Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилни юритиш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилни юритиш

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184.0634765625 KB

Ko'chirib olish

«Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилни юритиш» 1

МУНДАРИЖА Кириш..................................................................................................................... 3 I-боб. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилининг назарий ва услубий асослари..........................................7 1.1.Кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилининг назария асослари....................................................................................................................7 1.2.Кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлил юритишнинг услубий асослари...................................................................................................15 II -боб.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш................................................................................ ....... 21 2.1.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг бухгалтерия ҳисобининг юритишнинг хусусиятлари............................................................................ ....... 21 2.2.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг бухгалтерия ҳисобини олиб боришни такомиллаштириш................................................................ ....... 29 III -боб. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида таҳлил ўтказиш..................................................................................................................41 3.1.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида таҳлил ўтказиш босқичларини белгилаб олиш........................................................................... .. 41 3.2.Таҳлил натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш.....................49 3.3.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида таҳлилни юритишни хориж тажрибаси асосида такомиллаштириш.......................................................... ...... 54 Хулоса.....................................................................................................................66 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати....................................................................68 Иловалар КИРИШ 2

Мавзунинг долзарблиги . Ўзбекистон иқтисодиётини барқарор суръатларда ривожлантириш омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиётини таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ушбу масаланинг муҳимлиги тўғрисида тўхталиб: "Кичик бизнес ва xусусий тадбиркoрликнинг мамлакатимиз тараққиётида, авваламбoр, xалқимиз учун мунoсиб ҳаёт барпo этиш, oлдимизда турган мураккаб ва масъулиятли вазифаларни амалга oшириш бoрасида қандай ҳал қилувчи ўрин ва таъсирга эга бўлиб бoраётганига бугун амалий ҳаётимизда ҳар қадамда гувoҳ бўлмoқдамиз. Ва бу сoҳа эртанги кунимиз, истиқбoлимизнинг ҳақиқатдан ҳам мустаҳкам пoйдевoрига айланиб, янада ривoжланиб бoриши аниқ ва муқаррардир." 1 , деб таъкидлаган эдилар. Ушбу билдирилган фикрлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ривожлантириш ва уларни ташқи иқтисодий фаолиятдаги амалиётини такомиллаштириш масаласига ҳам бевосита даҳлдор ҳисобланади. 2012 йилда мамлакатимизда комплекс чора-тадбирлар дастурини амалга ошириш ҳисобидан қарийб 1 миллионта янги иш ўрни ташкил этилди. Бу иш ўринларининг 62 фоизга яқини қишлоқ жойларда ташкил этилди. Бу борада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш эвазига 485 минг 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт. - 2012. – 282 бет.ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт. - 2012. – 282 бет . 3

киши, касаначиликнинг барча шакилларини кенгайтириш ҳисобидан эса 218 минг киши иш билан таъминланди. 2 Мулкчиликнинг асосий харакатлантирувчи кучи деб эътироф этилаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисобини ва иқтисодий таҳлилни ташкил қилиш масаласини ўрганиш, илмий жиҳатдан асосланган таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш зарур. Чунки, мамлакатимизда бозор муносабатларини ривожлантириш ва ва иқтисодиётни эркинлаштириш борасида ҳукумат томонидан олиб борилаётган иқтисодий сиёсат натижаларини айнан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ривожлантириш орқали кўрилмоқда, шунга мувофиқ бу соҳани янада ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Юқоридаги айтилганлардан келиб чиққан ҳолда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни янада такомиллаштириш мавзунинг долзарблигини белгилайди. Битирув малакавий ишнинг мақсади - кичик бизнес корхоналари фаолиятини ривожлантириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни ташкил қилиш ҳамда юритиш бўйича илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш ва провард натижада кичик бизнес корхоналарини бошқаришда унинг маълумот таъминот базасини кучайтириш, ишончлилик ва оперативлик даражасини оширишдан иборат. Битирув малакавий ишнинг вазифаси . Мақсадга эришиш юзасидан қуйидаги вазифаларни ҳал этиш белгилаб олинди: - кичик бизнес субъектлари бошқарув тизимини ташкил қилишда бухгалтерия ҳисобининг янги имкониятларини асослаб бериш; - кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш ва 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим усувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг “Бош мақсадимиз-кенг кўламли ислоҳатлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” мавзусидаги марузаси. 2013 йил 18 январ. 4

такомиллаштириш мақсадида “соддалаштирилган бухгалтерия ҳисоби шакли”ни қўллаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш; - кичик бизнес корхоналари молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботидаги маълумотларни таҳлилни ташкил қилиш ва такомиллаштириш бўйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув малакавий иш предмети – Тошкент шахрида фаолият юритаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини, бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни ташкил қилишнинг қоида ва услублари, ҳамда ушбу тармоқларда шакилланган иқтисодий муносабатлар ҳисобланади. Битирув малакавий иш объекти сифатида кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни ташкил қилишнинг ҳозирги аҳволи ва Тошкент шахрида фаолият юритаётган “SAMO” МЧЖ фаолиятининг ўзига хос жихатлари олинди. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги. Битирув малакавий ишда келтирилган янгиликлар қуйидагилар: - кичик бизнес субъектларини фаолият йўналишлари, ривожланиш тенденциялари ва тамойилларини иқтисодий вазиятдан келиб чиққан ҳолда ўрганиш асосида уларда ташкил қилинган счётлар режасини янада такомиллаштириш асослаб берилди; - кичик бизнес корхоналарида бухгалтерия ҳисобининг ўрни ва моҳияти янада яққолроқ кўрсатиб берилди; - кичик бизнес корхоналари молия-хўжалик фаолиятининг оператив таҳлилини ташкил қилиш ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботини янада такомиллаштириш бўйича илмий асосланган тавсиялар кўрсатилди. Битирув малакавий ишнинг илмий ва амалий аҳамияти бозор механизмига мос бўлган иқтисодий муносабатларнинг амал қилиши шароитида кичик бизнес субъектларини бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни ташкил қилиш борасида ишлаб чиқилган таклифлар, илмий тавсиялар, услубий ёндашувлар ва назарий хулосалардан келиб чиқиб, корхонани иқтисодий усуллар асосида бошқариш ва рағбатлантириш 5

тизимини такомиллаштириш ҳамда ислоҳ қилишда фойдаланиш билан ифодаланади. Битирув малакавий ишсининг таркибий тузилиши ва ҳажми. Битирув малакавий иш кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 1-боб. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилининг назарий ва услубий асослари 6

1.1. Кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби хамда таҳлилининг назарий асослари Бухгалтерия ҳисоби – мулкчиликнинг ҳар қандай шаклидаги корхона хўжалик фаолиятини ялпи, узлуксиз ва ҳужжатларга асосланган ҳолда акс эттириш тизимидир. Бухгалтерия ҳисобида ҳар қандай хўжалик операциялари бўйича тегишли тарзда тузилган, барча зарурий кўрсаткичларга эга бўлган, маъсул шахслар томонидан имзоланган ва тасдиқланган ҳужжат тузилиши керак. Бухгалтерия ҳисоби узлуксиздир. Чунки у кунма-кун юритилади ва барча хўжалик ҳодисалари ва жараёнларини ялпи тарзда қайд этади. Бухгалтерия ҳисобининг мақсади – корхона маълумотларидан фойдаланувчиларни ўз вақтида тўлиқ ҳамда аниқ молиявий ва бошқа бухгалтерия ахбороти билан таъминлашдан иборатдир. Шу жумладан, бухгалтерия ҳисобининг вазифалари қуйидагилардан иборат:  бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларида активларнинг ҳолати ва ҳаракати, мулкий ҳуқуқлари ва мажбуриятларнинг ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакиллантириш;  самарали бошқариш мақсадида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш;  молиявий, солиқ солишга доир ва бошқа ҳисоботларни тузиш. Бухгалтерия ҳисоби хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти тўғрисидаги ахборат билан ушбу ахборотга эҳтиёж бўлган барчани, яъни иқтисодий ахборотдан фойдаланувчиларни таъминлаш учун юритилади.Рақобатдош иқтисодиётни шакллантириш шароитида ахборотдан фойдаланувчилар доираси ғоят кенгдир. Турли фойдаланувчиларга турлича ахборотлар керак бўлади. Ахборот таҳлили асосида фойдаланувчилар ўзига керакли бўлган қарорларни қабул қиладилар. 7

Ахборотдан фойдаланувчилар икки гуруҳга ажратилади: ички ва ташқи фойдаланувчилар. Ички фойдаланувчиларга қуйидагилар киради:  корхона маъмурияти – корхона фаолиятини бошқариш ва унинг олдида турган мақсадларга эришиш учун тўлиқ жавобгар бўлган шахслар гуруҳи. К орхона кўпгина мақсадларга эга лекинунинг қаттиқ рақобат шароитида мувоффақият қозониш ва яшаб қолиши маъмуриятдан барча саъй- ҳаракатларни икки асосий мақсадга: молиявий барқарорликни таъминлайдиган барқарорлик ва ликвидликка жамлашни тақоза этади. маъмурий бошқарув қарорларини қабул қилишнинг барча босқичларида: режалаштириш, тезкор бошқарув ва назоратда ахборотдан фойдаланади;  аввало қўйилган ўз капиталидан ўз дивидентларини оширишдан манфаатдор бўлган амалдаги ва бўлғуси мулкдорлар ва акциядорлар. Бухгалтерия ҳисоби ахбороти улар томонидан қўйилган маблағлардан корхона раҳбарияти фойдаланишнинг самарадорлигини баҳолаш имконини беради;  корхона фаолиятининг барқарорлиги ва рентабеллиги тўғрисидаги ахборотдан манфаатдор бўлган корхона ходимлари, хизматчилари. Ташқи фойдаланувчиларга қуйидагилар киради:  улар тегишли ҳақ ўз вақтида тўланишини аниқлаш имконини берадиган ахборотдан манфаатдор бўлган маҳсулот, товарлар ва хизматларнинг амалдаги ҳамда бўлғуси етказиб берувчилари. Агар корхонанинг молиявий аҳволи барқарор бўлса, бу ҳол унга бўлғуси мол етказиб берувчиларни жалб этиш имконини беради;  кредит ва қарзлар, шунингдек буларга доир тегишли фоизлар ўз вақтида тўланишини аниқлаш имконини берадиган ахборотдан манфаатдор бўлганқарз берувчилар ва кредиторлар; 8

 инвесторлар, бухгалтерия ҳисоби маълумотлари уларга ўз молиявий ресурсларини корхонага қўйиш арзишини, инвесторлар қўйган маблағлар бўйича фоизлар ёки дивиденларнинг корхона томонидан ўз вақтида тўлай олишини баҳолаш имконини беради;  солиқ ҳисоб-китоблари тўғрилиги, солиқ сиёсати самарадорлиги ва унинг тартибга солинишини текширадиган солиқ идоралари. Дунё тажрибасида бизнес кўламдорлиги бўйича йирик ва кичик бизнес турларига бўлинади ва улар рақобатдош иқтисодиётни шакллантириш шароитининг зарурий элементлари ҳисобланади. Бунда кичик бизнес йирик ишлаб чиқаришга ёки бизнесга кўмакчи соҳа сифатидагина эмас, балки алоҳида, мустақил фаолият юритувчи, замонга мослашувчан, самарали ва тез тараққий этувчи хўжалик шакли сифатида юзага чиқади. Шуларни барчасини инобатга олган ҳолда мамлакатимизда кичик бизнес субъекталирини қўллаб қувватлаш мақсадида 1996 йил 30 августда қабул қилинган “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонунининг 5-моддаси асосида 2000 йил 24 январда “Кичик тадбиркорлик субъектлари соддалаштирилган тартибда ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар тузиш тўғрисида”ги 20-сонли бухгалтерия ҳисоби миллий стандарти ишлаб чиқилди. Ушбу стандартга мувофиқ Ўзбекистон Республикасида кичик бизнес тадбиркорлик субъектлари қуйидаги мезонлар бўйича ажратилади: 1. Ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сони 20 кишидан, хизмат кўрсатиш соҳаси ва бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган тармоқларда 10 кишидан, улгуржи, чакана савдо ва умумий овқатланиш соҳасида 5 кишидан ошмаган микрофирмалар; 9

2. Қуйидаги тармоқларда банд бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сони: а) енгил ва озиқ-овқат саноати, металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш, мебель саноати ва қурилиш материаллари саноатида - 100 кишидан; б) машинасозлик, металлургия, ёқилғи-энергетика ва кимё саноати, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва қайта ишлаш, қурилиш ҳамда бошқа саноат-ишлаб чиқариш соҳаларида - 50 кишидан; в) фан, илмий хизмат кўрсатиш, транспорт, алоқа, хизмат кўрсатиш соҳаси (суғурта компанияларидан ташқари), савдо ва умумий овқатланиш ҳамда бошқа, ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган соҳаларда - 25 кишидан ошмаган кичик корхоналар. 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июндаги “Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонига кўра кичик бизнес (тадбиркорлик) субъектлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: Кичик бизнес субъектлари – корхона кўлами, ишлаб чиқариш ҳажми, ишловчилар сони, молиявий маблағлари миқдори ва бошқалар жиҳатидан имкониятлари чекланган ишлаб чиқарувчи субъектлар. Республикамизда кичик бизнес субъектлари тоифасига якка тартибдаги тадбиркорлар, микрофирмалар ва кичик корхоналар киради. Якка тартибдаги тадбиркорлик – алоҳида фуқаролар томонидан ўзларининг таваккалчиликлари ва мулкий жавобгарликлари остида, шахсий даромад (фойда) олиш мақсадида амалдаги қонунчилик доирасида амалга ошириладиган ташаббускор хўжалик фаолияти. 3 “Кичик тадбиркорлик субъектлари соддалаштирилган тартибда ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар тузиш тўғрисида”ги 20-сонли БҲМС. 2000 йил 24 январ. 10

Микрофирма – кичик бизнес субъектларининг бир тури бўлиб, мамлакатимизда амалдаги қонунчиликка кўра саноат ишлаб чиқаришнинг тармоқларида 20 кишигача, хизмат кўрсатиш соҳасида 10 кишигача, савдо ва умумий овқатланиш соҳасида 5 кишигача ишловчи корхоналар микрофирма ҳисобланади. Кичик корхона – кичик бизнес субъектларининг бир тури бўлиб, мамлакатимизда амалдаги қонунчиликка кўрасаноат ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқларида (масалан, енгил ва озиқ-овқат саноати, металлга ишлов бериш ва асбобсозлик саноати ва ҳ.к.) 100 кишигача, айримларида (масалан, машинасозлик, металлургия, ёқилғи-энергетика саноати ва бошқаларда) 50 кишигача, хизмат кўрсатиш соҳасида 25 кишигача, ишловчи корхоналар кичик корхона ҳисобланади в а ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган соҳаларда - 25 кишидан ошмаган кичик корхоналар. 4 Бозор муносабатларининг ривожланиб, тобора мураккаблашиб ҳамдатакомиллашиб бориши корхоналарда таҳлил қилинадиган, ўрганиладиган объектлар сонини кўпайтириб ҳамда уларни мураккаблаштириб бормоқда. Жумладан, бозор жойлашуви, истеъмолчилар гуруҳи, инфраструктура хизматидан бошлаб то корхонадаги таъминот, ишлаб чиқариш, сотиш ва бошқа ҳисоб-китоблар ҳамда молиявий бозор муносабатларигача, қиймат яратилиши ва эришишининг барча босқичлари ва шу кабилар таҳлил объекти бўлиб қолмоқда. Шу боис бозор муносабатлари ривожланиши шароитида ҳар қандай корхонанинг молиявий аҳволини билиш ва ўрганишга эътибор кучаймоқда. Таҳлилнинг асосий мақсади – молиявий фаолиятдаги ютуқ ва камчиликларни аниқлаб, маблағлардан янада тўғри фойдаланган ҳолда ҳисоб-китоб тартибини мустахкамлашга қаратилади. Демак, бу маҳсулот ишлаб-чиқариш ва уни сотиш, харажатларини тежаш, пул-молия алоқалари 4 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июндаги “Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони 11

ва бошқа фаолиятларнинг бир-бирига боғлиқлигини кўрсатади. Молиявий таҳлилни бажаришда зарур бўладиган манбаларга корхона баланси, унга қилинган иловалар ва бошқа ҳисобот маълумотлари киради. Хўжалик субъектларининг молиявий ҳолатини ўрганишда таҳлил олдига қуйидаги вазифалар қўйилади:  хўжалик субъектларининг молиявий ҳолатига тўғри, аниқ ва ҳолисона баҳо бериш;  корхона мол-мулки ва уни ташкил этувчи манбаларининг таркибий тузилишига ва динамик ўзгаришларига баҳо бериш;  корхонанинг молиявий барқарорлик даражаларини аниқлаш ва унинг ўзгаришига таъсир этаётган омилларга баҳо бериш;  корхонанинг тўловга лаёқатлилиги ҳамда кредитга лаёқатлилигига баҳо бериш;  корхонанинг бухгалтерия балансини лаёқатлилик даражасини аниқлаш ва унга баҳо бериш;  айланма маблағларнинг айланувчанлигини ўрганиш ва уни янада айлантириш йўлларини кўрсатиб бериш;  корхона молиявий ҳолатини яхшилашбўйича мавжуд имкониятларни кўрсатиб бериш. 5 Корхоналар ишлаб чиқариш ва тижорат ишларини амалга ошира бошлаганида ҳақиқий маълумотлар олиниб, уни режа кўрсаткичлари билан таққосланиб ўрганилади. Бу билан режанинг нақадар реаллигига баҳо берилади, юзага келган ижобий ёки салбий ҳолатлар аниқланади ҳамда имкониятлар олдиндан қай даражада белгиланганлиги ёки назарда тутилмаганлиги ўрганилади. Бозордаги ўзгаришлар уларнинг корхона фаолиятига ижобий ёки салбий таъсири тезкорлик билан таҳлил қилинади. 5 Ваҳобов А.В, Ибрагимов А.Т. “Молиявий таҳлил “ Тошкент 2002 12

Шу асосда тегишли чора-тадбирлар белгиланади. Демак, бозор муносабатларида барча жараёнлар аниқ фактлар билан аналитик усулда таҳлил қилиниб, уларни синтез йўли билан умумлаштириб тегишли қарорлар қабул қилинади ҳамда корхона фаолиятига таъсир ўтказилади. Корхоналар фаолиятини таҳлил қилиш давомида кўплаб манбалардан фойдаланишга тўғри келади. Таҳлилда қўлланиладиган манбаларни қуйидаги босқичларда ажратишимиз мумкин бўлади: 1. Режа маълумотлари манбалари; 2. Ҳисобот ва ҳисоботлар маълумотлари манбалари; 3. Қўшимча маълумотлар манбаи. Режа маълумотлари манбалари таркибига бизнес режа кўрсаткичлари, белгиланган лимитлар, белгиланган норма ва нормативлари, шартнома кўрсаткичлари киради. Ҳисоб ва ҳисобот маълумотлари манбаларига бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот маълумотлари, статистик ҳисоб ва ҳисобот маълумотлари, оператив ҳисоб ва ҳисобот маълумотлари киради. Таҳлилнинг асосий маълумотлар манбаи бу бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маълумотлари бўлиб, улар корхона хўжалик фаолиятининг барча жараёнларини ўз ичига олади. Бунда маблағлар ҳаракати, уларнинг манбалари, уларнинг хўжалик алоқалари акс этади. Бухгалтерия балансида маблағлар, уларни манбаларининг жойлашиши ва ҳосил бўлиш манбаларига қараб ифодаланади. Статистик ҳисоб ва ҳисобот маълумотлари таҳлил учун асосий манба бўлиб ҳисобланади. Бу ҳисоботда ҳодиса ва жараёнларнинг жами кўрсатилади, уларни миқдор жиҳатдан характерлайдиган муайян иқтисодий қонунларни аниқлайдиган тарзда акс еттирилади. 13

Оператив ҳисоб ва ҳисобот маълумотлари бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маълумотларига ва статистик ҳисобот маълумотларига нисбатан зарур ахборотни бир мунча тезроқ олишга имкон бнради. Иқтисодий таҳлилни янада чуқурроқ амалга ошириш учун ҳисоб маълумотларига таалуқли бўлмаган, яъни қўшимча маълумотлардан фойдаланиш зарур бўлади. Бундай маълумотлар таркибига банк, молия, солиқ инспекторлари томонидан тузилган далолатнома, инспекторларни тақдим этган маълумотлари. Аудитор хулосалари, радио ва телевидения маълумотлари, оммавий ахборот воситалари манбал а ри, ишчи ва хизматчилар билан бўлган мулоқат натижалари киради. 6 Иқтисодий таҳлил бозор шароитида фақатгина ҳақиқий ҳолатни ўрганиб уни ижобий томонга ўзгартириш вазифасини бажарибгина қолмай, балки унинг воситасида корхона фаолияти билан қизиқувчи шахслар учун ҳам зарур бўлган маълумотлар тайёрланади. Бу билан корхонанинг молиявий ҳолати ҳамда иқтисодий имконияти тўғрисида ҳам тўла тасаввур ҳосил қилинади. Натижада корхонага кўплаб ҳамкорлар жалб қилиниш имконияти ошади. 1.2. Кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби хамда таҳлилининг юритишнинг услубий асослари 6 А.В.Ваҳобов, А.Т.Ибрагимов, Н.Ф.Ишонқулов “Молиявий ва бошқарув таҳлили” Т. 2005, 45-бет. 14

Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, унга кенг иқтисодий эркинлик бериш билан тавсифланади. Шу жиҳатдан, ҳозирги кунда республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Чунки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасини ривожлантириш масаласига давлатимиз иқтисодий сиёсатининг стратегик вазифаси сифатида қаралмоқда. Ўзбекистон Республикаси фаолият кўрсатаётган барча юридик шахслар, шу жумладан ишлаб чиқариш, тижорат, ишлаб чиқариш-тижорат корхоналари, банклар, суғурта, илмий тадқиқот , маслаҳат, жамоат ва нотижорат ташкилотлари, фондлар, сиёсий партиялар, бюджет мабла- ларидан молияланадиган давлат муассасалари ва ҳокимликлари, ширкатлар, бирлашма ва уюшмалар бухгалтерия ҳисобини юритишлари шарт. Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган кичик бизнес субъектлари бухгалтерия ҳисобини юритиш “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаг”ги қонунининг 5-моддасида “Кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун соддалаштирилган бухгалтерия ҳисобини юритиш стандарти билан белгиланади” деб кўрсатилган. Конуннинг ушбу талаби 23 ноябр 1999 йилда бажарилди, яъни Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 2000 йил 24 январда “Кичик тадбиркорлик субъектлари соддалаштирилган тартибда ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар тузиш тўғрисида”ги 20-сонли БҲМС тасдиқланди ва шу асосида бухгалтерия ҳисоби юритилади. Ушбу миллий стандарт ҳисобнинг оддий шаклини қўллаб битта ҳисоб регистри-хўжалик муомилаларини ҳисобга олиш китобини юритишни кўзда тутади. Мазкур стандарт Ўзбекистон Республикасининг "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонуни билан белгиланган бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботининг умум қабул қилинган қоидалари билан бир қаторда амал қилади. 15

Бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тарзда юритиш тартибини танлаш ҳуқуқи кичик тадбиркорлик субъектларига ихтиёрий асосларда берилади. Ўзбекистон Республикасининг "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонунига мувофиқ бухгалтерия ҳисобини ташкил қилишга оид жавобгарлик унинг раҳбари зиммасига юкланади. Бунда хўжалик юритувчи субъектнинг раҳбари қуйидаги ҳуқуқларга эга: - бухгалтерия хизматини бош бухгалтер раҳбарлиги остида ташкил қилиш ёки шартномавий асосларда жалб қилинган бухгалтер хизматларидан фойдаланиш; - бухгалтерия ҳисобини мустақил юритиш. Ҳисобга олиш алоҳида объектларининг (асосий воситалар, номоддий активлар, молиявий қўйилмалар ва шу кабиларнинг) бухгалтерия ҳисоби бухгалтерия ҳисобининг бошқа миллий стандартда белгиланган талабларга мувофиқ юритилади. Кичик тадбиркорлик субъектлари учун ҳисоб юритиш ва ҳисоботларни тузиш тартибини белгилаш мазкур стандартни мақсади бўлиб ҳисобланади. Алоҳида операциялар ва ҳодисаларни муфассал акс эттириш, ўлчаш ва очиб бериш мақсадида мазкур стандарт бошқа БҲМСлар билан биргаликда қўлланилади. Кичик корхоналар ва микрофирмалар корхонанинг ҳисоб сиёсатини ўзларининг хўжалик фаолиятлари талабларидан келиб чиққан ҳолда мустақил равишда танлайдилар. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботлар кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан қонунчилик асосида белгиланган ягона услубият асосларига мувофиқ юритилади. 16

Ҳисобнинг соддалаштирилган шаклда ташкил қилиниши учун кичик корхоналар ва микрофирмалар корхоналарнинг молиявий-хўжалик фаолияти бухгалтерия ҳисобининг намунавий ҳисобварақлар режаси асосида маблағлар ва уларнинг манбалари ҳисобини асосий ҳисобварақларда юритиш имконини берувчи ва бу орқали умуман бухгалтерия ҳисоби маълумотларининг ишончлилиги устидан назоратни таъминлаш имконини берувчи хўжалик операцияларининг бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларининг қисқартирилган ишчи режасини тузиш ҳуқуқига эгадирлар. Кичик корхоналар ва микрофирмалар қўлланилаётган бухгалтерия ҳисоби регистрларини қуйидаги талабларга риоя қилган ҳолда ўз ишлари моҳиятига мустақил равишда мослаштириб олишлари мумкин: - ягона услубият асоси (иккиёқлама ёзув тамойили)га; - таҳлилий ва жамлама ҳисоб маълумотларининг ўзаро боғлиқлигига; -барча хўжалик операцияларининг регистрларда ялпи акс эттирилишига; - ҳисобга олишнинг бошланғич ҳужжатлари асосида ҳисобга олишга; хўжалик фаолиятини бошқариш ва назорат қилиш учун, шунингдек, молиявий ҳисоботларни тузиш учун зарур бўлган кўрсаткичлар бўйича бошланғич ҳужжатлар маълумотларини тўплаш ва тизимлаштиришга. Бухгалтерия ҳисобининг бошланғич босқичи бўлиб барча хўжалик операцияларини бошланғич ҳисоб ахбороти маълум бир моддий ташувчиларининг тўлиқ ҳужжатлаштирилиши ҳисобланади. 17

Ҳисобга олишнинг келгуси босқичлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: - бухгалтерия ҳисоби регистрларида қўлланиладиган бошланғич ҳисоб ҳужжатларида келтирилган маълумотларини қайд этиш; - молиявий ҳисоботларни тузиш; - бухгалтерия регистрлари маълумотларидан бошқа хўжалик юритувчи субъект учун зарур бўлган ахборотни олиш учун фойдаланиш. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан мустақил равишда ишлаб чиқиладиган бошланғич ҳужжатлар шакллари мазкур субъект моҳиятини акс эттирувчи тимсоллар қўшилган ҳолдаги тегишли намунавий шаклларида кўзда тутилган мажбурий реквизитларни ўз ичига олиши керак. Ҳисобга олишнинг қулайлиги учун Хўжалик операциялари дафтарини кейинчалик тўлдириши мумкин бўлган бир ойдаги хўжалик операциялари реестрини юритиш мумкин. Бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган шакли чоғида регистрларнинг иккита туридан фойдаланилиши мумкин: - хўжалик операцияларини ҳисобга олиш дафтари; - тегишли ҳисобга олиш объектларининг ҳисобга олиш қайдномалари. Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш дафтари маблағларнинг мавжудлиги ва уларнинг маълум бир санага бўлган манбалари ва молиявий ҳисобот тузишни аниқлаш 18

мумкин бўлган таҳлилий ва жамлама ҳисоб регистри бўлиб ҳисобланади. Қайдномалар таҳлилий ҳисоб регистрлари бўлиб ҳисобланади. Бундан шуни хулоса қилиш мумкинки, Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш дафтарини ёки бошланғич ҳужжатлар маълумотлари асосида, ёки бўлмаса қайдномаларнинг якуний маълумотлари асосида тўлдириш мумкин. Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш дафтарини қайдномалар кўринишида, уни операциялар ҳисоби бутун ҳисобот йили давомида юритиладиган ойга ёки дафтар шаклида очилган ҳолда, юритиш мумкин. Бунда д афтар бирма-бир тикилиши ва рақамланган бўлиши керак. Унинг сўнгги варағида, раҳбар ва бош бухгалтерларнинг имзолари билан, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектнинг муҳр изи билан тасдиқланувчи, келтирилган варақлар сони ёзиб қўйилади. Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш дафтари ҳар бир маблағлар ва улар мавжуд бўлган манбалар тури бўйича ҳисобот даври бошига бўлган қолдиқлар суммалари ёзувлари билан очилади. Ундан сўнг "Операциялар мазмуни" устунида ҳар бир бошланғич ҳужжат асосида ушбу ойнинг барча хўжалик операциялари хронологик кетма-кетлилик асосида позицион усулда ёзиб борилади. Бунда, дафтарда "Назорат суммаси" устунида қайд этилган ҳар бир операцияга оид суммалар иккиёқлама ёзув усулида маблағлар ва уларнинг манбалари мувофиқ турларини ҳисобга олиш ҳисобварақларининг "Дебет" ва "Кредит" устунлари бўйича бир вақтнинг ўзида акс эттирилади. 19

Барча ҳисобварақлар дебиторлик оборотларининг умумий якуни кредит оборотлари умумий якуни ва "Назорат суммаси" якунига тенг бўлиши керак.Хўжалик операциялари дафтарида бухгалтерия ҳисобини юритиш учун барча зарур ҳисобварақлар келтирилиши мумкин. Шунингдек Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг қарори асосида 2008 йил 21 январдаги 1, 1/2- сон қарори билан тасдиқланган “Фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тизимини ташкил этиш туғрисида”ги низоми тасдиқланди. Ушбу низом “Бухгалтерия ҳисоби туғрисида”ги ва “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартларига мувофиқ фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тизимини ташкил этиш ва улар томонидан молиявий ҳисоботларни тақдим этиш тартибини белгилайди. Бухгалтерия ҳисобининг юритишнинг соддалаштирилган тартибини танлаш ҳуқуқи фермер фўжаликларига иҳтиёрий равишда тақдим этилади. Фермер хўжаликлари ўз хўжалик фаолиятларининг эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда, ҳисоб сиёсатини мустақил равишда шакиллантирадилар. Кичик бизнес субъектлари ва Фермер хўжаликларида хўжалик операцияларининг бухгалтерия ҳисобини юритиш учун асос бўлиб операцияларнинг ҳақиқатда амалга оширилганлигини қайд этадиган ва уларни амалга ошириш 20

учун фармойиш берадиган бошланғич ҳисоб ҳужжатлари ҳисобланади. Тузиладиган бошланғич ҳужжатларнинг мажбурий реквизитлари, уларни тузиш, қабул қилиш, сақлаш ва бухгалтерия ҳисобида акс эттириш тартиби, шунингдек ҳужжатлар айланмасини амалга ошириш тартиби “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 9-моддасига ва Молия вазирининг 2003 йил 23 декабрдаги 131 сон буйруғи билан тасдиқланган “Бухгалтерлик ҳисобида ҳужжатлар ва ҳужжатлар айлануви тўғрисида”ги низомга мувофиқ тартибга солинади. 7 Ҳисобни соддалаштирилган шакилда ташкил этиш учун фермер хўжалиги хўжалик операциялари бухгалтерия ҳисобининг ишчи счётлар режасини тузади. Бу эса маблағлар ва улар манбаларининг ҳисобини асосий счётлар бўйича юритиш имкониятини яратади ва шу билан мулкнинг мавжудлиги ва сақланиши, мажбуриятларнинг бажарилиши ва бухгалтерия ҳисоби маълумотларнинг ишончлилиги устидан назоратни таъминлайди. Кичик бизнес субъектлари ва Фермер хўжаликлари хўжалик операйиялари бухгалтерия ҳисобининг ишчи счётлар режасини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2002 йил 9 сентябрдаги 103-сонли буйруғи билан тасдиқланган бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 21- сонли БҲМС “Хўжалик юритувчи субъектларнинг молия- хўжалик фаолияти бухгалткрия ҳисоби счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома”га мувофиқ тузилади. 8 7 “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами”, 2004 йил 1-2-сон 24- модда. 8 Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг қарори асосида 2008 йил 21 январдаги 1, 1/2-сон қарори билан тасдиқланган “Фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тизимини ташкил этиш туғрисида”ги низом 8-11-бандлар. 21

2-боб. Кичик бизнес ва тадбирко р лик субъектларида бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш 2.1. Кичик бизнес ва тадбирко р лик субъектларида бухгалтерия ҳисобининг юритишнинг хусусиятлари Кичик бизнес корхоналарининг аниқ бошқарувини таъминлаш, ишлаб чиқариш дастурини амалга оширишда мумкин бўлган номутаносибликларни олдини олиш, хўжалик маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларининг ҳолати, хўжалик фаолияти натижаларини таҳлил қилиш ва назорат қилиш учун ҳисоб маълумотлари зарурдир. Бухгалтерия ҳисоби муайян хўжалик субъекти ҳақидаги молиявий маълумотларни ҳисоблаш, қайта ишлаш ва тақдим этишни амалга оширадиган тизим сифатида намоён бўлади. Ушбу тизим у ёки бу муомилаларнинг қайд қиладиган турли хужжатларнинг йиғиндисидан иборат бўлган ҳисоб хужжатларида ўз аксини топади. Кичик бизнес корхоналарида хужжат айланмасини тўғри йўлга қўйиш муҳим рол ўйнайди. Ҳужжат айланмаси учта функцияни амалга ошириш учун миқдор маълумотлари билан таъминлайди:  режалаштириш;  назорат;  баҳолаш. Ҳисоб маълумотлари кичик бизнес корхоналари фаолиятини аниқ бошқарилишини таъминлай олиши учун хужжат айланмасини тўғри ташкил қилиш зарурдир. Одатда корхоналарда, шу жумладан кичик бизнесда ҳам бошланғич ҳисоб маълумотлари ҳаракати тартиби ва муддатлари бухгалтерия ҳисобида ҳужжатлар ва ҳужжат айланмаси тўғрисида Низомга 22

асосан белгиланади. Унинг моҳиятини 1-жадвал кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Ана шу келтирилган графикни қўллаш бошланғич ҳужжатларни ўз вақтида топшириш ва қайта ишлаш устидан аниқ назорат олиб боришни таъминлайди. Булардан ташқари аудит назорати олиб борувчи аудитор ички назорат ёки ҳисоб аҳволи ҳақида аниқ маълумотга эга бўлади. Аудитор ушбу ҳужжат айланмаси графигидан фойдаланиб молиявий ҳисоботнинг ҳаққонийлигини тасдиқлаш учун зарурий чора-тадбирларни тўғри олиб боради. 1-жадвал Кичик бизнес корхоналари учун бошланғич ҳисоб ҳужжатлари ҳаракати ва назорат графиги Бошланғич ҳужжат Бажару- вчи Тақдим қилиш муддати Ҳужжат кимга тақдим қилинади Ҳисоб ва назорат функсияси Ҳисоб регистр- ига қайд қилиш санаси Бош китобга қайд қилиш санаси 1 2 3 4 5 6 7 Товар – пул ҳисоботи Дўкон мудири Содиқова Н.М. 1,7,14,21 ҳар ойда Товар айланмаси бўйича бухгалтер Каримова Н.Т.га Ҳужжат- ларнинг мавжудли гини, тўғрилиги ни текшириш Ҳисобат қабул қилин- гандан кейин 2 кун ичида Ўтган ой учун 2- санада Ҳужжатлар айланмасини ташкил этишнинг муҳим ҳолатларидан бири, корхонада ахборат тизими элементи сифатида чиқувчи бухгалтерия ҳисоби шаклини танлашдир. 9 9 Кичик тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлили. Диссертация 2007йил 66-бет 23

Бухгалтерия ҳисоб шаклларини такомиллаштириш амалиётда компютерлар ва тегишли дастурларни (“1-с бухгалтерия”, БЭМ, турбо- бухгалтерия ва шу кабилар) жорий қилиш натижасида бухгалтерия ишларини анча осонлаштириб, ортиқча қоғозбозлик ишларидан вос кечилади. Мамлакатимизда кичик тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш борасида олиб борилаётган ислоҳатлар ҳам диққатга сазовордир. Ўзбекистон Республикаси “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаг”ги қонунининг 5-моддасида “Кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун соддалаштирилган бухгалтерия ҳисобини юритиш стандарти билан белгиланади” деб кўрсатилган. Ушбу қонуннинг 5-моддаси бўйича Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 2000 йил 24 январда №879-сонли “Кичик тадбиркорлик субъектлари соддалаштирилган тартибда ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар тузиш тўғрисида”ги 20-сонли БҲМС тасдиқланди. Ҳамда 2008 йил 21 январда Молия вазирлиги ва Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг “Фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тизимини ташкил этиш тўғрисида”ги низоми тасдиқланди. Ушбу норматив ҳужжатлар асосида кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари ихтиёрий равишда бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган шаклини юритишлари мумкин. Бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган шакли қуйидагилар: 10  бухгалтерия ҳисобининг оддий шакли;  бухгалтерия ҳисобининг комбинациялашган шакли. Кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисоби объектларининг аналитик ва синтетик ҳисобини юритиш учун “Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш к итоби” регистри қўлланилади. Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш китоби, китоб шаклида юритилади, 10 Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг “Фермер хўжаликларида бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган тизимини ташкил этиш тўғрисида”ги низом. 2008 йил 21 январда, 15-бўлим. 24

унда операциялар ҳисоби бутун ҳисобот йили давомида юритилади. Бунда Хўжалик операцияларини ҳисобга олиш китоби тикилган ва рақамланган бўлиши шарт, ушбу китоб раҳбарнинг имзоси ва мухри туширилгандан сўнг ҳақиқий ҳисобланади. 11 2 -чизма. Кичик корхоналарда хўжалик жараёнларини (муомилаларини) ҳисобга олиш китобини тўлдириш тартиби Хўжалик муомилаларини ҳисобга олиш китоби аналитик ва синтетик ҳисобнинг регистири бўлиб хизмат қилади. Ушбу китоб ҳоҳлаган муддатга кичик корхонанинг маблағлари ва ташкил топиш манбаларини мавжудлигини аниқлаб бериш, бухгалтерия ҳисоботини тузиш имконини беради.Хўжалик муомилаларини ҳисобга олиш китоби умумлаштирилган регистр бўлиб, унда ёзувлар бир вақтнинг ўзида счётлар бўйича гуруҳланган ҳолда хронологик тартибда ёзилади. Хўжалик жараёнларини ҳисобга олиш 11 Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 2000 йил 24 январда №879-сонли “Кичик тадбиркорлик субъектлари соддалаштирилган тартибда ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар тузиш тўғрисида”ги 20-сонли БҲМС. 25Ҳужжатлар Касса дафтари В-8 шакли бўйича қайдномасиМатериаллар, тайёр маҳсулотларни ҳисобга олиш дафтари, асосий воситаларни инвентар дафтари Хўжалик муомилаларини ҳисобга олиш китоби Ҳисобот

китобини юритишнинг оддийлигини афзал томонлари – кичик бизнес корхонаси оз миқдорда хўжалик жараёнларини амалга оширганда аниқ равшан бўлади. Оддийроқ қилиб айтиладиган бўлса, керак ва керак бўлмаган ортиқча ҳисоб китоблар, ҳисобот шакллари тўлдирмайди, қўшимча ҳисоб- китоблар амалга оширилишига ҳеч қанақанги эҳтиёж қолмайди. Натижада вақт, ҳам маблағ, ҳам ишчи кучи тежалади, маълумотларнинг оперативлиги ошади. У жараёнлари сони унчалик кўп бўлмаган, айниқса, ноишлаб чиқариш соҳасидаги кичик корхоналарга жуда қулайдир. Бухгалтерия ҳисобининг комбинациялашган шаклга асосланган бухгалтерия ҳисоби бир неча ҳисоб регистрларини (ҳисоб қайдномаларини) қўллаш орқали амалга оширилади. Ҳисоб қайдномаларида ёзувлар хўжалик операциялариниқайд этиш журналида ва бошланғич ҳисоб ҳужжатларида келтирилган маълумотлар асосида амалга оширилади. Ушбу шаклни юритишда бухгалтерия ҳисобининг қуйидаги ҳисоб қайдномаларидан фойдаланилади: асосий воситалар ва номоддий активларни ҳисобга олиш қайдномаси, молиявий инвестицияларни ҳисобга олиш қайдномаси, капитал қўйилмаларни ҳисобга олиш қайдномаси, товар-моддий захираларни ҳисобга олиш қайдномаси, харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қайдномаси, бошқа дебиторлик қарзларни ҳисобга олиш қайдномаси, пул маблағларини ҳисобга олиш қайдномаси, мол етказиб берувчи ва пудратчилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қайдномаси, ҳисобдор шахслар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қайдномаси, меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қайдномаси, бошқа мажбуриятларни ҳисобга олиш қайдномаси, хусусий капитални ҳисобга олиш қайдномаси, ҳисобот даври харажатларини ҳисобга олиш қайдномаси,деҳқончилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот чиқишини ҳисобга олиш қайдномаси, чорвачилик маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва маҳсулот чиқишини ҳисобга олиш қайдномаси, ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ва хизматларни ҳисобга 26

олиш қайдномаси, соф фойдани ҳисобга олиш қайдномаси, хўжалик операцияларини ҳисобга олиш жамланма қайдномаси. Ҳар бир хўжалик операциясининг суммаси бир вақтнинг ўзида иккита қайдномага ёзилади, биринчисида – счётнинг дебети бўйича кредитланадиган счётнинг рақамини кўрсатган ҳолда, иккинчисида эса – корреспонденцияланадиган счётнинг кредити бўйича ва худди шундай дебетланадиган счётнинг рақамини кўрсатган ҳолда ёзилади. Иккала қайдномаларда ҳам тегишли устунлар бўйича ёзувлар хўжалик операцияларини қайд этиш журналида келтарилган маълумотлар асосида содир бўлган операцияларнинг мазмуни асосида амалга оширилади. Бундан ташқари, материаллар, асосий воситалар, оддий маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнларига эга бўлган кичик бизнес корхоналари учун корхона мулки ва маблағларини қайд қилувчи регистрлардан фойдаланиладиган бухгалтерия ҳисоби шаклини қўллаш тавсия қилинади (2.1-чизма). 2.1-расм. Бухгалтерия ҳисобини қайдномалардан фойдаланган ҳолдаги юритиш тартиби. 27Ҳужжатлар Материалларни, тайёр маҳсулотни ҳисобга олиш китоби, асосий воиталарни инвентар китоби Касса китоби Қайдномалар Шахмат қайдномаси Айланма қайдномаси Ҳисобот

Ана шу шаклда, ҳисоб регистрлари сифатида қуйидаги қайдномалар қўлланилади: молиявий инвестицияларни ҳисобга олиш (№ В-1 қайдномаси) шакли, пул маблағларини ҳисобга олиш (№ В-2 қайдномаси) шакли, мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш (№ В-3 қайдномаси) шакли, ҳисобдор шахслар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш (№ В-4 қайдномаси) шакли, ТМЗларни ҳисобга олиш (№ В- 5қайдномаси) шакли, меҳнатга ҳақ тўлашни ҳисобга олиш (№ В-6 қайдномаси) шакли, ҳисобот даври ҳаражатларини ҳисобга олиш (№ В-7 қайдномаси) шакли, асосий воситалар ва номоддий активларни эскиришини ҳисобга олиш (№ В-8 қайдномаси) шакли, харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш (№ В-9 қайдномаси) шакли, йиғма қайднома (№ В-10 қайдномаси) шакли, соф даромадлар ҳисоб китоби (№ В-11 қайдномаси) шакли. Бизга маълумки барча хўжалик юритувчи субъектларда маҳсулот (иш, хизмат)лар ишлаб чиқаришда асосий ўринни жонли меҳнат омили яъни инсон омили муҳим аҳамият касб этади. Чунки ҳар қандай фан техника тараққиётининг ривожланган босқичида ҳам инсон омилининг бўлиши талаб этилади. Ушбу меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишлар эса қуйидагича бухгалтерия ёзувлари билан амалга оширилиши мумкин. 1.1-жадвал Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишлар Т/р Хўжалик операцияларининг мазмуни Счёиларнинг боғланиши 1 Капитал қўйилмалар соҳасида банд бўлган ходимларга меҳнат ҳақи ҳисобланди 0810- 0890 6710 2 Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш муомилалари бўйича меҳнат ҳақи ҳисобланди 1010- 1090 6710 3 Асосий ишлаб чиқариш ишчиларига меҳнат ҳақи суммалари ҳисобланди 2010 6710 4 Маҳсулот сотишда, бошқарув ва бошқа муомалаларда банд бўлган ходимларга меҳнат ҳақи ҳисобланди 9910 6710 28

5 Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш жараёнлари бўйича ҳисобланган меҳнат ҳақи 9210 6710 6 Ортиқча тўланган суммалар кассага қайтарилди 5010 6710 7 Ходимларга бир марталик мукофат ҳисобланди 9910 6710 8 Ходимларга ҳисобланган суммалар кассадан тўланди 6710 5010 9 Ҳисобланган меҳнат ҳақидан даромад солиғи ушлаб қолинди 6710 6410 10 Ходимларга ҳисобланган иш ҳақидан турли ушланмалар ушлаб қолинди 6710 6520 Хар бир корхона ушбу счётлардан фойдаланган ҳолда ҳисоб юритиши мумкин. Ушбу муомалалар асосида корхонада иш ҳақини ҳисобга олиш қайдномасини тузадилар. 1.2-жадвал “SAMO” МЧЖда иш ҳақи ҳисобга олиш қайдномаси, декабр 2012 йил Ф.И.Ш Ой боши га қолд иқ 6710 счёт кредитидан счётлар дебетига 6710 счёт дебети счётлар кредитига тўла шга Олув чини нг имзо си Шж пф 1% 2010 2310 6710 жами Аванс (4210) Дарома д солиғи (6410) 6710 дебети жами 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1 Худоёро в.Р Рахбар 8000 00 8000 00 40000 0 116226 516226 2837 74 800 0 2 Аллаёро в.К Бухгал тер 6000 00 6000 00 25000 0 73978 323978 2760 22 600 0 3 ва ҳ.к ишчил ар 5000 000 1500 000 6500 000 32000 00 137022 6 4570226 1929 774 650 00 Ҳар бир хўжалик муомиласи бир вақтнинг ўзида иккита қайдномада ёзилади: биринчисида, счётнинг дебети бўйича корреспонденцияда бўлган кредитланган счётни кўрсатган ҳолда, иккинчисида, корреспонденцияланган счётнинг кредитидан биринчи қайдномада кўрсатилган счётнинг дебетига. Ҳолбуки қайдномалар бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклидан кредитланиш ҳусусиятини сақлаб қолган хўжалик муомилаларини турли 29

счётлар дебети билан алоқада ( корреспонденсияда ) бўлган ҳолда асосий счётнинг кредити бўйича тақсимланиш хусусияти. Бу ҳол яна бир марта кичик бизнес корхоналарида ҳисобнинг журнал-ордер шаклини қўллашнинг унверсаллигини тасдиқлайди. Кичик корхоналар ва микрофирмалар фақат Бухгалтерия баланси - 1-сон шакл, Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот - 2-сон шакл ва Дебиторлик ҳамда кредиторлик қарзи тўғрисида маълумотнома - 2а-сон шаклдан иборат бўлган йиллик молиявий ҳисоботни тақдим этадилар. 2.2. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисобини олиб боришни такомиллаштириш Ўзбекистон жахон иқтисодий интеграция жараёнига фаол қўшилиб бормоқда, шунингдек фақат давлатлараро даражада эмас, балки корхоналараро даражада ҳам. Шунинг учун мутахасислар принципиал янги муаммоларни ҳал қилиш заруриятига тўқнаш келмоқдалар. Шундай муаммолардан бири кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликларида молиявий-хўжалик фаолияти бухгалтерия ҳисобини ташки этишдан иборат. Ҳозирда амал қилаётган ҳисоб тизими кичик бизнес корхоналариги бухгалтерия ҳисоби шакли ва услубларини, ички ишлаб чиқариш ҳисоб тизимини белгилашда мустақиллик беришга қаратилган. Бунда кичик бизнес рахбариятига эга меҳнат кам сарф бўладиган, энг самаралироқ ҳисоб шаклини танлашда катта маъсулият юкланади. Халқаро тажрибалардан фойдаланиш асосида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш масаласи ҳам ўта муҳимдир. Жумладан, АҚШ иқтисодчиларининг ҳисоблашича, “ҳисобнинг функсияси – бошқарув қарорларини қабул қилиш мақсадида хўжалик субъектлари ҳақида, асосан молиявий характерга эга бўлган миқдор маълумотлар билан таъмилашдан иборат”. Демак “бухгалтерия ҳисоби муайян субъект ҳақидаги молиявий ахборатни ҳисоблаш, қайта ишлаш ва 30

тақдим қилишни амалга омирувчи тизимдир”. Ушбу маълумот ундан фойдаланувчиларга “фирма хўжалик фаолиятини бошқаришда чекланган ресурсларни сарфлашни алътернатив (муқобил) вариантини танлашда асосланган қарор қабул қилиш” га ёрдам беради. Кўпинча бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобчилик ўртасидаги фарқ назарга олинмайди, лекин бу тушунчалар алоҳида тавсифга эга. Ҳисобчилик - бу "бухгалтерия ҳисобини юритиш жараёни, хўжалик муомилаларини қайд қилиш ва ҳисоб хужжатларини сақлаш воситасидир”. Бу кўп марта такрорланувчи иш бухгалтерия ҳисобини бир қисми ҳисобланиб, “фойдаланувчиларни қондирадиган ахборат тизимини яратишни” ўз ичига олади. Бухгалтерия ҳисобининг асосий мақсади бу маълумотни таҳлил қилиш, шарҳлаш ва фойдаланишдир. Бухгалтерия ҳисоби тизим дизайни, сметалар тузиш, харажатлар таҳлили, аудит текшируви, солиқларни ҳисоблаш ва режалашни ўз ичига олади. Ушбу барча масалалар кичик бизнес корхоналарда ҳам бухгалтерия ҳисоби томонидан амалга оширилади. Агар АҚШ бухгалтерия ҳисоби мактаби тарғиб қиладиган ҳисоб циклини, яъни хўжалик муомилалари таҳлилидан то молиявий ҳисобот тузиш ва счётларни беркитишгача бўлган ҳисоб жараёни босқичларининг кетма-кетлигини кузатиб борар эканмиз, уни мамлакатимиз корхоналари амалиётига мослаштириш имкониятлари мавжудлигини таъкидлаш жоиздир. АҚШ корхоналарида қўлланиладиган ҳисоб циклини (жараёнларини) кўриб чиқамиз: 1. Бошланғич ҳужжатларга асосланган ҳолда хўжалик жараёнларини таҳлил қилиш. 2. Жараёнларни бош-журналда қайд қилиш. Мамлакатимизда бухгалтерия ҳисобининг ривожланиши 1996 йил 30 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонун ўзига ҳос ўрин ва муҳим босқич булди. Буни бозор талабларига мос бухгалтерия ҳисобини 31

яратишга қўйилган биринчи қадам дейиш мумкин. Мазкур қонуний ҳужжатга кўра республикамизда бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари яратилди. Ушбу ислоҳатларни давоми сифатида бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларининг қабул қилинганлигини ва бошқа кўплаб меъёрий ҳужжатлар қабул қилинганлигини такидлаш лозим. Кичик бизнес корхоналарининг аниқ бошқарувини таъминлаш, ишлаб чиқариш дастурини амалга оширишда мумкин бўлган номутаносибликларни олдини олиш, хўжалик маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларининг ҳолати, хўжалик фаолияти натижаларини таҳлил қилиш ва назорат қилиш учун ҳисоб маълумотлари зарурдир. Бухгалтерия ҳисоби муайян хўжалик субъекти ҳақидаги молиявий маълумотларни ҳисоблаш, қайта ишлаш ва тақдим этишни амалга оширадиган тизим сифатида намоян бўлади. Ушбу тизим у ёки бу муомилаларнинг қайд қиладиган турли хужжатларнинг йиғиндисидан иборат бўлган ҳисоб хужжатларида ўз аксини топади. Кичик бизнес корхоналарида хужжат айланмасини тўғри йўлга қўйиш муҳим рол ўйнайди. Кичик бизнес корхоналарида бухгалтерия ҳисоби ва бухгалтерия маълумотлари кўпчилик фикрлаганга қараганда кенгроқ ишлатилиши зарур. Бу ерда, қарор қабул қиладиган шахслар – бухгалтерия маълумотларидан фойдаланувчилар томонидан ҳужжат айланмасини ташкил этишга муайян талаб қўйилади. Албатта бу шахслар корхона раҳбари ва бош бухгалтердир. Масалан АҚШ тажрибасидан келиб чиқиб, бухгалтерия ҳисоби маълумотларидан фойдаланувчилар учта гуруҳга бўлинади: 1. К орхонани бошқарувчи шахслар; 2. Б евосита корхонада ишламайдиган, лекин унда молиявий манфаатлари бўлган шахслар; 3. К орхонага билвосита молиявий эътибор берувчи шахслар, гуруҳ ёки агентликлар. 32

Мамлакатимиз кичиккорхоналарида ҳисобга олинган бошланғич ҳужжатлардаги маълумотлар бухгалтерия ҳисобида акс эттириш учун зарур бўлиб, ҳисоб регистрлари, яъни журнал-ордерларда жамланиб борилади ва умумлаштирилади, тартибга солинади. Лекин шуни ҳам айтиб ўтиш керакки ҳозирги кунда бухгалтерия ҳисобининг барча ишлари, ҳоҳ йирик корхона бўлсин, ҳоҳ кичик бизнес субъектлари бўлсин компютер технологтялари ёрдимида бажармоқдалар. Кўплаб ривожланган хорижий мамлакатларда, жумладан, АҚШ давлатида кичик корхоналарнинг бошланғич маълумотлари бухгалтерия ҳисобида қуйидагича жамлаб борилади: 1. Ёзувларни бош китобга кўчириш. Ушбу босқич кичик бизнес корхоналаридаги ҳисобга ўхшашдир. 2. Трансформацион жадваллар тузиш ёрдамида ҳисобот даври оҳирида счётларни жамлаштириш. Ушбу ҳисоб циклини таҳлил қилар эканмиз, уни вфзал қисмини, яъни трансформацион жадваллар тузишни мамлакатимиз кичик кохоналарида бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш амалиётига мослаштириш мақсадга муофиқдир, чунки молиявий ҳисобот тузишда ундан фойдаланиш ёзувларни тўғирлаш қолиб кетиши эҳтимолини камайтиради, счётлардаги арифметик ҳисобларни тўғрилигини текширишга ёрдам беради ва молиявий ҳисобот тузишни енгиллаштиради. Трансформацион” жадвалларни тузиш, бош журналга муофиқ ёзувларни киритишдан олдин молиявий натижаларни аниқлаш имконини беради. “Бу эса фойда кўрсаткичларини минипуляция қилиб, ҳисобот даврида харажатлар таркиби ва миқдорини ўзгартириш имкониятини беради Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлигидан рўйхатдан ўтган “Ҳисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот” номли 1-сон БҲМС, 20-сон БҲМС, 21-сон 33

БҲМС ларни оддий хўжалик ва ишлаб чиқариш жараёнларига эга бўлган озгина хўжалик муомилалари амалга ошириладиган кичик бизнес корхоналари ва фермер хўжаликлари учун соддалаштирилган ҳисоб тизимини қўллаш таклиф қилинган. Бунга асосан кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари бухгалтерия ҳисобини юргизиш юзасидан қабул қилинган счётлар режаси асосида ўзларининг шахсий ички счётлар режасини тузишлари мумкин. 2-жадвал Фермер хўжаликлари учун тавсия этиладиган бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган счётлар режаси 12 I қисм. Узоқ муддатли активлар 0110 Асосий воситаларни ҳисобга олувчи счётлар(0110-0199) А 0200 Асосий воситаларни эскиришини ҳисобга олувчи счётлар(0210-0299) КА 0310 Узоқ муддатли ижара шартномаси бўйича олинган асосий воситалар 0400 Номоддий активларни ҳисобга олувчи счётлар(0410-0490) А 0500 Номоддий активлар амартизациясини ҳисобга олувчи счётлар(0510- 0590) КА 0800 Капитал қўйилмаларни ҳисобга олувчи счётлар(0810-0890) А II қисм. Жорий активлар 1000 Материалларни ҳисобга олувчи счётлар(1010-1090) А 1100 Ўстиришдаги ва боқувдаги счётларни ҳисобга олувчи счётлар(1110- 1120) А 2010 Асосий ишлаб чиєариш 2800 Тайёр маҳсулотларни ҳисобга олувчи счётлар(2810-2890) А 4010 Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар 4200 Ходимларга бериладиган бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар(4210- 4290) А 4310 Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар ҳисобга олувчи счётлар (4310-4390) 4400 Бюуджетга бўнак тўловларни ҳисобга олувчи счётлар А 4500 Мақсадли давлат жамғармаларига ва суғурта бўйича бўнакларни А 12 Р.Д,Дусмуратов ва О.А.Машарипов. Фермер хўжаликларда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этиш. Тошкент 2007 34

ҳисобга олувчи счётлар(5410-4520) 4610 Устав капиталига таъсисчиларнинг улушлари бўйича қарзи 5010 Касса 5110 Ҳисоб-китоб счёти 5210 Мамлакат ичидаги валюта счётлари 5810 Қимматли қоғозлар III қисм. Мажбуриятлар 6010 Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар 6310 Харидорлар ва буюртмачилардан олинган бўнаклар 6410 Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича) 6500 Суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(6510-6520) П 6510 Суғурта бўйича тўловлар 6520 Мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар 6700 Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи счётлар(6710-6720) 6900 Турли кредиторларга бўлган қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(6910- 6990) П 7900 Турли кредиторларга бўлган узоқ муддатли қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(7910-7920) П IV қисм. Хусусий капитал 8300 Устав капитали П 8500 Резерв капитали П 8700 Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) V қисм. Молиявий натижаларни шакилланиши ва фойдаланиши 9000 Асосий (операцион) фаолиятнинг даромадларини ҳисобга олувчи счётлар(9000-9050) Т 9100 Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисобга олувчи счётлар(9110-9150) 9200 Асосий воситалар ва бошқа активларнинг чиқиб кетишини ҳисобга олувчи счётлар(9210-9220) 9900 Якуний молиявий натижа Демак фермер хўжаликлари келгусида шу счётлардан фойдаланган ҳолда бухгалтерия ёзувларини олиб борадилар. лекин, айтайлик 35

2.1-жадвал “Нур”фермер хўжалигида қуйидаги операция содир бўлди: Хўжалик номи сумма дебет кредит 1)Чорва молларига ем-хашак сарфланди: асосий подага ёш чорва молларига жами: 2588000 1168000 3756000 2010 2010 1010 1010 2)Ҳодимларга иш ҳақи ҳисобланди: жорий йилдаги кузги буғдой келгуси йил ҳосил учун кузги буғдой жами: 584000 416000 1000000 2010 2010 6710 6710 Бундай ҳолатда фермер хўжалиги бухгалтери ёки ундан фойдаланувчилар чалғиб ҳатога йўл қўйишлари мумкин. Ушбу тушунмовчиликларни бартараф этиш албатта бухгалтерларнинг вазифаси ҳисобланади. Бунинг учун ҳар бир хўжалик номи бўйича счётларга қўшимча аналитик счётлар очиш мақсадга мувофиқ деб ўйлайман. Мисол учун: 2.2-жадвал Фермер хўжаликлари учун тавсия этиладиган бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган счётлар режаси I қисм. Узоқ муддатли активлар 0110 Асосий воситаларни ҳисобга олувчи счётлар(0110-0199) А 0200 Асосий воситаларни эскиришини ҳисобга олувчи счётлар(0210-0299) КА 0310 Узоқ муддатли ижара шартномаси бўйича олинган асосий воситалар 0400 Номоддий активларни ҳисобга олувчи счётлар(0410-0490) А 0500 Номоддий активлар амартизациясини ҳисобга олувчи счётлар(0510- 0590) КА 0800 Капитал қўйилмаларни ҳисобга олувчи счётлар(0810-0890) А II қисм. Жорий активлар 1000 Материалларни ҳисобга олувчи счётлар(1010,1011,1012....1090) А 1100 Ўстиришдаги ва боқувдаги счётларни ҳисобга олувчи счётлар(1110- А 36

1120) 2010 Асосий ишлаб чиқариш(2010,2011,2012...) 2800 Тайёр маҳсулотларни ҳисобга олувчи счётлар(2810-2890) А 4010 Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар(4010,4011,4012...) 4200 Ходимларга бериладиган бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар А 4310 Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар ҳисобга олувчи счётлар (4310-4390) 4400 Бюуджетга бўнак тўловларни ҳисобга олувчи счётлар А 4500 Мақсадли давлат жамғармаларига ва суғурта бўйича бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар(5410-4520) А 4610 Устав капиталига таъсисчиларнинг улушлари бўйича қарзи 5010 Касса 5110 Ҳисоб-китоб счёти 5210 Мамлакат ичидаги валюта счётлари 5810 Қимматли қоғозлар III қисм. Мажбуриятлар 6010 Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар 6310 Харидорлар ва буюртмачилардан олинган бўнаклар 6410 Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича) 6500 Суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(6510-6520) П 6510 Суғурта бўйича тўловлар 6520 Мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар 6700 Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи счётлар(6710,6711,6712...6720) 6900 Турли кредиторларга бўлган қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(6910- 6990) П 7900 Турли кредиторларга бўлган узоқ муддатли қарзларни ҳисобга олувчи счётлар(7910-7920) П IV қисм. Хусусий капитал 8300 Устав капитали П 8500 Резерв капитали П 8700 Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) V қисм. Молиявий натижаларни шакилланиши ва фойдаланиши 9000 Асосий (операцион) фаолиятнинг даромадларини ҳисобга олувчи Т 37

счётлар(9000-9050) 9100 Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисобга олувчи счётлар(9110,9111,9112....9150) 9200 Асосий воситалар ва бошқа активларнинг чиқиб кетишини ҳисобга олувчи счётлар(9210-9220) 9900 Якуний молиявий натижа Бундай қўшимча аналитик счётларни очиш нафақат тушунмовчиликларни бартараф этади балки, бухгалтернинг маълумотларни тўплаш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга ҳам ҳизмат қилади. Кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари ҳисоб сиёсатида ёритиладиган асосий масалалардан бири бухгалтерия ҳисобининг ишчи счётлар режасидир. Ишчи счётлар режаси кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликларнинг молиявий, статистик ва солиқ органларига тақдим қиладиган ҳисоботлари учун зарур бўлган маълумотларни шакллантириши зарур. Корхона барча синтетик счётлар йиғиндисидан ўз фаолиятининг ўзига ҳос ҳусусиятларини ҳисобга олган ҳолда молия-хўжалик муомилаларини акс эттириш учун зарур синтетик счётларни танлайди. Корхона синтетик счётларга қўшимча иккинчи даражали (субсчёт) счётларни киритиш, аниқлаш ва чиқариш, шунингдек, субсчётларга қўшимча аналитик ҳисобларни белгилаш ҳуқуқига эга. Кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари бухгалтерия ҳисобини юритиш бўйича ўзлари қабул қилган счётлар режасида кўп ёки кам счётлар сонини қабул қилишлари муҳим эмас, лекин улар ўзларининг қабул қилган счётлар режасига киритган счётлар кичик корхоналар хўжалик фаолиятини ҳамма томонларини ҳисобга олишлари шарт. Юқорида таклиф қилинаётган счётларни гуруҳлаш корхона молиявий ҳолати бухгалтерия балансини тузиш қоидаларига мувофиқ кичик бизнес 38

корхонаси маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларининг мавжудлигидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади. Аммо, шу жараёнда, қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратилиши лозим: кичик бизнес корхоналари ўзларининг мулкчилик шакиллари билан, ҳалқ хўжалигининг турли тармоқларига мансублиги билан бир-бирларидан ажралиб турадилар. Шунинг учун кичик бизнес корхоналари ўзларининг шахсий счётлар режасини тузиш ва маҳсулот таннарҳи, маҳсулот (иш, хизматлар) реализациясидан олинган молиявий натижа ва тушумни ҳисобга олиш тартибини белгилашда ўзларининг аниқ шароитларини ҳисобга олишлари керак. Яна бир нарсага эътибор қаратишимиз лозим деб ўйлайман. Кўпгина кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари фаолияти маълум бир чегараланган доирада бўлганликлари сабабли бухгалтерия хизматини хўжаликни ўзида ташкил қилмайди. Балки йилига бир марта қўшимча бухгалтерия ташкилотига мурожат қилиб бухгалтер хизматидан фойдаланади. Тўғри буни корхонага ижобий тарафлари мавжуд, яъни корхонада биринчи ўринда қўшимча харажатларни ошишига йўл қўйилмайди. Лекин буни салбий тарафлари ҳам мавжуд деб ўйлайман. Четдан келган бухгалтер ходими ушбу корхона ёки фермер хўжалиги хақида ҳеч қандай маълумотга, ҳамда йил давомида ҳужжатлар айланмасини тўғри амалга оширилганлигини кузатиб, назорат қилиб бориш имкониятига ҳам эга бўлмайди. Шу сабабдан ҳам бухгалтер ушбу корхонани ҳисоботини тайёрлашда ҳамда ҳулоса беришда ҳатоларга йўл қўйиши мумкин. Бундай хатолар баъзида корхоналарга моддий ва маънавий томондан зарар олиб келмоқда. Иложи борича кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари ўзида бухгалтерия тизимини ташкил қилишлари лозим. Сабаби корхонанинг фаолиятини юксалтириш, рақобатдош корхонани шакллантиришда корхонанинг бухгалтерига ҳам бевосита боғлиқ. Кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари фаолияти қонун доирасида амалга 39

оширилаётганлигини кузатиб бориш рахбар билан биргаликда бухгалтернинг ҳам вазифаси ҳисобланади. Кўплаб ривожланган давлатларда фаолият кўрсатаётган кичик бизнес субъектлари ходимлари таркибида албатта ҳисобчи ходим фаолият кўрсатади. Уларнинг мақсади албатта корхонани бугунги ва келажакдаги фаолиятини янада юксалтириш, рақобатдош корхонани шакиллантириш ҳисобланади. Бу эса юқорида келтирган фикримни тасдиқлайди. Бухгалтерия ҳисобини ривожланган давлатлар тажрибасида такомиллаштириб боришимиз, бугунги пировард мақсадимиз рақобатдош иқтисодиётни шакллантиришимизга замин яратади. Шундай экан мамлакатимизда фаолият юритаётган барча кичик хўжалик субъектлари ўзларининг алоҳида бухгалтерия бўлимини ташкил этишлари ва бу бўлимга малакали мутахасисни жалб этиши керак. Ушбу ҳодимлар корхонанинг нафақат бугунги, балки келажакдаги фаолиятини ўрганиб уни ривожлантириш учун ўзининг улкан хиссасини қўшади албатда. 3-боб. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида таҳлил ўтказиш 3.1. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида таҳлил ўтказиш босқичларини белгилаб олиш 40

Бугунги рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш шароитида ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектнинг ўз тасарруфидаги барча ресурслар, молиявий, моддий ва меҳнат ресурслари харакати ҳамда улардан фойдаланиш самарадорлигини тўғри бошқаришни таъминлаши зарур бўлади. Аммо кўпгина корхона ва ташкилотлар иқтисодий мустақиллик ҳамда ички ва ташқи бозорларда битимлар тузиш ҳуқуқини қўлга киритганларидан сўнг хўжалик юритишнинг янги шароитларига тайёр эмасликлари аён бўлиб қолди. Бугунги рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш шароитида бошқарув субъектларига фақат ахборотга эга бўлишнинг ўзи кифоя қилмайди. Бу ахборот билан ишлаш, тўғри ҳулосалар чиқариш ва улардан ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш мақсадида фойдаланиш зарур бўлади. Самарали бошқаришда энг муҳими ахборот ваундан фойдалана билишдир. Иқтисодий ахборотлар билан ишлашнинг энг муҳим жиҳатларидан бири уни таҳлил қилишдир. Таҳлил давомида хўжалик фаолиятини ўрганишда ҳамда ҳулосалар чиқаришдаасос бўладиган бир қатор кўрсаткичларидан фойдаланилади. Таҳлил ишларни мувафаққиятли, самарали ўтказилиши уни ҳар томонлама ўйлаб, синчиклаб ташкил қилинишига боғлиқ. Уни ўтказилиши илмий ҳарактерга асосланган ва режа асосида амалга оширилиши лозим. Таҳлил ишлари олиб борилаётганда, у бир неча босқичларни босиб ўтади. Ушбу босқичларни босиб ўтиш жараёнида ҳар бир босқичнингмазмуни олдиндан аниқланиши керак ва уларнинг бажара олиши маълум томонларга асосланган бўлиши лозим. Корхоналарда иқтисодий таҳлилни ташкил этишнинг қуйидаги босқичларидан иборат: 1. Таҳлил ўтказишнинг режаси ва дастурини тузиш босқичи. Иқтисодий таҳлилнинг режа ва дастурини тузиб олиш таҳлилни ташкил этишнинг асосий қисмидир. Бу босқичда иқтисодий таҳлил ишлари нимадан 41

бошланиши таҳлил ўтказувчи комиссияга кимлар киритилиши ҳамда таҳлил ишлари нима билан якунланиши кўрсатиб ўтилади.Бундан ташқари иқтисодийтаҳлил ўтказиш дастурида қуйидагилар аниқ кўрсатилган ва белгиланиб олиши лозим; - таҳлилнинг мақсади ва вазифаси; - таҳлил объекти; - иқтисодий таҳлил ишларини олиб бориш жойи; - таҳлил мазмунини изоҳлаш; - таҳлил ўтказиш муддатлари; - таҳлил манбалари ва уларнинг натижаларини расмийлаштириш тартиби. Таҳлил ўтказишнинг ушбу босқичи нафақат йирик корхоналарда, балки кичик хўжалик субъектларида ҳам амалга оширилиши лозим. Сабаби ушбу босқич корхоналарда таҳлил ўтказишнинг асосини белгилаб беради. 2. Таҳлил учун керакли бўлган манбаларни аниқлаш, йиғиш ҳамда ҳисобланадиган кўрсаткичларни белгилаш босқичи, ушбу босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади: - таҳлил учун зарур маълумотларни аниқлаш; - таҳлил манбаларини тўплаш; - қўшимча маълумотларни жалб этиш. 3. Тўпланган маълумотларнинг тўғрилигини текшириш ва таҳлил учун мослаштириш босқичи; - таҳлил усулларини аниқлаб олиш; - маълумотларни соддалаштириш; - таъс и р этувчи омил ларни аниқлаш ; - резервларни аниқлаш. 42

3-расм. Таҳлилнинг асосий босқичлари. 13 4. Иқтисодий таҳлил босқичи. Бу энг муҳим босқичи бўлиб, бевосита таҳлил жараёнлари амалга оширилади, кўрсаткичлар ҳисобланади, ўзгаришлар топилади, ўзгаришлари сабаблари ва унга таъсир этувчи омиллар, ҳам миқдор, ҳам тартиб жиҳатдан аниқланади. Ушбу босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади: - мезон кўрсаткичларини аниқлаш; - кўрсаткичларни ҳисоб-китоб қилиш ҳамда натижаларни баҳолаш; 13 Б.Ж.Хакимов, Б.Б.Алимов, У.А.Холмирзаев, А.Х.Пўлатов “Иқтисодий таҳлил назарияси” Т:2013, 155-бет 43Корхонада аналитик ишни ташкил этишнинг комплекс режасини тузишАналитик ишларни режалаштириш Аналитик ишлар режасининг бажарилиши Алоҳида мавзулар бўйича таҳлил дастури ва режасини тузиш Таҳлил учун зарур бўлган ахборот манбаларини аниқлаш А) таҳлил учун ахборот манбаларини тайёрлаш Маълумотларни тўғрилигини текшириш Иқтисодий манбаларни аналитик қайта ишлаш Б) иқтисодий ахборотларни аналитик қайта ишлаш ва ўрганиш Ўзаро алоқадорлик ва боғлиқлик сабаблари Омиллар таъсирини аниқлаш ва баҳолаш В) таҳлил натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш Таҳлил натижалари бўйича хулосалар Имкониятларни аниқлаш улардан фойдаланиш таклифларни тузиш Г) қарорлар бажарилишини назорат қилиш Таҳлил натижаларини расмийлаштириш Бошқарув қарорларини асослаш

- баҳолашда экспертизадан фойдаланиш; - натижаларни умумлаштирувчи мезонларни аниқлаш; - таҳлил натижаларини хулосага тайёрлаш. 5. Таҳлил натижаларини умумлаштиришва расмийлаштириш босқичи; - корхона фаолияти натижалрининг ўзгариш сабабларини аниқлаш; - корхона фаолиятини яхшилаш резервларини жамлаш; - аниқланган резервлардан фойдаланиш тадбирларини белгилаш; - таҳлил натижаларини ҳисоблаш ва ҳисоботда ифодалаш. 6. Таҳлил натижасида илғор ғоя тажрибаларни амалиётда қўллаш шарт шароитларини кўрсатиб бериш ҳамда уларни амолиётга тадбиқ етиш босқичи. Бугунги рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш шароитида амал қиладиган битта қонуниятни доим инобатга олиш лозим. Бу тадбиркорларни ишлаб чиқариш имкониятларининг чегараланганлиги, аммо харидор, яни истеъмолчи эҳтиёжи ва талабининг чегараланмаганлиги, унинг ҳамиша ўсиб бориши. Агар шу қонуниятга амал қилинса, уни тўғри англаб тегишли тадбир билан фаолият кўрсатса, ишлаб чиқарилган товар (иш, хизмат) ҳеч маҳал омборда ётиб қолмайди. Рақоботдош иқтисодиётни шакиллантириш шароитида мулк шаклидан қатъий назар барча хўжалик субъектларида маҳсулотларни энг аввало сотиш учунгина ишлаб чиқаришни ташкил этади. фақтгина буюуртмачи талаби асосида ва истеъмолчиларнинг дидини мўлжаллаб барча талабни қондириш мақсадида сифатли товарларни ишлаб чиқаришга харакат қиладилар. Маҳсулотларни ўз вақтида сотилиши ишлаб чиқаришни бир маромда давом этишини таъминлайди, айланма ресурсларни айланишини тезлаштиради. Демак биз “SAMO” МЧЖнинг маҳсулот сотишдан олинган фойда ва унинг ўзгаришига таъсир этган омилларни таҳлил қилиб чиқишга харакат қиламиз. Ушбу таҳлил ишларини қуйидагича ташкил этамиз. 44

1. Биринчи навбатта аввало таҳлил қилиш учун “SAMO” МЧЖнинг малумотларини объект сифатида белгилаб оламиз. Бунинг учун биз битта ходимни жалб қилсак кифоя, ҳамда таҳлил ўтказиш муддатини 2 кун деб белгилаймиз. Хўжалик юритувчи субъектларнинг маҳсулот сотиш жараёнларининг ўрганишда таҳлилнинг асосий вазифалари деб қуйидагилар белгилаймиз: а) хўжалик юритувчи субъектларнинг маҳсулот сотиш жараёнларига тўғри, аниқ ва хосисона баҳо бериш; б) маҳсулот сифатини аниқлаш, унинг маҳсулот сотиш ҳажмига таъсирини баҳолаш; в) маҳсулот сотиш ҳажмига таъсир этувчи омилларни аниқлаш, салбий омилларни бартараф этиш ҳамда ижобий омилларни ривожлантириш; г) маҳсулот сотиш ҳажмини ошириш бўйича мавжуд имкониятларни аниқлаш ва улардан оқилона фойдаланишни кўрсатиб бериш ва ҳ.к. 2. Кейинги босқичда биз, маҳсулот (иш, хизмат)лар сотиш жараёнини таҳлили учун кераклибўлган ахборот манбалари деб қуйидагиларни белгилаб олдик: - корхонанинг бизнес режа маълумотлари; - сотиш жараёнлари бўйича дастлабки бухгалтерия ҳисоби маълумотлари; - “Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот” маълумотлари ва бошқа қўшимча маълумотлар. 3. Ушбу ахборот манбаларидан фойдаланган ҳолда кейинги босқичга ўтамиз, ва бу босқичда бевосита таҳлилжараёнларини амалга оширамиз. Таҳлил жараёнини қуйидагича амалга оширдик. 3-жадвал 45

“SAMO” МЧЖ корхонасининг ҳисоб маълумотларини ўрганган ҳолда маҳсулот сотишдан олинган фойда ва унинг ўзгаришини омилли таҳлили(минг сўмда) 14 Кўрсаткичлар Ўтган йили Ҳақиқй сотилган маҳсулот (ўтган йил баҳода) Ҳисобот йили 1 2 3 4 1. Маҳсулотлар (иш, хизмат)лар сотишдан олинган соф тушум, минг сўм 236809 326420 440274 2. Сотилган маҳсулот (иш,хизмат)ларнинг ишлаб чиқариш таннархи, минг сўм 174145 220700 293310 3. Маҳсулот (иш, хизмат)лар сотишдан олинган ялпи фойда, минг сўм 89664 105720 146964 Ушбу маълумотлардан биз қуйидагича хулоса беришимиз мумкин. Маҳсулот сотишдан олинган ялпи молиявий натижа 57,3 млн. сўмга ёки 63,9 фоизга кўпайган (146964/89664*100). Ялпи фойданинг ўзгаришига қуйидаги омиллар таъсир этган:  маҳсулотларнинг ўртача сотиш баҳосини ўзгариши – 440274+32620=113,85млн. сўм .  сотилган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархини ўзгариши – 293310-220700=72,610 млн.сўм.  сотиш ҳажминниг ўзгариши – 326420/236809*100=137,84 фоиз ёки 89664*37,84=33,893млн. сўм.  бошқа омиллар (сотиш таркиби, маҳсулот турлари, хўжаликлараро иқтисодий алоқаларнинг ўзгариши ва ҳ.к) 105720-89664 =16056, яъни 16056- 33893=-17,837 млн сўм. Жами омиллар йиғиндиси 113,85-72,610+33,893-17,837=57,3 млн.сўм. 14 “SAMO” МЧЖнинг 2012 йилги ҳисоб маълумотлари 46

Демак, юқорида келтирилган маълумотлардан кўринадики, маҳсулотларнинг сотиш баҳоси ва сотиш ҳажмининг ўзгариши ялпи молиявий натижага ижобий, сотилган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархини ўзгариши ва таркибий ўзгаришлари эса, салбий таъсир кўрсатган. Шундай экан, тадбиркор асосий эътиборини ҳамиша шундай товарларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқаришга қаратиши лозимки, уни сотилиши олдиндан аниқ бўлсин ва шу туфайли ҳозирги кунда тадбиркор корхонада ўз ходимларини шакллантирганда, ишлаб чиқарувчи муҳандис ходимлар билан бирга бозорни ўрганувчи, товарни сотишда иштирок этадиган, маркетинг билан шуғулланувчи иқтисодчи ходимларни ҳам етарли даражада ишга қабул қилиши лозим бўлади. Бу эса иқтисодий таҳлил олдига муҳим вазифаларни юклайди. Буларга қуйидагиларни киритиш мумкин: - к ичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари фаолиятини ифодаловчи кўрсаткичларнианиқлаш ва уларни иқтисодий мазмунига қараб таснифлаш; - к ичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг молиявий ҳолатига, баркарорлигига, ликвидлилиги ва мустаҳкамлигига тўғри ва тезкор баҳо бериш; - унинг иш ва бозор фаоллигини аниқлаш, ушбу жараённи жадаллаштириш усулларини ишлаб чиқиш; - к ичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг бизнес режасининг бажарилишининг назорат қилиш ва иш ҳажмининг фойдалилик нуқтасидан пасайтирмаслик чораларини ишлаб чиқиш; - к ичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари фаолиятига таъсир қилувчи барча омилларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш бўйича тегишли тавсиялар ишлаб чиқиш; 47

- и шлаб чиқариладиган товарга (иш, хизматга) талабнинг ҳажмини, харидорларнинг тўлов қобилятини, истеъмолчиларнинг таркибини ўрганиш; - б озор сегментини ўрганиш, харидорларнинг касбий, миллий, жинсий, ёши жихатидан таркибини аниқ белгилаш; - м аҳсулотнинг рақобатбардошлигини , сифати, нархи ва ҳажми жихатидан аниқлаши. - маҳсулотни сотиш ҳажмига таъсир қилувчи барча омилларни аниқлаш ва уларни ҳисоблаб топиб тегишли ҳулосалар чиқариш ҳамда сотиш ҳажмини кўпайтириш бўйича аниқ чора- тадбирлар ишлаб чиқиш. Таҳлилнингушбувазифаларикичикбизнесватадбиркорлик субъектларифаолиятигадаҳилдорбўлганасосийвазифалардир . Уларниҳалқилиштадбиркорларфаолиятисамармдорлигинингошишиучунмуҳи мтадбирларданбирибўлибҳисобланади . Кичикбизнессубъектларифаолиятиниифодаловчикўрсаткичлараниқбўлгач , унингфаолиятиниатрофличатаҳлилқилишмумкин . 3.2 Таҳлил натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш Корхона ва ташкилотлар хўжалик фаолияти таҳлилининг натижалари аналитик мавзулар ёки хўжаликнинг йиллик ҳисоботига илова қилинадиган баённома кўринишида ифода этилади. Таҳлил натижаларини умумлаштириш ва якунлаш қайта турдаги таҳлилни ўтказганлигига қараб бажарилади. Мисол учун, корхоналарнинг йиллик ҳисоботи асосида ўтказилган жорий таҳлилнинг якуни умумий хулосалар ва юқори ташкилотларга тушунтириш хати ёзиш орқали якунланади. Айрим турдаги бошқа таҳлил турларининг натижалари эса мутахассисларни маърузаси, корхона раҳбарининг буйруғи, жамоанинг мажлис баёни, аудит хулосалари орқали умумлаштириши мумкин. 48

Таҳлил натижаларини умумлаштирганда албатта эришилган натижалар, йўл қўйилган камчиликлар ҳамда ютуқлар аниқ рақамларда ва фактлар билан кўрсатилган бўлиши талаб этилади. Шунингдек, йўл қўйилган камчиликлар тузатиш чора-тадбирлари, яъни таклифлар ҳам кўрсатилади. Демак биз юқоридаги келтирилган 3-жадвал маълумотларини таҳлили натижасини ушбу маълумотлардан фойдаланувчилар тез ва онсон тушунишлари учун қуйидагича умумлаштирамиз. 4-жадвал Ялпи молиявий натижанинг ўзгариш сабабларини умумлаштириш Кўрсаткичлар Млн.сўм Жамига нисбатан фоиз Ялпи молиявий натижанинг ўзгариши 57,3 100 Бунга таъсир кўрсатган омиллар а) маҳсулот сотиш баҳосининг ўзгариши 113,85 198,7 б)сотилган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархини ўзгариши -72,06 -126,7 в)сотиш хажмининг ўзгариши 33,893 59,1 3 г)бошқа сабаблар -17,837 -31,13 Корхонада маҳсулотлар сотишдан ялпи молиявий натижа ҳажмининг ўзгаришини яъни 57,3 млн.сўмни 100 фоиз белгиланса, шундан 198,7 фоиз сотиш баҳосининг ошганлиги, -126,7 фоиз сотилган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархини ошганлиги, 59,15 фоизи сотиш ҳажмининг ўзгарганлиги ва -31,13 фоиз бошқа сабаблар таъсирида ўзгарган. Ушбу корхона кейинги фаолиятларида албатта, маҳсулот сифатини йўқотмаган ҳолда маҳсулот таннархини пасайтириш чораларини излаб топиши керак. Маҳсулот таннархини ошиб кетиши корхонанинг соф фойдасини камайтириб юборишига бевосита хизмат қилади. 49

Ҳар бир фирма ва компания маҳсулотлар сотишдан олинадиган тушумни камайишига сабаб бўладиган омилларни келгусида чоралар кўриши лозим, чунки соф тушум молиявий натижани яъни фойдани кўпайтиришнинг энг асосий манбаидир. Амалдаги корхоналар фаолиятида маҳсулот сотишдан мўмайгина фойда олсада, бошқа фаолиялардан зарар кўриб якуний натижанинг режадагидай бўлишига салбий таъсир этмоқда. Иқтисодий таҳлил натижаларини умумлаштириш ва расийлаштиришда корхонанинг умуммажлис материаллари, турли хил диаграмма, жадвал ва графиклар тузиб оммага кўрсатма сифатида осиб қўйиш, ойнома ва рўзнома саҳифаларида маълумотларни чоп этиш, ахборот доскаларидаги кўрсатмаларни эълон қилиб бориш ҳам ҳисобланади. Ялпи молиявий натижанинг ўзгаришига сабаб бўлган (4-жадвалдаги) омилларни диаграмма кўринишида қуйидагича акс эттирамиз: 2011 йилга нисбатан 2012 йилда ялпи фойданинг ўзгаришига омилларни таъсири баҳони ўзгариши таннарх ўзгариши сотиш ҳажми ўзгариши бошқа сабаблар Ушбу маълумотларни умумлаштирган ҳолатда далолатномалар асосида расмийлаштирилиб рахбар ходимларга тақдим этилади. Ялпи молиявий натижанинг ўзгаришига таъсир этган ижобий ва салбий омиллар ўрганилиб, таҳлил қилиниши ва керакли бўлган таклиф ва мулоҳазалар берилиши керак. Корхона ёки унинг бўлимлари фаолияти бўйича қилинган аналитик тадқиқотнинг турли хил натижалари тегишли ҳужжатлар билан 50

расмийлаштирилади. Бу аналитик ҳисобот, маълумотнома ва хулосалар бўлиши мумкин. Аналитик ҳисобот (тушунтириш хати), одатда, ташқи фойдаланувчилар учун ёзилади. Таҳлил натижалари ички хўжалик ишларида фойдаланиш учун йўналтирилган бўлса, улар маълумотнома ёки хулоса кўринишида расмийлаштирилади. Аналитик ҳисоботнинг таркиби тўлиқ бўлиши керак. Авваламбор, у корхона ривожланишининг иқтисодий даражасини намойн қиладиган, хўжалик юритишнинг шакилларини, корхонада баҳо сиёсатининг тавсифи, маҳсулотнинг рақобатбардошлиги, маҳсулотларни харид қилиш бозорларининг кенглиги, маҳсулотларнинг ҳаётий ҳолати, реал ҳамда потенциал рақобатчиларни, улар бизнесининг кучли ва кучсиз томонларини кўрсатиб тавсифлаш лозим. Бундан кейин корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий натижаларни тавсифловчи, мулкий ва молиявий ҳолатини, натижаларнинг самарадорлигини, ривожланиш ҳолати каби кўрсаткичлар динамикасини ифодалаб бериши керак. Шунингдек , пул оқимлари, молиявий натижалар ва асосий томонларга таъсир кўрсата оладиган корхонанинг ҳисоб сиёсатидаги ўзгаришларни очиб бериши керак. Корхона ҳисоботдаги маълумотларини таҳлили натижаларини умумлаштиришда аналитик ҳисоботда ҳисобот даври мобайнидаги корхона фаолиятининг ижобий ва салбий томонлари кўрсатилади ҳамда ишлаб чиқариш ва молиявий натижаларга таъсир кўрсатадиган объектив ва субъектив, ички ва ташқи омиллар тушунтириб берилади. Шунинндек, мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этишга йўналтириладиган ҳамда яқин ва узоқ муддатда корхона фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида қилинадиган ишлар кўрсатиб берилади. Ҳисоботнинг аналитик қисми аниқ ва аосланган бўлиши шарт. У аналитик ҳисоботлардан, керакли маълумотлар йиғилган жадваллардан, 51

графика ва диаграммалардан иборат бўлиши мумкин. Уни расмийлаштиришда таҳлил натижалари асосида қилинган таклиф ва ҳулосаларга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Улар ҳар томонлама асосланган ва корхона фаолияти натижаларини яхшилашга қаратилган бўлиши керак. Таҳлил натижасида қилинган маълумотнома ёки хулосалар мазмуни тушинтириш хатидан фарқли равишда кўпроқ аниқлаштирилган, камчилик ёки муваффақиятларни камроқ ҳажмда тартиб билан кўрсатиладиган, аниқланган маълумотларни қўллайдиган бўлиши мумкин. Таҳли натижасини текстсиз кўринишда тақдим этишига алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. У доимий макет тарзидаги аналитик жадваллар, графиклардан ташкил топиб, ҳеч қандай тушунтириш хатидан иборат бўлмайди. Аналитик жадваллар ва графиклар систематизациялашган, ўрганилаётган материални умумийлаштиришга ва уни қабул қилиш учун осон бўлган кўринишда тақдим этишга ижозат берилади. Жадваллар тузилиши турли хилда бўлиши мумкин. Улар таҳлил талаблари асосида тузилади. Аналитик жадваллардаги кўрсаткичларни шундай тартибда жойлаштириш лозимки улар бир вақтда ҳам аналитик, ҳам иллюстрация материали тарзда ифода этилиши лозим. Лекин бир жадвалда корхона ишининг ҳамма кўрсаткичларини бериш ёки жуда кўп жадваллар киритиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлмайди. Жадвалларнинг кўплиги ҳам улардан фойдаланишни қийинлаштиради. Аналитик жадваллар ва графиклар жуда оддий ва яққол бўлиши керак. Таҳлил натижаларини бундай тартибда расмийлаштириш охирги пайтда жуда кўп қўлланилмоқда. У кўриб чиқилган ва систематизациялашган маълумотни мустақил ўрганиб чиқиб, керакли хулосаларни чиқара оладиган, юқори тоифали ишчиларга мўлжалланган. Текстсиз таҳлил унинг таъсир кучини оширади, чунки бунда таҳлилни бажаришда ҳамда унинг натижаларидан фойдаланишдаги узилиш қисқаради. 52

Аналитик ишни компютер дастури воситасида бажариш давр талабидир. Бунинг зарурияти бошқарув қарорлари учун асос бўладиган ахборотларни ўта тез ва ўз вақтида олинишини таъминлашдир. Ҳозирги замон информацион технологияларни ҳамма иқтисодий маълумотлари, шунингдек, корхона фаолияти таҳлилини кўриб чиқишни ҳам бутунлай компютерлаштириш имконини беради. Натижади эса: - иқтисодчи-таҳлилчилар ишининг самарадорлиги ошади. Улар техник ишдан бўшаб, чуқур тадқиқотларни амалга оширишга ёрдам берадиган ижодий фаолит билан, қийин иқтисодий масалаларни ечиш билан шуғулланадилар; - иқтисодий жараёнлар чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилинади, корхона самарадорлигини ошириш усуллари ўрганилади. - таҳлилнинг тезкорлиги ва сифати, унинг умумий ҳолати ва таъсири ошади. 15 3.3.Кичик бизнес ва тадбиркорлик субектларида таҳлилни юритишнихориж тажрибаси асосида такомиллаштириш. Ўзбекистон Республикасида мустақилликнинг биринчи йилларидан кичик бизнесни ривожлантиришга берилаётган эътибор ва унинг таркиб топиб, ривожланишига хос бўлган умумий хусусиятлар ҳакида сўз юритадиган бўлсак, у холда қуйидагиларни алохида ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз: 1.Иқтисодиётни ривожлантириш андозалари ўзгарди. Яъни миқдорий кўрсаткичлардан сифат кўрсаткичларига устуворлик берилди.Товар ва хизматларнинг сифати катта аҳамият касб этмоқда. 2. Илмий – техника тараққиетининг жадаллашуви натижасида кичик бизнес корхоналари фаолияти учун зарур бўлган техникалар, масалан, мини ускуналар, микропроцессорлар, мини ЭХМлар пайдо бўлди. 15 Б.Ж.Хакимов, Б.Б.Алимов, У.А.Холмирзаев, А.Х.Пўлатов “Иқтисодий таҳлил назарияси” Т:2013, 158-бет. 53

3. Истеъмолчилар руҳиятининг ўзгариши натижасида уларда стандарт товарлар сотиб олишга бўлган қизиқиш кескин сўнди. Бир сўз билан айтганда талабнинг табақалашуви ва истеъмолнинг индивидуаллашуви юз берди. Бугунги рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш шароитида мамлакатимизда фаолият юритаётган корхоналар фаолиятларини таҳлил қилишда ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганган ҳолда таҳлилни юритишимиз ва ўрганганларимиз асосида уни такомиллаштириб боришимиз лозим. Маълумки, молиявий натижалар тўғрисидаги кўрсаткичлар иқтисодий субъектлар фаолиятининг муайян даврда эришилган ҳолатини ифода этади. уларнинг тизим ва хронологик тартибдаги уйғунлашган кўриниши ҳисобот шаклида ифодаланади. Молиявий ҳисобот шаклидаги кўрсаткичлар субъектнинг бизнес фаолияти самарадорлигини ўрганиш ва баҳолашда муҳим манба ҳисобланади. Корхона тўғрисидаги мазкур маълумотларнинг йиллар бўйича ўзгаришини тадқиқ этиш, уларнинг рақобатдаги корхоналар ҳамда тармоқдаги ўртача кўрсаткичлар билан таққослаш каби жараёнлар маркетинг натижаси ва стратегиясини ишлаб чиқишда, фаолиятни режалаштиришда ҳамда турли бошқарув қарорларини қабул қилишда ғоят муҳим аҳамият касб этади. АҚШ ҳисоб тизимида белгиланган тартибга кўра, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот (Incom statement)шакли қуйидаги қисм ва моддалардан таркиб топади. Incom statement section (Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот қисмлари ва моддалари): 1. Operating section (Асосий фаолият): а) Sales or Revenue Section (Сотувдан тушум ёки даромад). б) Cost of Goods Sold Section (Сотилган маҳсулот таннархи ёки сотиб олиш баҳоси). 54

с) Selling Expenses (Сотиш харажатлари). д) Administrative or General Expenses (Маъмурий ва бошқа умумхўжалик харажатлари). 2. Nonoperating Section (Асосий бўлмаган фаолиятлар): а) Other Revenues and Gains (Бошқа даромадлар). б) Other Expenses and Losses ( Бошқа харажатлар). 3. Income Tax (Фойда(Даромад) солиғи). 4. Discontinued Operations (Бирон-бир фаолият (Ишлаб чиқариш, бўлим, маҳсулот кабилар) турини тугатишдан фойда ёки зарар). 5. Extraordinary Items (Фавқулодда фойда ёки зарар). 6. Cumulative Effect of a Chan gein Accounting Principal (Ҳисоб тамойиллари ва усулларини ўзгартиришдан келиб чиқадиган ялпи таъсир). 7. Earnings Per Share (Бир оддий акцияга тўғри келадиган даромад). 1-шакл “Grant” company Income Statement (Single-Step) ( Оддий таркибдаги Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) For the Year Ended December 31, 2012 (2012 йил 31 декабр) 16 Revenues (Тушум ёки даромад) Net sales (Соф тушум) $ 3,000,000 Dividend revenue (Дивидент) 200,000 Rental revenue (Ижарадан даромад) 100,000 Total revenue (Жами даромад) 3,300,000 Expenses (Харажатлар) 16 Б.Хакимов мақоласи “Халқаро тажриба: Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот” “Молия” журнали 55

Cost of goods sold (Сотилган маҳсулот таннархи ёки сотиб олиш баҳоси) 1,200,000 Selling expenses (Сотиш харажатлари) 500,000 Administrative expenses (маъмурий харажатлар) 300,000 Interest expense (Фоиз тўловлари) 100,000 Income tax expense (Фойда (Даромад) солиғи) 240,000 Total expenses (Жами харажат) 2,340,000 Net income (Соф фойда) $ 960,000 Earnings per common share (Бир оддий акцияга тўғри келадиган даромад) $2,10 Ушбу ҳисобот қисмлари корхона фаолият турини асосий бўлмаган, доимий ва доимий бўлмаган турларга ажратиб кўрсатиб бериш жиҳатидан ўз афзаллигини намоён қилади. Бу эса, ҳар бир алоҳида олинган фаолият турига баҳо бериш, унинг соф фойда кўрсаткичига таъсири каби масалаларни ўрганишда катта аҳамиятга эга. 2-шакл “Grant” company Income Statement (Multiple-Step) ( Мураккаб таркибдаги Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) For the Year Ended December 31, 2012 (2012 йил 31 декабр) 17 Sales Revenue (Сотишдан тушум ёки даромад) Sakes (Тушум) $ 3,300,000 17 Б.Хакимов мақоласи “Халқаро тажриба: Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот” “Молия” журнали 56

Less: Sales discounts (Айрилади: Сотиш бўйича нархни арзонлаштирилган қиймати) $ 100,000 Sales returns and allowances (қайтарилган товарлар қиймати) 200,000 300,000 Net sales revenue (Сотишдан соф тушум) 3,000,000 Cost of Goods Sold (Сотилган маҳсулот таннархи ёки сотиб олиш баҳоси) Merchandise inventoty, Jan. 1,2012 (Мавжуд таварларнинг қиймати, 1 яивар 2012 йил охирига (сана шартли олинган)) 50,000 Purchases (Сотиб олинган товарлар) $ 1,100,000 Less: purchase discounts (Сотиб олингантоварлар бўйича нархларни арзонлаштирилган қаймати) 40,000 Net purchase (Товарларнинг соф қиймати) 1,060,000 Freight and transportation-in (Фрахт ва транспорт харажатлари) 200,000 1,260,000 Total merchandise available for sale (Сотш учун мавжуд бўлган жами товарлар) 1,310,000 Less: Merchandise inventory. Dec. 31,2012 (Мавжуд товарларнинг қиймати, 31 декабрь 2012 йил ҳолатига (Сана шартли олинган) 110,000 Cost of Goods sold (Сотилган маҳсулот таннархи ёки сотиб олиш баҳоси) 1,200,000 57

Gross profit on sales (Сотишдан ялпи фойда) 1,800,000 Operating Expenses (Асосий фаолият харажатлари) Selling expenses (Сотиш харажатлари) Sales salaries and commissions (Сотиш учун тўловлар ва йиғимлар) 40,000 Sales office salaries (Сотувчиларга меҳнат ҳақи) 180,000 Travel and entertainment (Сафар ва ташриф харажатлари) 30,000 Advertising expense (Реклама харажатлари) 50,000 Freight and transportation-out (Фрахт ва транспорт харажатлари) 50,000 Shipping supplies and expense (Юклаб жўнатиш учун материал сарфлари ва харажатлар) 40,000 Postage and stationary (Почта ва девонхона харажатлари) 10,000 Depreciation of sales equipment (Сотиш фаолияти билан боғлиқ бўлган асосий воситаларнинг эскириши) 90,000 Telephone and Internet expense(Телефон ва интернет харажатлари) 10,000 500,000 Administrative expenses ( М аъмурий харажатлар) Officers’ salaries (Ходимлар учун иш ҳақи) 135,000 Office salaries (Идора учун сарфлар) 20,000 58

Legal and professional services (Ўрнатилган расмий талаб ва тартибларга кўра кўрсатилган ҳамда мутахассислик хизматлари учун сарфлар) 15,000 Utilities expenseт (Комунал хизматлар учун харажатлар) 35,000 Insurance expense (Суғурта харажатлари) 10,000 Depreciation of building (Бинонинг эскириши) 15,000 Depreciation of office equipment (Маъмуриятга тегишли ёки унга хизмат кўрсатган асосий воситаларнинг эскириши) 50,000 Stationery, supplies, and postage (Девонхона ва почта харажатлари) 10,000 Miscellaneous office expenses (Бошқа турли идора харажатлари) 10,000 300,000 800,000 Income from operations (Асосий фаолиятдан даромад) 1,000,0000 Other Revenues and Gains (Асосий бўлмаган фаолиятлардан даромад) Dividend revenue (Дивиденд) 200,000 Rental revenue (Ижарадан даромад) 100,000 300,000 1,300,000 Other Expenses and Losses (Асосий бўлмаган фаолиятлардан зарар) Interest on bonds and notes (Облигация ва векселлар бўйича фоизлар) 100,000 59

Иқтисодиёт субъектларининг мулкчилик ва ташкилий шакли, фаолия тури, катта-камчилиги, харажатлари ва даромадлари каби муҳим жиҳатларига кўра, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот шакли турли кўринишда ифодаланиши мумкин. Уларнинг шакиллари қуйидагилардан иборат: - Single-Step Income Statement ( Оддий таркибдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) - Multiple-Step Income Statement ( Мураккаб таркибдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) - Condensed Income Statement (Ихчам шаклдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) 3-шакл “Grant” company Income Statement ( Condensed ) ( Ихчам таркибдаги Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) For the Year Ended December 31, 2012 (2012 йил 31 декабр) 18 Net sales $ 3,00,000 Cost of Goods sold 1,200,000 Gross profit 1,800,000 Selling expenses (see Note D (D шархга қаралсин)) $ 500,000 Administrative expenses 300,000 800,000 Income from operations 1,000,000 Other Revenues and Gains 300,000 1,300,000 Other Expenses and Losses 100,000 Income before income tax 1,200,000 Income tax 240,000 18 Б.Хакимов мақоласи “Халқаро тажриба: Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот” “Молия” журнали 60

Net income for the year $ 960,000 Earnings per share $2,10 Ҳар бир алоҳида олинган ҳисобот шакллари ўз тузилиши ва таркибига кўра, бир-бирларидан фарқ қиладилар. Фикримизни ушбу корхона мисолида тушунтириб берамиз (Корхона номи, ҳисобот санаси ва унинг кўрсаткичлари шартли олинган). Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг оддий шакли ифодаланиши қуйидаги афзалликларга эга: жами даромад ва жами харажат кўрсаткичларини ҳисоблаш асосида соф фойда аниқланади, ҳисоб-китоб ишлари мураккаб тасниф касб этмайди; жами даромад ҳамда жами харажатларнинг таркиби йирик турдаги элементлардан иборат. Note D : Selling expenses (Сотиш харажатлари. D изоҳ.) 4- шакл Selling expenses (Сотиш харажатлари) Sales salaries and commissions (Сотиш учун тўловлар ва йиғимлар) $ 40,000 Sales office salaries (Сотувчиларга меҳнат ҳақи) 180,000 Travel and entertainment (Сафар ва ташриф харажатлари) 30,000 Advertising expense (Реклама харажатлари) 50,000 Freight and transportation-out (Фрахт ва транспорт харажатлари) 50,000 Shipping supplies and expense (Юклаб жўнатиш учун материал сарфлари ва харажатлар) 40,000 Postage and stationary (Почта ва девонхона харажатлари) 10,000 Depreciation of sales equipment 90,000 61

(Сотиш фаолияти билан боғлиқ бўлган асосий воситаларнинг эскириши) Telephone and Internet expense(Телефон ва интернет харажатлари) 10,000 Total selling expenses $ 500,000 Фойдаланувчилар учун молиявий натижаларнинг шакилланиши тўғрисида аналитик маълумотлар етарли эмаслиги мазкур ҳисобот шаклининг асосий камчилигидир. Оддий таркибдаги ҳисобот шаклидаги фарқли ўлароқ, мураккаб таркибдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда қайд этилган камчиликлар бартираф этилади. Мураккаб таркибдаги ҳисобот шаклидан кўриниб турибдики, корхона молиявий натижасининг шакилланиши, ҳар бир фаолия тури бўйича алоҳида бўлиб, фаолият турини ташкил этувчи моддалар ҳам аниқ кўрсатилади. Бу эса молиявий натижаларнинг шакилланиши тўғрисида кўпроқ ва тўлиқроқ маълумот бериб, уларни тасаввур қилиш имкониятини кенгайтиради. Бироқ кўрсаткичларнинг кўплиги ҳисобот тузишни мураккаблаштириб, унинг шакли катта ҳажмда бўлишини талаб этади. Юқорида такидланган икки ҳисобот шаклидан фарқли равишда корхоналар молиявий натижаларини ихчамлашганҳисобот шаклида ифодалаб, уни эълон қилиш мумкин. Ҳисобот шаклининг ушбу кўринишида молиявий натижаларнинг шакилланиши фаолият турларига ажратиб ифодаланади. Фаолият турини ташкил этувчи элементлар эса йирик модда тарзида кўрсатилади. Бу билан молиявий натижага таъсир этган ҳар бир моддани аниқ билиш имконияти юзага чиқарилади. Кўрсаткичлар йирик моддаларни ифодалаб бергани учун шакл ҳажми ҳам катта жой эгалламайди. 62

Йирик моддаларнинг таркиби тўғрисидаги кўрсаткичлар ҳисобот шаклига илова қилинадиган маълумотнома ва изоҳларга қўшимча равишда акс эттирилади. Шу ўринда такидлаб ўтмоқчимизки, хорижий хамкорлар ёки рақобитдош корхоналарнинг молиявий натижалари билан қизиқувчи мутахассислар мазкур турдаги ҳисоботнинг нима учун оддий, мураккаб ёки ихчам шаклда эълон қилинганлигига, субъектнинг фаолияттурларига, фаолият турини ташкил этувчи моддаларига, моддаларнинг нималардантаркиб топишига, ҳисоботга тегишли қўшимча маълумотларни қандай манбалардан олишга эътибор қаратишлари лозим. Зеро, маълумотларни илмий асосда тушиниш халқаро алоқаларда самарали бошқарувқарорларини қабул қилиш учун муҳим манба бўлади. Яна бир муҳим жиҳат. Иқтисодиёти ривожланган ёки тез ривожланаётган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш шу ҳолатни кўрсатмоқдаки, улар миллий иқтисодиётниривожлантириш учун халқаро тажрибалардан мақсадга мувофиқ ҳамда самарали фойдаланадилар. Натижада, муайян мамлакатда иқтисодий муносабатларнинг шакиллантирилиши, йўналтирилиши ва акс еттирилиши ҳам миллий, ҳам халқаро талаблар даражасида йўлга қўйилиши таъманланади. Келтириб ўтилган маълумотларни ўрганган ҳолда қуйидаги тажрибаларни бизнинг мамлакатимизда фаолият юритаётган корхоналарга қўллаш бир мунча қулайликлар келтириши мумкин. Мисол учун, соддалашган оддий таркибдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот шакли, унинг элементлари, ҳисоб-китоб ишларининг осонлиги кабилар кичик корхоналар учун қулайлигини намоён қилади. Демак, кичик корхоналар учун молиявий ҳисобот шакилларини ишлаб чиқиш ёки мавжудларини такомиллаштиришда унинг ижобий жиҳатларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 63

ХУЛОСА Мамлакатимиз иқтисодининг турли тармоқларида фаолият юритаётган кичик бизнес корхоналарининг янада ривожланиши, бозор рақобатига чидамлилигини ортириш, хўжалик фаолияти самарасининг ошиши бевосита бухгалтерия ҳисобининг ташкил қилиниши ва юритилишига боғлиқ. Ушбу битирув малакавий ишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда иқтисодий таҳлилни юритиш бўйича қуйидагича таклифлар келтирилган: 1. Кўпчилик корхоналар ўз штат таркибида алоҳида бухгалтерни сақлашга имконияти бўлмайди. Шунинг учун улар бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш ва юритиш учун четдан бухгалтер ёллашга ёки уларни етарлича шу соҳада билимга эга бўлмаган ҳолда бухгалтерия ҳисобини юргазиш ва ҳисобот тузишга ҳаракат қиладилар. Бунинг натижасида кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисобининг нотўғри юритилиши ва оқибатда корхона бошқарувининг самарасиз ташкил қилиниши, солиқларнинг нотўғри ҳисобланиши ҳолатлари амалиётда кўп учрамоқда. Чунки бухгалтерия ҳисобининг кичик корхоналарда тўғри ва самарали ташкил қилиниши корхона бошқарувчиларига ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархи, ишлаб чиқариш ҳажми, фойда ўзгаришини оператив бошқаришга ёрдам бериб, самарали бошқарув карорларини қабул қилишда муҳим ўрин тутади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисобини юқори малакали мутахассис-бухгалтер юритиши мақсадга мувофиқдир. Шунингдек кохонада алоҳида бухгалтерия бўлимини ташкил этиши ва уш бўлимдаги ходим ўз касбини етук мутахассиси бўлибгина қолмасдан олдиндан кўра билиш қобилиятига ҳам эга бўлишлиги талаб этилади. Бу рақобатдош бозор иқтисодийти талаби. 64

2. Кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликлари ҳисоб сиёсатида ёритиладиган асосий масалалардан бири бухгалтерия ҳисобининг ишчи счётлар режасидир. Ишчи счётлар режаси кичик бизнес субъектлари ва фермер хўжаликларнинг молиявий, статистик ва солиқ органларига тақдим қиладиган ҳисоботлари учун зарур бўлган маълумотларни шакллантириши зарур. Ушбу кичик корхоналарга тавсия қилинган счётлар режасига қўшимча равишда аналитик счётлар очиб ташлашлари уларнинг ишларини янада аниқлаштиради.Бундай қўшимча аналитик счётларни очиш нафақат тушунмовчиликларни бартараф этади балки, бухгалтернинг маълумотларни тўплаш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга ҳам ҳизмат қилади. 2. Маълумки, молиявий натижалар тўғрисидаги кўрсаткичлар иқтисодий субъектлар фаолиятининг муайян даврда эришилган ҳолатини ифода этади. уларнинг тизим ва хронологик тартибдаги уйғунлашган кўриниши ҳисобот шаклида ифодаланади. Молиявий ҳисобот шаклидаги кўрсаткичлар субъектнинг бизнес фаолияти самарадорлигини ўрганиш ва баҳолашда муҳим манба ҳисобланади. Ушбу молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тайёрлашни янада соддалаштириш мумкин. Мисол учун соддалашган оддий таркибдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот шакли, унинг элементлари, ҳисоб-китоб ишларининг осонлиги кабилар кичик корхоналар учун қулайлигини намоён қилади. Демак, кичик корхоналар учун молиявий ҳисобот шакилларини ишлаб чиқиш ёки мавжудларини такомиллаштиришда унинг ижобий жиҳатларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 65

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХА ТИ I. Ўзбeкистон Рeспубликаси қонунлари 1. Ўзбeкистон Рeспубликаси Конституцияси. –Тошкeнт: Ўзбeкистон, 2003. 2. Ўзбекисттон Республикаси солиқ кодекси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. 3. Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги ЎРҚ-313-сонли Қонуни. //Xалқ сўзи. -2011-№ 201. 31 декабрь. 4. Экспорт назорати тўғрисидаги Ўзбeкистон Рeспубликаси қонунининг 9 моддасига қўшимча киритиш ҳақида Ўзбeкистон Рeспубликаси қонуни-2006 йил 20 июн //Xалқ сўзи.-2006 йил 21 июн. № 118-1б. 5. Ўзбeкистон Рeспубликасининг «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги» ги қонуни. –Т.: 1996. II. Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнти фармонлари ва қарорлари 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги ПҚ-1675-сонли қарори билан солиқ қонунчилигига киритилган ўзгаришлар. – Т.: 2012. 7. Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилишини рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида: Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнтининг Фармони. 2012 йил 10 апрель. //Xалқ сўзи- 2012 йил 11апрель. № 70 (5490) -1б. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2009 йилда маҳсулот экспортини рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги 66

ПҚ-1092-сонли қарори. 2009 йил 8 апрель //Xалқ сўзи-2009 йил 9 апрель. № 68 -1б. III.Ўзбeкистон Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари 9. Ўзбeкистон Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг “Экспорт қилувчи корxоналарни молиявий ва крeдит йўли билан қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 290-сонли қарори. –Т.: 31.12.2008й 10. Ўзбeкистон Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг “Иқтисодиётнинг рeал сeктори соҳасида корxоналарни ва инвeстицион фаолликни крeдит йўли билан қўллаб-қувватлашни таъминлаш масалаларини кўриб чиқиш тартиби тўғрисида” 288-сонли қарори. –Т.: 31.12.2008й. 11. Элeктрон тижоратни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида: Ўзбeкистон Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамаси Мажлиси Қарори. 2007 йил 30 январ, 21-сон. //Ўзбeкистон Рeспубликаси молиявий қонунлари.-2007. И- 3.-29б. IV. Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнти асарлари 12. И.Каримов. Жаxон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбeкистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: “Ўзбeкистон”. 2009й. -56 бeт 13. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2012 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади”мавзусидаги маърузаси. // “Халқ сўзи” газетаси, 2012 йил 20 январ, № 14 (5434) 14. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим усувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг “Бош мақсадимиз- кенг кўламли ислоҳатлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” мавзусидаги марузаси. 2013 йил 18 январ. 67

15. Мамлакатимизни модeрнизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Прeзидeнт Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. // “Халқ сўзи” газетаси, 2009 йил 14 фeврал, № 33-34 (4696-4697) 16. Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. //Xалқ сўзи, 2008 йил 9 фeврал, 28-сони. V. Ўқув қўлланмалар 17. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт. - 2012. – 282 бет. 18. Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнти Ислом Каримовнинг “Жаxон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбeкистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Тузувчилар: Б.Ю. Xодиeв, А.Ш.Бeкмуродов, У.В.Ғофуров, Б.К.Туxлиeв. –Т.: Иқтисодиёт, 2009. -120 б. 19. Абдукаримов И.ИТ. Молиявий ҳисоботни ўқиш ва таҳлил қилиш йўллари. – Т. Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 1999й. 20. Бухгалтерия ҳисоби ва унинг хусусиятлари. – Т.: Иқтисодийт ва ҳуқуқ дунёси, 1999й . 21. Бобожонов О. “Молиявий ҳисоб”. – Т.: “Шарқ” 2000 22. Иткин Ю.М., Сотволдиев А.С. Замонавий бухгалтерия ҳисоби.- Т.: 2002й 23. Каримов А.А., Исломов.Ф.Р., Авлоқулов А.З “Бухгалтерия ҳисоби” “Шарқ”. Т.- 2004 24. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т., Якубов У.Қ., “Бошқа тармоқларда иқтисодий таҳлил хусусиятлари”. – Т.: 2004й 68

25. Ибрагимов А.Т., Рахимов М.Ю. “Бошқарув таҳлили”. – Т.; 2004 26. Ҳакимов Б.Ж., ва бошқалар. “Иқтисодий таҳлил назарияси”. – Т.; “Иқтисод-молия” нашриёти, 2012й 27. Ваҳобов А.В., Ишонқулов Н.Ф., Иброҳимов А.Т. “Молиявий ва бошқарув таҳлили” Т.: “Иқтисод-молия” 2013й VI. Газeта ва журналлар 28. Халқ сўзи” газетаси 2011-2012-2013 йил сонлари. 29. Иқтисодиёт ва таълим 2010-2011 йил сонлари 30. «Ўзбeкистон иқтисодий аxборотномаси» журнал. –Т.: 2011-2012 йиллар VII . Статистика тўпламлари маълумотлари 31. Ўзбекистон Республикасининг 2011 йилдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш бўйича якунлари. – Т.: Давлат статистика қўмитаси. 2012. VIII . Интeрнeт сайтлари 32. www. lex .uz –Ўзбeкистон Рeспубликаси Солиқ қўмитаси сайти. 33. www.press-service.uz –Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнтининг Матбуот xизмати расмий сайти. 34. www.stat.uz –Ўзбeкистон Рeспубликаси статистика қўмитасининг расмий сайти. 35. www.UzA.Uz –Ўзбeкистон миллий аxборот агeнтлиги расмий сайти. 36. www.review.uz – “Eкономичeскоe обозрeниe” журналининг расмий сайти. 37. www.cer.uz – Иқтисодий тадқиқотлар Марказининг расмий сайти. 38. www.uzreport.com – бизнeс аxборотлари портали. 69

O'xshashlar

Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожланиш йўналишлари

Сут ва сут маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ҳамда аудити

Акциядорлик жамиятларида инвестициялар ҳисоби ва аудитини такомиллаштириш масалалари (Қашқадарё вилояти “Бешкент пахта тозалаш” АЖ мисолида)

Корхоналарда молиявий хисоб юритиш хусусиятлари

Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш