoriya tadqiqotlari va maxsulotlarni test sinovidan o`tkazishda qo`llaniladigan texnologik asbob-uskunalarni olib kirganda, ular bojxona to`lovlari hamda qo`shimcha qiymat solig`idan xam ozod etilganlar (bojxonada rasmiylashtirish uchun yig`iladigan yig`imlar bundan mustasno). 3.3. Маҳсулот сифатини оширишнинг ижтимоий иқтисодий самарадорлиги Sifatni boshqarish korxonada muntazam ravishda amalga oshirish lozim. Buning uchun korxonada sifatni boshqarish tizimi faoliyat ko’rsatish lozim. Keyingi yillarda 9000:1 seriya ISO standartlari keng tarqalib, ularda korxonada mahsulot sifatini nazorat qilishning xalqaro tajribasi mujassamlashgan. Korxonada sifatni boshqarish tizimini ko’rib chiqaylik. Yuqoridagi standartga ko’ra mahsulot hayot sikli (sifat halqasi) 11 bosqichdan iborat. Ushbu sifat halqasi yordamida ishlab chiqarish korxonalarning iste`molchilar bilan mahsulot sifatini boshqarish vazifalarini hal etishni ta`minlovchi boshqa turlari bilan aloqachi ta`minlanadi. Sifatni boshqarishda sifat guruhlari (krujoklar)ning o’rni yuqoridir. Chet davlatlar tajribasi ko’rsatishicha, sifat krujoklar kapitalni demokratlashtirish shakli bo’lib, ishchilarni mahsulot sifatini oshirishga qiziqishini oshiradi, korxonadagi psixologik muhitning o’zgarishiga olib keladi. Sifat krujoklarini tashkil etishda quyidagi prinsiplarga amalda almashtiriladi: Ishtirokni. 1. Sifatni yaxshilash yo’llarini izlashning kollektiv shakllariga intilishi. 2. Ijodiy faoliyat natijalarini moddiy va ma’naviy rag’batlantirish. 3. Faoliyat shakllarini va maqsadlarini targ’ibot qilish.

Sifat to’garaklari birinchi marta AQShda paydo bo’ladi va keyinchalik Yaponiya, Yevropa va Osiyo mamlakatlariga tarqaladi. Sifat to’garaklari korxonaga texnik iqtisodiy va sosial-psixologik vazifalarni hal qilishga yordam beradi. Mahsulot sifatini oshirishning ijtimoiy iqtisodiy samarasi. Xizmat ko’rsatish sifatini oshirish va bir vaqtning o’zida ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara beradi. Ijtimoiy samara - xizmat ko’rsatish sifatini va uni material texnik ahvolini yaxshilash aholi talabini to’la qondirish bilan belgilanadi. Ularni pul mablag’i sarfini kamaytirib, insonlar bo’sh vaqtini oshiradi. Aholini bo’sh vaqtini oshirish quyidagi yo’llar bilan aniqlanadi: - korxona tomonidan buyurtmani vaqtida bajarish. Buyurtmani rasmiylashtirish vaqtida esa uni qabul qilish va topshirishgacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Buyurtmani bajarish muddati sun’iy sifatlar qatoriga kiradi. U mehnatni tashkil qilish va ishlab chiqarish ahvolini belgilaydi; - xizmat ko’rsatishning yetakchi usullarini kiritish; - xizmat ko’rsatish korxonalarini rasional joylashtirish; - rasional ish rejimini joriy qilish. Korxonada ish vaqti iqtisodiy so’rov va fotografiya yordamida aniqlanadi. Buyurtmachi vaqti iqtisodi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: m E m = zi . tO i 1 bu yerda: m - vaqtni iqtisod qilish omillar soni (dona), Atzi - ma`lum faktor davomida buyurtmachi vaqtini o’rtacha iqtisodi (min), Oi – shu faktor ta`sirida bajariladigan xizmat hajmi, dona. 18 18 Нормахматов Р., Саидалиев Х. Стандартизация и качество. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1987, №9. At

Mahsulotni sertifikatlash. Sertifikatlash - mahsulot xususiyatlarining standartlar talabiga haqiqiy mos kelishiga yo’naltiruvchi harakatlar sistemasidir. Sertifikasiya joriy qilinishi bilan ishlab chiqaruvchi korxonalar attestasiyadan o’tishlari lozim, so’ngra ularning rasmiylashgan sifatga muvofiq mahsulotni bir maromda ishlab chiqarish imkoniyati bilan qayta attestasiya qilinadi. Sertifikasiya yetkazib beruvchilardan va iste`molchilardan sinovlarning natijalarini hamkorlikda e`tirof qilishni talab qiladi, qayta sinovlarni istisno qiladi, shuning uchun ishlab chiqarish-ekspluatasiya oralig’i “qisqaradi”. Bir qator mahsulotlar uchun xalqaro sertifikasiya sistemasi joriy qilingan bo’lib, unda ayrim mamlakatlar yoki firmalar ishtirok etadi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, sertifikat olgan mahsulot eng yaxshi jahon yutuqlariga mos keladi. Shu sababdan bu mahsulot raqobatlashish imkoniga ega. Mahsulotni sertifikatlash mahsulotni standartlar talabiga javob berishini nazorat qilish imkoniyatini beradi. Sertifikat mahsulotning sinalganligini, ob`yektiv nazoratdan o’tganini tasdiqlaydi va mahsulot xaridorlarining ishonchini qozonishiga yordam beradi. “Mahsulot sertifikatlash” tushunchasi xalqaro standartlashtirish tashkilotining mahsulotni sertifikatlash masalalari bo’yicha tuzilgan maxsus komitet tomonidan taklif etilgan. Sertifikatlash borasida olib boriladigan ishlar quyidagi prinsipial qoidalarga asoslanadi: - mahsulotning iste`molchilar manfaatdoriga, import qiluvchi davlatlar buyutrmalari talablari, ishlab chiqaruvchilar imkoniyatlariga javob berishi borasida ma`lumot beradigan ko’rsatkichlarni tanlash; - sertifikatlash tizimini tanlash; - mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining stabilligi, sifatni boshqarish tizimidan foydalanish; - sertifikatlash borasida olib boriladigan ishlar va tajriba natijalarining mustaqilligi.

Sertifaktlash tajribalarning natijalari mahsulot sifatini tasdiqlovchi dalillar (mahsulot belgi, etiketka, maxsus hujjat, sertifikat) bilan mustahkamlanishi lozim. Hozirgi paytda sertifikatlashning bir nechta sxemasi qo’llaniladi: Sertifikatlash majburiy va fakultativ bo’lishi mumkin. Majburiy sertifikatlash - mahsulotning atrof muhitni muxofaza qilish, mahsulotdan foydalanish xavfsizligini belgilovchi sifat ko’rsatkichlari uchun amalga oshiriladi. Fakultativ sertifikatlash - ixtiyoriy xarakterga ega bo’lib, iste`molchilar bilan ishlab chiqaruvchilar o’rtasida ishonchni mustahkamlash, ularning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiluvchi xususiyatlar uchun amalga oshiriladi. Mahsulot sifatini oshirish yo’nalishlari. Mahsulot sifatini oshirish juda ko’p omillarga bog’liqdir. Mahsulot sifatini oshirish uning barcha iste`mol qiymatlarini yaxshilanishiga olib keluvchi takomillashtirishlardir. Mahsulot sifatiga eng avvalo uni loyihalashtirish jarayonida asos solinadi. Konstruksiyaning samarali ekanligi, ayrim detal va bo’g’inlarning unifikasiyalashuvi mahsulot sifatining oshishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni mexanizasiyalashtirish darajasini oshirish yuqori mahsulot ishlab chiqarishning moddiy asosi bo’lib hisoblanadi. Jihozlarning progressivligi mehnatni mexanizasiyalashganlik darajasi, ishlov berish sifati, universallik kabi ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Texnologik jarayonlariga sifatni nazorat qilish operasiyalari kiritilishi va zaruriy uskuna va normativ texnik hujjatlar bilan taminlanishi zarur. Sifatni shakillantirish ko’p jihatdan ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil etishga bog’liq. Mehnatni ilmiy tashkil etishning asosiy vazifasi ishchilar uchun sanitar-gigiyenik sharoitlarni yaratish, ishchi kuchidan oqilona foydalanish imkoniyatini yaratish, ish vaqtidan samarali foydalanish ta`minlashdan iborat. Sifatni oshirishga ta`sir etuvchi omillardan yana biri ishlovchilarning bilim va malaka darajasi hisoblanadi. har bir ishchi texnika vositalaridan bilimdonlik

bilan foydalanishlari, mehnatlari va shu orqali bajarayotgan ishlar sifatini yaxshilashga erishishlari lozim. Ushbu vazifani hal etish uchun ishchilarni malaka darajasini oshirish, sifatni yaxshilashga moddiy va ma’naviy rag’batlantirish tizimini takomillashtirish, ya`ni ularning mahsulot sifatini oshirishdan manfaatdorligini oshirish zarur. Demak, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati ishlab chiqarishni tashkil etuvchi elementlar - ishlab chiqarish vositalari, buyumlari va ishchi kuchidan omilkorlik bilan foydalanishga bog’liq ekan. Ishlab chiqarish madaniyati ham mahsulot sifatiga ijobiy ta`sir ko’rsatuvchi omillardan hisoblanadi. Ma`lumki, korxonalar faqat mahsulot ishlab chiqarish bilan cheklanib qolmay, turli xarakter va turdagi xizmatlarni ham ko’rsatadi. Aholiga maishiy xizmat ko’rsatuvchi korxonalar ham shular jumlasidandir. Aholiga xizmat ko’rsatish jarayoni xususiyatlaridan kelib chiqib, xizmat ko’rsatish sifatini oshirishni ham 2 tomondan ko’rib chiqish lozim: 1. xizmatlarni ishlab chiqarish sifati; 2. xizmat ko’rsatish sifati. Xizmat ko’rsatish sifatini oshirishga ta`sir etuvchi omillarga korxonani samarali joylashtirish, rasional ish tartibini yo’lga qo’yish, xizmat ko’rsatishda mijozlarga maksimal qulayliklar yaratish maqsadida progressiv formalaridan foydalanishni tashkil etishni kiritish mumkin. Xizmat ko’rsatish madaniyatini oshirish xizmat ko’rsatish sifatini oshirishning muhim yo’llaridan biri hisoblanadi. Xizmat ko’rsatish madaniyati xodimlarning mijozlar bilan muloqot etikasida, korxonani jihozlash estetikasida namoyon bo’ladi. ХУЛОСА Битирув малакавий ишининг юқорида келтирилган назарий ва амалий ҳамда таҳлилий кўрсаткичларидан қуйидагича хулосани келтиришимиз мумкин:

-корхоналарда маҳсулот сифатни ошириш муаммосини ҳал қилиш йўлларини фирмаларнинг раҳбарлари таъминотчилар, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг бир-бирига ишончи ва ҳамкорлигида олиб борилиши мақсадга мувофиқ ҳол. Бунда хоҳ таъминотчи ёки истеъмолчи, хоҳ ишлаб чиқарувчида юзага келган камчиликларни аниқлаш ва уларни қисқа вақтда бартараф қилишни ўзлари учун масъул деб билишлари лозим. -ходимларни ўқитиш ва тайёрлаш сифат бўйича муваффақиятли иш юритишни кафолатлайди. Ўқитиш жараёнини юқори бошқарув бўғинидан бошлаш мақсадга мувофиқ. Бу ишга мутахассис-маслаҳатчиларни жалб қилиш зарур. Ўқитиш жараёнида тушунтириладиган сифат бўйича фаолият ҳақидаги маълумотлар муайян ҳаракатлар ва тавсиялар билан биргаликда олиб борилиши керак. Зарур мақсадлар (унумдорликни ошириш, нуқсонлилик даражасини пасайтириш) асосида шахсий ўқитиш дастурини тузиш афзалроқ. -кохоналарда сифатни комплекс бошқариш ғоясини татбиқ қилиш ва тарқатиш бўйича лидерлик компаниянинг юқори раҳбариятига тегишли бўлиши керак. Бу қоида муваффақиятнинг ягона асоси ҳисобланади. Сифат масалаларини ҳал қилишга Европа ёндашувининг ўзига хос хусусиятлари: -сифатни баҳолаш ва тасдиқлаш билан боғлиқ барча ишларни олиб бориш учун қонунчилик асоси; -миллий стандартларнинг талаблари, қоидалар ва сертификатлаш тартибларини ўзаро мувофиқлаштириш; -маҳсулот ва сифат тизимларини сертификатлаш ишларини олиб боришга ваколатли миллий ташкилотлар инфратузилмаси ва тармоғини яратиш, лабораторияларни аккредитациялаш, сифат бўйича мутахассисларни рўйхатга олиш. Биз сифатни бошқариш соҳаси учун ягона бўлган ўнта асосий йўналишларни тавсия қиламиз:

1. Корхоналарда юқори поғонадаги раҳбариятнинг сифатни бошқариш тизимига қизиқишини ортириш. 2. Корхоналарда сифатни яхшилаш бўйича бошқарув кенгашини ташкил қилиш. 3. Корхоналарда сифатни самарали ташкил қилиш ўсоҳасига бутун бошқарув жамоасини жалб қилиш. 4. Корхоналарда сифатни оширишда жамоа иштирокини таъминлаш. 5. Ходимларнинг сифатни оширишда шахсий иштирокни таъминлаш. 6. Сифатни бошқариш тизимларини такомиллаштириш, жараёнларни тартибга солиш гуруҳини ташкил қили. 7. Корхоналарга таъминотчиларни сифат учун курашга янада кўпроқ жалб қилиш. 8. Корхоналарда бошқарув тизимлари фаолиятининг сифатини ошириш тадбирларини изчиллигини таъминлаш. 9. Корхоналарда сифат ишини яхшилашнинг қисқа муддатли режалари ва узоқ муддатли стратегияси. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари. Ўзбекистон Республикаси Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2002. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. – Т.: Ўзбекистон, 2010. 56 б. 3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз– Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. 80 б.

4. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. 54 б. 5. I.А. Karimov «2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlari»ga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so’zi. 2013 yil, 19-yanvar II. Асосий адабиётлар. 1. Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ё. “Менежмент”. Даслик. Т.: “Ўқитувчи”, 2001 й. 2. Ғуломов С.С. “Менежмент асослари”. Т.: 2002 й. 3. Ғуломов С.С. “Маркетинг асослари” Т.: ТошДАУ, 2000 й. 4. Сабирджанова Д.К. “Менеджмент” Т. ТМИ, 2004 й. 5. Смирнов Э.А. Теория организации: учебное пособие. – М.:ИНФРА-М, 2008.- 248 с. 6. Теория организации: Учебник для вузов. 2-е изд., доп. и перераб. (+СД). – СПб.: Питер, 2008. – 464 с. 7. Кане М.М., и др. Системы, методы и инструменты менеджмента качества: Учебник. – СПб.: Питер, 2009. – 560 с. 2 экз. 8. Щептова С.Е. Менеджмент и экономика качества: От естественного к формальному, от формального к естественному.- М.: КомКнига, 2007.- 512с. 9. Системы, методы и инструменты менеджмента качества. Учебник.- СПб.: Питер. 2009.- 560 с. 10. Мескон М.Х. и др. Основы менеджмент, 3- е издание: Пер. с англ.- М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2008.- 672 с. 11. Полукадров В.Л. Основы менеджмента: учебное пособие./ В.Л Полукадров 3- е изд., перераб. и доп.- М.: КНОРУС, 2009.- 240 с. III. Қўшимча адабиётлар 1. Шепелев А.Ф., Печенежская И.А., Мхитараян К.Р. товароведение и экспертиза вкусовых и кондитерских товаров. Ростов-на-Дону, «Феникс», 2002. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2002. 3. Нормахматов Р. ва бошқалар. Товаршунослик. Тошкент, 2004. 4. Николаева М.А. Товарная экспертиза. М.: Деловая литература, 1998. 5. Николаева М.А. Теоретические основы товароведения. М.: Издательство Норма, 2006.

6. Васильев Г.А. и др. Коммерческое товароведение и экспертиза. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. 7. Нормахматов Р., Саидалиев Х. Стандартизация и качество. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1987, №9. 8. ИСО 9000. Халкаро стандартлар. Махсулот сифатини бошкариш. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар. 1-2 том – Тошкент, Мехнат, 1996 9. Ўзбекистон Республикаси миллий сертификациялаш системаси. Сифат системалари ва ишлаб чикаришни сертификациялаш. Асосий холатлар: РД.УЗ 51-025-94 10. ИСО 8402:94 (т) Сифат. Лугат-ИСО 9000 туплами. Халкаро стандартлар. Махсулот сифатини бошкариш. Стандартлар серияли 1-том, - Тошкент Мехнат, 1996 11. Ишлаб чикаришни бошкариш:Операцион системани ташкил килиш – Менежмент ас ослари. М.Х. Мексон, М.Альберт, Ф. Хефури. Ингл. тилидан таржима М., Лугат – М.Дело 1992 12. Махсулот сифатини бошкариш. Лугат – М: Стандартлар нашриети 1985 – 464 стр. IV. Интернет сайтлари. 6. www . Ziyonet . uz 7. www . stat . uz 8. www.gov.uz 9. www.lex.uz 10. www.infoworks.com.ua/ 11. www.portallssv.nm.ru/ 12. www.aurum79.ru 13. www.uzreport.com

O'xshashlar

Корхоналарда молиявий хисоб юритиш хусусиятлари

Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш