Молиявий–иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш (хориж тажрибаси) - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Молиявий–иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш (хориж тажрибаси)

Yuklangan vaqt:

10.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

265.287109375 KB

Ko'chirib olish

Молиявий–иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш (хориж тажрибаси) Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган ДИССЕРТАЦИЯ ТОШКЕНТ - 2019 1

АННОТАЦИЯ Сўнги йилларда бўлиб ўтган жаҳон молиявий инқирози глобал тарзда жаҳоннинг иқтисодий ривожланган ва ривожланаётган давлатлари бюджетларига сезиларли даражада таъсир кўрсатди. Ушбу магистрлик диссертациясида иқтисодий ривожланган ва ривожланаётган дунё мамлакатларининг молиявий-иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигининг қай даражаси меъёрий ҳолат ҳисобланишини аниқлашдан иборат. Шунингдек, инқироздан олдинги, инқироз даври ҳамда инқироздан кейинги “тикланиш” даврида мамлакатларнинг давлат бюджети тақчиллиги ҳолати, давлат қарзлари, давлат харажатлари ва даромадлари, мамлакатлар ялпи ички маҳсулотининг ҳолати ва ўсиш тенденцияси, инфляция ва қайта молиялаш ставкалари каби мақроиқтисодий кўрсаткичлар асосида таҳлил қилиш ҳамда таҳлил натижалари асосида тегишли таклифлар ва хулосалар ишлаб чиқишни тадқиқотнинг мақсадлари сирасига киритиш мумкин. Калит сўзлар: Молиявий-иқтисодий инқироз, иқтисодий ўсиш, ялпи ички маҳсулот,давлат бюджети, давлат бюджети ҳаражатлари, давлат бюджети даромадлари, бюджет тақчиллиги, бюджет профицити, давлат қарзи, тақчилликни қоплаш манбалари, ривожланган мамлакатлар. 2

ABSTRACT The global financial crisis that has taken place in recent years has dramatically affected the budgets of the world's economically developed and developing countries. In this master's thesis, it is crucial to determine which level of budget deficit is normative in the context of the financial and economic crisis of economically developed and developing countries. Also, analysis and analysis of macroeconomic indicators such as state budget deficit, state debt, government spending and incomes, state of the gross domestic product and growth tendency, inflation and refinancing rates during the post-crisis, post-crisis and post-crisis "recovery" the results of the research can be summarized as the results of the research. Key Words: Financial-economic crisis, economic growth, gross domestic product, state budget, state budget expenditures, state budget revenues, budget deficit, budget surplus, public debt, sources of debt repayment, developed countries. 3

МУНДАРИЖА I БОБ. КИРИШ...................................................................................... .......... 7 1.1. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги....... 7 1.2. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари............................................... 8 1.3. Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари.............................. 9 1.4. Тадқиқот объекти ва предмети........................................................... 10 1.5. Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти.... 10 1.6. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи...................................... 11 II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ................................................................... 12 2.1. Кириш ......................................................................................... ...... 12 2.2. Назарий адабиётлар шарҳи ................................................................ 13 2.3. Эмпирик адабиётлар шарҳи ..................................... ........................ 20 III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ................................................. 31 3.1. Маълумотлар манбалари . ................................................................... 31 3.2. Тадқиқот дизайни ................................................................................ 31 3.3. Тадқиқотда қўлланилган услублар .................................................... 32 3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар .................................... 32 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими 32 3.6. Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий 32 4

натижалар ................. I V БОБ. ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР............................................................ 34 4 .1. Жахон молиявий-иқтисодий инқирози даврида иқтисодий ўсиш, бюджети тақчиллиги ва давлат қарзи тахлили ................................ 34 4 .2. Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқирози даврида ва ундан кейин бюджет прогнозлари ҳамда уни ижроси натижалари тахлили ......................................................................................... ....... 49 4 .3. Тадқиқотдан олинган натижалар таҳлили .......................................... 57 4 .4. Хулоса .......................................................................................... .......... 57 V БОБ. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР .......................................................... 59 5.1. Тадқиқот хулосалари ва таклифлар .................................................. 59 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати .......................... . ................. 62 1. Диссертацияда келтириб ўтилган жадваллар рўйхати 1-жадвал Мамлакатимизда қабул қилинган 2009—2012 йилларга мўлжалланган Инқирозга қарши чоралар дастурининг устувор масалалари ................................................................... 28 2-жадвал Молиявий-иқтисодий инқироз шароитида Ўзбекистон Республикаси ва бошқа айрим мамлакатларда ёки ҳудудларда ялпи ички маҳсулотнинг ўзгариш динамикаси .. 34 3-жадвал Молиявий-иқтисодий инқироз ва ундан кейинги даврларда айрим мамлакатларда бюджет тақчиллигининг ўзгариши тахлили ........................................................................................ 38 4-жадвал Жахон молиявий-иқтисодий инқирози ва ундан кейинги даврларда айрим мамлакатларда давлат қарзи ҳамда унинг ўзгариши тахлили ....................................................................... 43 5-жадвал Тобе ўзгарувчи ҳамда унга таъсир этувчи мустақил ўзгарувчиларнинг регрессион таҳлили ................................. 47 6-жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети режаси ва унинг ижроси тахлили .......................................................................... 51 5

2. Диссертацияда келтириб ўтилган расмлар рўйхати 1-расм Айрим мамлакатлар ва ҳудудларнинг иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари ............................................................................... 35 2-расм Айрим мамлакатларда давлат қарзининг ЯИМга нисбатан ўзгариши ....................................................................................... 46 3-расм Давлат бюджети режаси тўғрисида маълумот ......................... 53 4-расм Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети ижроси тўғрисида маълумот .................................................................................. 53 5-расм Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини режалаштириш ва ижро этилиши натижалари таққослама таҳлили ................... 56 I . КИРИШ 1.1 Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги Хар бир мамлакатни молия тизимида давлат бюджети асосий ўринни эгаллайди. Бюджет борлиги сабабли давлат молиявий ресурсларни мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий соҳаларнинг ҳал қилувчи тармоқларига йўналтириши мумкин. Давлат бюджети хар доим ижтимоий- иқтисодий соҳаларни ривожлантириш учун мухим дастак ҳисобланиб келган. Давлат бюджети ўзининг иқтисодий функцияларини даромадлар ва харажатлар орқали амалга оширади. Уларнинг хар бири алоҳида ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, даромадлар – давлат фаолиятининг молиявий базаси, пул маблағлари тушумининг манбааларини, харажатлар – умумдавлат эхтиёжларини қондириш учун ҳизмат қилади. 6

Давлат бюджетига тушумларни рағбатлантирувчи, давлат томонидан қўлланилаётган барча молиявий – иқтисодий дастаклар ишлаётган даврда давлат харажатлари унинг даромадларидан ошиб кетмаслигини тасаввур қилиш қийин. Жаҳон тажрибасида кам сонли давлатларни бюджет тақчиллигининг мукаммал тарзда ҳал этганини кўриш қийин. Мамлакатларнинг аксарияти ўз бюджетларини тақчиллик билан якунламоқдалар. Инқироз йилларида кўплаб давлатлар ўз иқтисодиётига банк-молия соҳасини сақлаб қолиш мақсадида улкан маблағларни шу соҳага йўналтиришга мажбур бўлди. Бу ўз навбатида бир қатор давлатларда аввало, ривожланган мамлакатларда катта миқдордаги давлат бюджети тақчиллиги ва давлат қарзларини келтириб чиқарди, молиявий номутаносибликнининг юзага келишига сабаб бўлди. Дунёнинг иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларини ушбу даврдаги давлат бюджети ҳолати кўришимиз юқоридаги фикрларга асос бўлиб хизмат қилади. Жумладан, давлат бюджети тақчиллиги ялпи ички маҳсулотга нисбатан, Америка Қўшма Штатларида 2007 йилда 4 фоиздан 2009 йилга бориб 13,1 фоизгача, Японияда 2,8 фоиздан 9,8 фоизга, Португалияда 3 фоиздан 9,8 фоизгача етганини, ушбу даврда давлат қарзи эса ялпи ички маҳсулотга нисбатан 2007 йида 86,4 фоиздан 2010 йилда 125,9 фиозга, Японияда 177,5 фиоздан 207,2 фиозга, Португалияда эса 78,1 фоиздан 104,1 фоизга етганини кўришимиз мумкин. Бугунги кунда, бюджет тақчиллигини бартараф этишни назарий ҳамда амалий жиҳатдан аввало, умумжамият манфаатлари нуқтаи-назаридан бошқариш лозим. Ислоҳотларда бюджет сиёсатини энг муҳим вазифаси иқтисодиётда бюджет тақчиллигини чеклаш ҳисобига барқарорлаштириш вазифаларини ҳал этишдан иборат. Бу эса мавзунинг долзарблигини асослаб беради. 1.2 Тадқиқот мақсади ва вазифалари 7

Тадқиқот мақсади, 2008 йилдаги жаҳон молиявий инқирози шароитидаривожланган ва ривожланаётган давлатларда юзага келган бюджет тақчиллигини, ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш суръатларига, давлат қарзи ҳамда инфляция даражасигава шу каби макроиқтисодий кўрсаткичларига таъсирини баҳолаш ва таҳлил натижалари асосида тегишли таклифлар, хулосалар ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Кўзланган мақсадга эришиш учун тадқиқот олдига қуйидаги вазифалар қўйилди:  Бюджет тақчиллигини баҳолашнинг назарий асосларини ўрганиш;  Бюджет тақчиллиги ва уни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш;  Бюджет тақчиллигини ўрнатилиш меёрларини ўрганиш;  Бюджет тақчиллигини баҳолашдаги кўрсаткичлар таркибини таҳлил қилиш;  Молиявий-иқтисодий инқироз даврида бюджет тақчиллигини баҳолаш орқали бюджет тақчиллигини ўрнатилиш меъёри бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. 1.3 Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари Турли мамлакатлар инқироз даврида рақобатбардошликни йўқотмаслик учун турли таҳлилларни амалга оширади, қарорлар қабул қилади ва уларни институционал ёндошув билан амалга оширадилар. 2008 йилдаги глобал инқироз доирасида мамлакатлар ўз инқирозларининг таъсирини камайтириш учун ўзларининг иқтисодиётида турли хил рағбатлантирувчи тадбирларни амалга оширдилар, инқирозга стратегик усулда ёндошдилар ва инқирозни янада чуқурлаштирмаслик учун чора тадбирларни амалга оширдилар. Бу, ўз навбатида, бир қатор давлатларда аввало, ривожланган мамлакатларда катта миқдордаги давлат бюджети тақчиллиги ва давлат 8

қарзларини келтириб чиқарди, молиявий номутаносибликнинг юзага келишига сабаб бўлди. Тадқиқот муаммоси шундаки, Жаҳоннинг иқтисодий ривожланган мамлакатларида бюджет тақчиллиги ва давлат қарзини йўл қўйиладиган меёрини белгилаб олишган. Айниқса, Европа Иттифиқига кирувчи мамлакатлар 1993 йилда қабул қилинган “Мастрихт” шартномасига кўра давлат бюджети тақчиллиги меёри ЯИМ нисбатан 3 фиозни давлат қарзи эса 60 фоиздан ортмаслигини белгилаб олганлар. Мазкур давлатлар ушбу келишувларга молиявий инқироз даврларида канчалик амал қилмоқдалар? Юқоридагилардан келиб чиқиб,молиявий инқироз даврида бюджет тақчиллигини энг ижoбий меёрини aниқлаш ва амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш заруp. Тадқиқот саволи: 1) Бюджет тақчиллигининг мазмун моҳияти ва уни келиб чиқиш сабаблари? 2) Бюджет тақчиллигининг меъёри қандай ўрнатилади? 3) Бюджет тақчиллиги қандай усулларда баҳоланади? 1.4 Т адқиқот объекти ва предмети Тадқиқот ишининг объекти бўлиб, Америка Қўшма Штатлари, Европа иттифоқи, Россия Федерацияси ва Қозоғистон Республикаси давлатлари ҳисобланади. Тадқиқот предмети сифатида мазкур мамлакатларнинг бюджет тақчиллигига таъсир қилувчи омиллар олинган. 1.5 Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти Тадқиқот натижасида молиявий-иқтисодий инқироз шароитида хорижий давлатлар ва мамлакатимизда юзага келган иқтисодий ўзгаришлар ва уларнинг натижалари тахлил қилинади. Бунда асосий эътибор инқирознинг хусусияти, келиб чиқиш сабаблари ва унинг салбий 9

оқибатларидан бири бўлган бюджет тақчиллигини бартараф этиш усуллари илмий-назарий ва амалий кўриб чиқилган. Шунингдек, тадқиқот натижасида мамлакатимиз ва хорижлик олимларнинг бюджет тақчиллиги борасидаги ва мамлакатимиздаги олимларнинг бу борадаги фикрлари хамоханглиги аниқланди. Тадқиқотнинг амалий ахамияти шундан иборатки, бугунги кунда мамлакатимизда давлат бюджети маблағлари ҳисобидан катта миқдордаги ҳаражатлар амалга оширилмоқда ва бу бюджет тақчиллигига сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам бюджет тизимини янада ислох қилишда бюджет тақчиллигини бошқариш амалиётини киритиш долзарб вазифа бўлиб турибди ва бунда асосий эътибор давлат бюджет тақчиллигига йўл қўймаслик ёки уни белгиланган параметрлар доирасида ушлаб туришга қаратилиши лозим. Бу эса ўз навбатида бюджет тақчиллигини молиялаштиришнинг асосий манбаси бўлган давлат қарзини ҳам ўрганиш ва чеклаш билан чамбарчас боғлиқ. Бу айниқса, хозирги кунда Ўзбекистонда давлат қарзи ўсаётган бир даврда жуда муҳимдир. Шунинг учун хам диссертацияда асосий эътибор, давлат бюджет тақчиллигини биринчи навбатда назарий ва хуқуқий жиҳатдан асослаш ва шу орқали бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнининг барқарорлигини, самарадорлигини ошириш хамда хорижий тажрибани ўрганиш этиб белгиланди. Бу жараёнда эса мамлакатимизда давлат бюджети тақчиллигини чеклаш ва бошқариш хизмат қилувчи амалий таклифлар ишлаб чиқилади. 1.6 Диссертация таркибининг қисқача тавсифи Дисертациянинг биринчи боби “Кириш” қисмида мавзунинг долбзарлиги, тадқиқот мақсади ва тадқиқотнинг илмий ва назарий аҳамияти қай даражада бўлиши кўрсатилган. Шунингдек, иккинчи боби “ Адабиётлар шарҳи” қисмида назарий адабиётлар ҳамда тадқиқот саволига оид адабиётлар шарҳи баён этилган бўлиб, тадқиқот мавзусига доир олиб борилган изланишлар баён этилган. Учинчи боб “ Методология 10

ва қўлланиладиган усуллар” қисмида тадқиқот жараёнида олинган маълумотлар ва таҳлиллар асосида қандай усулдан фойдаланиш ва бу усул тўғрисида батафсил маълумотлар баён этилган. Тўртинчи боб “ Тадқиқот натижасида олинадиган натижалар ва таҳлиллар” қисмида тадқиқот жараёнида қўлланилган усул ёрдамида қандай натижага эришилганлиги ва таҳлиллар жараёни баён этилган. Бешинчи боб “ Хулоса” қисмида тадқиқот жараёнида эришилган натижалар юзасидан асосли таклифлар берилган II. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ 2.1. Кириш Технологияларнинг ривожланиши билан юзага келган глобаллашув фономени кўплаб соҳаларда айниқса, иқтисодий ижтимоий, сиёсий ва маданий соҳаларда кучли таъсир кўрсатмоқда. Бугунги кундаги глобаллашув жуда самарали бўлиб, ҳар қандай мамлакат томонидан кўрилган иқтисодий ёки сиёсий тадбирларнинг таъсири тез орада бутун дунё томонидан қабул қилинади. 2007 йилнинг иккинчи ярмида Америка қўшма штатлари бозорларида пайдо бўлган ва 2008 йилнинг иккинчи ярмида ва 2009 йил мобайнида молиявий ташкилотларга ёйилган глобал молиявий инқироз биринчи Европа Иттифоқи давлатларини, кейинчалик бутун дунёга ўз таъсирини кўрсатди. 11

Бу ўз навбатида дунёнинг кўплаб мамлакатларида бюджет тақчиллигини келтириб чиқарди. Шунинг учун бир қанча мамлакатлар бюджет тақчиллигини олдини олишга катта эътибор берилмоқда. Мана шундай шароитда хар бир мамлакатдан давлатнинг молиявий сиёсатини амалга оширишда эҳтиёткорлик талаб этилади. Хусусан, кейинги йилларда мамлакатимизда ҳам бу йўналишлар бўйича бир қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Бугунги кунда бюджет тақчиллигини меёрий ҳолатини аниқлаш, тақчилликни молиялаштиришни назарий жихатдан ҳам, амалий жиҳатдан ҳам, аввало, умумжамият манфаатлари нуқтаи- назаридан бошқариш лозим. Ислоҳотларда бюджет сиёсатини энг муҳим вазифаси иқтисодиётда бюджет тақчиллигини меёрий даражасини белгилаб ва ушлаб туриш ҳисобига иқтисодиётни барқарорлаштириш вазифаларини ҳал этишдан иборат. Шу орқали иқтисодий фаолиятни жонлаштиришни рағбатлантирувчи ижтимоий аҳамиятга эга бўлган жорий харажатларга маблағ ажратиш ва тақчиллик ўртасида энг мақбул мутаносибликни таъминлашдан иборатдир. Инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш орқали, унинг келтириб чиқарувчи омиллар, унинг асоратлари ўрганиш ва албатта, уни кисқартириш бўйича амалга оширилган хорижий тажрибаларни ўрганиш мамлакат иқтисодиётни, молия тизимини барқарор ишлашини таъминлаш учун зарур ҳисобланади. Бюджет тақчиллиги бўйича муaммoлар кўпгина aдабиёт ва илмий мaқолалаpда баён этилган. Бюджет тақчиллиги ва давлат қарзи тушунчалари Ж.М. Кейнс, Д.Рикардо кaби клaссик сиёсий иқтисодчилар тoмонидан нaзарий aсослар илгари сурилган. Бюджет тақчиллигининг нaзарий acocлари бўйича Вaтанимиз иқтисодчилaрдaн А.Н.Ли ва З.Х.Cирожиддинова ва У.Бурхонов бoшқa иқтисодчилар ишларида келтирилган. 12

Зaмонавий иқтисoдий aдабиётлардa, бюджет хapажатлари caмарадорлиги бoрасидаги нaзарий тадқиқотларни бюджет тақчиллиги ва давлат қарзи бўйича П.Арруа, Д.Б.Бернхеим, Л.Ж.Каминский, С.М.Реинарт, Ж.П.Вламис ҳамда П.Т.Конгдон каби муаллифлар томонидан эмпирик тахлиллар ўтказилган. 2.2. Назарий адабиётлар шарҳи Бюджет муносабатларини амалда қўллаш давлат ўзига юкланган вазифаларни бажариш учун бюджет жамғармаларининг учта ҳолатини ўзида акс эттириш мумкин – тақчиллик, профицит ва балансли ҳолат. Улар даромад ва харажатларнинг бюджетга таълуқли нисбатларини англатади. Қачонки, бюджет харажатлари уларнинг даромадларида ортиб кетса минфий қолдиқни ташкил этади бу эса – бюджет тақчиллигидир. Бюджет тақчиллигига хар ҳил манбааларда турлича таъриф берилган. Ўзбекистон Респувбликаси Бюджет кодексининг 3-моддасида бюджет тақчиллигига қуйидагича таъриф берилган, “ Давлат бюджети тақчиллиги — муайян даврда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети харажатларининг унинг даромадларидан ошиб кетиши” дир (Кодекс 2013). Бюджет тақчиллиги маълум бир даврда, давлат харажатларини давлат даромадларидан ортиб кетиши натижасида юзага келади. Buskeviciute (2008) фикрича тақчиллик давлат даромадлари унинг харажатлардан кам бўлганда ҳосил бўлади. Бюджет тақчиллиги кенгроқ тавсифлаган Rakauskiene (2006) айтадики, бюджет тақчиллигини иккита тури мавжуд: актив ва пассив. Давлат харажатлари давлат даромадларидан ортиб кетганда актив бюджет тақчиллиги деб тан олинади, агарда мамлакатда иқтисодий пасайиш оқибатида солиқ тушушмлари йиғилмаслиги оқибатида давлат даромадлари давлат харажатларидан камайиб кетиш ҳолатида биз пассив бюджет тақчиллигини кўришимиз мумкин. 13

Россиялик иқтисодчилар Подсевалова ва Митюрникова (2017) бюджет тақчиллиги ва унинг юқорида келтириб ўтилган шаклларига қуйидагича баҳо берганлар: Бюджет тақчиллиги бу мамлакат ўз бюджетини кераклича даромадлар билан таъминлай олмаган холатдир. Бунинг сабаблари эса қуйидагиларда намоён бўлади, мамлакатда ишлаб чиқаришни тушиб кетиши, мавжуд ишлаб чиқариш ускуналарининг эскириши ва янги турдагиларига мавжуд эҳтиёж, янги технологияларни жорий этиш сабабли ишлаб чиқаришни қайта қуриш, баланслаштирилмаган иқтисодиёт ва умумий тарзда уй хўжаликларининг самарадорлигини пасайиши оқибатида. Мамлакат иқтисодий имкониятларни ҳисобга олмаган ҳолда харажатларни ошириши оқибатида ҳам бюджет тақчиллиги юзага келади. Ушбу ҳолатда харажатлар мақсадсиз, хисоб-китобларсиз ва самарасиз тарзда амалга оширилади. Маълумки, бюджет тақчиллиги жаҳон хамжамияти томонидан ўрнатилган меёрлардан ошиб кетганда давлатнинг иқтисодий ва сиёсий хаётига таъсир қиладиган салбий жараёндир. Бу эса ривожланган мамлакатларда иқтисодий жараён хукумат томонидан бошқарилганда иқтисодиётни оёққа тургазиш учун туртки бўлиб хизмат қилади. Бюджет тақчиллигининг йўл қўйиладиган меёри ялпи миллий маҳсулотга, ялпи ички маҳсулотга ёки тасдиқланган бюджет харажатларига нисбатан белгиланади ва худди шу билан биргаликда, унга таъсир қиладиган иқтисодиётдаги омиллар (инфляция жараёнлари) сабабали тақчилликка доим йўл қўйиб бўлмайди. Юқоридагиларни асослаш учун актив ва пассив бюджет тақчиллиги шаклларини кўриб чиқиш лозим. Бюджет тақчиллигинг актив шакли – келажакда иқтисодиётни ривожлантиришга ҳамда капитални ўсишига туртки бўлиб хизмат қилади. 14

Бу хукумат бюджет харажатларини кўпайтириш орқали жами талабни рағбатлантирадиган шароитда пайдо бўлади. Бу ҳолатда фискал сиёсат инвестицияларнинг умумий хажмини оширишга ёрдам беради (тезлаштирилган амортизация ва бюджет капитал қўйилмалари сиёсати орқали) ва айни дамдаги истеъмолни рағбатлантиради (солиқ имтиёзлари, солиқ ставкаларини тушириш, бюджет харажатларини ошириш орқали). Пассив тақчиллик – иқтисодиётни тушиши, бандлик ва ишлаб чиқаришни пасайиши ва бюджет даромадларининг камайиши орқали намоён бўлади. Бундай бюджет тақчиллиги автоматик ўзгаришлар натижасида юзага келади. Давлатни бошқариш йўналишини аниқлашда бюджет тақчиллигининг актив ва пассив шаклларини билиш мухим ўрин тутади ва булар орқали мамлакат ўз иқтисодиётини ривожлантириш учун қўллайдиган сиёсатини баҳолаш мумкин. Sineviciene ва Vasiliauskaite (2010) бюджет тақчиллигини ўзларининг илмий изланишларида янада батафсилроқ ёритганлар. Унга кўра: Ривожланаётган мамлакатларда бюджет солиқ сиёсати “антициклик” бўлиши мумкин. Бу факт дискрет бўлмаган фискал сиёсат билан ифодаланилади (барқарорлаштирувчи иқтисодий сиёсат орқали ифодаланилади). Бу назария шуни англатадики, давлат даромадлари билан биргаликда солиқ тушумлари ҳам ортиб боради ва давлат харажатлари камаяди ва натижада давлат бюджетидаги ҳолат профицит бўлади. Бошқа томондан эса иқтисодиёт пасайиши оқбатида давлат бюджетига харажатларга (ижтимоий харажатлар) етарли бўлмаган солиқ тушумлари йиғилмайди ва бундай ҳолатда давлат бюджети тақчиллик билан якунланади. Бюджет тақчиллиги турлари ва келиб чиқиш сабаблари бир-бирига узвий боғлиқ ҳолда бўлиб, у қуйидагиларда намоён бўлади. Давлат ишлаб чиқаришни қўллаб қувватлаши учун солиқ ставкаларини пасайтириши (булар даромадларни пасайтиради) ва янги иш ўринларини яратиш орқали 15

бандлик даражасини ошриши (бу давлат харажатларини оширади). Бундай тақчилликни структурали тақчиллик деб атаймиз. Шунингдек, циклик тақчиллик ҳам мавжуд бўлиб, бу мамлакатда ишлаб чиқариш даврий пасайиши ҳолатида юз беради (шу сабабли бюджет даромадлари ва харажатлари ўртасидаги фарқни оширадиган солиқ тушуми камаяди). Шунингдек, қисқа муддатли бюджет тақчиллиги ҳам мавжуд бунда, молия йили давомида макроиқтисодий вазиятни нотўғри прогнозлаш оқибатида, бюджет даромадларининг пасайиши (импортни чеклаш ҳисобига), ортиқча солиқ имтиёзлари, юқори инфляция ҳисобига харажатларни ошиб кетиши оқибатида келиб чиқади. Узоқ муддатли – бир молия йилидан ортиқ муддатга, булар – ижтимоий дастурларнинг катталиги, демографик ўсиш, ташқи қарзлрнинг ўсиши ҳисобига юзага келади. Давлат бюджет тақчиллигига бир қанча қарашлар илгари сурилган. Tempelmanнинг (2005) фикрича бюджет тақчиллиги ва давлат қарзига уч ҳил назария илгари сурилади: Кейнсчилар, неоклассиклар ва Рикардо мактаби назариялари. Уларнинг умумий қарашлари харакеристикасида асосан бюджет тақчиллиги давлат харажатларини ортишида эмас, балки солиқ тушумларини қисқаришида деган қарашлар устида баҳс юритади (Кейнсчилар мактаби, ишлаб чиқариш ва бандликдаги ўзгаришларга амалга оширилган давлат харажатлари ва шунинг натижасида солиқ тушумларини тушиб кетади деган қарашларни ҳам илагари суради.). Умуман олганда бюджет тақчиллиги ва давлат қарзларига бўлган турли ёндошувлар натижасида турли мактабларнинг моделлари асосида, уни бошқариш учун турлича таклифлар келиб чиқади. Бюджет тақчиллиги бўйича бир қанча иқтисодчи олимларнинг назариялари илгари сурилган. Қуйида булар билан танишиб чиқамиз: Кейнс назарияси : Roubini and Sachs (1997) га асосан Кейнс назариясига кўра бюджет тақчиллиги сиёсатчиларга иқтисодиётни 16

яхшилаш ва ижтимоий фаровонликни оширишда қўлланиладиган тўғри сиёсат сифатида қараш лозим. Шундай қилиб, Кейнс назариясига кўра хукумат мамлакатдаги ишлаб чиқариш ва ишсизлик каби ҳолатларни назорат қилиши лозим. Бу орқали хукумат мамлакатдаги реал ишсизлик ва табиий ҳолатдаги ишсизликлар орасидаги фарқни қисқартириб туради. Шунинг учун ҳам Кейнс назариясига кўра бюджет тақчиллиги мамлкатдаги ишсизлик даражасига тескари таъсир кўрсатади ва бу орқали иқтисодий ўсишга ижобий таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, иқтсодий ўсишнинг ўзгарувчан тезлиги ЯИМ ўсишига таъсир кўрсатади. Ўзгарувчан коэффициент шуни кўрсатадики, қўлланиладиган молиявий сиёсат иқтисодий ишлаб-чиқаришни оширишга хизмат қилиши лозим. Девид Рикардо назарияси: Роберт Барро томонидан якунланган назарияни дастлаб фанга Девид Рикардо киритди.Ушбу назария иккитаклифга асосланади, уй хўжаликлари истиқболларига ва уй хўжаликларини солиққа тортишгача бўлган қарашларига. Қанчалик солиқлар қисқартирилса шунчалик бюджет тақчиллиги қарзлар ҳисобига қопланади мамлакатда эса келгусида асосий қарз ва фоизларни тўлаш учун солиқларни ошириш имкони бўлмайди. Рикардо таъкидлайдики, одамлар ўз тажрибалари орқали шуни аниқладики, хукумат солиқларни пасайтириб давлат облигацияларини сотишни оширса ўша давр учун аҳолида вақтинчалик даромад (тушум) пайдо бўлади. Давлат қарзлари катталашгандан сўнг ушбу истеъмолчилар келажакда солиқ тўловларини оширилишини ҳисобга олиб уни тўлашлари учун иқтисод қилишни бошлайдилар. Шу орқали давлат жамғармалар ҳисобидан иқтисодий ташкилотлар ва оилаларга кўпроқ кредитлар беришади. Bernheim фикрича (1989) Неоклассик мактаби вакиллари – одамлар чекланган меҳнат даврига эга эканликлари ва авлодлар бир-бирини ўрнини тўлдиради ва меҳнат бозорида мувозанатни сақлайди деган ғояни илагри суради. Солиқ юки келгуси авлодларга алмашиши орқали давлат 17

харажатларини оширади ва бюджет тақчиллиги хажмини ортишига сабаб бўлади. Агарда барча иқтисодий ресурслардан тўлиқ фойдаланилса, бу талабни оширади ва албатта жамғармани камайтиради. Congdon (2016) айтадики, Кейнс мактаби тадқиқотчилари неоклассик мактаби тадқиқотчилари фикрига қўшилган ҳолда - замонавий тақчиллик иқтисодий фаровонликка эришиш учун ижобий таъсир кўрсатади, деган фикрни илгари суради. Шунингдек, талабни рағбатлантириш орқали келиб чиқадиган тақчилликнинг салбий оқибатлари ҳам бор. Мисол учун, тўлиқ бандлик чегараланган пул массаси пулга бўлган талабни оширади ва бу эса фоиз ставкаларини кўтарилишига олиб келади ҳамда инвестицияларнинг пасайишини келтириб чиқаради. Иқтисодиётдаги ҳолатдан келиб чиқиб, тақчиллик ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Кейнснинг фикрича, давлатнинг жорий харажатларини қарзлар ҳисобига ҳам молиялаштириш “истеъмолга мойилликни” оширади ва бунинг натижасида “инвестицияларга мойиллик” ҳам ортади. “Иккинчиси – ишлаб чиқаришни ва тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиришга таркибий қайта ташкил қилишларни амалга оширишга кўмаклашишга, иқтисодиётда номутаносибликларга барҳам беришга асосланган ёндашув. Бунда бир меъёрда қатъий молиявий ва пул-кредит сиёсати ўтказилади, товар билан қоплашнинг иложи бўлмаган ортиқча талабларини чеклаш бўйича тадбирлар билан узвий боғлаб олиб борилади”. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Кейнсгача давлат бюджети даромадлари ва харажатларининг мутаносиблик мажбурийлиги ҳамда бюджет тақчиллигини фақат салбий ҳолат сифатида ёндашув мавжуд эди. Кейнс ушбу дунёқарашларга чек қўйди. Унинг фикрича, ссуда капиталлар бозорида Марказий банк ёрдамида “самарали талаб”га эришиш мумкин ва шу асосда, давлат бюджети тақчиллиги миллий иқтисодиётни тартибга солиб турувчи воситаларидан бирига айланади. 18

Юқоридаги назариядан фарқли равишда, монетаристларнинг фикрича, пул-кредит сиёсати ялпи ички махсулот миқдорини ўзгартиришнинг ғоятда қудратли воситасидир. Бюджетдаги тақчилликни ўзига мақбул даражада сақлаб туриш учун давлат ўз харажатларини келиб тушаётган даромадларига мувофиқ ҳолга келтириш мақсадида уларни давлат фойдасига жиловлаб турадиган сиёсатни мунтазам равишда олиб борилади. Монетаризм тарафдорлари бюджет-солиқ сиёсатини амалга ошириш хеч қандай ижобий самара бермайди, деб ҳисоблашади. Монетаристларнинг фикрича, иқтисодиётни ривожлантиришда энг асосий аҳамиятни муомаладаги пул миқдорининг ўзгаришидадир, бинобарин давлат бюджетидан макроиқтисодиётни барқарорлаштириш учун фойдаланмаслик керак, деган фикрни илгари сурадилар. Arrauнинг (1990) ёзишича, Рикардия мактаби кейинги авлодларга ресурсларни фидокорона ва ихтиёрий равишда топшириш билан боғлиқликни ифодалайди. Бу шуни англатадики, истеъмол – солиқ тўловчилар ва уларнинг авлодлари орасида ресурс функциясини бажаради. Фақатгина камайтирилган солиқ ставкаси ва давлат харажатлари тенг бўлганда, тақчиллик аввалги авлодлардан қолган реурсларни ўзгармасдан сақлайди. Талаб ресурсларни авлодаларга ўтказиш функциясини бажаради ва у солиқ тизимидаги ўзгаришларга қараб ўзгармайди. Бошқача қилиб айтганда, бюджет тақчиллиги сиёсати реал иқтисодиёт хажмига таъсир кўрсатмайди. Рикардия мактаби қарзларнинг аҳамиятсизлиги билан боғлиқ гипотеза билан бошланади ва у давлат харажатлари қарз ҳисобига чекланмаган миқдорда молиялаштирмаслиги лозим, деган фикрни илгари сурадилар. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, жаҳон амалиётида давлат бюджети тақчиллиги мамлакат миллий иқтисодиётига жиддий хавф туғдирадими ёки бунинг акси-тақчиллик иқтисодиётни ривожлантиришда фойдалими, деган савол ҳозирда ҳам дунёнинг етакчи иқтисодчи олимлари ўртасидаги 19

муҳим масала ҳисобланади. Бюджет тақчиллиги кейинги охирги 10 йилликлардаги кўплаб ривожланган мамлакатларнинг иқтисодий муаммоси хисобланади. Бу эса мамлакатларнинг хусусий сектор самарасидан ажраб қолишига олиб келади. Бунинг натижасида давлат харажатларни оширишни тўхтатиш хамда даромадларни ошириш сиёсатини қўллаш лозим бўлади (Mansoor ва бошқалар, 2015). Бундан ташқари бюджет тақчиллиги ортишига савдо тақчиллиги узоқ давр мобайнида таъсирини кўрсатади. (Marashdeh va бошқалар, 2006) Бюджет тақчиллиги бевосита пул кредит сиёсати, ташқи миграция даражаси, солиқ қонунчилигининг ўзгариши, ишлаб чиқариш самарадорлиги хам таъсир кўрсатади (Tanzi, 1985). 2.3. Эмпирик адабиётлар шарҳи. Мамлакатдаги сиёсий ҳолат ва мавжуд қонунлар ҳам бюджет тақчиллигини келиб чиқиш сабаблари сифатида кўрилади. Бу борада изланишлар олиб борган Nicholas ва Constantin (2013) Руминиядаги бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари (ЯИМ нисбатан фоизларда) каби молиявий кўрсаткичларни – хуқуқий тузилмалар, иқтисодий эркинлик, иқтисодий фаолиятни тартибга солиш даражаси, коррупциянинг миқдори каби ўзгарувчилар билан боғлиқлигини ўрганди. Ўрганиш натижалари юқорида кўрсатилган институционал ўзгарувчилар гуруҳининг аҳамиятини тасдиқлади. Натижаларнинг сифати шундаки институционал ўзгарувчилар қанчалик қўллаш керак –инвесторлар томонидан рискларни аниқлаш қийматида ёки номинал қийматида. Хусусан, улар инстутиционал синфларнинг муҳим камчиликларининг белгиси сифатида ёки инвестиция киритувчи халқаро ташкилотлар учун инвестиция киритишда, йўналтирилаётган маблағларни давлатнинг даврий харажатларига йўналтириши мумкин бўлган кредит рейтинглари паст давлатлар қаторида ўрин эгаллаши мумкин. Ўрганишларда бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари ўртасида 20

институционал ўзгарувчилар икки йўналишдаги таъсир қилувчи муносабатларни аниқлади. Мамлакатдаги мавжуд қонунлар хукумат билан тадбиркорлар ўзаро муносабатларини қийинлаштиради. Ўрганишларда шу аниқландики, мамлакатдаги мавжуд қонунлар коррупция учун қулай шароитларни яратади. Иқтисодий инқироз тушунчасининг моҳиятини тушунишимиз учун уни “ортиқча ишлаб чиқариш” классик инқирози билан боғлаб тадқиқ этиш керак. Маълум бир даврда ишлаб чиқарилган барча маҳсулотларнинг истеъмолчилар томонидан харид қилинишининг имкони йўқ. Чунки истеъмолчиларнинг тўлов қобилияти билан ишлаб чиқарувчиларнинг жами таклифининг оралиғида маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг соф фойдаси ётади. Вақт ўтиши билан бундай номутаносиблик йиғилиб, жамғарилиб боради. Натижада харидорларнинг тўлов қобилиятидан ортиқча бўлган истеъмол товарлари ишлаб чиқарилади ва таклиф ортади, асосий капитал ортиқча жамғарилади. Бу ҳолат эса ортиқча ишлаб чиқариш классик инқирозларининг юзага келишига сабаб бўлади. Бутун дунё мамлактларида глобал рецессияни келтириб чиқарган 2007 йилдаги глобал молиявий инқироз сабалари ва унинг оқибатларини илмий жихатдан ўрганишга қизиқувчилар сони ортди. Шунингдек, молиявий инқирознинг макроиқтисодий оқибатларини юмшатиш ва хукуматга яна кузитилиш эҳтимоли мавжуд инқирозларнинг олдини олиш бўйича тегишли чоралар кўрилишига катта эътибор қаратилди (Reinhart ва Rogoff, 2008, 4557-4573). Инқирознинг дастлабки белгилари 2007 йилнинг ёзида, АҚШ да кичик ипотека кредитлари бўйича заёмчиларнинг муддати ўтан қарзларининг сезиларли даражада ортишида кузатилди. Ипотека тўловларининг кескин пасайиши ва ипотека таъминотидаги қимматли қоғозларнинг тезкор деволвацияси глобал молиявий инқироз тизимининг йиғилишига олиб келди. 2008 йил сентябр ойида ипотека таъминотида қимматли қоғозлар бозорининг асосий иштирокчиларидан бири бўлган 21

Lehman Brothers компаниясининг дефолти ва ушбу мураккаб молиявий маҳсулотларнинг энг йирик суғуртачиларидан бири бўлган American International Group инқирози ушбу инқирозни бутун дунёга тарқалишига сабаб бўлди. Crotty (2009) нинг фикрича Ушбу иқироз аввалги инқирозларда бўлгани каби қимматли қоғозлар бозоридаги тенденция, ўсишни секинлаштиришга ҳамда кўчмас мулк нархини ўзгариши ва давлат қарзларига таъсирини ўтказади. Инқирознинг илдизлари 1980 йилларнинг бошида бошланган молиявий тартибга солиш харакатига боғлиқ. Молиявий марказларнинг “осон тартибга солиниши” га асосланган “янги молиявий архитектура” – инвестиция банкларга инновацион молиявий воситалар орқали ўз фаолиятини кенгайтиришга имкон беради. Шунингдек, жаҳон молиявий инқирози даврида Грециянинг иқтисодий ҳолатини ўрганган иқтисодчилар Serdar ва Ali (2015) ўзларининг илмий изланишларида қуйидагича фикрларни илгари сурадилар. Жаҳон иқтисодиёти 2007 йилдан кейин энг катта инқирозни бошидан ўтказди. Молиявий инқироз АҚШ да бошланди ва бутун дунёга ёйилиб, кўплаб ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларга ҳам таъсир кўрсатган. Греция, ушбу мамлакатлардан биридир. Юқори суръатлардаги бюджет дефицити, ЯИМ нисбатан давлат қарзи ва солиқ базасини камайиши ҳамда солиқ йиғимининг оғир тизимлари Греция иқтисодиётига заифлик ва инқирозни кучайтириб юборди. 2001 йилда Греция томонидан еврони миллий валюта сифатида қабул қилаётганда юритилган бахс мунозаралар пайтида Грецияни умумий Европа валютасидан чиқариш керак эди. Ажратилган кредитлар эса Европа томонидан Грецияни қутқариш учун тақдим қилинган кўмак эди. Греция томонидан буни анча вақт давомида тўланиши керак бўлган маблағ ва уни тўлашда давом этади ҳам. Греция аслида айсбергни кўринаётган қисми ҳолос. Ероиттифоқда Греция иқтисодиёти ёки бошқа давлатларни – Ирландия ёки Португалия 22

иқтисодиётини муаммо сифатида қаралиши керак. Агар кенг қамровли ва ҳал қилувчи қарор қабул қилинмаса, бошқа Европа давлатлари жумладан Франция, кейинги иқтисодий инқироз ва давлат қарзларининг ошишига юз тутади. Бу Европа Иттифоқининг яхлитлиги ва келажагига тахдид солувчи муҳим элементдир. Грециядаги муаммоларни қисқа вақтда ҳал қилиш учун иқтичодиётнинг барқарорлиги, рақобатбардошлиги ва шаффофлилиги бўйича тизимли ислоҳотларни амалга ошириш лозим. Бу фақатгина иқтисодиётни ўзгариши эмас, балки жамият ва юритилаётган сиёсатни ҳам ўзгартириш демакдир. Kouretas ва Vlamisлар (2010) фикрича Европа хукумати 2010 йил март ойига қадар Греция иқтисодиётини қутқариш учун ўз муносабатини билдирмади. Натижада, Грецияда иқтисодий инқироз чуқурлашди ва давлат қарзи юқори даражасига чиқди. Шунингдек, олимлар нафақат Греция балки Италиядаги ҳолатга ҳам урғу бердилар. Roberto (2010)Италияда глобал инқироз мамлакатда янги иқтисодий ва сиёсий тизимларни яратиш учун туртки бўлиши мумкинлигини ёзади Италияда Глобал инқироз 20 йиллик иқтисодий пасайиш ва сиёсий беқарорликдан бузилган тизимга таъсир кўрсатди. Мамлакат инқирозга учрагандан сўнг вазият ёмонлашди. Глобал инқироздан – мамлакатни қутқариш ва тизимни ислоҳ қилиш учун рағбатлантириш сифатида фойдаланишга Италиядаги пасайишга жавобгарлар тўсқинлик қилди. Кенг тарқалган коррупция, иқтисодий ўсиш учун янги лойиҳаларнинг ишлаб чиқилмаганлиги, мақсадларга эришиш ва янги ислоҳотлар қилиш мумкин бўлган бошқарув синфининг етишмаслиги 1990 йиллардаги қулашнинг узоқ муддатли оқибатлари эди. Берлускони муаммонинг бир қисми эди. Унинг етакчилиги деярли тугатилган эди, узоқ муддатдан бери давом этаётган суд жараёнларидаги муаммолари унинг партиясининг ҳам муаммоларига айлангнди. Уни гегемон партия яратиш истаги охир оқибатда ўзини таназзулга учратди. Глобал инқироз 23

Италиянининг пасайиб бораётган иқтисодий ҳолати ва сиёсий вазиятига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин эди. 2008 йилдаги иқтисодий инқироз дунё мамлакатлари иқтисодиётига ханузгача глобал тарзда ўз таъсирини кўрсатмоқда. АҚШ молия бозорида бошланган иқироз биринчи навбатда реал секторга, аста секин Евопа Иттифоқига, кейин эса бутун дунёга тарқалди ва кенг кўламли иқтисодий пасайишга олиб келди. Шунча вақт ўтишига қарамасдан айрим Европа давлатларида ханузгча инқироз хавфи остида қолмоқда, улар бу ҳолатга қарши ўзларининг самарали сиёсатини юргазиш бўйича ўйлаб кўришлари керак. Инқироз даврида молиявий барқарорлик ва уни қўллаб қувватлашнинг аҳамиятини яхши тушунамиз. Бошқа мамлакатларда бўлгани каби Европа Иттифоқида ҳам, талабни ошириш учун восита сифатида пул ва молия сиёсатидан фойдаланилади. Инқироздан чиқиш учун Экспансионистик фискал сиёсатни қўллаш вазифаси турарди. Узоқ муддатли музокаралар мавзуси бўлган давлат харажатларининг юқори даражаси яна тортишувлар марказига айланди айниқса, қарз олиш, бюджет дефицити ва ишсизлик каби муаммолар билан боғлиқ ҳолда янгиланди. Мунозаралар бюджет дефицити ва давлат қарзини камайтиришга қаратилди, бу кўплаб мамалакатлар учун барқарор бўлмаган ва яна бу, фискал сиёсатга ҳам таъсир кўрсатмас эди. Европа мамлакатларда бир томондан инқироз билан курашиш қийинчиликлари яна бир тарафдан талабни ошириши ва рецессия билан курашиши лозимлигини айтади (Silma ва Kiriskan, 2016, 139-158). У ўзининг тадқиқотида, ЕИ-28 давлатларида инқирозгача бўлган даврида ҳамда ва бугунги кунда давлат харажатларининг танлаб олинган макроиқтисодий кўрсаткичлар ва инсон тараққиёти индексига таъсирини ўрганди. Бу мақсадлар учун 2000-2015 йилларнинг йиллик маълумотларидан фойдаланилди. У изланишида 3 та методдан фойдаланган. Дастлаб, ЕИ-28 мамлакатларида давлат харажатларини макроиқтисодий кўсаткичлар ва инсон ривожланиш индексига таъсирини 24

аниқлаш учун нуқталар диаграммасидан фойдаланган. Ушбу таҳлилда уч ҳил баҳолаш усули қўлланилган – бирлаштирилган рецессия, қаттиқ таъсир модели ва тасодифий таъсир модели. Маҳим ва ишончли статистик, эконометрик маълумотлар тасодифий таъсир модели ёрдамида олинган. Ушбу таҳлил нуқталар диаграммаси услубига ўҳшаш эди. Ниҳоят, вақт қатори модели 2000-2006 ва 2007-2015 йиллар учун 10 та ЕИ мамлакатлари аҳолисининг яхши даромад олишини прогноз қилган. Таҳлил натижаларига инқироздан кейин давлат харажатлари кам бўлган Норвегия, Люксембург ва Германияда иқтисодий кўрсаткичлар ва инсон тараққиёти индекси яхшиланганини кузатса бўлади. Иқтисодий инқирозларни классик инқирозлар билан биргаликда тадбиқ этиш асносида иқтисодий циклларнинг ҳаракати кун тартибидаги энг долзарб муаммолар қаторидан жой олади. Дастлаб иқтисодий цикллар борасида иқтисодчи олим Й.Шумпетер (1982) ХХ асрнинг биринчи ярмида илмий изланишлар олиб борган. Унинг илмий изланишлари натижаси ўлароқ, иқтисодий цикллар ривожланиши тўртта фазага ажратиб кўрсатади. Булар юксалиш, рецессия, депрессия ва жонланиш фазаларидир. Биринчи фаза – юксалиш босқичида янги ғояларнинг пайдо бўлиши, янги товар ва хизматларнинг жорий этилиши, янги бозорларнинг кашф этилиши натижасида даромад ҳажми ортади ҳамда натижада иқтисодий ўсиш кузатилади. Бунда, албатта, ишлаб чиқарувчиларнинг тадбиркорлик қобилиятлари алоҳида ўрин тутади. Рецессия фазасида биринчи фазадаги ўсиш ҳолатидан иқтисодиёт турғунлик ҳолатига ўтади. Учинчи депрессия фазасида иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари орқага кетади, мувозанат бузилади ва шарт-шароитлар ёмонлашади. Жонланиш фазаси товар ва хизматларни ишлаб чиқарувчиларнинг ва давлатнинг бевосита аралашуви натижасида иқтисодий мувозанатни қайта 25

тиклаш учун комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш натижасида юзага келади. Европа Иттифоқига аъзо ва иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар ўзларининг ривожланиш босқичларида давлат ташқи қарзи ва давлат бюджети тақчиллиги ўзига хос тажрибага эгадирлар. Айнан, евроҳудуд мамлакатларида Маастрихт шартномасида Европа Иттифоқига аъзо мамлакатлар – учун “евроҳудуд”да иштирок этишлари учун 1993 йил 2 майдан бошлаб қуйидаги қатъий мезонлар ўрнатилган: - давлат бюджети тақчиллиги ялпи ички маҳсулотга нисбатан 3,0 фоиздан ортмаслиги; - давлат ташқи қарзи миқдори ялпи ички маҳсулотга нисбатан 60,0 фоиздан ортмаслиги лозим (ёки ушбу кўрсаткичга барқарор яқинлашиб бориш мумкин). Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз даврида иқтисодиётни барқарор ривожлантириш учун Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримовнинг “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” деб номланган асарлари чоп этилди.Ушбу асарда мамлакатимиз иқтисодиётини инқироз даврида барқарор ривожланиши таъминлашга қаратилган энг устувор вазифалар санаб ўтилган ва уларни амалги ошириш орқали мамлакатимизда бюджет тақчиллиги кузатилмади. Шунингдек, асарда глобал молиявий-иқтисодий инқирознинг келиб чиқиш сабаблари ва юзага чиқиши мумкин бўлган муаммолари ҳам ёритилган бўлиб улар қуйидагилардан иборатлиги келтириб ўтилган: - молия-банк тизимидаги инқироз жараёнлари деярли бутун дунёни қамраб олаётгани, рецессия ва иқтисодий пасайишнинг муқаррарлиги, инвестициявий фаоллик кўламининг чекланиши, талаб ва халқаро савдо ҳажмининг камайиши, шунингдек, жаҳоннинг кўплаб мамлакатларига 26

таъсир кўрсатадиган жиддий ижтимоий талафотлар содир бўлиши мумкинлиги ўз тасдиғини топганлиги; - авж олиб бораётган глобал молиявий инқироз жаҳон молия-банк тизимида жиддий нуқсонлар мавжудлиги ва ушбу тизимни тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини кўрсатганлиги. Шу билан бирга бу инқироз асосан ўз корпоратив манфаатларини кўзлаб иш юритиб келган, кредит ва қимматбаҳо қоғозлар бозорларида турли спекулятив амалиётларга берилиб кетган банклар фаолияти устидан етарли даражада назорат йўқлигини ҳам тасдиқлаганлиги; - молиявий-иқтисодий инқирознинг ҳар қайси давлатдаги миқёси кўлами ва оқибатларининг қандай бўлиши, кўп жиҳатдан, бир қанча омилларга, яъни, бу аввало, ана шу давлатнинг молия-валюта тизими нечоғлик мустаҳкам эканига, миллий кредит институтларининг қай даражада капиталлашуви ва ликвидлиги (тўлов имкони)га, уларнинг чет эл ва корпоратив банк тузилмаларига қанчалик қарам эканига, шунингдек, олтин-валюта заҳирасининг ҳажми, хорижий кредитларни қайтариш қобилияти ва пировард натижада мамлакат иқтисодиётининг барқарорлик, диверсификация ва рақобатга бардошлилик даражасига боғлиқлиги; - жаҳон молиявий инқирозидан имкон қадар тез чиқиш, унинг оқибатларини енгиллаштириш кўп жиҳатдан ҳар қайси давлат доирасида ва, умуман, дунё ҳамжамияти миқёсида қабул қилинаётган чора- тадбирларнинг қанчалик самарадорлигига, уларнинг бир-бири билан уйғунлигига боғлиқлиги. Ушбу китоб икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмида - жаҳон молиявий инқирозининг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири ҳамда унинг оқибатларини олдини олиш ва юмшатишга асос бўлган омиллар санаб ўтилган бўлса, иккинчиси қисмида – банк тизимини қўллаб-қувватлаш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник янгилаш ва диверсификация қилиш, инноватцион технологияларни кенг жорий этиш йўллари белгилаб берилган. 27

Мамлакатимизда жаҳон иқтисодий инқирозининг салбий оқибатларини бартараф этиш бўйича 2009—2012 йилларга мўлжалланган Инқирозга қарши чоралар дастури қабул қилинди ва амалиётга жорий қилинди. 1-жадвал. Мамлакатимизда қабул қилинган 2009—2012 йилларга мўлжалланган Инқирозга қарши чоралар дастурининг устувор масалалари. № Устувор вазифалар мазмуни Изоҳ 1 Корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлашни янада жадаллаштириш, замонавий, мослашувчан технологияларни кенг жорий этиш. Бу вазифа авваламбор иқтисодиётнинг асосий тармоқлари, экспортга йўналтирилган ва маҳаллийлаштириладиган ишлаб чиқариш қувватларига тегишли бўлди. 2 Жорий конъюнктура кескин ёмонлашиб бораётган ҳозирги шароитда экспортга маҳсулот чиқарадиган корхоналарнинг ташқи бозорларда рақобатдош бўлишини қўллаб-қувватлаш бўйича конкрет чора- тадбирларни амалга ошириш ва экспортни рағбатлантириш учун қўшимча омиллар яратиш. Бунда кўплаб экспортёр корхоналарга паст фоизли банк кредитлари ажратилди 3 Қатъий тежамкорлик тизимини жорий этиш, ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархини камайтиришни рағбатлантириш ҳисобидан корхоналарнинг рақобатдошлигини ошириш. Шу мақсадда 2008 йили хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодиётимиздаги етакчи тармоқ ва соҳаларда маҳсулот таннархини камида 20 фоиз туширишга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш борасидаги ишлар ташкил қилинди. 4 Э лектроенергетика тизимини модерниза ц ия қилиш, э нергия истеъмолини камайтириш ва энергия тежашнинг самарали тизимини жорий этиш чораларини амалга ошириш Иқтисодиётимизнинг рақобатдошлигини янада кучайтириш, аҳоли фаровонлигини юксалтириш кўп жиҳатдан бизнинг мавжуд ресурслардан, биринчи навбатда, электр ва энергия ресурсларидан қанчалик тежамли фойдалана олишимизга боғлиқлиги эътироф этилган 5 Жаҳон бозорида талаб пасайиб бораётган бир шароитда, ички бозорда талабни рағбатлантириш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш. Бу вазифани бажаришда ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш дастурини кенгайтириш катта ўрин тутди. Манба: Жадвал И.А.Каримовнинг “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” асари асосида муаллиф томонидан тайёрланган 28

Бундан ташқари китобда яна кўплаб масалалар ёритилган бўлиб улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Қишлоқда турмуш даражасини юксалтиришга, қишлоқларимиз қиёфасини ўзгартиришга қаратилган узоқ муддатли ва бир-бири билан чамбарчас боғлиқ кенг кўламли чора-тадбирларни амалга ошириш, ижтимоий соҳа ва ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантиришни жадаллаштириш, мулкдорнинг, тадбиркорлик ва кичик бизнеснинг мақоми, ўрни ва аҳамиятини тубдан қайта кўриб чиқиш, фермер хўжаликлари ривожини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш. 2. 2009 йилда хизмат кўрсатиш ва кичик бизнес соҳасини аҳоли бандлигини таъминлаш ва ҳаёт даражасини оширишнинг энг муҳим омили сифатида янада жадал ривожлантириш. 3. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва аҳоли бандлигини оширишнинг муҳим омили сифатида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш. 4. Банк ишини янада такомиллаштириш, аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг бўш маблағларини тижорат банклари депозитларига жалб қилишни рағбатлантириш. Ушбу олиб борилган ислоҳотлар натижасида Ўзбекистонда барқарор иқтисодий ўсишга эрилишди ва унинг тахлилини кейинги бобларда амалга оширамиз. 29

II. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ Ушбу боб тадқиқотнинг муҳим бўлаги ҳисобланиб, унда б юджет тақчиллиги турлари, келиб чиқиш сабаблари ҳамда тақчилликнинг молиявий-иқтисодий инқироз шароитида қай даражага етиши аниқлаш ҳамда уларни кенгроқ изоҳлаб беришни ўзида мужассамлаштиришга хизмат қиладиган усуллар кўрсатиб берилади. Маълумотларнинг аксарият қисми рақамларда ифоланганлигини инобатга олинадиган бўлса, асосан миқдорий усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилади. 30

3.1. Маълумотлар манбалари Тадқиқот иши Халқаро валюта фондининг расмий сайтида эълон қилинган малумотлар, ишончли интернет сайтларидан шунингдек, ушбу мавзуларда изланишлар олиб борган тадқиқотчиларнинг илмий мақолаларидан, кутубхона каталоглари, академик мақолалар ва бошқа маълумотлар манбаларига асосланади ҳамда мазкур маълумотларни асосида ўрганилади. Шунингдек, т адқиқот саволлари юзасидан ривожланган мамлакатлар маълумотлари, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, давлат Статистика қўмитаси маълумотлари ҳамда Ўзбекистонда мавжуд кутубхона каталоглари ва интернет манбалардан фойдаланилади. 3.2. Тадқиқот дизайни Бу тадқиқот тузилмаси бўлиб, унда та дқиқот муаммосини кўрсатиб бериш учун иккиламчи маълумотлар йиғилади. Кейин йиғилган маълумотларни таҳлил қилиб, бошланғич натижаларга эга бўламиз ва тадқиқот натижасида ушбу параметрларни ўзгаришини кўришимиз мумкин . Ушбу жараёнлар билан боғлиқ бўлган маълумотларнинг аксарият қисми рақамларда ифодаланганлиги боис , асосан миқдорий усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилади 3.3. Тадқиқотда маълумотларини таҳлили учун қўлланиладиган услублар Тадқиқотда гуруҳлаш, таққослаш усулларидан ва бошқа эконометрик таҳлил усулларидан фойдаланилади. Маълумотларнинг аксарият қисми рақамларда ифоланганлигини инобатга олинадиган бўлса, асосан миқдорий усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилади. 31

3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар Тадқиқот мавзуси юзасидан ривожланган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш имкониятларининг мавжудлиги. Республика бўйича макроиқтисодий кўрсаткичлар, Давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари кўрсаткичлари ва уларни таҳлил қилиш имкониятлари бўлиши. Бунинг учун халқаро ташкилотлар, Ўзбекистон Республикаси давлат Статистика қўмитаси, Молия вазирлиги маълумотлари ва хисоботлари керак бўлади. 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими Тадқиқот ишининг илмий янгилиги миллий иқтисодиётни барқарор ривожланишини таъминлашда юзага келаётган муаммоларни айниқса молиявий-иқтисодий инқироз даврларида хорижда юзага келган давлат бюджети тақчиллигини билан боғлиқ муаммоларни аниқлаш ва самарали бартараф этишдан иборат. 3.6 . Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар Тадқиқот натижасига кўра, қуйидаги илмий ва амалий натижалар кутилмоқда: 1. Бюджет тақчиллигини мазмун-моҳияти ва назарий ҳамда хуқуқий асосларини ўрганиш. 2. Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз даврида кўрилган чоралар ва уларнинг натижаларини тахлил қилиш. 3. Молиявий-иқтисодий инқирознинг сабаблари ва асосий салбий оқибатларини ўрганиш. 4. Инқироз даврида хорижий мамлакатлар иқтисодиётидаги ўзгаришлар ва салбий холатларни тахлил қилиш. 5. Молиявий-иқтисодий инқироз даврида бюджет тақчиллигини ўзгаришини тахлил қилиш орқали унга таъсир этувчи омилларни аниқлаш. 6. Хорижий мамлакатларда молиявий-иқтисодий инқироз даврида бюджет тақчиллиги ва давлат қарзининг ўзгариши ҳамда ўзаро боғлиқлигини ўрганиш. 32

7. Ўзбекистон Республикасида давлат бюджетини режалаштириш ва ижро этилиши тахлили. 8. Бюджет тақчиллигига йўл қўймаслик ёки белгиланган параметрлардан ортиб кетмаслигини таъминлаш учун таклифлар ишлаб чиқиш. IV.ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР. Ушбу бобда мавжуд маълумотлар асосида бажарилган регрессион таҳлиллар, график шакллар, жадваллар кўринишида берилади ҳамда тавсифланади. 4.1. Жахон молиявий-иқтисодий инқирози даврида иқтисодий ўсиш, бюджети тақчиллиги ва давлат қарзи тахлили Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг асосий белгилари мамлакатлар иқтисодий ўсишининг пасайишида намоён бўлди. Бу холатни тахлил қилиш учун эса аввало бугунги кунда иқтисодий ўсишни ўлчашнинг ягона мезони бўлган ялпи ички махсулотни ўзгариш суръатларини тахлил қилиш лозим бўлади. 2-жадвал. 33

Молиявий-иқтисодий инқироз шароитида Ўзбекистон Республикаси ва бошқа айрим мамлакатларда ёки ҳудудларда ялпи ички маҳсулотнинг ўзгариш динамикаси (ўтган йилга нисбатан % да, + ўсиш, – пасайиш) Мамлакатлар 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил АҚШ 2 0,4 -2,6 2,9 1,7 1,8 Япония 2 -0,7 -5,2 3,9 -0,4 2 Евроҳудуд 3 0.4 -4, 4 2,1 1,6 -0,9 Россия 8,5 5,2 -7,8 4,5 4,3 3,7 Қозоғистон 8,9 3,3 1,2 7,3 7,4 4,8 Ўзбекистон 9,5 9 8,1 8,5 8,3 8,2 Манба: Жадвал интернет сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилган. 1-жадвал маълумотларидан шуни куришимиз мумкинки, жахон молиявий-иқтисодий инқирози бошланган даврга қадар кўпгина мамлакатларда иқтисодий ўсиш суръатлари мавжуд бўлган. Инқироз бошланиши билан эса иқтисодий ўсиш яъни ялпи ички махсулотни ўсиш сутъатлари кескин тушиши кузатилган. Бу холатни график кўринишида янада яққолроқ кўришимиз мумкин. 34

Манба: магистрант томонидан интернет маълумотлари асосида тайёрланди. 1-расм. Айрим мамлакатлар ва ҳудудларнинг иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари. Расм ва жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ривожланган ва бошқа географик жиҳатдан мамлакатимизга яқин бўлган мамлакатларда 2009 йилда кескин иқтисодий пасайиш кузатилган. 2010 йилдаги ўсишлар эса ўз навбатида 2009 йилдаги пасайишга нисбатан олинганлиги боис фоиз кўринишида ўсиш сифатида баҳоланса ҳам аслида иқтисодий ўсишни етарли даражада акс эттирмаслиги мумкин. Жумладан, давлатлар даражасидаги тахлилларга ўтадиган бўлсак АҚШда 2007 йилда 2 фоизлик ўсиш кузатилган бўлсада бу кўрсаткич 2008 йилга келиб 0,4 фоизгача пасайди ва молиявий-иқтисодий инқирознинг айни чўққига чиққан даврида яъни 2009 йилда эса 2,6 пасайиш кузатилди. 2010 йилга келиб эса 2,9 фоизлик ўсишга эришилган. Шунингдек 2011 35

йилда 1,7 фоиз, 2012 йилда эса 1,8 фоизлик ўсишга эришилганлигини кўришимиз мумкин. Японияда эса 2007 йилда 2 фоизлик ўсиш кузатилган бўлса 2008 йилга келиб “ўсиш” - 0,7 фоизгача пасайишни кўрсатди. 2009 йилга келиб эса иқтисодий пасайиш ўтган 2008 йилги нисбатан -5,2 гача тушиб кетди. 2010 йилга келиб эса 3,9 фоизлик ўсишга эришилган бўлсада 2011 йилга келиб инқирознинг иккинчи тўлқини доирасида яна -0,4 фоизлик пасайиш кузатилган. 2012 йилга келибгина 2 фоизлик ўсишга эришилган. Молиявий-иқтисодий инқироз ўз таркибига европа материгида жойлашган 27 та давлатни бирлаштирган евроҳудуд иқтисодиётига ҳам катта салбий таъсир кўрсатганлигини кўришимиз мумкин. Жумладан, Евроҳудудда 2007 йилда 3 фоизлик ўсиш кузатилган бўлса, бу кўрсаткич 2008 йилга келиб 0,4 фоизгача пасайди ва 2009 йилга якунларига кўра эса -4,4 фоизгача пасайиш кузатилган. 2010 йилда 2,1 2011 йилда 1,6 фоизлик ўсиш кузатилган бўлсада 2012 йилга келиб яна -0,9 фоизлик пасайиш кузатилган. Тахлилни мамлакатимизга географик ва иқтисодий жиҳамдан яқинроқ бўлган мамлакатлар мисолида давом эттирадиган бўлсак Россия иқтисодиёти ҳам инқироздан катта зарар кўрганлигини кўришимиз мумкин. Масалан Россияда 2007 йилда иқтисодий ўсиш 8,5 фоизни, 2008 йилда эса 5,2 фоизни ташкил қилган бўлсада 2009 йилги келиб 2008 йилги нисбатан -7,8 пасайиш кузатилган. 2010 йилда 4,5, 2011 йилда 4,3 ва нихоят 2012 йилда 3,7 фоиз ўсишга эришилганлигини кўришимиз мумкин. Қозоғистон Республикаси иқтисодиётига ҳам инқироз таъсир қилмай қолмаган албатта. 2007 йилда Қозоғистон иқтисоди ёти 8,9 фоизга ўсган бўлсада бу кўрсаткич 2008 йилда 3,3 фоизгача тушган бўлса, 2009 йилга келиб 1,2 фоизгача пасайганлигини кўришимиз мумкин. Кейинги йилларда эса ўсиш таъминланган. Мамлакатимизда эса ўз вақтида кўрилган чоралар ва иқтисодиётга молиявий инструментларни кенг жорий этилмаганлиги сабабли иқтисодий 36

ўсишнинг барқарор даражаси таъминланган дейиш мумкин. Лекин шундай бўлсада иқтисодий ўсишда сезиларли пасайишлар кузатилган. Жумладан, 2007 йилда Ўзбекистон иқтисодиёти 9,5 фиозга ўсган бўлса бу кўрсаткич 2008 йилга 9 фоизни, 2009 йилда 8,1 фоизни, 2010 йилда 8,5 фоизни, 2011 йилда 8,3 фоизни ва 2012 йилда 8,2 фоизни ташкил қилган. Лекин шуни унутмаслигимиз керакки 2009 йилдан кейинги ҳисоб- қитоблар айнан шу йилдаги миқдорларга нисбатан олинган ва аслида пасайишга нисбатан ўсишни кўрсатади. Иқтисодий ўсиш даражасини тахлил қилишдан асосий мақсад тадқиқот предмети бўлган бюджет тақчиллигини келтириб чиқарувчи асосий сабаб айнан иқтисодий ўсиш даражаси эканлигидир. Яъни иқтисодий ўсишгина доимий ва барқарор бюджет даромадларини таъминлай олади холос. Агарда иқтисодий ўсиш бўлмаса бюджет даромадлари таъминланмайди ва бу ўз навбатида режалаштирилган ҳаражатларни қопланмаслиги оқибатида даромадлардан ортиб кетиши натижасида бюджет тақчиллиги юзага келади. Жахон молиявий-иқтисодий инқирози даврида кўпгина мамлакатларда бюджет тақчиллиги кузатилди ва бу кутилган холат сифатида қабул қилинди. Лекин масаланинг бошқа томони ҳам борки у ҳам бўлса тақчиллик даражаси прогнозлар даражасида бўлдими ёки аввал ҳам мавжуд бўлган тақчиллик билан бирга иқтисодиётга босимни юзага келтирдими буниси тахлиллар орқали ўрганиладиган масаладир. Шунинг учун ҳам юқоридаги тахлиллар учун танлаб олинган мамлакатлар бўйича 2007-2017 йиллар давомида кузатилган бюджет тақчиллиги маълумотларини тахлил қиламиз. 37

3-жадвал. Молиявий-иқтисодий инқироз ва ундан кейинги даврларда айрим мамлакатларда бюджет тақчиллигининг ўзгариши тахлили (- тақчиллик; + профицит). Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда Суммаси (млрд. АҚШ долл.) ЯИМга нисбатан фоизда 2017 -749,5 -3.85% -49,1 -1.90% 38,4 1.00% -154,0 -3.17% -23,1 -1.47% -7,1 -4.36% 2016 -731,6 -3.91% -77,1 -2.90% 31,8 0.90% -182,0 -3.69% -46,9 -3.65% -7,3 -5.35% 2015 -577,1 -3.17% -121,6 -4.20% 26,5 0.80% -167,1 -3.81% -46,2 -3.39% -11,5 -6.26% 2014 -640,3 -3.65% -162,5 -5.30% 22,2 0.60% -273,3 -5.64% -22,0 -1.07% 5,5 2.48% 2013 -685,9 -4.09% -147,1 -5.30% -5,3 -0.10% -407,8 -7.91% -26,6 -1.16% 11,7 4.95% 2012 -1238,9 -7.65% -216,7 -8.10% -1,2 0,1% -534,0 -8.61% 8,4 0.38% 9,2 4.43% 2011 -1448,1 -9.32% -197,1 -7.50% -36,0 -1.00% -581,6 -9.44% 29,3 1.43% 11,2 5.81% 2010 -1591,3 -10.62% -227,6 -9.30% -144,4 -4.20% -543,0 -9.53% -52,1 -3.20% 2,2 1.47% 2009 -1841,4 -12.74% -242,6 -10.10% -111,0 -3.20% -534,0 -10.19% -77,3 -5.89% -1,5 -1.33% 2008 -928,4 -6.31% -150,4 -5.20% -6,7 -0.20% -228,1 -4.53% 80,9 4.55% 1,6 1.23% 2007 -364,8 -2.52% -81,4 -2.60% 6,5 0.20% -144,9 -3.21% 77,8 5.59% 5,4 5.14% Қозоғистон АҚШ Йиллар Буюк Британия Германия Япония Россия Манба: Жадвал интернет сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилга. 38

3-жадвал маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, молиявий-иқтисодий инқироз даврида давлатларда бюджет тақчиллиги кескин ортган. Бу холат айниқса 2009 йилда катта ўсишга эришганлигини кўришимиз мумкин. Жумладан, АҚШда 2008 йилда 928,4 млрд АҚШ доллари миқдоридаги ЯИМга нисбатан 6,31 фоиз бюджет тақчиллиги кузатилган бўлса, бу кўрсаткич 2009 йилга келиб, 1841,4 млрд АҚШ долларигача етиб ЯИМнинг 12,74 фоизини ташкил қилган. 2010 йилда ҳам тақчиллик юқори бўлиб, 1591,3 млрд АҚШ долларини ташкил қилиб, ЯИМга нисбатан 10,62 фоизга тенг бўлган. Кейинги йилларда холат қуйидагича ривожланган: - 2011 йилда бюджет тақчиллиги 1448,1 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 9,32 фоиз; - 2012 йилда бюджет тақчиллиги 1238,9 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 7,65 фоиз; - 2013 йилда бюджет тақчиллиги сезиларли пасайган ва 685,9 млрд АҚШ долларини ташкил қилиб, ЯИМга нисбатан 4,09 фоиз бўлган; - 2014 йилда бюджет тақчиллиги 640,3 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 3,65 фоиз; - 2015 йилда бюджет тақчиллиги 577,1 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 3,17 фоиз; - 2016 йилда бюджет тақчиллиги 731,6 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 3,91 фоиз; - 2017 йилда бюджет тақчиллиги 749,5 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 3,85 фоизни ташкил қилганлигини кўришимиз мумкин. Буюк Британияда ҳам холат АҚШдаги каби бўлиб, бюджет тақчиллиги 2009 йилда энг катта кўрсаткичга эришган. Жумладан, Буюк Британияда 2007 йилда 81,4млрд АҚШ доллари миқдоридаги ЯИМга нисбатан 2,6 фоиз бюджет тақчиллиги кузатилган бўлса, бу кўрсаткич 2008 йилга келиб, 150,4 млрд АҚШ долларигача етиб ЯИМнинг 5,2 фоизини ташкил қилган. 2009 йилга келиб эса тақчиллик энг юқори кўрсаткичга 39

эришиб, 242,6 млрд АҚШ долларини ташкил қилиб, ЯИМга нисбатан 10,1 фоизга тенг бўлган. Кейинги йилларда холат қуйидагича ривожланган: - 2010 йилда бюджет тақчиллиги 227,6 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 9,3 фоиз; - 2011 йилда бюджет тақчиллиги 197,1 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 7,5 фоиз; - 2012 йилда бюджет тақчиллиги яна сезиларли кўтарилиб 216,7 млрд АҚШ долларини ташкил қилган ва бу, ЯИМга нисбатан 8,1 фоизни ташкил қилган; - 2013 йилда бюджет тақчиллиги сезиларли пасайиб 147,1 млрд АҚШ долларигача тушган ва ЯИМга нисбатан 5,3 фоиз даражасида бўлган; - 2014 йилда бюджет тақчиллиги 162,5 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 5,3 фоиз; - 2015 йилда бюджет тақчиллиги 121,6 млрд АҚШ доллари, ЯИМга нисбатан 4,2 фоиз; - 2016 йилда бюджет тақчиллиги кескин пасайган ва 77,1 млрд АҚШ долларини, ЯИМга нисбатан 2,9 фоизни ташкил қилган; - 2017 йилга келиб эса бюджет тақчиллиги 49,1 млрд АҚШ долларини, ЯИМга нисбатан 1,9 фоизни ташкил қилганлигини кўришимиз мумкин. Германия ҳам евроиттифоқ иқтисодий кўрсаткичларига таъсир кўрсата оладиган даражадаги давлат бўлиб ундаги ўзгаришлар бутун евроҳудуд хақидаги тасаввурларни бериши мумкин. Кўпгина ривожланган давлатлар каби Германияда ҳам молиявий-инқироз даврида бюджет тақчиллиги кузатилди лекин ЯИМга нисбатан 5 фоиздан ортмади. Жумладан, Германияда бюджет тақчиллиги 2007 йилда мавжуд бўлмаган ва 6,5 млрд АҚШ долларига ҳамда ЯИМга нисбатан 0,2 фоизни ташкил қилган профицит кузатилган бўлсада, 2008 йилга келиб инқирознинг таъсири кузатила бошланди. Хусусан, 2008 йилда 6,7 млрд АҚШ долларига тенг бўлган ЯИМга нисбатан 0,2 фоизни ташкил қилган бюджет 40

тақчиллиги кузатилган бўлса бу кўрсаткич 2009 йилга келиб, 111 млрд АҚШ долларигача етиб ЯИМнинг 3,2 фоизига тенг бўлди. 2010 йилга келиб вазият янада ёмонлашиб бюджет тақчиллиги 144,4 млрд АҚШ долларига тенг бўлди ва ЯИМга нисбатан энг юқори бўлган 4,2 фоизни ташкил қилди. Шундай бўлсада 2011 йилга келиб вазият мўтадиллашиб бюджет тақчиллиги кескин пасайган ва 36,0 млрд АҚШ долларини ташкил қилган. 2012 йилга келиб эса 1,2 млрд АҚШ доллари миқдоридаги тақчиллик кузатилган бўлса, 2013 йилда тақчиллик яна бироз ўсиб 5,3 млрд АҚШ долларига ва ЯИМнинг 0,1 фоизига етган. 2014 йилдан бошлаб Германияда бюджет тақчиллиги эмас балки бюджет профицити кузатилиб келинмоқда. Японияда ҳам холат бошқа давлатларники каби кечганлигини кўришимиз мумкин. Жумладан, 2007 йилда 144,9 млрд АҚШ доллари миқдоридаги ЯИМга нисбатан 3,21 фоизлик бюджет тақчиллиги кузатилган бўлса бу кўрсаткич 2008 йилга келиб 228,1 млрд АҚШ долларини(ЯИМга нисбатан 4,56 фоиз), 2009 йилга келиб эса 534,0 млрд АҚШ долларигача (ЯИМга нисбатан 10,2 фоиз) етганлигини кўришимиз мумкин. Бу тренд 2010 йилда ҳам сақланиб қолиб, бюджет тақчиллиги 543,0 млрд АҚШ доллари ёки ЯИМга нисбатан 9,53 фоизни ташкил қилган бўлса, 2011 йилда ҳам у сақланган ва 581,6 млрд АҚШ доллари ва ЯИМга нисбатан 9,44 фоизни ташкил қилган. Бунда кўришимиз мумкинки бюджет тақчиллиги миқдори ўсган бўлсада уни ЯИМга нисбатан улуши пасайиб борган. Чунки шу даврларда ЯИМ бюджет тақчиллигига нисбатан кўпроқ ўсган. Қолган 2012 йилда бюджет тақчиллиги 534,0 млрд АҚШ доллари миқдорида ЯИМга нисбатан 8,6 фоизни, 2013 йилда 407,0 млрд АҚШ долларини ва ЯИМга нисбатан 7,9 фоизни, 2014 йилда 273,3 млрд АҚШ долларини ва ЯИМга нисбатан 5,64 фоизни. 2015 йилда 167,1 млрд АҚШ долларини ва ЯИМга нисбатан 3,8 фоизни, 2016 йилда 182,0 млрд АҚШ долларини ва ЯИМга нисбатан 3,7 фоизни ва 2017 йилда 154,0 млрд АҚШ долларини ва ЯИМга нисбатан 3,1 фоизни ташкил қилган. 41

Тахлилларни мамлакатимизга нисбатан географик ва иқтисодий нуқтаи-назардан яқин бўлган давлатлар даражасида оладиган бўлсак Россияда ҳам бошқа давлатлар билан деярли бир ҳил холат кузатилганлигини кўришимиз мумкин. Россияда 2007-2008 йилларда бюджет тақчиллиги кузатилмаган бўлсада (мос равишда 77,8 ва 80,9 млрд АҚШ доллари миқдоридаги профицит кузатилган) 2009 йилга келиб 77,3 млрд АҚШ доллари миқдоридаги, ЯИМга нисбатан 5,9 фоизлик тақчиллик кузатилди. Лекин кейинги 2010 йилда бу кўрсаткич бирмунча пасайди ва 52,1 млрд АҚШ доллари миқдоридаги ҳамда ЯИМга нисбатан 3,2 фоизлик бюджет тақчиллиги кузатилган бўлса, 2011 йилга келиб 29,3 млрд АҚШ доллари миқдоридаги профицитга эрилишган. 2012 йилда 8,4 млрд АҚШ доллари миқдоридаги профицит бўлган бўлса, 2013-2017 йиллар оралиғида яна бюджет тақчиллиги кузатилмоқда. Бунинг асосий сабаб сифатида Россияга қўлланилаётган санкциялар ва нефт нархининг тушишини келтиришимиз мумкин. Қозоғистонда ҳам холат деярли бошқа давлатларникига яқин бўлган ва 2007-2008 йилларда бюджет тақчиллиги кузатилмаган бўлсада (мос равишда 5,4 ва 1,6 млрд АҚШ доллари миқдоридаги профицит кузатилган) 2009 йилга келиб 1,5 млрд АҚШ доллари миқдоридаги ЯИМга нисбатан 1,33 фоизлик бюджет тақчиллик кузатилган. Қозоғистон иқтисодиётининг жахон иқтисодиётига интеграция даражаси юқори бўлмаганлиги сабабли кейинги йилларда бюджет профицити кузатилган бўлсада 2015 йилга келиб яна бюджет тақчиллиги кузатилмоқда. Бунинг сабаблари сифатида фақат молиявий-инқирозни кўрсатиш нотўғри бўлади. Бюджет тақчиллигига давлат қарзини келтириб чиқариши сабабли салбий қаралади. Тақчиллик юзага келган даврда хорижий тажрибада режалаштирилган ҳаражатлар қисқартирилмайди ва давлат қарз олиши амалиёти кенг тарқалган. Бюджет тақчиллиги оқибатларини тўлиқ тахлил қилиш учун албатта давлат қарзини ҳам тахлил қилиш лозим бўлади. 42

4-жадвал. Жахон молиявий-иқтисодий инқирози ва ундан кейинги даврларда айрим мамлакатларда давлат қарзи ҳамда унинг ўзгариши тахлили. Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи Қарз суммаси (млрд.АҚШ долл) ЯИМга нисбатан фоизи 2006 йил 8867 64,2 1115 40,7 1998 66,5 7990 176 103 9,8 2,9 17,2 2007 йил 9344 64,7 1202 41,7 2192 63,7 7920 175 111 8 2,7 12,2 2008 йил 10841 73,7 1212 49,7 2454 65,2 9324 183 132 7 3,0 10,6 2009 йил 12528 86,7 1538 63,7 2490 72,6 10532 201 130 9,9 3,1 9,3 2010 йил 14303 95,4 1839 75,2 2798 81,8 11837 207 178 11 3,3 8,5 2011 йил 15503 99,8 2214 80,8 2989 79,4 13680 222 229 11 3,8 8,4 2012 йил 16719 103,2 2243 84,1 2858 80,7 14197 229 263 12 4,6 8,8 2013 йил 17583 104,7 2389 85,2 2936 78,2 11984 232 300 13,1 4,6 7,9 2014 йил 18301 104,4 2737 87 2939 75,3 11447 236 330 16 4,9 7,8 2015 йил 19073 104,6 2518 87,9 2420 71,6 10162 231 223 16 5,8 8,7 2016 йил 19992 106,9 2238 87,9 2397 68,5 11646 236 206 16 7,2 10,5 2017 йил 20698 106,2 2274 87,1 2389 64,5 11425 235 245 15,5 11,7 24,1 Ўзбекистон Япония Россия Йиллар АҚШ Буюк Британия Германия Манба: Жадвал интернет сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилган. 43

4-жадвал маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, давлат қарзи ҳам молиявий-иқтисодий инқироз даврида ўсиш кўрсаткичларига эга бўлган. Бунинг асосий сабаби сифатида бюджет тақчиллигини келтиришимиз мумкин. АҚШда 2006 йилда давлат қарзи 8867,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 64,2 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2008 йилга келиб 10841,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 73,7 фоизни, 2009 йилда эса 12528,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 86,7 фоизни ташкил қилган ташкил қилди. Бу кўрсаткич кейин ҳам ўсиб борди ва 2010 йилда 14303,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 95,4 фоизни, 2011 йилда 15503,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 99,8 фоизни, 2012 йилда 16719,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 103,2 фоизни, 2013 йилда 17583,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 104,7 фоизни, 2014 йилда 18301,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 104,4 фоизни, 2015 йилда 19073,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 104,6 фоизни, 2016 йилда 19992,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 106,9 фоизни ва 2017 йилда 20698,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 106,2 фоизни ташкил қилмоқда. Буюк Британияда хам ўхшаш холат кузатилган бўлиб, 2006 йилда давлат қарзи 1115,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 40,7 фоизни ташкил қилган бўлса 2008 йилга келиб бу кўрсаткич 1212,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 49,4 фоизни, 2009 йилда эса кескин ўсиб 1538,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 63,7 фоизни ташкил қилган. 2010 йил ва ундан кейин хам ўсиш тенденцияси давом этиб, 2010 йилда 1839,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 75,2 фоизни ташкил қилган бўлса, 2011 йилда 2214,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 80,8 фоизни, 2012 йилда 2243,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 84,1 фоизни, 2013 йилда 2389,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 85,2 фоизни, 2014 йилда 2737,0 млрд 44

АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 87,0 фоизни, 2015 йилда 2518,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 87,9 фоизни, 2016 йилда 2238,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 87,9 фоизни ва 2017 йилда 2274,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 87,1 фоизни ташкил қилганлигини кўришимиз мумкин. Германияда хам 2006 йилда давлат қарзи 1998 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 66,5 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2009 йилга келиб, 2490,0 млрд АҚШ долларига ёки ЯИМга нисбатан 72,6 фоизга етганлигини кўришимиз мумкин. Қолган йилларда эса давлат қарзи миқдори ортган бўлсада иқтисодий ўсиш таъминланганлиги сабабли ЯИМга нисбатан фоизи тушиб борган. Японияда давлат қарзи ЯИМга нисбатан энг юқори бўлган давлат бўлсада қарз структурасида ички қарзларнинг 80 фоиздан ортиқлиги мамлакатга қарз бўйича иқтисодий босимни бироз пасайтириб туради. Япония давлат қарзи 2006 йилда 7990,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 176,0 фоизни ташкил қилган бўлсада бу кўрсаткич 2009 йилга келиб 10532,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 200 фоизлик маррадан ўтди. Кейинги йилларда ҳам ўсиш давом этди ва 2017 йилда келиб Япония давлат қарзи 11425,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 235,0 фоизни ташкил қилмоқда. Россиядаги холат ҳам ривожланган мамлакатлардаги каби кечган бўлиб, 2006 йилда давлат қарзи 103,0 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 9,8 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2009 йилда 130,0 млрд АҚШ долларига ёки ЯИМга нисбатан 9,9 фоизга етган ва ундан кейинги йилларда “барқарор” ўсиш тенденциясига эга бўлди. Ўзбекистонда давлат қарзи бўйича холат бирмунча бошқачароқ кечган бўлиб, 2006 йилда давлат қарзи 2,9 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 17,2 фоизни ташкил қилган бўлса, бу кўрсаткич 2009 йилга келиб 3,1 млрд АҚШ долларини ёки ЯИМга нисбатан 9,3 фоизни ташкил қилди. Давлат қарзи миқдорида сезиларсиз ўсиш кузатилган 45

бўлсада ЯИМдаги юқори ўсиш ушбу миқдорни ЯИМга нисбатан пасайишига олиб келган. Мамлакатимизда кейинги йилларда ҳам давлат қарзи ЯИМга нисбатан 8-9 фоиз атрофида сақланиб турилди ва 2016 йилдан бошлаб иқтисодий ислоҳотларнинг қайтадан жонланиши контекстида давлат қарзи ҳам орта бошлади. Лекин бу ҳар қандай ўтиш давридаги давлатлар учун нормал холат ҳисобланади. Танлаб олинган мамлакамларда давлат қарзини ЯИМга нисбатан ўзгаришини график кўринишида тахлил қилинса барча мамлакатлардаги трендларни бир-бирига солиштириш имкони тўғилади. Манба: магистрант томонидан интернет маълумотлари асосида тайёрланди. 2-расм. Айрим мамлакатларда давлат қарзининг ЯИМга нисбатан ўзгариши. Расм маълумотларидан шуни кўришимиз мумкинки молиявий- иқтисодий инқироз даврида деярли барча давлатларда давлат қарзи ортиб 46

борган. Бунинг асосий сабаби эса бюджет тақчиллигининг ортиб борганлигидир. Молиявий-иқтисодий инқироз даврида хорижий мамлакатларда иқтисодий ўсиш,бюджет тақчиллиги ва давлат қарзини тахлили қилиш орқали шундай хулоса қилиш мумкинки бу уччала категория ўзаро чамбарчас боғланган ва бир-бирига тўғридан-тўғри таъсир қилади. Бу йўналишдаги кейинги асосий масала мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз даврида ва ундан кейин давлат бюджетининг прогнозлари ва ижросини тахлил қилишдан иборатдир. 5-жадвал Тобе ўзгарувчи ҳамда унга таъсир этувчи мустақил ўзгарувчиларнинг регрессион таҳлили Ўсиш моделимиздаги 2007-2014 йиллар оралиғидаги эркли ўзгарувчи омилларни биргаликда Германия Федекратиф Республикасининг Бюджет тақчиллиги даражасига нисбатан Microsoft Excel дастурида регрессион таҳлилини амалга оширганимизда қуйидаги натижа юзага келди: ВЫВОД ИТОГОВ Регрессионная статистика Множественны й R 0,97828 0 R-квадрат 0,95703 3 Нормированны й R-квадрат 0,84961 5 Стандартная ошибка 0,68333 2004 1.251 = FРАСПОБР (0,05;J20;J21) Наблюдения 8 47

Дисперсионный анализ df SS MS F Значимо сть F Регрессия 5 20,80111 4,16022 2 8,909494 8 0,103980 6 Остаток 2 0,933885 0,46694 Итого 7 21,735 Коэффи циенты Станда ртная ошибка t- статис тика P- Значени е Нижние 95% Верхн ие 95% Нижние 95,0% Верхни е 95,0% Y-пересечение 21,54829 6,853718 3,14402 0,088013 -7,940882 51,0374 -7,940882 51,0374 6 ЯИМ ўсиши 0,01671 0,111962 0,14929 0,895015 -0,465018 0,49844 -0,465018 0,49844 9 Давлат қарзи -0,26327 0,060332 -4,36366 0,048711 -0,522859 -0,00368 -0,522859 - 0,00368 1 Қайта м-ш ставкаси -1,83378 1,068742 -1,71583 0,228329 -6,432228 2,76465 -6,432228 2,76465 3 Инфляция 1,32489 0,594894 2,22711 0,155817 -1,234728 3,88452 -1,234728 3,88452 0 Ишсизлик -0,03625 0,855056 -0,04239 0,970032 -3,715263 3,64275 -3,715263 3,64275 5 Манба: магистрант томонидан маълумотлар асосида Microsoft Excel дастурида тайёрланди. Регрессион таҳлилда R 2 чизиқли детерминация коэффициенти ҳисобланади. Ушбу коэффициент регрессия моделининг асосий сифатини баҳоловчи энг самарали бирлик ҳисобланади, ёки одатда регрессия моделининг ўзгарувчилар қийматларига мослаштириш сифатининг ўлчови ҳисобланади. У ўзгарувчиларнинг ўзаро боғлиқлик даражаларини баҳолайди. Агар R-квдрат ≥ 0.95 бўлса, ўзгарувчиларимиз катта боғлиқлик бошқача айтганда энг юқори аниқлиги ҳақида, яъни танлаган моделимизда ушбу ҳодиса юқори даражадаги аниқликка эга бўлади. Шунингдек, агар R-квдрат 0.70 дан 0.90 гача бўлган оралиқда бўлса, кучли ёндашувга эга эканлигидан далолат беради, унда бутун бир модел умумий тавсифга мос эканлигини англатади. Агар R-квдрат ≤ 0.60 бўлса, одатда ушбу моделда тахминийликнинг аниқлилиги жудаям кам миқдорда эканлигини кўрсатади ва моделни янада такомиллаштириш зарурлигини, тобе ўзгарувчига таъсир қилиши мумкин бўлган бошқа омилларни ҳам 48

ҳисобга олиш кераклигини ва моделда акс эттирилиши лозимлигини англатади. Ушбу ҳолатда моделнинг ишончлилиги катта сўроқ остида қолади. Бизнинг ҳолатда R-квдрат – 0,90 га тенг, яъни моделимизнинг аниқлилик коэффициенти кучли, бу эса танланган моделнинг сифатидан, ишончлилигидан далолат беради. Демак, ушбу регрессия коэффициентларига таянган ҳолда, бюджет тақчилиги даражасига таъсир этувчи омиллар тенгламасини тузишимиз мумкин. Y=0.016x 1 -0.26x 2 -1.833x 3 +1.324x 4 -0.036x 5+ 21.548 Моделнинг статистик аҳамияти ва ўрганилаётган жараёнга мос келишини аниқлаш учун Фишернинг F-мезонидан фойдаланамиз. F-мезонининг ҳисобланган қиймати F ҳисоб = 8,90 га тенг. Агар ҳисобланган қиймат жадвалдаги қийматдан катта бўлса, у ҳолда тузилган эконометрик модель статистик аҳамиятли ёки ўрганилаётган жараёнга мос ҳисобланади. Ҳисоб китоблар бўйича F жадвал =1.25 га тенг. F ҳисоб > F жадвал шартни қаноатлантиради, бу эса F-мезонининг ҳисобланган қиймати жадвалдаги қийматидан катта эканлиги учун статистик аҳамятли ҳисобланади. 4.2. Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқирози даврида ва ундан кейин бюджет прогнозлари ҳамда уни ижроси натижалари тахлили Юқоридаги тахлилларда кўпгина хорижий давлатларда молиявий- иқтисодий инқироз даврида бюджет тақчиллигини ошиши ортидан давлат қарзининг ҳам ортиши кузатилганлигини кўрдик. Лекин бу даврда мамлакатимизда ижобий ҳолатни яъни ялпи ички маҳсулот ўсишини, давлат қарзининг ортмаганлиги сабабларини чуқурроқ ўрганиш учун мамлакатимиз миқёсида алоҳида тахлилни амалга оширишга зарурат туғилди. 49Y=0.016x 1 -0.26x 2 -1.833x 3 +1.324x 4 -0.036x 5+ 21.548

Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз ва ундан кейинги даврларда давлат бюджет ижроси бўйича олиб борилган ишларнинг аввалида иқтисодий ўсишни таъминлаш ётади. Бундан ташқари бюджетни режалаштириш ва ижро этишдаги механизмларнинг ишлаши ҳам катта аҳамиятга эга бўлди дейиш мумкин. Бу жараёнда яъни молиявий- иқтисодий инқироз туфайли бюджет даромадларининг етишмаслиги хавфи мавжуд бўлганда бюджет тақчиллик билан режалаштирилиши муҳим ҳисобланади. Чунки кутилаётган тақчилликни олдиндан режалаштириш орқали иқтисодиётда шу тақчилликка йўл қўймаслик учун стимул пайдо бўлади ва натижада бюджет тақчилликсиз ижро этилиши мумкин. 50

6-жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети режаси ва унинг ижроси тахлили (млрд.сўм).Даромад Ҳаражат Проф ицит/ де ф ицит (+;-) ЯИМ га нисбатан проф ицит/ де фицит фоизи (+;-) Даромад Ҳаражат Профицит/ де ф ицит (+;-) ЯИМ га нисбатан проф ицит/ де фицит фоизи (+;-) 2007 5 973,7 5 840,5 133,2 0,5 6 145,0 5 823,8 321,2 1,1 2008 8 559,7 8 196,1 363,6 0,9 8 760,8 8 197,1 563,7 1,4 2009 10 421,4 10 658,9 -237,5 -0,5 10 840,2 10 763,9 76,3 0,2 2010 13 221,0 13 550,0 -329,0 -0,5 13 596,7 13 386,9 209,8 0,3 2011 16 178,6 16 991,1 -812,5 -1,0 17 061,3 16 726,0 335,3 0,4 2012 21 093,4 21 190,0 -96,6 -0,1 21 295,7 20 882,0 413,7 0,4 2013 25 104,9 26 312,4 -1 207,5 -1,0 26 223,0 25 825,9 397,1 0,3 2014 30 160,8 31 582,3 -1 421,5 -0,8 31 730,6 31 425,4 305,2 0,2 2015 36 184,9 37 967,7 -1 782,8 -0,8 36 493,3 36 257,3 236,0 0,1 2016 40 505,7 42 721,3 -2 215,6 -0,9 41 043,5 40 911,3 132,2 0,1 2017 44 469,6 46 943,1 -2 473,5 -0,8 49 681,0 49 343,7 337,3 0,1 Йиллар Прогноз Ижро Манба: Жадвал интернет сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилган. 51

6-жадвал маълумотларини йирик икки гурухга бўлиш мумкин. Булар давлат бюджетини режалаштириш ва унинг ижроси билан боғлиқ бўлган қисмлардир. Шунинг учун ҳам бу икки қисмни аввал алоҳида кўриб чиқиб, якунда бирлаштириш орқали тахлил қилиш мақсадга мувофиқ. Жадвалнинг биринчи қисми яъни бюджет прогнозлари маълумотларидан шуни кўришимиз мумкинки, молиявий-иқтисодий инқироз даврида Ўзбекистонда давлат бюджети тақчиллик билан режалаштириш амалиётга жорий қилинган. Хусусан, молиявий-иқтисодий инқирознинг салбий оқибатлари юзага чиққан 2009 йилда мамлакатимиз давлат бюджети даромадлари 10421,0 млрд.сўм прогноз қилинган холда ҳаражатлар 10658,9 млрд.сўм яъни 234,5 млрд.сўм бюджет тақчиллиги билан режалаштирилган. Бу миқдор уша йилги ЯИМга нисбатан 0,5 фоизни ташкил қилар эди. Бу амалиёт кейинги йилларда ҳам қўлланилган, хусусан 2010 йилда давлат бюджети даромадлари 13221,0 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 13550,0 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 329,0 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,5 фоиз бўлган. 2011 йилда давлат бюджети даромадлари 16178,6 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 16991,1 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 812,5 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 1 фоизни ташкил қилган. 2012 йилда эса давлат бюджети даромадлари 21093,0 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 21190,0 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 96,6 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,1 фоиз бўлган бўлса 2013 йилга келиб давлат бюджети даромадлари 25104,9 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 26312,0 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 1207,5 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 1 фоиз бўлган. 2014 йилда давлат бюджети даромадлари 30160,0 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 31582,0 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 1421,5 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,8 фоиз бўлган бўлса, 2015 йилга келиб бу 52

кўрсаткичлар яъни давлат бюджети даромадлари 36184,9 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 37967,7 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 1782,8 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,8 фоизни ташкил қилган. 2016 йилда давлат бюджети даромадлари 40505,7 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 42721,3 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 2215,6 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,9 фоизни ташкил қилган. 2017 йилга келиб эса давлат бюджети даромадлари 44469,6 млрд сўм режалаштирилган бўлса ҳаражатлар 46943,1 млрд сўм яъни режалаштирилаётган бюджет тақчиллиги 2473,5 млрд сўм ёки ЯИМга нисбатан 0,8 фоизни ташкил қилган. Ушбу маълумотдаги ўзгаришлар расм кўринишида янада яққолроқ кўринади. Манба: магистрант томонидан интернет маълумотлари асосида тайёрланди. 3-расм. Давлат бюджети режаси тўғрисида маълумот 53

Юқоридаги тахлиллардан мамлакатимизда давлат бюджетини режалаштиришда бюджет тақчиллигига қўл қўйилганлиги яъни тақчиллик билан пежалаштирилганлигини билиб олдик. Кейинги асосий вазифа эса ушбу режаларни ижро этилиши холатидир. Жадвалнинг иккинчи қисмида айнан давлат бюджети ижроси бўйича маълумотлар ёритилган бўлиб, ундан кўринишича давлат бюджетида тақчиллик кузатилмаган аксинча давлат бюджети профицит билан ижро этилган. Жумладан, 2008 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 8760,8 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 8197,1 млрд сўм яъни бюджет профицити 563,7 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 1,4 фоизни ташкил қилган. 2009 йилда эса давлат бюджети даромадлари ижроси 10840,2 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 10763,9 млрд сўм яъни бюджет профицити 76,3 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,2 фоизни ташкил этган бўлса 2010 йилга келиб давлат бюджети даромадлари ижроси 13596,7 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 13386,9 млрд сўм яъни бюджет профицити 209,8 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,3 фоизни ташкил қилган. Молиявий-иқтисодий инқироз даврида асосан 2009 йилда бюджет тақчиллиги кузатилмаган бўлсада бюджет профицитини кам бўлганлиги ҳам барибир инқироз сабаби сифатида қаралиши мумкин. 2011 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 17061,3 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 16726,0 млрд сўм яъни бюджет профицити 335,3 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,4 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2012 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 21295,7 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 20882,0 млрд сўм яъни бюджет профицити 413,7 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,4 фоизни ташкил қилган. 2013 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 26223,0 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 25825,9 млрд сўм яъни бюджет профицити 397,1 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,3 фоизни ташкил қилган. 2014 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 54

31730,6 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 31425,4 млрд сўм яъни бюджет профицити 305,2 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,2 фоизни ташкил қилган.2015 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 36493,3 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 36257,3 млрд сўм яъни бюджет профицити 236,0 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,1 фоизни ташкил қилган. 2016 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 41043,5 млрд сўмни ташкил қилган бўлса, ҳаражатлар ижроси 40911,3 млрд сўм яъни бюджет профицити 132,2 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,1 фоизни ташкил қилган бўлса 2017 йилда давлат бюджети даромадлари ижроси 49681,0 млрд сўмни ташкил қилган, ҳаражатлар ижроси эса 49343,7 млрд сўм яъни бюджет профицити 337,3 млрд сўмни ёки ЯИМга нисбатан 0,1 фоизни ташкил қилмоқда. Ушбу маълумотдаги ўзгаришлар расм кўринишида янада яққолроқ кўринади. Манба: магистрант томонидан интернет маълумотлари асосида тайёрланди. 4-расм. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети ижроси тўғрисида маълумот. Бюджет профицитини аниқлашда яна бир муҳим жихат борки у ҳам бўлса профицитни келтириб чиварувчи ҳаражатларни режалаштирилган 55

миқдорда амалга оширилган ёки йўқлигидир. Агарда режалаштирилган ҳаражатлар аслида амалга оширилмаган бўлса бунда ҳам бюджет даромадларини ҳаражатлардан ортиб кетиши холати яъни бюджет профицити юзага келиши мумкин. Манба: магистрант томонидан интернет маълумотлари асосида тайёрланди. 5-расм. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини режалаштириш ва ижро этилиши натижалари таққослама таҳлили (+ профицит;- тақчиллик). 5-расм маълумотларидан шуни кўришимиз мумкинки, мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз давридан бошлаб давлат бюджети тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада амалша бюджет ижроси профицит билан якунланиб келинмоқда. Жумладан, 2009 йилда давлат бюджети 238,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 76,3 млрд сўм профицит билан якунланган. Худди шундай 2010 йилда давлат бюджети 329,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 210,0 млрд сўм, 2011 йилда давлат бюджети 813,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 335,0 млрд сўм, 2012 йилда давлат бюджети 96,6 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 413,7 млрд сўм, 2013 56

йилда давлат бюджети 1207,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 397,0 млрд сўм, 2014 йилда давлат бюджети 1421,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалда 305,0 млрд сўм, 2015 йилга келиб давлат бюджети 1783,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалга 236,0 млрд сўм, 2016 йилда давлат бюджети 2216,0 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалга 132,2 млрд сўм ва 2017 йилда давлат бюджети 2473,5 млрд сўм тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, амалга 337,5 млрд сўм профицит билан якунланган. Бунга кўплаб сабаблар мавжуд бўлиб уларнинг асосийлари сифатида барқарор иқтисодий ўсишни таъминланганлиги, иқтисодиётнинг жахон иқтисодиётига чуқур интеграциялашмаганлиги, давлат қарзи даражасининг пастлигини келтиришимиз мумкин. 4.3. Тадқиқотдан олинган натижалар таҳлили Таҳлил натижаларини жамлаб 7-жадвал орқали мамлакатлар иқтисодий ҳолатини ўрганиб чиқамиз ҳамда бу орқали бюджет тақчиллигини оптимал меёрини белгилашга харакат қиламиз; 7-жадвал 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2013 йил 2014 йил Америка Қўшма Штатлари ЯИМ ўсиши (%) 2 0,4 -2,6 2,9 1,7 1,8 3,6 4,4 Бюджет тақчиллиги (ЯИМ/%) -2,52 -6,31 -12,74 -10,62 -9,3 -7,65 -4,09 -3,65 Давлат қарзи (ЯИМ/%) 64,7 73,7 86,7 95,4 99,8 103,2 104,7 104,4 Қайта молиялаш ставкаси (%) 4,63 3,67 3,26 3,21 2,79 1,8 2,35 2,54 Инфляция (%) 2,85 3,84 -0,36 1,64 3,16 2,07 1,46 1,62 Ишсизлик даражаси (%) 4,62 5,78 9,27 9,62 8,95 8,07 7,38 6,17 Буюк Британия ЯИМ ўсиши (%) 5,2 2,5 -2,7 3,3 3,6 3 4 4,7 Бюджет тақчиллиги (ЯИМ/%) -2,6 -5,2 -10,1 -9,3 -7,5 -8,1 -5,3 -4,2 Давлат қарзи (ЯИМ/%) 41,7 49,7 63,7 75,2 80,8 84,1 85,2 87 Қайта молиялаш ставкаси (%) 5,01 4,59 3,65 3,62 3,14 1,92 2,39 2,57 Инфляция (%) 2,4 3,5 2 2,5 3,8 2,6 2,3 1,5 Ишсизлик даражаси (%) 5,26 5,61 7,54 7,79 8,04 7,89 7,53 6,11 Германия 57

ЯИМ ўсиши (%) 5,1 1,7 -3,9 4,7 4,8 2,2 2,6 4 Бюджет тақчиллиги (ЯИМ/%) 0,2 -0,2 -3,2 -4,2 -1 0,1 -0,1 0,6 Давлат қарзи (ЯИМ/%) 63,7 65,2 72,6 81,8 79,4 80,7 78,2 75,3 Қайта молиялаш ставкаси (%) 4,22 3,98 3,22 2,74 2,61 1,5 1,57 1,16 Инфляция (%) 2,3 2,63 0,31 1,1 2,08 2,01 1,5 0,91 Ишсизлик даражаси (%) 8,66 7,53 7,74 6,97 5,83 5,38 5,23 4,98 Япония ЯИМ ўсиши (%) 2 -0,7 -5,2 3,9 -0,4 2 1,7 2,1 Бюджет тақчиллиги (ЯИМ/%) -3,21 -4,53 -10,19 -9,53 -9,44 -8,61 -7,91 -5,64 Давлат қарзи (ЯИМ/%) 175 183 201 207 222 229 232 236 Қайта молиялаш ставкаси (%) 1,67 1,47 1,33 1,15 1,1 0,84 0,69 0,52 Инфляция (%) 0,06 1,38 -1,35 -0,72 -0,27 -0,05 0,35 2,76 Ишсизлик даражаси (%) 3,84 3,99 5,07 5,05 4,58 4,35 4,03 3,59 Қозоғистон ЯИМ ўсиши (%) 8,9 3,3 1,2 7,3 7,4 4,8 6 4,2 Бюджет тақчиллиги (ЯИМ/%) 5,14 1,23 -1,33 1,47 5,81 4,43 4,95 2,48 Давлат қарзи (ЯИМ/%) - - - 9.52 8.8 10.49 10.84 12.64 Қайта молиялаш ставкаси (%) 9 11 10 7 7 7,5 5,5 5,5 Инфляция (%) 8,61 18,77 8,62 7,54 8,29 5,95 6,69 4,59 Ишсизлик даражаси (%) 7,3 6,6 6,3 5,5 5,4 5,3 5,2 4,9 Жадвалда кўриниб турибдики инқироздан сўнг ўрганилаётган давлатларда бюджет тақчиллиги Қозоғистонда энг паст кўрсаткич 1.33 фоиз АҚШларида 12.74 фоиз бўлган, ўртача кўрсаткич Германияда 4.2 фиозни ташкил қилган. Шунингдек, ушбу даврда мазкур давлатларнинг ЯИМ ўзгариш тенденциясини кўрсак, энг юқори суръатдаги ўсиш кўришимиз мумкин. Бунда энг юқори кўрсаткич Қозоғистонда 1.2 фоиз, энг паст кўрсаткич Японияда -5.2 фоиз ўртача кўрсаткич эса Буюк британия ва АҚШда мос равишда -2.7 ва -2.6 фоизни ташкил қилган. 4.4. Хулоса Ушбу макроиқтисодий кўрсаткичлардан келиб чиқиб шуни таъкидлашимиз мумкинки молиявий-иқтисодий инқироз даврида мазкур давлатлар учун ЯИМ нисбатан 5-9 фоизда бюджет тақчиллигини ушлаб туриш мақсадга мувофиқдир. 58

V. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР 5.1. Тадқиқот хулосалари ва таклифлар. Тадқиқот ишидан қуйидаги хулосалар олинди: 1. Молиявий-иқтисодий инқироз каби инқирозлар иқтисодиётда доимо учраб туради. Олимларнинг фикрича иқтисодиёт циклик характерда ривожланади ва унда турғунлик, ўсиш, барқарорлик ва албатта пасайиш цикллари бор. 2. Инқирозларнинг асосий салбий жиҳатлари иқтисодий ўсишни пасайиши билан кузатилади. Ҳар қандай инқироз аввало иқтисодий ўсишни пасайтириши билан хам хавфли ҳисобланади. Иқтисодий ўсишни пасайиши эса, ялпи талаб ва таклифга, аҳолининг иш билан таъминланиш даражасига, тўлов қобилиятига, бюджет ижросига салбий таъсир кўрсатади. 3. Инқироз даврида кўплаб давлатларда иқтисодий ўсиш пасайган, бюджет тақчиллиги ортган ва бу давлат қарзини ортишига сабаб бўлган. Тахлиллар шуни кўрсатмоқдаки инқироз даврида иқтисодий ўсишни пасайиши, бюджет тақчиллигини келтириб чиқарган. Бунга мисол тариқасида кўпгина тахлил қилинган давлатларда инқирозгача бўлган даврда бюджет профицит билан ижро этилган бўлса инқироз даврида тақчиллик кузатилган. Ўз навбатида ушбу тақчилликни қоплаш учун давлатлар қарз олишга мажбур бўлишган ва натижада давлат қарзи ҳам ўса бошлаган. 4. Давлат бюджети тақчиллигини юзага келишига асосан иқтисодий ўсишнинг пасайиши сабаб бўлади. Умумий холларда тақчилликни юзага келишида асосий иқтисодий ўсишни пасайиши ёки кутилган даражада ўсмаслиги сабаб бўлади. Чунки бюджет аксарият хорижий давлатлар тажрибасида бюджет ҳаражатлари бюджет даромадлари прогнозидан 59

келиб чиқиб режалаштирилади. Бюджет даромадлари эса иқтисодий ўсиш прогнозлари асосида ҳисобланади. 5. Мамлакатимизда молиявий-иқтисодий инқироз даврида иқтисодий ўсиш таъминланган. Мамлакатимизда инқирозга қарши чоралар дастури туфайли барқарор иқтисодий ўсиш таъминланган. 6. Бюджет тақчиллигининг паст даражаси (ялпи ички мақсулотга нисбатан 1 фоиз атрофида) иқтисодий ўсишга туртки бўлиши мумкин. 7. Ўзбекистонда молиявий-иқтисодий инқироз даврида иқтисодий ўсишни таъминланганлиги туфайли бюджет тақчиллиги кузатилмаган. Бунга кўплаб сабаблар мавжуд бўлиб уларнинг асосийлари сифатида иқтисодиётнинг жахон иқтисодиётига чуқур интеграциялашмаганлиги, давлат қарзи даражасининг пастлигини келтиришимиз мумкин. 8. Мамлакатимизда давлат бюджет молиявий-иқтисодий инқироз даврида тақчиллик билан режалаштирилган бўлсада, профицит билан ижро этилган. 9. Ўзбекистон Республикаси давлат қарзи ўсиш тенденциясига эга. Тадқиқот ишидан қуйидаги таклифлар ишлаб чиқилди: 1. Ўзбекистон бюджет қоидаларини ишлаб чиқиш ва бюджет тизимига тадбиқ этиш. Бунда асосий эътиборни дастлаб тақчилликка чегараларни ўз ичига олган “қарз қоида”сига қаратиш лозим бўлади. Бу айниқса бугунги кунда мамлакатимизнинг ўсиб бораётган ташқи қарзини иқтисодий жиҳатдан асослаш орқали чеклаш имконини беради. Ушбу ҳолат Россия Федерацияси Бюджет кодексининг 92-модда 3-қисмида – федерал бюджет тақчиллигининг белгиланган меёри, мазкур молия йилидаги давлат инвестиция ва давлат қарзига ҳизмат кўрсатиш билан боғлиқ харажатлардан ортиб кетмаслиги билан челаб қўйилган. Бундан ташқари, муниципал бюджетларда уларнинг жами даромадларини 15 фоизидан, маҳаллий бюджетда эса уларнинг даромадларини 10 фоизидан ортмаслиги белгиланган. 60

Шунингдек, Европа Иттифиқига кирувчи мамлакатлар 1993 йилда қабул қилинган “Мастрихт” шартномасига кўра давлат бюджети тақчиллиги меёри ЯИМ нисбатан 3 фиозни давлат қарзи эса 60 фоиздан ортмаслигини белгилаб олганлар. 2. Барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга асосий эътиборни қаратиш. Бунда асосий масала сифатида бугунги кундаги иқтисодий ислоҳотлар даврида давлат бюджети тақчиллиги кузатилган тақдирда ҳам узоқ муддатда (масалан 3-5 йил) ўсишга эришиш имконини биринчи ўринга қўйиш. Яъни бугун тақчилликка йўл қўймаслик учун солиқларни ошириш ёки бошқа йўллар билан тадбиркорлик субъектларини ривожлланишига тўсқинлик қилгандан кўра, хозир тақчиллик бўлса ҳам кейинчалик барқарор иқтисодий ўсишга эришишни таъминлаш зарур. 3. Тадқиқот давомида яна шу нарса аниқ бўлдики бюджет тақчиллигига кўп холларда давлат қарзи ҳам сабаб бўлади. Яъни аввал олинган давлат қарзининг тўланиш муддати келганлиги сабабли уларни қайтаришда тақчиллик юзага келиши мумкин. Бундай холатларга йўл қўймаслик учун давлат қарзини асосан инвестиция ҳаражатларига йўналтиршни назарда тутувчи тартибни ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этиш лозим. 4. Хозирги кунда мамлакатимизда жадал суръатлар билан олиб борилаётган уй-жой қурилиши жараёнини тадқиқ қилиш орқали келажакда ипотека кредити инқирози бўлиши эхтимолини ўрганиш. Бунда асосий масала уй-жойларга талаб ва уларнинг таклифи ўртасидаги катта фарқлар (бу фарқлар аҳолининг харид қобилияти билан боғлиқ) борлиги сабабли иш катта ипотека кредитлашнинг юзага келишига қараб кетмоқда. Бу эса уй-жойлар сотилиши жараёнига банкларни жалб қилинишига олиб келмоқда. Банклар гаров сифатида олаётган уйларнинг нархлари эса асоссиз равишда оширилган ва бозорда бундай нархлардан анча паст туради. Бу холатда агарда ипотека кредити олган шахс тўлов қобилиятини 61

йўқотса банк ушбу уйни ўзи тўлаган суммага сота олмаслиги мумкин деганидир. Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати. 1. Arrauнинг (1990) - Arrau, P. (1990): How Does the Debt Crisis Affect Investment and Growth? International Economics Department, World Bank WPS 378, 3-5 . 2. Bernheim, D. B. (1989): A Neoclassical Perspective on Budget Defici, Journal of Economic Perspectives, vol. 3, no. 2, Spring 1989, 55-72 . 3. Buskeviciute, E. (2008) Public Finances. Kaunas. Technologija. 57-144 p. 4. Congdon (2016) - Tim Congdon. A Critique of Two Keynesian Concepts. Institute of INTERNATIONAL Monetery research. Research Paper 1, June 2016. Pages 20-21. 5. Crotty J. Structural causes of the global financial crisis: a critical assessment of the ‘new financial architecture’. CambridgeJournal of Economics 2009; 33: 563-580. 6. Kaminskyва Reinhart (1999) – Kaminsky, G. L., & Reinhart, C. M. (1999). The twin crises: The causes of banking and balance-ofpayments problems. The American Economic Review, 89(3), 473-500. 7. Kouretas GP, Vlamis P. The Greek Crisis: Causes and Implications. Panoeconomicus 2010; 4: 391-404 8. Mansoor, A, Karim E, Farshid S. (2015) Growth and Productivity; the role of budget deficit in the MENAselected countries . Procedia Economics and Finance 36 ( 2016 ) 345 – 352 9. Marashdeh, Hazem&Saleh, Ali Salman. (2006) "Revisiting Budget and Trade Deficits in Lebanon: A Critique," Economics Working Paperswp06- 07, School of Economics, University of Wollongong, NSW, Australia. 10. Nicholas ваConstantin (2013) – Nicholas Apergisва, Dan ConstantinDănuleţiu. Public deficit, public debt, corruption and economic freedom: some empirical evidence from Romania. The Romanian Economic Journal. №48, 2013, 3-21. 11. Rakauskiene, O.G. (2006) The public economic policy (fiscal, foreign trade and social policy): Monography. Vilnius. Mykolo Romerio universiteto press center. 215-317 p. 12. Reinhart ва Rogoff, 2008 - Reinhart, C. M., &Rogoff, K. (2008). Banking crises: An equal opportunity menace. National Bureau of Economic Research, Volume 37, Issue 11 , November 2013, Pages 4557-4573. 62

13. Roberto (2010)- Roberto Di Quirico. Italy and the Global Economic Crisis. Bulletin of Italian Politics Vol. 2, No. 2, 2010, 3-19 . 14. Roubini and Sachs, ( 1997) Roubini, N and Sachs, J , D Economic and Political Determinants of Budget Deficit in Devoloping Countries. Journal of Internatinonal Money and Finance 10 : 49-72. 15. Serdar ва Ali (2015) Serdar Ozturk, Ali Sozdemir. Effects of Global Financial Crisis on Greece Economy. Procedia Economics and Finance 23 (2015 ) 568 – 575 . 16. SilmaваKiriskan (2016) – Globaleconomic crisis and ffectiveness of public spending: the eu practice. Journal of life economics. № 9, 2016, 139-158. 17. SilmaваKiriskan (2016) – Globaleconomic crisis and ffectiveness of public spending: the eu practice. Journal of life economics. № 9, 2016, 139-158. 18. Sineviciens, L., Vasiliauskaite, A. (2010) Features of the cyclical fiscal policies in the context of economic development. Ekonomika ir vadyba. Nr. 15, p. 1024-1030. 19. Tanzi, V. (1985) Fiscal Deficits and Interest Rates in the United States, an Empirical Analysis, 1960-84, Staff Papers, IMF . 20. Tempelmanнинг (2005) – Tempelman, H. J. (2005): James M. Buchanan on Public-Debt Finanse, the Independent Review, v. X, n. 2, Winter 2005. 435-449. 21. Б.К.Тўхлиев, Х.А.Қурбонов, М.Ж.Бауетдинов, М.Б. Бижанова.“Давлат бюджети” ўқув қўлланма. Тошкент – 2010 й. 22. Вахобов.А.В, Маликов Т.С. Молия –Т. : “Ношир” 2011йил 119-бет 23. Й.Шумпетер (1982) . Теория экономического развития. М., 1982. 386 24. Каримов, 2010 - Каримоав И.А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш мамлакатимизни модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиши сари. Т.: Ўзбекистон, 2010. 9-10 25. Каримов, 2010 - Каримоав И.А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш мамлакатимизни модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиши сари. Т.: Ўзбекистон, 2010. 212- 213. 26. Кодекс 2013 - Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси, (2014) – Т.: Адолат 27. Подсевалова ва Митюрникова (2017) – Е.Н.Подсевалова, Л.А.Митюрникова “К вопросу о природе бюджетного дефицита” Сетевой научн ый журнал Т. 11, № 2(72) 2017: 17-22. 28. Срожиддинова З.Х Ўзбекистон Республикаси Бюджет тизими Т..“ООО NORI” 2011йил 63

O'xshashlar

Узбекистан фонд бозорига молиявий бошқарув сиёсатининг таъсири

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби

Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари