Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5631.5 KB

Ko'chirib olish

Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш 5340900 – “Бухгалтерия ҳисоби ва аудит” таълим йўналиши бакалавр даражасини олиш учун ёзилган БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

МУНДАРИЖА Кириш.......................................................................................... 3 I -БОБ Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашнинг назарий асослари ..................................... 8 1.1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари тавсифи....................................................................... 8 1.2. Аудиторлик касбига малакавий талаблар ни белгилаш ва у ни лицензиялаш нинг мақсади, аҳамияти ва мавжуд муаммолар. 1 7 II -БОБ Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашнинг амалдаги ҳолати............... 2 6 2.1. Аудитор малака сертификатини олишга қўйилган талаблар, унинг амал қилиш муддатини узайтириш ва бекор қилиш тартиби........................................................................................ 2 6 2.2. Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш тартиби ва аудиторлик ташкилотларига қўйилган талаблар............. ....... 3 8 III -БОБ . Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашни такомиллаштириш масалалари.................................................................................. 4 5 3.1. Аудитор ларга малака сертификатини бериш тартиби ва уни мукаммалаштириш масалалари..................... ........... .............. 4 5 3.2. Аудиторлик фаолиятини лицензиялашда хориж тажрибаси ва уни такомиллаштириш йўналишлари.................................. 51 Хулоса.......................................................................................... 62 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати..................................... 6 6 Иловалар...................................................................................... 6 9 2

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Маълумки, “Глобал жаҳон иқтисодиётида ҳали-бери сақланиб қолаётган жиддий муаммоларга қарамасдан, 2012 йилда Ўзбекистон ўз иқтисодиётини барқарор суръатлар билан ривожлантиришни давом эттирди, аҳоли турмуш даражасини изчил юксалтиришни таъминлади, дунё бозоридаги ўз позициясини мустаҳкамлади. Бу даврда мамлакатимиз ялпи ички маҳсулоти 8,2 фоизга ўсди, саноат ишлаб чиқариш ҳажми 7,7 фоизга, қишлоқ хўжалиги 7 фоизга, чакана савдо айланмаси ҳажми 13,9 фоизга ошди. Макроиқтисодий барқарорлик ва иқтисодиётнинг мутаносиблиги таъминланди” 1 . Мамлакатимизда аудиторлик фаолиятининг ривожланиши анча мураккаб ва қийин, кўплаб жиҳатлари бўйича эса суст ҳамда зиддиятли кечмоқда Бундай ҳолатнин сабаблари аудиторлик фирмаларида бухгалтерия ҳисобининг назарий масалалари, ҳуқуқий-меъёрий ҳамда тизимли тартибга солишнинг бошқа имкониятлари етарли даражада амалиётда ишлатилмаяпти. Ҳозирги кунда хўжалик юритувчи субъектлар молия-хўжалик фаолиятининг молиявий ҳисоботларда акс эттирилган натижаларни баҳолаш масалаларига янгича, замонавий ёндашув услублари жуда ҳам зарур. Бу мавжуд назарий, ташкилий – ҳуқуқий асослари ва амалий муаммолар бўйича аудиторлик фаолиятининг сифатини ошириш, ҳамда Республикамизда ташқи ва ички аудит текширувларини замонавий даражада ташкил қилиш ва уни ривожантириш борасида чуқур тадқиқотлар ўтқазишни тақозо этмоқда. Бир томондан, аудиторлик фаолиятининг халқаро тажрибаларига тизимли ёндашиш, уларни чуқур таҳлил қилиш, бошқа томондан бозор иқтисодиётининг жаҳон ҳам жамиятида эътироф этилган ўзбек моделининг хусусиятлари тўғрисидаги билимларимиздан максимал фойдаланган ҳолда, иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида молиявий ҳисобот ахборотларидан фойдаланувчилар учун назоратнинг махсус ташкилий шакли – аудитни 1 “ Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш ” номли Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси . 18 январь 2013 йил. Т.: “Ўзбекистон”. 5 - бет. 3

истиқболли ривожлантириш зарурлиги аён бўлмоқда. Булар ўз навбатида мавзунинг долзарблигини белгилайди. Хозирги пайтда аудиторлик касби, дунёда энг обрўли ва энг даромадли касблардан бирига айланди. Шунинг учун хисоб-китоб сохасида маълум билим ва тажрибага эга бўлган ва ҳатто эга бўлмаган мутахассислар ҳам шу фаолият йуналишида уз кучларини синаб куришга харакат килмокдалар. Лекин шу билан биргаликда бу фаолият йуналиши ута нозик ва таваккалчилик даражаси юкори бўлган ишлардан бири хисобланади. Чунки сифатсиз тарзда курсатилган аудиторлик хизмати шу ишни амалга оширган кимсага жуда сезиларли маънавий ва моддий зарар етказиши ва хатто озодликдан махрум килиш жазосигача олиб бориши мумкин. Ю қ о р и д а к е л т и р и б ў т и л г а н ф и к р л а р аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашни такомиллаштириш мавзусининг долзарблиги ва а ҳ а м и я т л и э к а н л и г и н и ҳ а м д а б и т и р у в м а л а к а в и й и ш и о б ъ е к т и с и ф а т и д а т ў ғ р и танланганлигини эътироф этиш мумкин. Тадқиқот объекти ва предмети, мақсади ва вазифалари. Тадқиқот объекти сифатида мамлакатимизда фаолият юритаётган аудиторлик ташкилотлари ва улар фаолиятини лицензиялашга оид маълумотлар танлаб олинди. Тадқиқотнинг предмети бўлиб, аудиторлик касбининг малакавий талаблари ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш ҳамда уни такомиллаштириш масалаларини ўрганиш ҳисобланади. Битирув малакавий ишининг мақсади – аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш нинг назарий, амалий жиҳатларини ўрганиш ҳамда уни мукаммаллаштириш масалаларини ўрганишд ан иборатдир. Демак, битирув малакавий иши мавзусининг моҳиятини очиб бериш учун малакавий ишимизда қуйидаги вазифаларни ўрганишни мақсад килиб олганмиз: 4

- Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятининг моҳияти, мақсади, вазифалари ва уни ташкил этиш хусусиятларини ўрганиш; - аудиторлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асосларини тадқиқ этиш; - аудиторлик касбига малакавий талабларнинг мазмуни, аудиторлик малака сертификатини олиш тартиби ва унга қуйилган талабларни ўрганиш; - аудиторлик ташкилотларини лицензиялаш тартиби ва унга қуйилган талабларни тадқиқ этиш; - аудитор ва аудиторлик ташкилотларининг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва жавобгарликлари ҳамда уларнинг бажарилишини тартибга солиш йуналишларини батафсил ўрганиш; - аудит иш сифатини назорат килиш хусусиятларининг моҳиятини очиб бериш ва уларни тадқиқ этиш. Бу вазифалардан кўриниб турибдики, аудиторлик фаолиятини самарали ташкил этиш ва ўтказиш учун аудиторлик касбининг малакавий ва ахлокий талабларнинг чукур ўрганиш, амалиётга тадқиқ этиш ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш тартибини мукаммал тадқиқ этиш бугунги кундаги долзарб масалалардан биридир. Мавзунинг назарий - амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишида аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш бўйича келтирилган хулоса ва таклифлардан республикамизда аудиторлик фаолиятини лицензиялашни такомиллаштиришда фойдаланиш ҳамда битирув малакавий ишидаги кўпгина назарий қоидаларни ўрта махсус ўқув юртларида «Аудит» фанини ўқитиш жараёнига тадбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти унинг асосий натижаларини аудиторлик касбининг малакавий талабларини белгилашда ва мазкур фаолиятни лицензиялаш бўйича услубий тавсияларни ишлаб чиқишда қўллаш мумкинлиги билан белгиланади. Бундан ташқари, тадқиқот натижалари аудиторлик касбининг малакавий талабларини ўрганиш ва мазкур фаолиятни 5

лицензиялашни такомиллаштириш бўйича ахборотларнинг тўлиқ, аниқ ва батафсил акс эттирилишини таъминлайди. БМИ таркибининг қисқача тавсифи. Битирув малакавий иш кириш қисми, мазмунан боғланган учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар руйхати ва иловалардан иборат. Хусусан, битирув малакавий иши мавзусининг моҳиятини очиб беришда бухгалтерия ҳисоби ва аудитга оид Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Президент асарлари, илмий мақолалар, чет эл адабиётлари ва интернет маълумотларидан кенг фойдаланилган. Шу билан бирга битирув малакавий иши чизмалар, схемалар ва жадваллар билан бойитилган. Битирув малакавий ишининг кириш қисмида муаллиф томонидан битирув малакавий ишининг долзарблиги, тадқиқот объекти, предмети, мақсади, вазифалари ҳамда ишнинг назарий ва амалий аҳамияти батафсил баён этилган. Битирув малакавий ишининг I бобида иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашнинг назарий асослари хусусида фикр юритилган бўлиб, унда аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашнинг аҳамияти ва зарурлиги, хорижий давлатларда аудиторлик ташкилотлари, аудиторларнинг фаолияти ва уларга қўйиладиган талаблар ҳамда мазкур фаолиятнинг ташкилий ҳамда меъёрий-ҳуқуқий асослари тавсифи аниқ ва равон тилда очиб берилган . Малакавий ишининг II бобида Ўзбекистонда аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш тартибининг амалий жиҳатлари ҳақида фикр юритилган бўлиб, мазкур бобда аудитор малака сертификатини олишга қўйилган талаблар, унинг амал қилиш муддатини узайтириш ва бекор қилиш тартиби ҳамда аудиторлик ташкилотларини лицензиялаш тартиби батафсил ўрганилган. Битирув малакавий ишининг III боби аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашни такомиллаштириш 6

масалаларига бағишланган бўлиб, аудиторлик касбига малакавий талабларни белгилаш ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашда хориж тажрибаси ва уни такомиллаштириш масалалари талаб даражасида баён этилган. Хулоса қисмида битирув малакавий ишининг натижалари бўйича аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялашни такомиллаштиришга қаратилган хулосалар қилиниб, таклиф ва тавсиялар умумлаштирилган. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалар белгиланган талаб даражасида келтириб ўтилган. 7

I БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА АУДИТОРЛИК КАСБИГА МАЛАКАВИЙ ТАЛАБЛАР ВА АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ЛИЦЕНЗИЯЛАШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари тавсифи Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришда иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш натижасида бизнесни мувафаққиятли ривожлантиришга ёрдам берадиган, хўжлик юритувчи субъектлар молиявий ҳисоботларининг ишончлиги тўғрисида хулоса берадиган ҳамда ҳисоботни яхшилаш мақсадида уларга маслаҳат, йўл-йўриқ ва бошқа турлардаги амалий ёрдам кўрсатадиган профессионал хизматнинг янги шакли – аудиторлик фаолиятига эҳтиёж кучаймоқда. Дарҳақиқат, Президентимиз И.А.Каримов томонидан қайд этилганидек, «…бизни аудит тизимининг ҳозирги аҳволи қониқтирмайди, чунки у ҳали – бери бизнес самарадорлигини реал баҳолашнинг зарур воситасига айлангани йўқ. Бу сектор шунчаки расмиятчилик учун ишламоқда ва ҳозирги кунга қадар молия бозорида етарли ишонч қозона олмаяпти» 2 . Аудиторлик фаолиятини ривожлантириш эса кўп жиҳатдан назарий, ҳуқуқий-меъёрий, амалий ташкил этиш жиҳатларини илмий асосланган ҳолда такомиллаштиришга боғлиқ. Бу борада сўнги йилларда аудиторлик фаолиятини шакллантириш ва ривожлантириш бўйича қатор ижобий ишлар амалга оширилди. Жумладан, мамлакатимизда аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматларни ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида» 4- апрель 2007 йил 615-қарори қабул қилинди бошқа қатор меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди. Натижада, аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи 2 Каримов И.А. Демократик ҳуқуқий давлат, эркин иқтисодиёт талабларини тўлиқ жорий этиш, фуқаролик жамияти асосларини қуриш – фаровон ҳаётимиз гаровидир. Т.: “Ўзбекистон”. 2010 й. 8

учун аттестация ўтказиш тартиби ва аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун лицензия бериш тартиблари аниқланди. Шунингдек, мамалакатимизда хўжалик субеътларининг ўтган йилги молиявий фаолияти ва уларнинг барқарорлигига аниқ баҳо беришимиз асосида уларнинг келажакдаги истиқболларини белгилашга шароит яратишимиз лозим. Мамлакатимизда 1992 йил 9 декабрда биринчи марта меъёрий ҳужжатларда аудит сўзи тилга олинди ва аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизимини ривожалантириш йўлида халқаро аудит тажрибаси ва ривожланишига таяниб бир неча босқичлар босиб ўтилди. Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизимининг биринчи (юқори) поғонасида “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги Қонун (янги таҳрири) туради. Қонун Олий Мажлиснинг 2000 йил 26 майдаги қарорига мувофиқ қабул қилинган ва 29 моддадан иборат. Ушбу Қонунини амалга ошириш мақсадида қабул қилинган ҳукумат қарорларини ҳам ушбу тизимнинг биринчи поғонасига киритиш мумкин. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизими ҳукматнинг юқори органлари томонидан ишлаб чиқилган меъёрий-норматив қонун ҳужжатлари асосида тартибга солинади ва у қуйидагича кўринишга эга (3-чизма): Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизимининг биринчи (юқори) поғонасида Ўзбекистон Республика-сининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуни (янги таҳрири) туради. Ушбу Қонун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 26 майдаги қарорига мувофиқ қабул қилинган бўлиб, 29 моддадан иборатдир. 9

Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизими Ў збекист о н Республикаси Конституцияси “ А удитор л и к фаолияти тўғрисидаги » Ўзбекистон Республикаси Қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Қарорлари ва бошқа ҳужжатлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишлари Ў збекист о н Республикаси Молия Вазирлиги тасдиқлаган аудиторлик фаолиятининг миллий стандартлари, низомлари, йўриқномалари ва қоидалари Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тасдиқланган мустақил банк аудити ўтказишга қўйилган талаблари бўйича меъёрий ҳужжатлари 1-чизма . Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизими 3 Ушбу тизимнинг биринчи поғонасига «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга ошириш мақсадида қабул қилинган ҳукумат қарорларини ҳам киритиш мумкин. Жумладан, 2000 йил 22 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 365-сонли «Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текширишларининг аҳамиятини ошириш тўғрисида»ги Қарор қабул қилинди. Шунингдек, ушбу қарорга мувофиқ «Аудиторлик хулосаларини солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидан ҳисобга олиш тартиби тўғрисидаги Низом», «мажбурий аудиторлик текшируви ўтказишдан бўйин товлаганлиги учун хўжалик юритувчи субъектлардан жарима ундириш тартиби тўғрисидаги Низом» ва «аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторлик ташкилотларига лицензия бериш тўғрисидаги Низом» тасдиқланган. Ушбу қарорга мувофиқ 3 Чизма муаллиф томонидан тайёрланди. 10

ижобий аудиторлик хулосаси мавжудлиги хўжалик юритувчи субъектининг молия-хўжалик фаолияти солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидан охирги текшириш ўтказилгандан кейин камида 24 ойдан олдин текширилмаслиги учун асос ҳисобланади. Бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисобот тузиш аудиторлик ташкилоти томонидан амалга ошириладиган микрофирмаларнинг молия-хўжалик фаолияти солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидан тегишли аудиторлик ташкилоти албатта жалб қилинган ҳолда текширилади. Бунда молиявий ҳисоботнинг тўғрилиги учун аудиторлик ташкилоти жавоб беради. Қарорнинг 3-бандига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги аудиторлик фаолиятини лицензиялаш махсус ваколатли давлат органи этиб тасдиқланган ва унга қуйидаги функциялар юклатилган:  ўз ваколатлари доирасида аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи меъёрий ҳужжатларни, шу жумладан аудиторлик фаолиятининг миллий стандартларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш;  аудиторлик ташкилотлари томонидан лицензия талаблари ва шартларига риоя қилинишини назорат қилиш;  аудиторларнинг республика жамоат бирлашмаси билан келишган ҳолда аудиторлар малака сертификатини олиш учун ўқитиш дастурларини ва малака имтиҳонлари топшириш тартибини тасдиқлаш;  аудиторлик фаолиятини амалга оширишга берилган лицензиянинг, аудиторлар малака сертификатининг амал қилишини тўхтатиб туриш, тўхтатиш ва бекор қилиш;  малака сертификатига эга бўлган аудиторлар реестрини ва аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун берилган лицензияга эга бўлган аудиторлик ташкилотлари ҳисобини юритиш. Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизимининг иккинчи поғонаси – аудиторлик фаолиятининг миллий стандартларини (АФМС) ва бошқа меъёрий ҳужжатларни ўз ичига олади. Аудиторлик фаолияти миллий стандартлари (АФМС) – бу барча аудиторлик ташкилотлари ўзларининг 11

профессионал фаолиятлари жараёнида риоя қилишлари лозим бўлган ягона асосий тамоиллардир. Стандартлар Ўзбекистон Республикаси Молиявий Вазирлигида Бухгалтерия ҳисоби, ҳисоботи ва аудит услубиёти бошқармаси томонидан ишлаб чиқилиб тасдиқланади ва Адлия Вазирлигида рўйхатга олинади. Ўзбекистон Республикаси Аудиторлик фаолияти Миллий Стандартлари (АФМС) Аудитнинг Халқаро Стандартлари – АХС ( International Standards of Auditing - ISAS ) негизида ишлаб чиқилади ва асосан аудиторлик текширувларини ўтказиш қоидаларини белгилайди. Бу қоидалар молия-хў-жалик фаолиятининг барча субъектларида бир хил қўлланилади. Аудиторлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида аудиторлик стандартларига риоя қилиш аудит сифатини ва унинг натижалари ишончлилигини кафолатлайди. Аудиторлик стандартларининг аҳамияти қуйидагилардан иборат:  уларга риоя қилинганда аудиторлик текширувларининг юқори сифатли бўлиши таъминланади;  аудиторлик амалиётига янги илмий ютуқларни жорий қилишга ёрдам беради;  муайян вазиятларда аудиторлар қандай иш тутишларини белгилаб беради.. Учинчи поғона - стандартларни тадбиқ қилиш учун зарур ҳужжатлар тўплами, яъни аудиторлик ташкилотининг ички ишчи стандартларидан иборат. Бу ҳужжатлар стандартларни қўллаш ва стандартлар асосида аудиторлик фаолиятини ташкил этишга доир маълумотларни ўз ичига олади. Таъкидлаш жоизки, мустақилликка дастлабки йиллари Республикамизда аудиторлик фаолиятида тубдан янги бўлган ҳуқуқий – меёрий қонунчилик базаси яратилди. Ушбу яратилган база мамлакатимизда аудиторлик фаолиятини ривожлантиришда муҳим босқичларини босиб ўтишга асос бўлди. 12

Иқтисод фанлари номзоди, доцент Р.Д.Дўсмуратовнинг таъкидлашича, республикамизда аудиторлик фаолиятини меъёрий-ҳуқуқий тартибга солишнинг ривожланиши қуйидаги уч босқичга эга(1-жадвал): 1-жадвал Республикамизда аудиторлик фаолиятини меъёрий-ҳуқуқий тартибга солиш тизимининг ривожланиш босқичлари 4 Босқичлар Давр Қисқача тавсифи I-босқич 1990-1993 йиллар 90-йилларнинг бошидан 1993 йилгача, яъни 1992 йил 9 декабрда “Аудиторлик фаолияти тўғрисида” қонун қабул қилингунгача II-босқич 1993-2000 йиллар Аудиторлик фаолияти миллий стандартлари (АФМС) ишлаб чиқила бошланди. 2000 йил 26 майда “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрири ва 2000 йил 20 сентябрда Вазирлар маҳкамасининг 365-сонли “Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текширувларининг аҳамиятини ошириш тўғрисида”ги қарори ва бошқалар; Ш-босқич 2001 йилдан ҳозиргача Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелда ПҚ-615- сонли “Аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ва улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида”ги қарори; 2007 йил 17 сентябрда “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида қонун қабул қилинди; Янги аудиторлик миллий стандартлари ва уларга тенглаштирилган меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилмоқда; Мамлакатимизда аудиторлик фаолиятини ҳуқуқий-меъёрий тартибга солиш соҳасидаги муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳамда аудиторлик фаолиятини юритишдаги тартибларни кескин ўзгариши ва ривожланишига туртки бўлган меъёрий ҳужжатлари қабул қилинганлигига қараб тадқиқот натижасида биз аудиторлик фаолияти ривожланишининг қуйидаги тўрт босқичини белгилашга муваффақ бўлдик(2-чизма). 2-Чизма. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ривожланиш босқичлари 5 4 Дўсмуратов Р.Д. Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятининг шаклланиши ва унинг услубиётини такомиллаштириш: и.ф.д. илмий даражасини олиш учун диссертация автореферати .Тошкент – 2008.-51б. 5 Жадвал муаллиф томонидан тайёрланди. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ривожланиш босқичлари I - босқич II - босқич III - босқич 1992 йил – 1999 йил 2000 йил – 2007 йил 2007 йил – 2010 йил IV - босқич 20 11 йил – ҳозирга қадар 13

Қуйида ҳар бир босқични батафсил тавсифлашга ҳаракат қиламиз. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ташкил қилишдаги дастлабки босқичларидан биринчиси, уни келажакда ривожланиши ва истқболини яратиш мақсадида 1992 йил 9 декабрда “Аудиторлик фаолияти тўғрисда”ги қонун қабул қилинди. Аудиторлик фаолиятини ривожланишининг биринчи босқичи 1992 йил “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши билан бошланди. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг иккинчи босқичи 26 май 2000 йилда “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрирда чоп этилиши бўлди. Янги таҳрирдаги “Аудиторлик фаолият тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунида кўзда тутилган Аудиторлик фаолиятининг тартибга солиш механизмларини амалга ошириш, шунингдек аудиторлик текширувларининг ролини ва ҳуқуқий мақомини мустаҳкамлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 22 сентябрь 2000 йилда 365-сонли “Аудиторлик фаолиятни такомиллаштириш ва аудиторлик текширишларнинг аҳамиятини ошириш тўғрисида”ги қарори қабул қилинган эди, бунга мувофиқ аудиторлик фаолиятини лицензиялаш ва тартибга солиш махсус органи ваколати Республика Молия вазирлигига бириктирилган эди, банкларда аудиторлик фаолияти қисми учун эса – Марказий Банк махсус орган этиб тайинланган эди. Шунингдек юқорида таъкидлаб ўтилган қарор билан биргаликда солиқ ва бошқа назорат қилувчи органлар томонидан аудиторлик хулосаларини рўйхатга олиш тартиби тўғрисидаги Йўриқнома, мажбурий аудиторлик текширувилари ўтқазилишидан бош тортган хўжалик юритувчи субеъктлардан жарималарни ундириш тўғрисидаги Йўриқнома ва аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторлик ташкилотларига лицензия бериш тўғрисидаги йўриқномалар ҳам тасдиқланган эди. Молия вазирлиги орқали аудиторлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиниши қўйидагиларни назарда тутади: 14

 меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш, аудиторлик фаолиятини тартибга солиш, шу жумладан миллий аудиторлик фаолияти стандартларини ҳам ишлаб чиқиш;  аудиторлик ташкилотларида лицензия шартлари ва талабларига риоя қилинишини назорат қилиш, лицензия шартномаларини амалга ошириш.  аудиторлик малака сертификатини олишга даъвогарлар учун малакавий талабларни ўрнатиш;  аудиторлик малака сертификатини олиш учун аудиторларни ўқитиш дастури ва малака имтихонини топшириш тартиби бўйича республика жамоат бирлашмасининг келишувини тасдиқлаш;  аудиторлик малака сертификатини олиш ҳуқуқи аудиторлар квалификацион имтиҳони респупблика жамоат бирлашмаси қатнашчилари томонидан ўтқазилиши;  аудиторлик фаолиятини амалга оширишда лицензияни тўхтатиб туриш ва бекор қилиш;  бекор қилинган ва тўхтатиб турилган аудиторлик малака сертификати фаолиятини қайта бериш;  аудиторлик фаолиятини амалга оширишда лицензияси бўлган, аудиторлик ташкилоти ҳисобида ва малака сертификатига эга бўлган аудиторлани аудиторлар реестирига киритиш. Банкларда аудиторлик текширувларини ўт к азиш масалалари Марказий банк томонидан тартибга солинади. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ аудиторлик текширувлари мажбурий ва ташаббус тарзидаги шаклларда амалга оширилади. Мамлакатимизда кичик бизнес ва тадбиркорлик тизимлари томонидан уларга бўлган ишончни ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелдаги ПҚ-615 сонли “Аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ва улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Юқорида таъкидлаб ўтилган қарорнинг 15

қабул қилиниши мамлакатимизда аудторлик фаолиятини келажакда ривожлантириш ва такомиллаштириш ҳамда уни ислоҳ этиш йўлида учинчи босқичининг бошланиши бўлиб хизмат қилди. Аудиторлик фаолиятини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг ушбу босқичидаги муҳим йўналишларидан бири бўлиб Ўзбекистон Республикаси Президентининг 27 сентябрь 2006 йилдаги 475-сонли “Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорининг қабул қилиниши ҳисобланади. Шундай қилиб, юқоридаги қарорда қуйидагилар кўзда тутилган, яъни 2007 йил 1 январдан бошлаб активларининг баланс қиймати 1 млрд. сўмдан ортиқ бўлган корхоналарда ички аудит ташкил этилиши лозим бўлиб, у кузатув кенгаши томонидан тайинланади ва ўз навбатида унга ҳисобот берувчи ҳисобланади ва шунингдек устав капиталида давлат акциялари пакети(улуши) 50 фоиздан ортиқ бўлган корхоналарда ташқи аудитни ўтказиш учун аудиторлик ташкилотлари, Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш қўмитаси ва Молия вазирлиги томонидан аниқланадиган рўйхатга мувофиқ танлов асосида танлаб олинади. Аудиторлик фаолиятини ҳуқуқий ривожланишнинг тўртинчи босқичи Ўзбекистон Республикасида аудитни ислоҳ қилишни янада чуқурлаштириш, шунингдек аудиторлик компанияларини келгусида аҳамиятини ошириш ва ривожлантириш, халқаро норма ва стандартларга мувофиқ тарзда уларнинг барқарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, улар томонидан кўрсатиладиган хизматлар сафини кенгайтириш мақсадида 2010 йил 26 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1438-сонли қарори билан Республикада 2011-2015-йилларда аудиторлик хизматларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тасдиқлаши билан бошланди. Аудиторлик текширувини сифатсиз ўтказганлик ёки лозим даражада ўтказмаганлик оқибатида хўжалик юритувчи субъектга ва (ёки) аудиторлик текширувининг буюртмачисига етказилган зарар, шу жумладан бой берилган фойда, қонун хужжатларида белгиланган тартибда қопланиши шарт. Бундан 16

кўринадики аудиторлик ташкилоти ва аудиторларнинг хўжалик юритувчи субъектларда аудиторлик текширувлари ўтказиш даврида молиявий ҳисобот ва бошқа молиявий ахборот тўғрилиги сифатли аудиторлик текширишларни амалга ошириш билан белгиланади. Юқоридаги таклифларни умулаштирган ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, бизнинг Республикамизда аудиторлик ва унга ёндош бўлган профессионал хизматларга талаб ва қизиқишлар ошиб боради, бу эса ўз навбатида Ўзбекистон Республикасини келажакда халқаро аудиторлик хизматлари бозорида миллий аудиторлик фаолиятимиз мувофаққиятини ишончлилигини таъминлайди. 1.2. Аудиторлик касбига малакавий талаблар ни белгилаш ва у ни лицензиялаш нинг мақсади, аҳамияти ва мавжуд муаммолар Ўзбекистон мустақиллиги йилларида юз берган жиддий ўзгартиришлар жумласига, шубҳасиз, мамлакатда аудит институтининг барпо этилиши ва ривожлантирилиши киради. Буни кўп жиҳатдан Ўзбекистон Республикасининг халқаро амалиётда қабул қилинган ҳисобга олиш ва статистика тизимига ўтиш давлат дастури олдиндан белгилаб қўйган эди. Аудит соҳасидаги давлат сиёсати ушбу фаолиятни мустаҳкамлаш ва кенгайтиришга, аудиторлик хизматлари сифатини оширишга йўналтирилган. Аудит соҳасини ислоҳ қилишдан мақсад хўжалик юритувчи субъектлар молиявий аҳволи ва фаолиятининг молиявий натижалари тўғрисида ишончли ахборот билан таъминлаш бўлиб, бундай ахборотсиз чет эллик ҳамкорларнинг ишончига эришиб бўлмайди. Бугунги кунда аудит тизими миллий иқтисодиёт молиявий соҳасининг ажралмас қисмига айланди. Молия тизимини изчил ислоҳ қилиш ва бозор инфратузилмасини такомиллаштириш натижасида республикада аудиторлик фаолиятининг қонунчилик-ҳуқуқий асоси яратилди, уни ривожлантиришни жадаллаштириш учун таъсирчан иқтисодий омиллар ҳамда солиқ имтиёзлари 17

ва преференциялари қўлланмоқда, аудиторлик фаолиятини амалга оширишга лицензиялар бериш тизими жиддий равишда соддалаштирилди ва эркинлаштирилди. Хусусан, улар энди амал қилиш муддати чекланмасдан берилади. Йўл қўйилган ҳуқуқбузарликлар учун уларнинг амал қилиш муддатини бекор қилиш тўғрисидаги қарорлар фақат суд томонидан қабул қилинади. Аудиторлик ташкилотлари 2017 йилнинг 1 январигача фойда солиғи, ягона солиқ тўловини тўлашдан озод қилинганлар. Аудиторлик ташкилотларининг масъулиятини кучайтириш, фаолиятини рағбатлантириш ва хизмат сифатини ошириш, тартибга солишнинг самарали усулларини жорий этиш, аудиторлик хизматлари бозорида ноҳалол рақобатни бартараф этиш учун:  2008 йилнинг 1 январидан аудиторлик текширувларининг турига боғлиқ ҳолда аудиторлик фаолиятига лицензияларни табақалаштириш тизими жорий этилди;  аудиторлик ташкилотларининг биргина хўжалик юритувчи субъектда 3 йилдан кўп вақт кетма-кет аудиторлик текширувларини ўтказиши тақиқланди;  аудиторлик ташкилотлари ва аудиторларнинг жавобгарлигини, улар тақдим этадиган хизматларнинг сифатини оширишга йўналтирилган қўшимча лицензия талаблари ва шартлари белгиланди;  аудитор аудиторлик фаолиятини амалга ошириш ва фақат битта аудиторлик ташкилотининг муассиси бўлишга ҳақли;  аудиторлик ташкилотлари аудиторлар иш сифатининг ички стандартларига эга бўлишлари шарт;  аудиторлик ташкилотининг лицензияси ва аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш учун асослар қайтадан кўриб чиқилди;  аудиторлик ташкилотининг раҳбари 3 йилда бир марта аттестациядан ўтиши шарт;  аудиторлик ташкилотлари Молия вазирлигига ўз фаолияти 18

тўғрисидаги маълумотларни ҳар йили тақдим этишлари шарт;  профессионал жамоат бирлашмалари томонидан аудиторлик ташкилотларининг мажбурий рейтинг баҳоланиши тизими жорий этилди;  Молия вазирлиги 3 йилда камида бир марта аудиторлик ташкилотлари томонидан лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини текшириши шарт;  2008 йилнинг 1 августидан белгиланган тартибга кўра аудиторлик ташкилоти устав капиталининг камида 50 фоизи муассисларнинг (иштирокчиларнинг) пул маблағларидан, қолган қисми аудиторлик фаолиятини амалга оширишда фойдаланиладиган моддий бойликлардан шакллантирилади;  шунингдек бошқа талаблар жорий этилди. 201 3 йилнинг 1 янв ари ҳолатига кўра республикада юқорида кўрсатилган талабларга жавоб берадиган 10 3 аудиторлик ташкилоти фаолият кўрсатяпти, уларнинг 2 3 таси ташаббус тарзидаги аудиторлик текширувларини ўтказишга ҳақли, 12 таси хўжалик юритувчи субъектларда, бундан очиқ акциядорлик жамиятлари, банклар ва суғурта ташкилотлари мустасно, ташаббусли ва мажбурий аудиторлик текширувлари ўтказиши мумкин, 68 таси барча хўжалик юритувчи субъектларни текшириши мумкин. Яъни аудиторлик ташкилотларининг учдан икки қисми - 66,7%и юқори тоифадаги лицензияга эга. Янада юқорироқ даражадаги лицензия олишга интилишнинг кузатилаётганлиги аудиторлик ташкилотларининг йириклаштирилаётганлиги, салоҳияти ошаётганлигидан гувоҳлик беради. Аудиторлик ташкилотларининг аксарияти (82,7%) ушбу фаолият тури билан 5 йил ва ундан кўп вақтдан буён шуғулланади, бу эса профессионализмнинг ўсаётганлиги ва аудит позицияларининг мустаҳкамланаётганлигини тасдиқлайди. Кейинги йилларда аудиторлик бозори ривожланишининг барқарор динамикаси кўзга ташланмоқда (аудиторлик хизматлари ҳажмининг йиллик ўсиш суръати 12-14%ни ташкил қилади). Аудиторлик ташкилотлари 19

мижозлар базасининг кенгайиши ва хизматлари сифатининг яхшиланиши ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ушбу фаолиятни ривожлантириш учун қулай шароитлар яратилганлиги билан изоҳланади. Аудитнинг асосий соҳаларини қамрайдиган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар кучга киритилди. Профессионал ҳамжамият бозор иқтисодиёти талаб-эҳтиёжларига жавоб берадиган аудит ўтказиш кўникма ва тажрибасига эга бўлди. У халқаро аудит стандартларига (ХАС) ўтиш заруратини борган сари кўпроқ англаб етаяпти. Бироқ миллий аудит стандартларини халқаро стандартлар билан яқинлаштиришга доир муайян қадамлар қўйилганлигига қарамай, ХАСни жорий этиш билан боғлиқ бир қатор муаммолар мавжуд. Хусусан, ушбу жараёнларнинг амалга оширилишига ХАСнинг ўзбек ва рус тилларига расмий таржимаси йўқлиги; ХАСдан фойдаланиш ва уни қўллаш учун зарур инфратузилманинг яхши ривожланмаганлиги; кўпгина аудиторлар ХАСга ўтиш миллий иқтисодиёт хусусиятларига монанд келмаслиги хусусида янглиш фикрга бориши; ХАС бўйича аудит ўтказишга хўжалик юритувчи субъектларнинг асоссиз равишда кўп харажат қилишлари; кўпгина аудиторларнинг ХАС асослари бўйича малака даражаси пастлиги тўсқинлик қилмоқда. Ушбу жараёнга аудиторлар профессионал бирлашмалари ва бошқа манфаатдор жамоатчиликнинг, шу жумладан аудиторлик хизматларидан фойдаланувчиларнинг аудиторлик фаолиятини тартибга солишда етарли даражада иштирок этмаётганлиги; ХАСга кўра аудит ўтказиш масалалари бўйича дарсликлар, қўлланмалар ва маълумот материалларининг етишмаслиги ҳам салбий таъсир кўрсатяпти. Бугунги кунда ХАС масалалари бўйича билимларнинг салмоқли қисми мустақил билим олиш ёки халқаро аудиторлик компанияларида иш тажрибасига эга бўлиш натижасида олинаётганлиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Миллий иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва жаҳон миқёсида давом этаётган молиявий-иқтисодий инқироз шароитида аудитни пухта ташкил этишни талаб қиладиган, уларнинг айрим жиҳатларини қамраб оладиган бозор иқтисодиётининг ўзига хос объектлари ва институтлари пайдо 20

бўляпти. Бу эса, ўз навбатида, юқорида тилга олинган муаммоларни ҳал этиш бўйича аудитнинг тегишли меъёрий-ҳуқуқий базасини ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришни талаб қилади. Аудитдаги ўзгаришлар, хусусан, ХАСнинг жорий этилиши аста-секин, профессионал ва бошқа манфаатдор жамоатчиликнинг имкониятлари, эҳтиёжлари ва тайёргарлигини ҳисобга олган ҳолда юз бериши керак. Ахборот йиғиш ва унга ишлов беришнинг янги усуллари ва таомилларига амалда ишлов бериш учун вақт керак. ХАСни Ўзбекистон иқтисодиётида кенг қўллаш учун ушбу стандартлардан хўжалик юритувчи субъектлар фойдаланишини таъминлайдиган инфратузилмани барпо этиш шарт. Айни шу боис доимо ишлайдиган нодавлат органи зарур, У: ХАСнинг ўзбек ва рус тилларидаги расмий матнларини тайёрлаши; инглиз тилидаги матндаги ўзгаришларни кузатиб бориши ва уларни ўз вақтида республикада расмий равишда мослаштирилган матнга киритиши; ўзбек ва рус тилларида ХАС атамалари глоссарийсини юритиши керак. У аудит, бухгалтерия ҳисоби, молиявий таҳлил, менежмент ва бошқа турдош соҳаларда юқори малакали таржимонлар ва мутахассислардан иборат бўлиши керак. Касбий таълимни такомиллаштиришсиз бухгалтерия ҳисоби ва аудитни ривожлантириб бўлмайди. Бир тарафдан, бухгалтерия ҳисобида ва молиявий ҳисоботда ахборотни шакллантириш концепцияси ва муайян қоидаларини тушунадиган, аудит ўтказишнинг замонавий кўникмаларини эгаллаган малакали аудиторларнинг етарли миқдорини тайёрлаш лозим. Бошқа тарафдан эса, аудитнинг сифатли тизими аудитда шаклланадиган ахборотга эҳтиёжманд фойдаланувчиларнинг етарли миқдори бўлишини тақозо қилади. Улар иқтисодий қарорлар қабул қилганда, хусусан, капитални инвестициялаш йўналишларини танлаш ва бу билан боғлиқ хатарларни таҳлил қилиш чоғида ахборотдан фойдаланиш кўникмаларига эга бўлишлари керак. Бундай фойдаланувчиларнинг бўлиши аудитни ривожлантиришнинг энг муҳим омилларидан биридир. 21

Аудитни ислоҳ қилишни янада чуқурлаштириш, аудиторлик компаниялари ролини ошириш ва уларни ривожлантириш, халқаро меъёрлар ва стандартларга мувофиқ уларнинг барқарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, улар кўрсатаётган хизматлар доирасини кенгайтириш мақсадида Президентнинг "2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида" қарори билан 2011-2015 йилларда республикада микромолиялаш соҳасини ва нобанк молия секторини янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар тасдиқланди. Уларда қуйидаги устувор вазифалар ажратиб кўрсатилди: а) аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларини халқаро қоидалар ва стандартларга мувофиқ такомиллаштириш; б) халқаро аудит стандартлари асосида энг йирик корхоналарда аудиторлик текширувларини ўтказиш амалиётини жорий этиш; в) аудиторларни тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш; г) республикадаги аудиторларнинг профессионал бирлашмалари фаолиятини такомиллаштириш. Ҳозирги вақтда Президентнинг қарори ва давлат раҳбарининг 2011 йил 14 январд аги П Ф-3557-сон Фармойишига мувофиқ аудитни такомиллаштириш мақсадида "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар тайёрланди. Улардан мақсад аудитнинг амалдаги тизимини халқаро аудит принципларига мувофиқ ўзгартиришдир. Таклиф қилинаётган меъёрлар ва қоидаларнинг амалга оширилиши аудитнинг қонунчилик базасини такомиллаштириш ва иқтисодиётнинг барча даражаларида унинг сифати ва самарадорлигини оширишни таъминлаш имконини беради. Ўтказилаётган ислоҳот рақобат муҳитини ривожлантириш, аудитга нисбатан ишончни ошириш, аудиторлик ташкилотларини капиталлаштириш ва молиявий барқарорлиги, ягона талаблар ва стандартлар асосида хизматлар 22

ҳажмларини кенгайтириш ва улар сифатини яхшилаш, аудиторлик ташкилотларининг кадр салоҳиятини мустаҳкамлашга йўналтирилган. Мамлакатимизда эркин иқтисодиётни ривожланиб бориши, хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро ва халқаро иқтисодий алоқаларининг кенг кўламда жадаллашиб бориши, шубҳасиз, юқори савиядаги аудиторлик хизматларига бўлган талабни тақозо этади. Маълумки, ҳар бир корхона, умуман тадбиркорлик субъекти ўзининг молиявий-хўжалик фаолиятини вақти-вақти билан ўрганиб, таҳлил қилиб, унга баҳо бериши ва аниқланган камчиликни бартараф этиш йўлларини аниқлаб, келгуси иш режаларини белгилаб олиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу ишларни амалга оширишда аудиторлик хизматларининг ўрни алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, бозор иқтисодиёти аниқ ва тўғри ҳисоб-китобни, ҳар бир сўмни тежаб-тергаб сарф қилишни талаб қилади. Аудиторлик хизмати хўжалик юритувчи субъектларнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини атрофлича текшириб, йўл қўйилган камчилик ва нуқсонларни аниқлаш билан бирга уларни бартараф этиш, маромига етказиш бўйича тавсиялар бериб, йўл- йўриқларни кўрсатади ҳамда бошқа консталтинг хизматларини ҳам бажаради. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан мамлакатимизда иқтисодий ислохотларни янада чуқурлаштиришга қаратилган бир қанча қонунлар, тарақиётимизнинг янги босқичи ҳисобга олинган ҳолда амалдаги қонунларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида қонунлар ишлаб чиқмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил 21 сентябрда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти юритиши учун рухсатнома турларини қисқартириш ва уларни бериш тартиб-қоидаларини соддалаштирииш тўғрисида»ги қонунга мувофиқ 2005 йил 1 октябрдан аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун лицензия чекланмаган муддатга бериладиган бўлди. Шу муносабат билан «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг 23-моддасига тегишли ўзгартиришлар киритилди. 23

Худди шунингдек, 2005 йил 14 июндаги «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2005 йил 24 июндаги «Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш тўғрисида»ги фармонларига асосан тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш ҳамда молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш билан боғлиқ бўлган Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларга, шу жумладан «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг «Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш», «Лицензия амал қилишини тўхтатиб туриш», «Лицензия амал қилишини тугатиш», «Лицензияни бекор қилиш» каби моддаларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Мамлакатимизда ўз фаолиятини амалга ошираётган хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштирилиши асосида молиявий жавобгарликнинг эркинлаштирилиши тадбиркорлик фаолиятини юритишда қулай ҳуқуқий ва иқтисодий шарт-шароит шаклланиши учун замин яратади. Шунингдек, Республикамизда и қтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ва иқтисодиётни модернизациялаштириш шароитида аудиторлик фаолиятини ривожлантириш истиқболларидан бири Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелдаги ПҚ-615-сонли «Аудиторлик ташкилотларининг фаолиятини янада такомиллаштириш ва кўрсатилаётган хизматлар сифати учун уларнинг жавобгарлигини ошириш тўғрисида»ги Қарори ва «Аудиторлик ташкилотлари тўғрисида»ги Низом ташкил этади. Умуман хулоса қиладиган бўлсак, бугунги кунда аудиторлик ташкилотлари олдига қўйилган талабларни самарали бажариш ва хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини амалдаги қонунчиликка асосан холисона аудиторлик текширувидан ўтказиш хизматларини амалга ошириш муҳим аҳамиятга эгадир. 24

Аудитор малака сертификати жисмоний шахсга, башарти у аудиторлик ташкилоти штатида бўлса ёки у билан аудиторлик ташкилоти фуқаролик- ҳуқуқий тусдаги шартнома тузган бўлса, аудиторлик текширувини амалга ошириш ҳуқуқини беради. Малака сертификатига эга бўлган ҳар бир аудитор малака сертификатини олган йилдан кейинги йилдан эътиборан ҳар бир йил мобайнида республика аудиторлар жамоат бирлашмаси билан келишилган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган малака ошириш дастурлари бўйича 60 соатдан кам бўлмаган ҳажмда малака ошириш курсларини ўтиши шарт. Аудитор малака сертификати Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан, агар даъвогар малака имтиҳонини муваффақиятли топширган бўлса, берилади. Малака имтиҳони аудиторлик ташкилоти номидан аудиторлик текширувларини амалга оширишга даъвогар бўлган шахслар билимларини текшириш воситаси ҳисобланади. Малака имтиҳонини топширишга Низом билан белгиланадиган малака талабларига жавоб берадиган даъвогарлар қўйилади. Малака сертификатини берганлик, амал қилишини узайтирганлик, қайта расмийлаштирганлик учун, шунингдек унинг дубликатини берганлик учун даъвогар (аудитор) Низомда белгиланган миқдорларда йиғим тўлайди. Кўрсатилган маблағлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг махсус ҳисобварағига ўтказилади ҳамда малака имтиҳонларини ўтказиш ва аудитор малака сертификатларини расмийлаштириш билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун ишлатилади. 25

II БОБ. АУДИТОРЛИК КАСБИГА МАЛАКАВИЙ ТАЛАБЛАР ВА АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ЛИЦЕНЗИЯЛАШНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ 2.1. Аудитор малака сертификатини олишга қўйилган талаблар, унинг амал қилиш муддатини узайтириш ва бекор қилиш тартиби Ҳозирги кунда мамлакатимизда иқтисодиётни модернизациялашда корхоналарга янги техника ва технологияларни олиб кириш ва уларнинг фаолиятини янда ривожлантириш ҳамда аниқ мақсадларда ташкил этилаётганлигини замонавий аудиторлик текшируви ҳолатига аудиторлик хулосаси орқали баҳо беришимиз лозим бўлмоқда. Зеро, Президентимиз Ислом Каримов такидлаганидек: «…Ўтган йили протокол билан белгиланган топшириққа биноан мамлакатимизнинг барча йирик корхоналари ва ишлаб чиқариш тармоқларида ўтказилган техник аудит натижасида 37 мингга яқин асбоб-ускуна ва технологияларнинг жаҳон миқёсида синовдан ўтган, замонавий турларига алмаштирилиши лозимлиги аниқланди...» 6 . Ўзбекистонда аудиторлик текширувларида аудиторлик ташкилоти номидан аудиторлик текширувларида аудитор сифатида қатнашиш учун аудиторлик малака сертификатини олиш орқали амалга оширилади. Аудитор малака сертификатини олишга даъвогар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: 1) Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасаларида олинган олий иқтисодий маълумотга ёки хорижий давлатларнинг олий таълим муассасаларида олинган ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикасидаги таълимга эквивалиент деб тан олинган олий иқтисодий маълумотга эга бўлиш ва охирги ўн йил ичида камида уч йиллик бухгалтерия ҳисоби, аудит, молиявий ёки солиқ назорати соҳасида ёхуд шу соҳаларда дарс бериш амалий иш стажига ; 6 “2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” мавзусидаги Президент Ислом Каримовнинг 2011 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2012 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маьрузаси, 19 январь 2012 йил. Т.: “Ўзбекистон”.16 бет. 26

ёки Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасаларида олинган иқтисодий бўлмаган олий маълумот ёхуд хорижий давлатларнинг таълим муассасаларида олинган ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикасидаги таълимга эквивалиент деб тан олинган иқтисодий бўлмаган олий маълумот билан охирги ўн йил ичида камида 5 йил аудитор, бош бухгалтер, тафтишчи ёки солиқ инспектори сифатида иш стажига эга бўлиш, шу жумладан ўриндошлик бўйича; ёхуд Ўзбекистон Республикасида ёки хорижий давлатларда (қонун ҳужжатларига мувофиқ нострификациялаш (эквивалентлигини қайд этиш) ўтказилганлиги шарти билан) олинган иқтисодиёт фанлари номзоди (доктори) илмий даражага эга бўлиш; 2) Республика аудиторлар жамоат бирлашмаси билан келишган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланадиган таълим дастури асосида аудиторларни тайёрлаш марказларида махсус тайёргарликдан ўтилиши Сертификатланган бухгалтер-амалиётчи (САР)" ёки "Сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер (CIPA)" сертификатлаш доирасида профессионал бухгалтерларни халқаро сертификатлаш дастури бўйича "Молиявий ҳисоб" фанини муваффақиятли топширганлиги тўғрисида ҳужжатнинг мавжуд бўлиши; "Сертификатланган бухгалтер-амалиётчи (САР)" сертификатига ёки "Сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер (CIPA)" сертификатига ҳамда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида иқтисодий соҳаларда 5 йилдан кам бўлмаган иш стажига эга бўлган даъвогарларга аудиторларни тайёрлаш марказларида махсус тайёргарликдан ўтмасдан малака имтиҳонини топширишга рухсат берилади. Аудитор малака сертификатини олишга даъвогар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига қуйидаги ҳужжатларни илова қилган ҳолда малака имтиҳонини топширишга рухсат бериш тўғрисида ариза топширади: 1) тўлдирилган анкета; 27

2) маълумот тўғрисидаги диплом ёки иқтисодиёт фанлари номзоди (доктори) илмий даражасини олганлик тўғрисидаги дипломнинг ҳужжатни берган муассаса томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган ёки нотариал тасдиқланган кўчирма нусхаси; ёки маълумот ёки илмий даража тўғрисидаги хорижий ҳужжатнинг эквивалентлигини тан олиш тўғрисидаги ваколатли давлат органи гувоҳномасининг ҳужжатни берган муассаса томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган ёки нотариал тасдиқланган кўчирма нусхаси (хорижий таълим муассасаларида олинган олий маълумот ёки илмий даража тўғрисидаги дипломга эга бўлинганда); 3) меҳнат дафтарчасидан нотариал тасдиқланган кўчирма (ўриндошлик бўйича меҳнат стажи мавжуд бўлган тақдирда бу ҳақида меҳнат дафтарчасига қайд қилинган ҳолда); 4) иккита фотосурат (3 х 4); 5) аудиторларни тайёрлаш марказларида махсус таълим олинганлиги тўғрисидаги ҳужжатнинг асл нусхаси (ушбу ҳужжат, агар ўқиш тугатилган санадан бошлаб ҳужжатларни топшириш санасигача бир йилдан кўп бўлмаган вақт ўтган бўлса, ҳақиқий ҳисобланади) ва "Сертификатланган бухгалтер-амалиётчи (САР)" ёки "Сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер (CIPA)" сертификатлаш доирасида профессионал бухгалтерларни халқаро сертификатлаш дастури бўйича "Молиявий ҳисоб" фанини муваффақиятли топширганлиги тўғрисида ҳужжатнинг ушбу ҳужжатни берган муассаса томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган ёки нотариал тасдиқланган кўчирма нусхаси (ушбу ҳужжат, агарда у берилган санадан бошлаб ҳужжатларни топшириш санасигача беш йилдан кўп бўлмаган вақт ўтган бўлса, ҳақиқий ҳисобланади); ёки "Сертификатланган бухгалтер-амалиётчи (САР)" ва "Сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер (CIPA)" сетрификатларнинг ҳужжатни берган муассаса томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган ёки нотариал тасдиқланган кўчирма нусхаси (ушбу 28

ҳужжат, агар ўқиш тугатилган санадан бошлаб ҳужжатларни топшириш санасигача беш йилдан кўп бўлмаган вақт ўтган бўлса, ҳақиқий ҳисобланади); 6) малака сертификатини бериш учун энг кам ойлик иш ҳақининг 1,5 баравари миқдорида йиғим тўланганлиги тўғрисида гувоҳлик берувчи банк тўлов ҳужжати. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ариза келиб тушган кундан бошлаб 3 кунлик муддат ичида малака имтиҳонини топширишга ижозат бериш ёки ижозат беришни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Рад этиш тўғрисида қарор қабул қилинганда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ўша куннинг ўзида рад этиш учун асосларни кўрсатган ҳолда қабул қилинган қарор тўғрисида даъвогарни ёзма равишда хабардор қилади. Малака имтиҳонини топширишга ижозат бериш тўғрисида қарор қабул қилинганда малака имтиҳонини топширишга ижозат берилган даъвогарларнинг рўйхатларини имтиҳон комиссиясига топширади. Бунда малака имтиҳони гуруҳларнинг шаклланишига қараб, бироқ ҳужжатлар келиб тушган кундан бошлаб икки ойда камида бир марта ўтказилади. Имтиҳон комиссияси тўғрисидаги низом, унинг таркиби ва ишлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланади. Имтиҳон комиссияси таркибига Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ходимлари ва манфаатдор ташкилотлар билан келишувга биноан профессионал бухгалтер ва аудиторлар, шунингдек зарурият туғилганда солиқ солиш, хўжалик ҳуқуқи соҳасидаги мутахассислар киритилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ваколат берилган вакили имтиҳон комиссиясининг раиси ҳисобланади. Малака имтиҳонини топширишга ижозат берилган даъвогарлар малака имтиҳонини ўтказиш санаси, вақти ва жойи тўғрисида у ўтказилгунга қадар 10 кундан кечиктирмай ёзма равишда хабардор қилинади. 29

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тегишлича расмийлаштирилмаган ҳужжатлар тақдим қилинганда даъвогарга малака имтиҳонини топширишга ижозат беришни рад этишга ҳақлидир. Даъвогарлар паспорт ёки шахсни тасдиқлайдиган бошқа ҳужжатни тақдим этган тақдирда уларга малака имтиҳонини топшириш учун ижозат берилади. Ёнида паспорт ёки шахсни тасдиқлайдиган бошқа ҳужжат бўлмаган ёки малака имтиҳонига кечиккан даъвогарлар имтиҳонга келмаган ҳисобланади ва малака имтиҳонини навбатдаги топширишга ижозат берилган шахслар рўйхатига киритилади. 3 -чизма. Малака имтиҳони ўтказиш босқичлари 7 Агар даъвогар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига ҳужжатларни топширган санадан бошлаб олти ой мобайнида малака имтиҳонини топшириш учун келмаган тақдирда топширилган ҳужжатлар даъвогарга қайтарилади. Даъвогарлар гуруҳи (камида 10 киши ва кўпи билан 20 киши) учун малака имтиҳони икки босқичда ўтказилади: Малака имтиҳонининг иккала босқичини бир кун давомида ўтказишга ижозат берилмайди.Тестлар, имтиҳон билетлари саволлари ва тўғри жавоб вариантларини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги республика 7 Жадвал муаллиф томонидан тайёрланди. Малака имтиҳони ў тказиш босқич лари Тест синови (ёзма шаклда 4 академик соат мобайнида, унинг натижаларига кўра даъвогарга ёзма-оғзаки имтиҳон топшириш учун ижозат берилади) Имтиҳон билетлари бўйича ёзма-оғзаки имтиҳон (масалаларни ечиш ва оғзаки жавобга тайёрланиш учун 3 академик соат берилади)1-босқич 2-босқич 30

аудиторлар жамоат ташкилоти билан биргаликда Аудиторларни ўқитиш дастури асосида ишлаб чиқади. Имтиҳон комиссияси раисининг имзоси қўйилмаган тест бланклари ва имтиҳон билетлари ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Тестлар ва имтиҳон билетларининг мазмуни қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга киритиладиган ўзгартиш ва қўшимчаларни ҳисобга олган ҳолда вақти-вақти билан қайта кўриб чиқилади. Тестга дастурнинг барча бўлимларини акс эттирадиган камида 75 савол киритилади. Тест натижаларини ижодий деб эътироф этиш учун асос бўлиб ҳисобланадиган тўғри жавоблар миқдори имтиҳон тестларидаги мавжуд саволлар миқдорининг камида 75 фоизини ташкил этиши керак. Тест натижалари салбий деб эътироф этилган тақдирда даъвогар ёзма-оғзаки имтиҳонни топширишга қўйилмайди, унга тақдим этган ҳужжатлари қайтариб берилади. Имтиҳон билети тўрт қисмдан иборат, уларнинг ҳар бирида назарий қисм ва қуйидаги фанлар бўйича амалий вазифа мавжуд бўлади: 4 -чизма. Малака имтиҳони ўтказиладиган фанлар 8 Малака имтиҳони ўтказилаётганда қонунлар ва йўриқнома материалларидан, маълумот берувчи ва махсус адабиётлардан фойдаланиш, 8 Жадвал муаллиф томонидан тайёрланди. Малака имтиҳони ўтказиладиган фанлар Молиявий ҳисоб Бошқарув ҳисоби, молиявий менежмент ва молиявий таҳлил Солиққа тортиш ва тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишАудит 31

бошқа даъвогарлар билан гаплашиш ман қилинади. Ушбу талабларни бузган даъвогарлар аудиториядан чиқарилади ва малака имтиҳонини топширмаган деб ҳисобланади. Бегона шахслар ва кузатувчиларнинг малака имтиҳонида ҳозир бўлишларига ижозат берилмайди. Тест имтиҳонини ўтказишга ажратилган вақт тугагач, даъвогарлар тестлар ва уларга жавобларни имтиҳон комиссиясига топширишлари шарт. Ушбу талабларни бузган даъвогарлар малака имтиҳонини топширмаган деб ҳисобланади. Малака имтиҳони натижаларини имтиҳон комиссияси у ўтказилгандан сўнг кўпи билан икки кунда эълон қилади. Малака имтиҳони натижалари имтиҳон комиссиясининг баённомаси билан расмийлаштирилади ва малака имтиҳони ўтказилган санадан сўнг 3 кун ичида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига топширилади. Малака имтиҳонини топширишга доир ёзма ишлар (тестлар, билетлар ва уларга жавоблар), шунингдек, имтиҳон комиссияларининг баённомалари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида белгиланган тартибда сақланади. Малака имтиҳонини топширмаган даъвогар (аудитор)га йиғим қайтарилмайди. Малака имтиҳонини топширмаган даъвогар малака сертификатини олиш учун малака сертификатини бериш учун йиғим тўлаши шарти билан белгиланган тартибда ҳужжатларни такроран топшириш ҳуқуқига эга. Малака имтиҳони натижалари бўйича салбий қарор чиқарилган даъвогарлар малака имтиҳони натижалари эълон қилинган санадан бошлаб ўттиз тақвимий кун мобайнида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига апелляция (шикоят) топшириш ҳуқуқига эгадирлар. Апелляция ёзма шаклда тақдим этилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги бир ҳафта ичида берилган апелляцияни кўриб чиқади ва малака имтиҳонини такроран топшириш учун кунни белгилайди. Агар илгари малака имтиҳонини топширмаган деб эътироф этилган даъвогар малака имтиҳонини такроран 32

топшириш натижалари бўйича имтиҳонни топширган деб ҳисобланса, унга умумий асосларда аудитор малака сертификати берилади. Аудитор малака сертификати мутахассиснинг фотосурати ёпиштирилган махсус бланкда расмийлаштирилади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида юридик кучга эгадир Аудитор малака сертификатини расмийлаштирганлик ва берганлик учун даъвогар энг кам иш ҳақининг бир баравари миқдорида (тўлов кунида) йиғимни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг махсус ҳисобварағига тўлайди. Аудитор малака сертификати 5 йил муддатга берилади. Аудитор малака сертификати Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан имтиҳон комиссиясининг баённомалари олингандан сўнг 10 кунлик муддат ичида расмийлаштирилади ва малака сертификатининг эгасига ёки нотариал тасдиқланган ишончнома асосида бошқа шахсга аудиторлар реестрига имзо чектириб берилади. Агар даъвогар аудитор малака сертификати расмийлаштирилган санадан бошлаб уч ой мобайнида уни олишдан ихтиёрий равишда бош тортса, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги аудитор малака сертификатининг амал қилиши тугатилганлиги тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақлидир. Аудитор малака сертификатининг эгаси аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддати тугашидан уч ой олдин, бироқ малака сертификатининг амал қилиш муддати тугашидан 6 ойдан илгари бўлмаган муддатда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига қуйидаги ҳужжатларни илова қилган ҳолда сертификатнинг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисида ариза тақдим этади:  анкета;  малака сертификатининг асл нусхаси;  "Сертификатланган бухгалтер-амалиётчи (САР)" ёки "Сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер (CIPA)" сертификатлаш доирасида профессионал бухгалтерларни халқаро сертификатлаш дастури бўйича "Молиявий ҳисоб" фанини муваффақиятли топширганлиги тўғрисида 33

ҳужжат ва белгиланган тартибда малака ошириш курсларини тугатганлиги тўғрисида гувоҳноманинг ушбу ҳужжатларни берган муассаса томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган ёки нотариал тасдиқланган кўчирма нусхаси;  малака сертификатининг амал қилишини узайтириш учун энг кам ойлик иш ҳақининг бир баравари миқдорида йиғим тўланганлиги тўғрисида гувоҳлик берувчи банк тўлов ҳужжати. Аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддатини узайтириш кўрсатилган талабларга риоя қилинган ва аудитор малака сертификатининг эгаси малака имтиҳонини муваффақиятли топширган тақдирдагина амалга оширилади. Аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддати аудитор малака сертификати бланкида кўрсатилган амал қилиш муддати тугаган санадан узайтирилади. Малака имтиҳонини топширолмаган аудитор малака сертификатининг эгаси малака имтиҳонини такроран, бироқ аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддатидан кечиктирмай малака сертификатининг амал қилиш муддатини узайтириш учун йиғим тўлаши шарти билан топширишга ҳақлидир. Аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддати 5 йилга узайтирилиши мумкин. Аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддатини узайтириш белгиланган тартибда, илгари берилган аудитор малака сертификати бланкига махсус белги қўйиш йўли билан амалга оширилади. Малака сертификати бланкининг унинг амал қилиш муддатини узайтиришга тегишли бўлган реквизитлари тўлдирилган тақдирда аудитор малака сертификатининг эгасига олдин берилган рақам билан янги аудитор малака сертификати берилади. Олдин берилган аудитор малака сертификатининг бланки йўқ қилинади. Фамилияси (исми, отасининг исми) ёки паспорт маълумотлари ўзгарган тақдирда аудитор малака сертификатининг эгаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига аудитор малака сертификатини қайта расмийлаштириш тўғрисида дарҳол ариза топшириши, унга қайта расмийлаштириладиган аудитор малака 34

сертификатини ва тегишли ўзгартишларни тасдиқлайдиган ҳужжатларнинг асл нусхаларини илова қилиши шарт. Аудитор малака сертификатини қайта расмийлаштириш аудитор малака сертификатининг эгаси тегишли аризани топширган кундан бошлаб 5 кун мобайнида амалга оширилади, бунда аудитор малака сертификатининг янги бланки илгари берилган рақам ва илгари белгиланган амал қилиш муддати билан берилади, илгари берилган аудитор малака сертификатининг бланки йўқ қилинади. Аудитор малака сертификатини қайта расмийлаштирганлик учун энг кам ойлик иш ҳақининг 25 фоизи миқдорида йиғим ундирилади. Йўқолган ёки яроқсиз ҳолга келган аудитор малака сертификатининг ўрнига аудитор малака сертификати эгасининг аризасига кўра дубликат берилиши мумкин.Аудитор малака сертификатининг эгаси матбуотда аудитор малака сертификатининг йўқолгани ҳақида эълон бериши ва эълон тасдиғини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этиши шарт.Аудитор малака сертификатининг дубликати ўша рақам билан ва илгари белгиланган амал қилиш муддатда берилади, аудитор малака сертификатининг янги бланкида албатта “Дубликат” деб ёзиб қўйилади. Яроқсиз ҳолга келган аудитор малака сертификати Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига қайтарилиши ва йўқ қилиниши керак.Дубликат берилгани учун энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизи миқдорида йиғим ундирилади. Аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш учун қуйидагилар асос бўлиб ҳисобланади:  аудиторнинг аризаси;  аудиторлик текшируви давомида аудитор олинган маълумотларни аудиторлик текшируви буюртмачисининг рухсатисиз учинчи шахсларга бериши, қонун ҳужжатларида назарда тутилган холлар бундан мустасно;  аудиторлик фаолиятини амалга ошираётганда қонун ҳужжатлари талабларини мунтазам ёки бир марта қўпол равишда бузганлик;  аудиторлик текшируви ўтказишда аниқланган, хўжалик юритувчи субъектнинг бухгалтерия ҳисоби юритиш, шунингдек молиявий ҳисоботни 35

тузиш бўйича белгилаб қўйилган талабларни бузиш фактларининг аудитор томонидан яширганлик;  аудиторлик фаолиятида уч йил давомида иштирок этмаслик;  аудиторнинг малака сертификати бошқа шахсга топширилган бўлиб, мазкур шахс ушбу ҳужжатни аудиторлик фаолиятида иштирок этиш учун ўз номидан фойдаланиш мақсадида ишлатганлик фактининг аниқланганлиги;  суднинг муайян лавозимларни эгаллаш ёки молия-хўжалик муносабатлари соҳасида муайян фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқидан махрум қилиш тариқасидаги жазони назарда тутувчи хукмининг қонуний кучга кирганлиги;  фуқарони белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб топиш тўғрисидаги суд қарори. 5 -чизма. Аудиторлик фаолиятини амалга ошираётганда қонун ҳужжатлари талабларини бир марта қўпол равишда бузиш тан олиниш шартлари чизмаси 9 Бунда аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш учун асос бўлиб ҳисобланган аудиторлик фаолиятини амалга ошираётганда қонун 9 Чизма муаллиф томонидан тайёрланди. Аудиторлик фаолиятини амалга ошираётганда қонун ҳужжатлари талабларини бир марта қўпол равишда бузи лишини тан олиш шартлари Аудиторлик фаолиятини амалга ошираётганда мустақил ликни таъминламас лик Аудиторлик текширувини ўтказишда олинган махфий ахборотларни аудиторлик текшируви буюртмачисининг рухсатисиз ошкор қилиш Ишончли бўлмаган ёки қасддан сохта аудиторлик хулосасини тузганлик 36

ҳужжатлари талабларини бир марта қўпол равишда бузиш деб қуйидаги ҳолатлар тан олинади (5-чизма). Аудитор малака сертификатининг амал қилиши уни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган санадан эътиборан тугатилади. Махсус ваколатли давлат органининг аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш тўғрисидаги қарори устидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда судга шикоят қилиниши мумкин. 6 -чизма. Аудитор малака сертификати ни б екор қили ш шартлари 10 Аудитор малака сертификати юқоридаги ҳолларда бекор қилинади (6- чизма). Махсус ваколатли давлат органининг аудитор малака сертификатини бекор қилиш тўғрисидаги қарори устидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда судга шикоят қилиниши мумкин. Аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш ва уни бекор қилиш учун асослар аниқланган тақдирда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тегишли қарор қабул қилади. Аудитор малака сертификатининг амал қилишини тугатиш ёки бекор қилиш тўғрисидаги қарор асослаб берилиши ва оммавий ахборот воситаларида эълон қилиниши керак. Аудитор малака сертификатининг амал қилиши уни тўхтатиш тўғрисида қарор қабул қилинган санадан бошлаб 10 Чизма муаллиф томонидан тайёрланди. Аудитор малака сертификати ни б екор қили ш шартлари Махсус ваколатли давлат органининг аудиторга малака сертификатини бериш тўғрисидаги қарори ноқонуний эканлиги аниқланганида Сертификат сохта ҳужжатлардан фойдаланган ҳолда олинганлиги факти аниқланганида 37

тўхтатилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг аудитор малака сертификатининг амал қилишини тўхтатиш ёки бекор қилиш тўғрисидаги қарори 5 кун ичида аудитор малака сертификатининг эгасига ёки унинг номидан аудиторлик текширувларини амалга оширадиган аудиторлик ташкилотига юборилади. Аудитор томонидан аудитор малака сертификатининг амал қилиши тугатилганлиги ёки бекор қилинганлиги тўғрисидаги қарор олинган кундан бошлаб 10 кун ичида сертификат йўқ қилиниши учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига қайтарилиши лозим. жадвалда 2007 йилда лицензиясининг амал қилиш муддати тугатилган миллий аудиторлик ташкилотлари тўғрисида маълумот келтирилган. Бунда шунингдек, аудиторлик ташкилоти лицензиясининг амал қилишини тугатишга олиб келган қоидабузарликларга йўл қўйган ўша аудиторнинг малака сертификатининг амал қилиши ҳам тугатилади. 2.2. Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш тартиби ва аудиторлик ташкилотларига қўйилган талаблар Аудиторлик ташкилотлари уларнинг зиммасига юклатилган вазифаларга мувофиқ молиявий ҳисоботлар ҳамда у билан боғлиқ бўлган молиявий ахборотларнинг қонунчиликка мувофиқлиги ва ишончлилигини аудиторлик текширувларидан ўтказади, шунингдек профессионал хизматлар кўрсатади. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолашда аудиторлик ташкилотлари, авваламбор даромадлилик (рентабеллик), капиталдан фойдаланиш даражаси, молиявий барқарорлиги, тўлов қобилияти ва ўзини-ўзи молиялаш даражаси, ишдаги фаоллик мезонларидан келиб чиқади. Аудиторлик ташкилотлари аудиторларнинг ҳар йили малака ошириш курсларидан ўтишларини таъминлаши ҳамда республика аудиторлар жамоат бирлашмаларининг талабига кўра аудиторлик 38

ташкилотларини мажбурий рейтинг баҳолаш учун ахборот тақдим этиши шарт. Аудиторлар назорат ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг топшириқларига биноан фақат аудиторлик ташкилоти билан назорат ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ўртасида тузилган шартнома асосида турли текширувларни ўтказишда мутахассислар сифатида иштирок этишлари мумкин. Аудиторлик ташкилотлари очиқ акциядорлик жамияти шаклидан ташқари барча ташкилий-ҳуқуқий шаклда ташкил этилиши ва фаолият юритиши мумкин, бунда устав капиталининг 51 фоиздан кам бўлмаган миқдори мазкур аудиторлик ташкилотининг бир ёки бир нечта штатдаги аудиторларига тегишли бўлиши шарт. Аудитор (аудиторлар) фақат битта аудиторлик ташкилотининг таъсисчиси бўлиши мумкин. Аудиторлик ташкилотини аудитор малака сертификатига эга бўлган раҳбар бошқаради.Аттестациядан ўтмаган раҳбар икки йил мобайнида аудиторлик ташкилоти раҳбари сифатида фаолият юритиш ҳуқуқига эга эмас. Қуйидагилар:  фақат ташаббускорлик асосида аудиторлик текширувини амалга оширувчи аудиторлик ташкилотлари энг кам ойлик иш ҳақининг 1500 баробари миқдоридан кам бўлмаган устав капиталига ва штатида камида 2 нафар аудиторга эга бўлиши;  устав капитали 500 млн. сўмдан кўпроқни ташкил этган очиқ акциядорлик жамиятлари, банклар ва суғурта ташкилотларидан ташқари хўжалик юритувчи субъектларда ташаббускорлик асосида ва мажбурий аудиторлик текширувларини амалга оширувчи аудиторлик ташкилотлари энг кам ойлик иш ҳақининг 3000 баробари миқдоридан кам бўлмаган устав капиталига ва штатида камида 4 нафар аудиторга, уларнинг биттаси халқаро бухгалтер сертификатига эга бўлиши;  барча хўжалик юритувчи субъектларда аудиторлик текширувини ўтказувчи аудиторлик ташкилотлари энг кам ойлик иш ҳақининг 5000 39

баробари миқдоридан кам бўлмаган устав капиталига ва штатида камида 6 нафар аудиторга, уларнинг иккитаси халқаро бухгалтер сертификатига эга бўлиши шарт. Хусусий корхона шаклидаги аудиторлик ташкилотлари Ўзбекистон Республикасининг "Хусусий корхоналар тўғрисида", "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги қонунлари ҳамда Низом талабларига мувофиқ ташкил этилади. Масъулияти чекланган жамият шаклидаги аудиторлик ташкилотлари Ўзбекистон Республикасининг "Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида", "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги қонунлари ҳамда Низом талабларига мувофиқ ташкил этилади. Ёпиқ акциядорлик жамияти шаклидаги аудиторлик ташкилотлари Ўзбекистон Республикасининг "Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида", "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги қонунлари ҳамда Низом талабларига мувофиқ ташкил этилади. Аудиторлик ташкилотлари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.Аудиторлик ташкилотлари аудиторлик хизматини кўрсатиш тўғрисида тузилган шартнома асосида ўз фуқаролик масъулиятини суғурта қилиш полисига эга бўлган тақдирда аудиторлик фаолиятини амалга оширади. Аудиторлик ташкилотлари битта хўжалик юритувчи субъектнинг аудиторлик текширувини уч йилдан ортиқ кетма-кет ўтказиш ҳуқуқига эга эмас.Аудиторлик ташкилотлари аудиторлик текширувини ўтказиш учун штатдаги аудиторлар ёки аудиторлик ташкилоти билан фуқаролик-ҳуқуқий характердаги шартнома тузган аудиторларни жалб этади.Аудитор сифатсиз аудиторлик текшируви ўтказиши натижасида келтирган зарари, тижорат сирларини ошкор этганлиги ва аудиторлик ташкилотига зарар келтирган бошқа хатти-ҳаракатлари учун аудиторлик ташкилоти олдида қонун ҳужжатларига мувофиқ равишда жавобгар бўлади. Қоидабузарликка йўл қўйилгани учун малака сертификати бекор қилинган ёки амал қилиши тўхтатилган аудиторлар бекор қилинган ёки 40

тўхтатилган вақтдан бошлаб уч йил давомида аудиторнинг малака сертификатини такрор олиш учун малака имтиҳонлари топширишга қўйилмайди. Қоидабузарликка йўл қўйилгани учун аудиторлик ташкилоти лицензиясининг амал қилишини тўхтатиш ҳолларида мазкур аудиторлик ташкилоти раҳбарининг малака сертификатининг амал қилиши ҳам лицензиянинг амал қилишини тўхтатиш тўғрисидаги қарор қабул қилинган санадан бошлаб тўхтатилади. Аудиторлик ташкилоти лицензиясининг амал қилишини тўхтатишга олиб келган қоидабузарликларга йўл қўйган ўша аудиторнинг малака сертификатининг амал қилиши ҳам тўхтатилади. Қуйидагилар аудиторлик фаолиятини амалга оширишда лицензия талаблари ва шартлари ҳисобланади:  "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига, Аудиторлик фаолиятининг миллий стандартлари, шунингдек, бошқа қонун ҳужжатлари талабларига риоя қилиш;  лицензия олинаётганда Низомда назарда тутилган миқдорларда тўлиқ шакллантирилган устав капиталига эга бўлиш;  фақат аудиторлик фаолиятини амалга ошириш;  фуқаролик масъулиятини суғурта қилиш полисига эга бўлиш;  аудитор томонидан аудиторлик фаолиятини фақат битта аудиторлик ташкилотида амалга ошириш;  штатда аудиторлар сони Низомда назарда тутилган миқдорда бўлиши;  лицензия турига мувофиқ штатдаги аудиторларда халқаро бухгалтер сертификатининг бўлиши;  аудиторлик текшируви ўтказиш чоғида олинган ахборотнинг сир сақланишини таъминлаш;  аудиторлик текширувлари ўтказиш бўйича шартнома мажбуриятларини ўз вақтида ва сифатли бажариш; 41

 аудиторлик ташкилоти раҳбари лавозимига фақат аудиторни тайинлаш;  аудиторлик ташкилоти раҳбарининг уч йилда бир маротаба Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида аттестациядан ўтиши;  аудиторлик фаолиятини амалга ошириш чоғида мустақилликни таъминлаш;  ишончли аудиторлик ҳисоботи тузиш ва аудиторлик хулосаси бериш;  аудиторлик ташкилотларида аудиторлар иш сифатининг ички стандартлари мавжудлиги;  ўз почта манзили ўзгаргани тўғрисида 10 кун муддатда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигини хабардор қилиш;  аудиторлик фаолияти тўғрисидаги маълумотларни ярим йилда бир марта белгиланган шаклда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этиш, шунингдек, аудиторлик фаолияти билан боғлиқ бошқа ахборотларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги талаби бўйича тақдим этиш.  Аудиторлик ташкилоти лицензиясининг амал қилишини тўхтатиш учун асос бўладиган лицензия талабларини бир марта қўпол равишда бузишга қуйидагилар киради:  аудиторлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа фаолият турларини амалга ошириш;  аудиторлик фаолиятини амалга оширишда мустақилликни таъминламаслик;  ишончсиз ёхуд шак-шубҳасиз ёлғон аудиторлик хулосаси тузиш;  аудиторлик текшируви ўтказиш чоғида олинган махфий ахборотни аудиторлик текшируви буюртмачисининг рухсатисиз ошкор қилиш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно;  аудиторлик текширувларини ўтказишда қонун ҳужжатларида назарда тутилган чекланишларга риоя қилинмаслик; 42

 аудиторлик фаолиятини амалга оширишда фуқаролик масъулияти суғурта полисининг йўқлиги;  лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг текширувларидан бўйин товлаш. Аудиторнинг малака сертификати амал қилишини тўхтатиш учун асос бўладиган аудиторлик фаолиятини амалга оширишда қонун ҳужжатлари талабларини қўпол равишда бир маротаба бузишга қуйидагилар киради:  аудиторлик текширувини амалга оширишда мустақилликни таъминламаслик;  ишончсиз ёхуд шак-шубҳасиз ёлғон аудиторлик хулосаси тузиш;  аудиторлик текшируви ўтказиш чоғида олинган махфий ахборотни аудиторлик текшируви буюртмачисининг рухсатисиз ошкор қилиш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно;  аудиторлик текшируви ўтказишда аниқланган хўжалик юритувчи субъектнинг бухгалтерия ҳисоб-китоби юритиш, молия ҳисоботини тузиш бўйича белгиланган талабларни бузганлиги фактларининг аудитор томонидан яширилиши;  аудиторнинг малака сертификатини ўз номидан аудиторлик фаолиятида қатнашиш учун ушбу ҳужжатдан фойдаланиш мақсадида, бошқа шахсга берилиши факти аниқланганда;  аудиторлик ташкилотининг штатида тўрган аудиторнинг мазкур ташкилотнинг тегишли рухсати (буйруғи)сиз назорат ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар топшириғи бўйича турли текширувларни ўтказиш учун мутахассис сифатида қатнашиши. Аудиторнинг ҳар йилги малака ошириш талабларини мунтазам равишда бузиши аудиторлик малака сертификатининг амал қилишини тўхтатиш учун асос бўлади. Аудиторлик ташкилотлари, аудиторлик текширувни буюртмачиси, хўжалик юритувчи субъектлар ва молиявий ҳисобот бошқа фойдаланувчилар, шу жумладан тижорат банклари, молия тузилмалари ҳамда инвесторлар олдида хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий 43

ҳисоботи ва бошқа молиявий ахбороти ҳақида нотўғри аудиторлик хулосаларини тузиши оқибатида уларга келтирилган зарар учун қонун хужжатларида назарда тутилган жавобгарликка тортилади. Сифатсиз ёки батафсил бўлмаган аудиторлик текшируви натижасида хўжалик юритувчи субъект ва (ёки) аудиторлик текшируви буюртмачисига келтирилган зарар, шу жумладан бой берилган фойда қонун хужжатларида белгиланган тартибда қопланади. Аудиторлик ташкилотлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларини олиб боради. Аудиторлик ташкилотлари лицензия талаблари ва шартларига риоя қилишини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳар уч йилда камида бир маротаба текшириб туради. Аудиторлик ташкилотларини қайта ташкил этиш ва тугатиш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. 44

III БОБ. АУДИТОРЛИК КАСБИГА МАЛАКАВИЙ ТАЛАБЛАР ВА АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ЛИЦЕНЗИЯЛАШ НИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ 3.1. Аудитор ларга малака сертификатини бериш тартиби ва уни мукаммалаштириш масалалари 2000 йил 26 майда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» қабул қилинган янги таҳрирдаги қонун бироз бўлсада, мамлакатимизда аудиторлик фаолиятини ривожланишига ҳисса қўшди. Бундан ташқари, аудиторлик фаолиятининг халқаро стандартлари асосида бирин-кетин ишлаб чиқилаётган аудиторлик фаолиятининг миллий стандартлари айтиш мумкинки, аудиторлик текширувларини сифатли, халқаро талаблар даражасида ўтказишга ўз ижобий таъсирини кўрсатмоқда. Лекин, бу билан биз ҳозирча барча ўтказилаётган аудиторлик текширувлари сифатли, тўла-тўкис деб айта олмаймиз. Бу борада ҳали анча изланиш, қидирувларни давом эттириш лозим деб ўйлайман. Аудиторлик текширувларини назорат қилиш ва аудиторлик фаолияти юритувчи субъектларга лицензия бериш Молия вазирлигининг «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит методологияси Бош бошқармаси» томонидан амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан бизнинг фикримизча, Молия вазирлигига қуйидаги вазифаларни қўшимча қилиб юклатиш ушбу фаолиятни янада такомиллаштирилишига сабаб бўлади:  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторлар устидан назорат қилиш мақсадида йилда бир марта улардан ахборот олиб туришни таъминлаш (беш йилда бир марта лицензия бериш учун чақирувдан ташқари) даги назоратни амалга ошириш; 45

 Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг доимий равишда малакасини ошириб бориши ҳамда ўтказилаётган аудиторлик текширувлари сифатининг юқорилигини таъминлаш мақсадида ўқув-методик марказлар (олий ўқув юртлари ва академияларда махсус фан бўйича)да бевосита қатнашувчи (хоҳ тингловчи, хоҳ таълим берувчи сифатида) бўлишини мажбурий қилиб қўйиш;  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг ўтказаётган аудиторлик текширувлари сифатининг юқорилигини таъминлашда доимо халқаро интернет тармоғидан фойдаланиш орқали кундалик махсус иқтисодий билимлардан хабардор бўлиши, махсус иқтисодий журналлардаги янгиликлардан воқиф бўлиши лозимлигини мажбурий қилиб қўйиш;  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг доимо халқаро ва мамлакат ичида ўтказилаётган конференцияларда амалиётда учраётган муаммолар юзасидан ўз тезис ва мақолалари билан қатнашишини мажбурий қилиб қўйиш ва ҳ.к.лар. Бизнингча, аудиторлик фаолияти амалиётида учраётган айрим муаммоларни ҳал қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Молия в азирлиги қошида махсус гуруҳ ташкил қилиш лозимки, унинг иш фаолияти қонун ва қарорларга ушбу муаммоларни ҳал қилиш йўлларини ишлаб чиқишдан иборат бўлган таклифларини Қонун чиқарувчи органларга маълум қилишдан иборат бўлсин. Албатта, юқорида баён этилагн фикрлар аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш стратегиясининг маълум бир 46

кўринишлари эди, холос. Лекин, аудиторлик фаолиятини ривожлантиришнинг тактикаси шундан иборатки, бунда алоҳида фаолият юритувчи профессионал хизмат кўрсатувчи аудитор ва бухгалтерларни ҳам назоратдан чиқармаслигимиз лозим, чунки бунда уларнинг ҳам ўз ўрни бор. Аудиторлик фаолиятини амалга оширувчи ушбу шахсларга ҳам бизнингча қуйидаги талаблар қўйилиши лозим:  Ўзбекистон Республикаси аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонунчиликка амал қилиши лозимлиги;  алоҳида тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтиши мажбурийлиги;  маълум бир профессионал аудиторлик хизмати кўрсатувчи ташкилотнинг мажбурий аъзоси бўлиши;  ма л ака сетификатига эга бўлиши;  аудиторлик текширувини ўтказиш бўйича фуқаролик (шахсий) маъсулияти (жавобгарлик) тўғрисида суғурта полисига эга бўлиши ва ҳ.к.лар. Аудиторлик ташкилотларига тўхталадиган бўлсак, улар аудиторлик фаолиятини амалга оширишлари учун бизнинг фикримизча, янги қонунчилик талаблари асосида қуйидаги талабларга жавоб беришлари лозим:  Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига амал қилиши;  мамлакатда маълум бир аудиторлик фаолиятини назор а т қилувчи ва тартибга солувчи давлат рўйхатидан ўтган бирлашма ёки ташкилотнинг мажбурий аъзоси бўлиши лозимлиги;  аудиторлик ташкилоти у став капиталининг 51% и аудиторларга ёки аудиторлик ташкилотига тегишли бўлиши лозимлиги;  аудиторлик ташкилоти раҳбари фақат аудитор бўла олишлиги ва ҳ.к.лар. Таъкидлаш жоизки, хўжалик юритувчи субъектлар молиявий ҳисоботи Ўзбекистон Республикаси қонунчилик ҳужжатлари асосида тузилганлиги, ҳар йилда бир марта мажбурий аудиторлик текширувидан ўтказилиши лозимлиги аудиторлик фаолиятининг халқаро стандартларида ҳам назарда тутилган. 47

Шуниси этиборлики, кўпчилик хўжалик юритувчи субъектлар, банк муассасалари ташқи аудиторлик текширувидан ўтиш мақсадида аудиторлик ташкилотларини чақирганда, аудиторлик фаолияти таваккалчилик хавф- хатари ва аудитор фуқаролик масъул и яти суғурта қилинганми-йўқми, агар мавжуд бўлса, суғурта полисини талаб қилишмайди. Чунки, аудиторлар текшириб, ўз хулоса ва ҳисоботларини тақдим этиб кетгандан сўнг, маълум бир сабаблар билан ваколатли органлар улар томонидан хатоликларга йўл қўйилганлигини аниқлаб, камчиликларини топса, текширувдан ўтган мижоз келтирилган моддий ва маънавий зарарни қоплаш, ундириш мақсадида хўжалик судига мурожаат қилишга ҳақли бўлади ва мижоз талаби суд томонидан суғурта ташкилоти ҳисобидан қондирилади. Ҳозирча, бунга ҳеч ким эътиборини қаратмаяпти. Бу албатта, ачинарли ҳол. Биз бу борада қонунчилик ҳужжатларига ушбу шартни киритиш албатта, аудиторлик фаолиятини сифат кўрсаткичини юқори бўлишига олиб келишини таъминлайди деган фикрдамиз. Аудиторлик фаолиятини такомиллаштиришнинг яна муҳим жиҳатларидан бири аудиторлик ташкилотлари ва аудиторлар ҳақидаги маълумотларнинг оператив информацион таъминот базасига киритилмаганлиги ачинарлидир. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун Ўзбекистонда фаолият юритаётган аудиторлик ташкилотлари ва аудиторларга бағишланган, халқаро интернет тармоғида вебсайт очишни мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Бу ишни ташкил қилишда Ўзбекистон Бухгалтерлар ва Аудиторлар Миллий Ассоциацияси ёки Ўзбекистон Аудиторлар Палатаси албатта, етакчи ташкилот бўлиши (харажатларни қоплаш ташкилотларнинг уларга аъзолик бадаллари ҳисобидан бўлиши) лозим. Бундан ташқари, барча ривожланган давлатларда аудиторлик фаолияти, уларга оид муаммолар ва уларни ҳал қилиш йўллари, фаолият юритаётган аудиторлик ташкилотларининг рейтинги баён қилинган махсус журналлар мавжуд (масалан, Р оссия да «Аудитор», «Аудиторски й ведомости», 48

«Бухгалтерский учет»; « Accounting cost » ва ҳ.к.лар). Лекин, мамлакатимизда биронта ҳам йўқ. Бизда ҳам ушбу таҳририй фаолиятни юрит ишни йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ бўлар эди . Тўғри, ҳозирги кунда ушбу фаолият тўла-тўкис ривожланган деб айта олмаймиз. Аммо, қачон тўлиқ ривожланишини кутиб туриш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Бу каби оммавий ахборот воситаларида, аудитор ва аудиторлик ташкилотлари ҳақида, уларнинг хизмат кўрсатиш даражаси рейтинги, ташкилотдаги аудиторларнинг малакаси, иш стажи, муаммони ҳал қилишда илмий ёндошуви ва албатта, хизмат ҳақи тўғрисидаги маълумотлар мужассам бўлсагина, мижозлар ўз бизнесини қайси аудиторни ёллаб ёки аудиторлик ташкилотини текширувга жалб қилишида рақобат пайдо бўлади ҳамда адолат қарор топади. Бу ўз навбатида аудиторлик фаолиятини ривожланишида қўйилган муҳим қадамлардан бири бўлади. Қуйида республикамизда 2012 йилгача аудиторлик малака имтиҳонларига қатнашган даъвогарлар ва малака сертификатига эга бўлган аудиторлар сони келтирилган(3-жадвал). 3-жадвал 01.05.07 дан 01.01.2013 га қадар аудиторлик малака сертификатини олган аудиторлар сони тўғрисида маълумот 11 2007 йил май ойидан 2012 31-январ ойига қадар Малака имтиҳонини топширишга рухсат берилган давогарлар сони: 6 094 улардан малака имтиҳонини мувофаққиятли топширган ва малака сертификатини олганлар, 695 Шу жумладан, халқаро бухгалтерлик сертификатига( CAP ёки CIPA ) эга бўлганлар: 1 18 Ҳозирги кунда ЎБАМА ва ЎзР Молия вазирлиги ҳамкорлигида аудиторларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш борасида САР ва CIPA дастурлари талаби доирасида малака сертификатларини олиш бўйича «Молиявий ҳисоб-1» фанини муваффақиятли топшириш талаб этилади. Бу ўз 11 Жадвал муаллиф томонидан тайёрланди 49

навбатида маҳаллий аудиторларнинг халқаро интеграциялашуви жараёнига олиб келади. Биз, қуйидаги чизма орқали бунга маълум ўзгартириш ва қўшимчалар киритишни таклиф қиламиз. 7-чизма. Аудиторлик малака сертификатини бериш бўйича талаблар (таклиф этилаётган 12 ) 12 Чизма муаллиф томонидан тайёрланди. Аудитор Аудиторларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш марказларида махсус дастур бўйича курсларда ўқиш Тест синовлари 4 бос қ ичдан иборат б ў лиши ва қ уйидаги фанлардан (100 баллдан камида 76 балл тўплаш) : Молиявий ҳ исоб, бош қ арув ҳ исоби Молиявий та ҳ лил ва аудит Солиқ қонунчилиги ва хўжалик ҳ уқуқи Чет тили ва информатика Аудиторлар малака сертификати бериш учун ало ҳ ида Комиссияда су ҳ бат бўлиши лозим. Комиссия аъзолари Молия вазирлигининг «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» услубиёти Кенгаши аъзолари бўлиши керак. Бу Кенгашга шу соҳага оид олимлар, вазирлик аъзолари амалиётчилар ва жамоат ташкилотлари ходимларидан иборат б ў лади. Комиссияга аудиторларнинг қуйидаги хужжатлари та қ дим этилади: Олий маълумот тўғрисидаги диплом нусхаси (нотариал тасди қ ланган); Меҳнат дафтарчасидан кўчирма (Молия, солиқ, бухгалтерия ёки банк тизимида камида 5 йил меҳнат стажига эга бўлиши лозим); “ Молиявий ҳисоб” фанидан халқаро CAT сертификати эга бўлиши лозим (унинг нотариал тасдиқланган нусхаси); “ Молиявий ҳисоб”, “Бошқарув ҳисоби” ва “Солиқ ва ҳуқуқ” фанларидан халқаро CAP сертификатига эга бўлиши лозим (унинг нотариал тасдиқланган нусхаси) (таклиф этилаётган); Аудиторлик текширишда аудитор ёрдамчиси бўлиб ишлаганлиги ва қандай асосий объектларда қатнашганлиги тўғрисида маълумотнома; Ходим тўғрисидаги маълумотнома; Қандай хорижий лойиҳаларда мутахассис сифатида қатнашган ва лойиҳаларнинг номлари ва ҳ.к.лар. Комиссиянинг малака сертификати бериш т ўғ рисидаги хулосаси 50

«Аудиторлик малака сертификатини бериш тартиби тўғрисида»ги Низомга мувофиқ аудиторлик малака сертификатини беришнинг янги тартиби ўрнатилди. Лекин, ушбу тартиб ҳам аудиторлик фаолияти билан шуғулланувчиларнинг ҳуқуқий жиҳатдан халқаро талаблар даражасида билимларга эга бўлишларини таъминлашга қодир эмас. Аудитор малака сертификатини бериш тартиби тасдиқланган махсус дастур бўйича ташкил қилинган курсларда ўқиб, малака имтиҳонини топширишга руҳсат этилади ва тегишли синовдан ўтгач сертификат олишга муваффақ бўлади. 3.2. Аудиторлик фаолиятини лицензиялашда хориж тажрибаси ва уни такомиллаштириш йўналишлари Республикамиздаги аудиторлик ташкилотларининг тўпланган тажрибаларини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, у аниқ яққол ифодаланган миллий хусусиятларга эга. Шу билан бирга, хорижий манбалардаги қоидалар Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятининг барпо бўлиши ва ривожлантирилиши учун фойдали ҳамда қизиқарли эканлигини таъкидлаш жоиздир. Хорижий муаллифлар аудитнинг даставвал ғарбда ҳам фақат бухгалтерия ҳужжатлари ва ҳисоботларини текшириш ва тасдиқлашдан иборат фаолият сифатида шаклланганлигини тан оладилар. Аудиторлар асосан дастлабки ҳужжатларни, бухгалтерия ҳисоби регистрларини, ҳамда улар асосида тузилган молиявий ҳисоботларни текширган ва тасдиқлаган (ёки тасдиқламаган). Масалан, Рой Додж «… аудиторлик фаолияти сўнгги 25 йилда уч эволюцион босқични босиб ўтган: биринчи – тасдиқловчи аудит; иккинчи – системали йўналтирилган аудит; ва ниҳоят, сўнггиси, учинчиси – рискка асосланган аудит. Сўнгги икки босқич биздан китобдан бош кўтариш ва диққат-эътиборни бизнеснинг ўзига қаратишни талаб қилади» деб таъкидлаган. Ғарб мамлакатларида, масалан, АҚШда, бухгалтерия ҳисобининг умумқабул қилинган принциплари – БХУП – (GAAP – Generally Accepted 51

Accounting Principles) тизимига риоя қилиш барча бухгалтерлар ва аудиторлар учун мажбурий ҳисобланади. АҚШ нинг ўзида бухгалтерия ҳисоби стандартлари узоқ вақт оммавий муҳокама қилинганидан сўнг, мустақил кенгаш – Financial Accounting Standards Board (FASB) томонидан тасдиқланади. Бухгалтерия ҳисоби стандартлари билан бирга аудит стандартлари ҳам қўлланилади. АҚШда улар аудитнинг умумқабул қилинган стандартлари – АУС ( GAAS – Generally Accepted Auditing Standards ) деб аталади. Улар аудиторлик текширувларини ташкил этиш ва ўтказишда ҳамда учрайдиган муамммоларни ҳал этишда қўлланилади. Стандартлар Америка қасамёд қилган бухгалтерлар институти – АҚБИ ( AICPA – American Institute of certified Public Accountants )нинг махсус бўлими томонидан ишлаб чиқилган. Улар мамлакатдаги барча бухгалтерлар учун мажбурий ҳисобланади. Стандартларга риоя қилинмаган ҳолларда судлар ва аудиторлар устидан назорат қилувчи бошқа органлар улар фаолиятини тўхтатишга ҳақлидир. Германияда аудиторлик фаолияти «Аудиторларнинг профессионал устави тўғрисидаги қонун» и га мувофиқ амалга оширилади. Ушбу қонунга мувофиқ, аудитор деб, мазкур касбни жамоатчилик олдида ошкора бажара оладиган ва тегишли имтиҳонни топшириш орқали ўзининг шахсий ва профессионал лаёқатини тасдиқлаган шахс тан олинади. Аудитор профессионал фаолиятининг мазмуни иқтисодий соҳада аудиторлик текширувларини амалга ошириш; солиқ масалалари бўйича консальтинг хизмати кўрсатиш; ишлаб чиқаришни бошқариш соҳасида эксперт сифатида ишлаши ва васийлик фаолиятидан иборат. Германияда аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини олиш билан боғлиқ саволлар мажмуи пухта ишлаб чиқилган. Малака имтиҳонларини ўтказиш учун Федерал ерлар олий маъмуриятининг вакилларидан раис тайинланади. Барча комиссия аъзолари томонидан эътироз билдирилмаса, даъвогарларни имтиҳонга қўйиш ҳақида раис томонидан қарор қабул қилинади. 52

Францияда аудиторлик фаолияти 12 август 1969 йилда қабул қилинган декрет ва 24 январ 1994 йилдаги ҳукумат қарорига мувофиқ амалга оширилади. Бу йўналишдаги асосий ишлар профессионал ташкилот – счетлар бўйича комиссарларнинг миллий компанияси томонидан бажарилади. Компаниянинг асосий мақсади – аудиторларнинг ўз профессионал фаолиятини амалга оширишлари устидан назорат ўрнатиш, аъзоларининг обрў-эътиборини ва мустақиллигини ҳимоя қилишдан иборат. Компания аудиторларни икки даражада бирлаштиради. Минтақавий даражада профессионаллик фаолиятини ташкил этиш ва тартибга солиш билан минтақавий компаниялар шуғулланадилар. Улар аудиторларни рўйхатга оладиган минтақавий комиссиялар ва минтақавий суд-интизом Палаталари билан ҳамкорликда иш олиб борадилар. Миллий даражада эса, Компания Рўйхатга олиш бўйича Миллий Комиссия ва Миллий интизом Палатаси билан ҳамкорлик қилади. Бизнинг мамлакатимиздан анча олдин бозор иқтисодиётига ўтиб бошлаган Хитойда эса 1982 йилларда аудиторлик маъмурияти яратилган. Бундан ташқари аудитни ривожлантириш дастури асосида Бу борада профессор Саидкарим Қодирхонов фикрига қўшилиш мумкин: «Хитойда 1983 йилдаги аудиторлик маъмуриятига асос солинган вақтдан бошлаб маҳаллий ва марказий даражада 3000 дан ортиқ давлат аудиторлик ташкилотлари яратилган. Уларда 30000 га яқин хизматчилар банд. Давлат муассасалари тармоқлари ва корхоналари чегарасида 10000 дан ортиқ ички аудиторлик хизматларини бажарувчи ташкилотлар ташкил қилинган. Хитойда бухгалтерликка ихтисосланаётган 70 дан ортиқ фирмалар мавжуд. У ерда аудиторлик тезлик билан такомиллаштирилмоқда». Ғарб мамлакатларида ўн минглаб аудиторлик фирмалари (фақат АҚШнинг ўзида қирқ беш мингдан кўп аудиторлик фирмалари фаолият кўрсатадилар. Булар хилма-хил бўлиб, бир кишидан ёки бир неча қасамёд қилган бухгалтерлардан иборат (бундай фирмалар 90-95%). Хусусий фирмалардан тортиб, то трансмиллий корпорациялар ҳисобланган ва халқаро 53

аудит амалиётида ҳал қилувчи рол ўйнайдиган, йирик аудиторлик фирмалари ҳам мавжуд. Ғарбдаги йирик корпорациялар томонидан аудиторлик хизмати бозорида ҳукмронлик ўрнатилиши ва ўтган ХХ асрда капиталнинг байналминаллашиши ҳам аудиторлик фирмаларининг ролини янада оширди. Биринчи трансмиллий аудиторлик корпорациялари, монополистлар вужудга келди ва кучли мавқега эга бўлдилар (асосан, иккинчи жаҳон урушидан кейин). Бунга мисол «катта саккизлик» бўлиб, у кейинчалик тегишли ўзгариш (трансформация)лардан сўнг, аввал «олтилик»ка айланган ва 1998 йилдан бошлаб эса «катта бешлик» деб аталмоқда. Кўплаб мамлакатларнинг обрўли профессионал ва ишчан нашрлари вақти-вақти билан етакчи аудиторлик-консультацион фирмаларнинг (миллий ҳамда трансмиллий) рўйхатини эълон қилиб турадилар. Ушбу рўйхатларнинг кўпчилиги уларнинг фаолияти тўғрисидаги ҳар хил статистик маълумотларни ўз ичига олади. Бу маълумотлар вақти-вақти билан янгиланиб турилади. Шундай қилиб, аудиторлик фаолиятининг ривожланиши йирик трансмиллий фирмалар нинг вужудга келишига олиб келди. Бундай аудиторлик фирмалари ичида энг йириклари қуйидагилар: 1. «Праис Уотерхаус Куперс ( Price Waterhous Coopers ) – Англия-Америка 2. «Делоит ва Туш» ( Deloitte and Touch ) – Америка–Япония 3. “Эрнст ва Янг” (Ernst and Young) – Шотландия 4. “ КПМГ ” (KPMG), шу жумладан Peat Marwick, ВДО ва бош қ алар . Улар ҳ а қ и қ атан ҳ ам бутун дунёда обр ў қ озонган монополистлар б ў либ , санаб ў тилган т ў ртта фирма жамланган ҳ олда – хал қ аро аудиторлик - консультацион бизнеснинг тан олинган ва тажрибали лидери ҳ исобланади . Ю қ орида қ айд қ илинган фирмаларнинг ҳ ар бири турли мамлакатларда к ў плаб офисларга эга б ў либ , уларнинг барчаси қ асамёд қ илган бухгалтерлар институтининг аъзоси ҳ исобланади . « Катта бешлик » йирик мижозларнинг тахминан 90% ига хизмат кўрсатади . Бу фирмалар йирик халқаро лойиҳаларни бажариш имконига эга бўлиб , деярли барча турдаги консультация - аудиторлик хизматларини кўрсатади . 54

Европада бухгалтерлар ва аудиторларнинг иккита профессионал ташкилоти салмоқли ўрин эгаллайди. Бу бухгалтерия ҳисоби стандартлари бўйича халқаро комитет – БҲСХК ( International Accounting Standarts Commite – IASC ) ва Европа эксперт бухгалтерларининг федерацияси ЕЭБФ ( Federation des Experts С omptables Europeen - FEE ). FEE 1987 йил 1 январда ташкил топган ва штаб-квартираси Брюсселда жойлашган. Аудиторлик фаолиятининг ривожланишига кўплаб бошқа муассасалар, ассоциациялар ва институтлар ҳам таъсир кўрсатган. Улардан ҳар бири маълум вазифаларни бажариш учун яратилган бўлиб, уларда аудиторлик фаолиятига жуда ҳам хилма-хил ёндошувлар мавжуд. АҚШдаги аудиторларни бирлаштириб турган, юқорида санаб ўтилган ташкилотлардан ташқари, қуйидагиларни ҳам келтириш мумкин: 1. Бухгалтерларнинг Америка Ассоциацияси – БАА ( American Accounting Association – AAA ). Бу ташкилот асосан бухгалтерлик ҳисоби, аудит ва молиявий таҳлил ўқитувчиларини бирлаштиради. 2. АҚШ бухгалтерларининг миллий ассоциацияси – АБМА ( National Association of Accountants – NAA ) . Бу моддий ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида, фойда келтирмайдиган корхоналарда, банкларда, суғурта компанияларида ва бошқаларда ишлайдиган бухгалтерларнинг идорадан ташқари ассоциациясидир. 3. Молия ходимлари институти – МХИ (Financial Executives Institute – FEI). У асосан молиявий директорлар ва бош бухгалтерларни бирлаштиради. 4. Давлат муассасалари бухгалтерларининг ассоциацияси – ДМБА ( Association of Government Accountants – AGA ). Ушбу ассоциацияда давлат (федераль, айрим ҳолларда муниципиал) муассасалари, хизматлар ва агентликларнинг бухгалтерлари бирлашадилар. 5. Компьютерлаштирилган аудит бўйича мутахассислар ассоциацияси – КАМА( EDP Auditors Association ) ва бошқалар. Англияда қасамёд қилган бухгалтерларни бирлаштирувчи, қуйидаги асосий ташкилотлар мавжуд: 55

1. Англия ва Уэльс қасамёд қилган бухгалтерларининг институти – АУҚБИ(The Institute Chartered Accountants in England and Wales – ICAEW, ёки ACA, ёки FCA); 2. Дипломли бухгалтерларнинг жамоат ассоциацияси – ДБЖА (The Chartered Association of Certified Accountants – CACA ёки ACCA, FCCA); 3. Бухгалтер-аналитикларнинг жамоат институти – ДБЖА (The Chartered Institute of Management Accountants – CIMA, ёки ACMA, FCMA); 4. Миллий молия ва бухгалтерлик ҳ исоби жамоат институти – ММБ Ҳ ЖИ (The Charactered Institute of Public Finance and Accountancy- CIPFA, ёки IPFA); 5. Шотландия қасамёд қилган бухгалтерлар институти (The Institute of Chartered Accountants of Scotland–ICAS, ёки CA); 6. Ирландия қасамёд қилган бухгалтерлари институти (The Institute of Charactered Accountants of Ireland –ICAI, ёки FCA); Ташқи ( мустақил ) аудиторлар ўз фаолиятида кўп жиҳатдан ички аудит натижаларига таянади . Умуман олганда ички аудиторлар ўзлари ишлайдиган корхоналар фаолиятини текширади . Аммо , улар қоидага кўра , корхона маъмурияти ( директорлар кенгаши ) таркибига кирадилар . Бундай назорат ( ўз - ўзини назорат қилиш ) шакли АҚШда ўтган , ХХ асрнинг 30 йилларида юзага келиб , кейинчалик Ғ арбий Европа ва Японияда тарқалган . Иқтисодиётда содир бўлаётган ўзгаришлар , тез - тез қабул қилинаётган янги меъёрий хужжатлар аудитордан узлуксиз равишда ўз билимини ошириб боришини тақозо қилади . Бухгалтерия ҳисоби ва аудитни халқаро стандартлар талаби асосида ташкил этилиб борилиши, молия-пул ва солиқ сиёсатининг такомиллашуви аудитордан касбий билимни доимий равишда чуқурлаштириб боришини талаб қилади. Шу боис, биз бу борада ўз таклифимизни келтирамиз. Бизнинг ҳисобимиз бўйича бугунги кунда мамлакатимизда аудиторлик ташкилотлари текшириши лозим бўлган банклар ва улар филиалларининг сони 3 50дан ортиқдир. Бу камида 2 25тага яқин аудиторларни банк аудитини ўтказиш бўйича аудиторлик текширувида 56

қатнашишини тақозо қилади. Демак, бугунги кунда қўшимча яна 2 25дан ортиқ аудиторларни банк аудити бўйича тайёрлаш ва уларга лицензия бериш лозимлигини кўрсатмоқда. Аудиторлик фаолияти билан юридик ва жисмоний шахслар шуғулланадилар. Ўзбекистон Республикасида амал қилинаётган қонун хужжатларига асосан аудиторлик фаолияти билан асосан юридик шахслар, яъни аудиторлик ташкилотлари шуғулланадилар. Ушбу ташкилотлар аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш бўйича махсус рухсатномага эга бўлиб ўз фаолиятларини юритиш бўйича мустақил ҳисобланадилар. Ўзбекистон МДҲда биринчи бўлиб 1992 йилда "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонунни қабул қилган. Ҳамдўстликнинг бошқа мамлакатларида аудит институтини барпо этиш зарурлиги тўғрисида эндигина сўз бораётган эди. Табиийки, республикамиз тажрибаси бошқа мамлакатлардаги ҳамкасбларда катта қизиқиш уйғотди. 1993 йил июнда Тошкентда бўлиб ўтган, МДҲнинг Мувофиқлаштириш кенгаши ташкил этган конференция уни ўрганишга бағишланган. 20 йил ўтгандан сўнг якунлар чиқарарканмиз, биринчи навбатда республикамизда бозор иқтисодиётини ривожлантириш учун ушбу Қонуннинг зарурлиги ва ўтган йилларда ҳам, яқин келажакда ҳам унинг долзарб бўлиб қолишига гувоҳ бўламиз. Бундан ташқари, ушбу Қонун ўртага қўйган мақсадларга эришишда профессионал ташкилотлар қандай роль ўйнашини кўриш мумкин. Бунинг учун биринчи навбатда банк тизими, жамғармалар ва очиқ акциядорлик жамиятларининг мустақил аудитини таъминлай оладиган аудиторларнинг зарур миқдорини тайёрлаш керак эди. Қонунда аудиторларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари назарда тутилган. Бироқ уни қабул қилиш пайтида бизда... биронта ҳам аудитор бўлмаган, чунки уларни сертификатлаштириш механизми мавжуд бўлмаган. Лекин Қонун қабул қилинишидан аввалроқ аудиторлар тайёрлаш учун замин яратила бошланган эди. Чунончи, бухгалтерия ҳисоби, хўжалик фаолияти таҳлили, тафтиш ва 57

назорат соҳасидаги етакчи ҳамда энг фаол мутахассислар 1991 йил сентябрида "Бухгалтер" бухгалтерия-консалтинг фирмасини ташкил этдилар. Унинг ходимлари ва Россиянинг "Инаудит" аудиторлик фирмаси мутахассислари кичик қўшма аудиторлик текширувларини ўтказа бошладилар. 1992 йил мартида (Қонун қабул қилинишидан тўққиз ой олдин) улар Ўзбекистон бухгалтерлар уюшмасини ташкил этдилар. Бунда иқтисод фанлари доктори Юрий Маркович Иткин етакчи роль ўйнади. Ташаббускорлар аудитни ташкил этиш ва аудиторларни сертификатлаштириш ишида етакчи мамлакатларнинг тажрибасини ўргандилар, "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонуннинг лойиҳаси ишлаб чиқилиб, у Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгаши томонидан 1992 йил 9 декабрда қабул қилинди. Ўзбекистонда фаолият юритувчи аудиторларни ихтиёрий асосда бирлаштирувчи, аудиторлик фаолиятини ривожлантириш, такомиллаштириш ва бирхиллаштиришга кўмаклашадиган мустақил жамоат ташкилотини барпо этиш Қонунда назарда тутилган эди. У Молия вазирлиги билан ҳамкорликда аудитор лицензиясини олиш учун ўтказиладиган малака имтиҳонлари дастури ва таомилини ишлаб чиқиши ҳамда тасдиқлаши; аудиторлик текширувларининг умумий қоидаларини белгилаши; аудиторлар тайёрлаш ва малакасини ошириш билан шуғулланиши; аудиторлик фаолияти билан боғлиқ, қонун ҳужжатларига зид бўлмаган бошқа ҳаракатларни амалга ошириши мўлжалланган эди. Аудиторлар палатаси ана шундай ташкилот бўлиши керак эди, у 2000 йилда ташкил этилган. 2000 йилгача эса "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонун талабларини Ўзбекистон бухгалтерлар ва аудиторлар ассоциацияси (ЎзБАМА) ҳаётга татбиқ этган. Ушбу даврда Молия вазирлиги ЎзБАМА билан ҳамкорликда ҳозир амалда бўлган 21 миллий аудит стандартидан 9 тасини ишлаб чиққан: 3-сон МАС "Аудитни режалаштириш" (АВ томонидан 10.11.1999 йилда 837-сон билан рўйхатдан ўтказилган) ; 5-сон МАС "Аудитор иши сифатини назорат қилиш" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 811-сон билан 58

рўйхатдан ўтказилган); 6-сон МАС "Аудитни ҳужжатлаштириш" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 812-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 9-сон МАС "Муҳимлик ва аудиторлик таваккалчилиги" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 813-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 10-сон МАС "Молия ҳисоботи таркибидаги бошқа маълумотлар" (АВ томонидан 22.09.1999 йилда 822-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 11-сон МАС "Компьютерда ишланган маълумотлар (код)нинг аудити" (АВ томонидан 23.09.1999 йилда 823-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 13-сон МАС "Таҳлилий таомиллар" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 814-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 14-сон МАС "Аудиторлик танлови" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 815-сон билан рўйхатдан ўтказилган); 16-сон МАС "Эксперт ишидан фойдаланиш" (АВ томонидан 3.09.1999 йилда 816-сон билан рўйхатдан ўтказилган). Ушбу стандартлар мамлакатда янги фаолиятни ташкил этишда негиз бўладиган ҳужжатларга айланди. Дастлабки 7 йил ичида аудиторлик фаолиятини амалга ошириш, аудиторларни тайёрлаш ва сертификатлашнинг миллий тажрибаси жамғарилди, тегишли халқаро тажриба ўрганилди. Шу асосда Молия вазирлиги ЎзБАМА мутахассислари билан ҳамкорликда "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонуннинг янги таҳририни ишлаб чиқишни бошлади, у профессионал соҳада муҳокама қилиниб, Молия вазирлиги томонидан кўриб чиқилгандан кейин 2000 йил 26 майда Олий Мажлис томонидан қабул қилинди. Ўша йилдаёқ Аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторлик ташкилотларига лицензия бериш тартиби тўғрисидаги низом ва Аудитор малака сертификатини бериш тартиби тўғрисида низом тасдиқланди. Кейинчалик "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонуннинг 7- моддасига аудиторларнинг йилда бир марта малака ошириш курсларидан ўтишларини назарда тутадиган қўшимчалар киритилди . Бундан ташқари, аудиторлик ташкилотларига мажбурий рейтинг баҳоси қўйиш учун аудиторларнинг республика жамоат бирлашмаси сўровига кўра уларнинг ахборот тақдим этиши шартлиги қайд этилди . 59

Бугунги кунда республикада аудиторларнинг учта профессионал жамоат бирлашмаси: ЎзБАМА, Ўзбекистон аудиторлар палатаси (ЎАП) ҳамда Ўзбекистон бухгалтерлар, аудиторлар ва маслаҳатчилар федерацияси (ЎБАМФ) фаолият юритяпти. Уларнинг ҳаммаси аудиторлар тайёрлаш ва малакасини ошириш мунтазам курсларини ўтказади. Аудиторлик ташкилотларига йиллик мажбурий рейтинг баҳосини қўйиш учун ЎзБАМА ва ЎАП "Аудитрейтинг" МЧЖни ташкил этдилар, у 2008 йилдан бошлаб "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонун 7-моддасининг талабини бажаряпти. 2011-2015 йилларда республика микромолиялаш соҳасини ва нобанк молия секторини янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирларда* аудиторларнинг республика профессионал жамоат бирлашмалари мажбуриятларига қуйидагилар киритилган:  аудиторлик фаолияти миллий стандартларини халқаро аудит стандартлари асосида такомиллаштириш;  ички аудиторга малака талабларини белгилаган ҳолда ички аудит хизматларининг ходимларини сертификатлаштириш тизимини жорий этиш;  "Йилнинг энг яхши аудитори" йиллик танловларини ташкил этиш. Евросиё сертификатланган бухгалтерлар ва аудиторлар кенгашининг ҳақиқий аъзолари ҳисобланган Ўзбекистондаги профессионал жамоат бирлашмалари 2000 йилдан бошлаб бухгалтер ва аудиторларни бухгалтерия ҳисоби ҳамда аудит халқаро стандартларига асосланган CAP/CIPA сертификатлаштириш дастури бўйича ўқитишни ташкил этдилар. Бугунги кунда ушбу дастур доирасида 17 183 мутахассис ўқиб, "Молия ҳисоби-1" курси бўйича имтиҳон топширди, улардан 2344 нафари CAP/CIPA сертификатларини олган. Президентнинг 26.11.2010 йилдаги ПҚ-1438-сон қарори талабларини бажариш учун ЎзБАМА, ЎАП “ Ички аудит хизмати ходимларини сертификатлаш тартиби тўғрисида ” ги низом, Ички аудиторларни тайёрлаш дастури, Ички аудиторлар малакасини ошириш дастури, "Йилнинг энг яхши 60

аудитори" республика йиллик танловини ўтказиш тўғрисида низомни ишлаб чиқдилар ва тасдиқладилар. 61

Хулоса Аудиторлик касбига малакавий талаблар ва аудиторлик фаолиятини лицензиялаш тартибини ўрганиб чиқиб, уни такомиллаштириш мақсадида қуйидаги таклифларни берамиз: 1. Аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи тегишли вазирликлар ҳамда молия вазирлигига қуйидаги вазифаларни қўшимча қилиб юклатиш ушбу фаолиятни янада такомиллаштирилишига омил бўлади:  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторлар устидан назорат қилиш мақсадида йилда бир марта улардан ахборот олиб туришни таъминлаш (беш йилда бир марта лицензия бериш учун чақирувдан ташқари) даги назоратни амалга ошириш;  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг доимий равишда малакасини ошириб бориши ҳамда ўтказилаётган аудиторлик текширувлари сифатининг юқорилигини таъминлаш мақсадида ўқув-методик марказлар (олий ўқув юртлари ва академияларда махсус фан бўйича)да бевосита қатнашувчи (хоҳ тингловчи, хоҳ таълим берувчи сифатида) бўлишини мажбурий қилиб қўйиш;  Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг ўтказаётган аудиторлик текширувлари сифатининг юқорилигини таъминлашда доимо халқаро интернет тармоғидан фойдаланиш орқали кундалик махсус иқтисодий билимлардан хабардор бўлиши, махсус иқтисодий журналлардаги янгиликлардан воқиф бўлиши лозимлигини мажбурий қилиб қўйиш; 62

 Мамлакатда фаолият юритаётган барча аудиторлик ташкилотлари ва ундаги аудиторлар, аудитор ассистентлари, бундан ташқари, якка тартибда ёлланиб ишлаётган ва бухгалтерлик хизмати кўрсатаётган профессионал бухгалтер ва аудиторларнинг доимо халқаро ва мамлакат ичида ўтказилаётган конференцияларда амалиётда учраётган муаммолар юзасидан ўз тезис ва мақолалари билан қатнашишини мажбурий қилиб қўйиш ва ҳ.к.лар. 2. Аудиторлик фаолиятини амалга оширувчи ҳар бир шахсга қуйидаги талаблар қўйилиши лозим:  маълум бир профессионал аудиторлик хизмати кўрсатувчи ташкилотнинг мажбурий аъзоси бўлиши;  ма л ака сетификатига эга бўлиши;  аудиторлик текширувини ўтказиш бўйича фуқаролик (шахсий) маъсулияти (жавобгарлик) тўғрисида суғурта полисига эга бўлиши ва ҳ.к.лар. 3 . Аудиторлик ташкилотларига тўхталадиган бўлсак, улар аудиторлик фаолиятини амалга оширишлари учун бизнинг фикримизча, янги қонунчилик талаблари асосида қуйидаги талабларга жавоб беришлари лозим:  Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига амал қилиши;  мамлакатда маълум бир аудиторлик фаолиятини назор а т қилувчи ва тартибга солувчи давлат рўйхатидан ўтган бирлашма ёки ташкилотнинг мажбурий аъзоси бўлиши лозимлиги;  аудиторлик ташкилоти у став капиталининг 51% и аудиторларга ёки аудиторлик ташкилотига тегишли бўлиши лозимлиги;  аудиторлик ташкилоти раҳбари фақат аудитор бўла олишлиги ва ҳ.к.лар. 4. Бизнингча, аудиторлик малака сертификатини бериш бўйича амалдаги тартиб-қоидаларга қуйидаги қўшимчаларни киритиш мақсадга мувофиқдир: - Аудиторларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш марказларида махсус дастур бўйича курсларда ўқитишни ташкил этиш; 63

- Тест синовлари 4 босқичдан иборат бўлиши ва қуйидаги фанлардан (100 баллдан камида 76 балл тўплаш, яъни Молиявий ҳисоб, бошқарув ҳисоби, молиявий таҳлил ва аудит, солиқ қонунчилиги ва хўжалик ҳуқуқи, чет тили ва информатика); - Аудиторлар малака сертификати бериш учун ало ҳ ида Комиссияда су ҳ бат бўлиши лозим. Комиссия аъзолари Молия вазирлигининг «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» услубиёти Кенгаши аъзолари бўлиши керак. Бу Кенгашга шу соҳага оид олимлар, вазирлик аъзолари амалиётчилар ва жамоат ташкилотлари ходимларидан иборат б ў лади. Комиссияга аудиторларнинг қуйидаги хужжатлари та қ дим этилади: - Олий маълумот тўғрисидаги диплом нусхаси (нотариал тасди қ ланган); - Меҳнат дафтарчасидан кўчирма (Молия, солиқ, бухгалтерия ёки банк тизимида камида 5 йил меҳнат стажига эга бўлиши лозим); - “Молиявий ҳисоб” фанидан халқаро CAT сертификати эга бўлиши лозим (унинг нотариал тасдиқланган нусхаси); - “Молиявий ҳисоб”, “Бошқарув ҳисоби” ва “Солиқ ва ҳуқуқ” фанларидан халқаро CAP сертификатига эга бўлиши лозим (унинг нотариал тасдиқланган нусхаси) (таклиф этилаётган); - Аудиторлик текширишда аудитор ёрдамчиси бўлиб ишлаганлиги ва қандай асосий объектларда қатнашганлиги тўғрисида маълумотнома; - Ходим тўғрисидаги маълумотнома; - Қандай хорижий лойиҳаларда мутахассис сифатида қатнашган ва лойиҳаларнинг номлари ва ҳ.к.лар. 5. Аудитни ислоҳ қилишни янада чуқурлаштириш, аудиторлик компаниялари ролини ошириш ва уларни ривожлантириш, халқаро меъёрлар ва стандартларга мувофиқ уларнинг барқарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, улар кўрсатаётган хизматлар доирасини кенгайтириш мақсадида Президентнинг "2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг 64

кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида" қарори билан 2011-2015 йилларда республикада микромолиялаш соҳасини ва нобанк молия секторини янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар тасдиқланди. Уларда қуйидаги устувор вазифалар ажратиб кўрсатилди: а) аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларини халқаро қоидалар ва стандартларга мувофиқ такомиллаштириш; б) халқаро аудит стандартлари асосида энг йирик корхоналарда аудиторлик текширувларини ўтказиш амалиётини жорий этиш; в) аудиторларни тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш; г) республикадаги аудиторларнинг профессионал бирлашмалари фаолиятини такомиллаштириш. Ҳозирги вақтда Қонун ҳужжатлари ва давлат раҳбарининг 2011 йил 14 январ даги П Ф-3557-сон Фармойишига мувофиқ аудитни такомиллаштириш мақсадида "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар тайёрланди. Улардан мақсад аудитнинг амалдаги тизимини халқаро аудит принципларига мувофиқ ўзгартиришдир. Таклиф қилинаётган меъёрлар ва қоидаларнинг амалга оширилиши аудитнинг қонунчилик базасини такомиллаштириш ва иқтисодиётнинг барча даражаларида унинг сифати ва самарадорлигини оширишни таъминлаш имконини беради. 65

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Ўзбекистон Республикаси Қонунлари. Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: “Ўзбекистон”, 2002. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси: Расмий нашр- Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги.-Т.: «Адолат », 2008 й.-692 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонуни - Тошкент 1996 й. 30 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири) 2000 й. 26 май. (Мазкур Қонунга қуйидагиларга мувофиқ ўзгартиришлар киритилган: ЎзР. 13.12.2002 й. 447-II-сон Қонуни, ЎзР. 04.04.2006 й. ЎРҚ-28-сон Қонуни, ЎзР 10.10.2006й. ЎРҚ-59-сон Қонуни, ЎзР. 17.09.2007й. ЎРҚ-110-сон Қонуни, ЎзР. 09.09.2009й. ЎРҚ-216-сон Қонуни асосида) 5. Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 16 октябрдаги 215-сон Қарорига 2- илова «Корхоналардаги ички аудит хизмати т ў ғрисида» Низом. 6. Ў збекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелдаги П Қ - 615- с он Қ арорига илова «Аудиторлик ташкилотлари т ўғ рисида» Низом. 7. Ў збекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелдаги П Қ - 615- с он Қ арори - «Аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ҳ амда улар к ў рсата ё тган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш т ўғ рисида». 8. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “аудиторлик ташкилотларининг молиявий барқарорлигини ошириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги № ПҚ-907 Қарори. 02.07.2008 9. Мaмлaкaтимизни мoдeрнизaция қилиш вa кучли фуқaрoлик жaмияти бaрпo этиш – устувoр мaқсaдимиздир. – Прeзидeнт Ислoм Кaримoвнинг 66

Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги мaърузaси -Т.: «Ўзбекистон», 2010 10. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. -Т.: «Ўзбекистон», 2011. 11. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. – Прeзидeнт Ислoм Кaримoвнинг 2012 йилда мамлакатимиз ижтимоий – иқтисодий ривожланиш якунлaри ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг мaжлисидaги маърузaси. -Т.: «Ўзбекистон», 2013 йил 19 январь. II. Асосий ва қўшимча адабиётлар. 12. Аудит, Дарслик. 1 жилд. М.М.Тўлаходжаева, Ш.И.Илхомов, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Тошкент давлат иқтисодиёт университети. -Тошкент:. NORMA. 2008.-320 б. 13. Аудиторлик фаолияти буйича услубий қўлланмалар тўплами./ Х.Қосимов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б. 14. Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с. 15. Архарова З. П. международные стандарты аудита (МСА): Учебно- методический комплекс. – М.: Изд. центр ЕАОИ, 2008. – 104 с. 16. Аудит: учебник . под ред. Булыги Р.П. –М.: “ЮНИТИ – ДАНА”, - 2009 г. – 431 стр. 17. Аудит: учебное пособие . В.А.Ерофеева, В.А. Пискунов, Т.И. Битюкова. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, Высшее образование, 2010. -638 с. 18. Подольский В. Аудит. Учебник. – М.: Изд. Юрайт, 2010 г. – 605 стр. 19. Do ' smuratov R . D . Audit . O ' quv qo ' llanma ( I qism ). R . D . Do ' smuratov , Sh . Fayziyev . - Т.: " iqtisod - moliya ", 2008. - 178 с 67

20. Do'stmuratov R.D. Audit. O'quv qo'llanma. ( II qism)./ R.D. Do'stmuratov, Sh. Fayziyev. - Т .: "iqtisod-moliya", 2008. - 256 с 21. Аренс А., Лоббек Д.Ж. Аудит. Пер. с англ. под. ред. проф. Я.В. Соколова, - М.: Финансы и статистика, 1995. 22. Каримов А. ва бошқ. Аудит. Ўқув-услубий қўлланма. – Т.: Iqtisod- moliya. 2008. – 180 б. 23. Маматов З.Т., Норбеков Д.Э., Шакаров К.А. Аудит . – T.: Тошкент Ислом университети нашриёти . 2002. – 280 б. 24. Дўстмуратов Р.Д. Аудит асослари. – T.: Ўзбекистан миллий энциклопедияси. 2003. – 612 б. 25. Ҳамдамов К. Аудит иқтисоди . – T.: ТМИ . 2005. – 251 б. 26. Международные стандарты аудита. Проект по развитию предпринимательства . – T.: USAID . 2004. – 192 с. 27. Аудит. Дарслик. – T.: NORMA. 2008. – 320 б. 28. Мусаев X.Н. Аудит : Дарслик. – T.: Молия . 2003. – 220 б. 29. Сахобов У., Давранова Ш. Планирование аудита . Монография. – T.: bioekosan. 2008. – 158 с. 30. William C. Thomas. Auditing: theory and practice. Kent publishing company. 2001 31. Интернет сайтлари: http://mf.uz http://www.soliq.uz www.ziyonet.uz www.tfi.uz www.lex.uz www.gaap.ru www.accountingreforms.ru www.alleng.ru 68

ИЛОВАЛАР 1-илова АУДИТОРЛИК ХИЗМАТ ИНИ КЎРСАТИШ ШАРТНОМАСИ 200 6 йил 15-март Фарғона шаҳри “Тонг” аудиторлик фирмаси (бундан кейин бажарувчи деб номланади), унинг директори Абдуқодиров С.А. бир томон, ва “Шерзод” акционерлик жамияти раҳбари Мўминов С. (бундан буён “буюртмачи” деб номланади) иккинчи томон, ушбу Шартномани туздик. 1. Буюртмачи қуйидаги аудиторлик хизматларини бажарувчига топширади, бажарувчи қабул қилиб олади: - буюртмачининг молиявий-хўжалик фаолиятини ҳар йиллик аудитини ўтказиш; - буюртмачи унинг филиали, агентлиги режадан ташқари текшириш ҳамда алоҳида буюрма бўйича консул p тация хизматлари. 2. Шартнома имзо чекилгандан бошлаб 3 йил мобайнида ўз кучини сақлайди. Шартнома муддати тугашига 15 кундан олдин шартномалаш тўғрисида буюртмачи бажарувчини огҳлантирса шартноманинг амал қилиш муддати автоматик равишда бир календар йилга узайтирилади. 3. Ишларни бажариш муддатлари: молиявий хўжалик фаолиятининг тўла аудити йил якунлари бўйича буюртмачи тасдиқлаган ва бажарувчи билан келишилган муддатда. Режадан ташқари текширишлар ва консул p тацион хизматлар алоҳида шартномаларда белгиланган маддатларда бажарилади. 4. Буюртмачи барувчининг хизматларидан имтиёзли фойдаланиш ҳуқуқига эга. Зарур ҳолатларда аудит ўтказиш муддатлари ҳамда ҳақ тўлаш миқдорлари томонлар келишуви билан ўзгартирилади. 5. Шартнома бўйича иш ва хизматлар қиймати. Бажарувчига тўланувчи хизмат ҳақи аудит ўтказишга сарфланган вақтни тариф бўйича белгиланган соатга кўпайтириш билан аниқланади. Тўловлар бир марта,я o ни шартномада кўрсатилган ишлар бажаришга топширилгандан кейин, бажарувчининг ҳисоб-рақамига пул кўчириш йўли билан амалга оширилади. 6. Буюртмачининг мажбуриятлари: аудит текширувида барча зарур бўлган хужжатлар, корхона тижорат сири бўлган ахборотларни бажарувчига тақдим этиш мажбуриятини олади. Шунингдек бажарувчига ишлаш учун зарур шароитлар яратиб беради: аудиторлик иш жойи, ҳужжатларни сақлаш учун шкаф ажратиш, моддий жавобгар шахсларнинг қатнашуви, моддий қийматликларни муҳрлаш. 7. Бажарувчининг мажбуриятлари: аудит текшириш ўтказишда корхонага таалуқли тижорат сирини сақлаш ва буюртмачининг рухсатисиз учунчи шахсларга ошкор қилмаслик: солиқ қонунчилигига риоя қилиш буйича буюртмачи билан биргаликда моддий жавобгарликка тортилиш. 8. Ушбу шартноманинг 7-бандида кўрсатилган шартлар бузилса буюртмачига келтирилган зарарни бажарувчи тўлайди. Моддий зарар ўлчамини аниқлаш мумкин бўлмаган ҳолатларда бажарувчи,текширишда олган ма o лумотларни буюртмачининг рухсатисиз ошкор қилганлиги учун ҳар бир факт бўйича белгиланган миқдорда буюртмачига жарима тўлайди. Ушбу шартноманинг бажарилиши бўйича тарафлар ўртасидаги низолар Давлат хўжалик суди томонидан кўрилади. Ушбу шартнома 2 нусҳада тузилди, бир нусҳадан сақланиб, тенг ҳуқуқга эга. 69

Тарафларнинг реквизитлари: Буюртмачи Бажарувчи Имзо Мўминов С. Имзо Абдуқодиров С.А. Манзил : Манзил : Ҳисоб рақами № Ҳисоб рақами № Куйида жахон андозалари буйича таклиф килинган аудиторнинг мижоз олдидаги мажбуриятлари тугрисидаги хат намунаси келтирилади. "Чинор" хиссадорлик жамияти директорлар кенгашининг раиси, жаноб Солиев Б.К.га Хурматли жаноб Солиев! Сиз бизга компаниянгизни утган хисобот даври учун тузилган баланси,фойда ва зарарлар хисобвароги,хамда молиявий холатдаги узгаришлар тугрисидаги хисоботини аудиторлик текширувидан утказиб беришни сураб мурожаат килибсиз. Биз фирмамизга ишонч билдирганингиз учун сизга миннатдорчилик изхор киламиз ва бу мажбуриятни зиммамизга олишга рози эканлигимизни билдирамиз. Ушбу хатнинг мақсади компаниянгизни аудитори сифатида харакатларимиз асосини аниклаш, сизга ва бизга тегишли хукуклар ва мажбуриятларни белгилаб олишдан иборат. 1.Аудит 1.1.Аудиторлик текшируви бухгалтерларни халкаро федерацияси томонидан тавсия килинган жахон андозалари ва мамлакат худудида харакат килаётган конуний хужжатлар асосида амалга оширилади. 1.2.Текширув жараёнида молиявий хисоботни хисоб амалиёти ва конун талабларига асосан тузилганлиги ва уларда акс этган маълумотларни тугрилиги урганиб чикилади. 1.3.Молиявий хисоботни тугри тузилганлиги ва у компаниядаги хакикий холатни холисона акс эттирганлиги тугрисида уз фикримизни билдириш учун куйидаги саволларни урганиб чикишимиз лозим булади: а) компанияда бухгалтерия счети тугри юритиладими, шахсан бориб курилмаган булимлардан олинган маьлумотлар аудиторлик екширувини утказиш учун етарлими; б) компанияни баланси, фойда ва зарарлар хисобвараги бухгалтерия хисобваракларида акс эттирилган маьлумотларга мос тушадими; в) чиндан хам аудиторлик текширувини утказиш учун тулик хборот ва тушинтиришларга эга булдикми; г) компания бошкаруви хисоботида курсатилган маьлумотлар текширалаётган молиявий хисоботда акс эттирилган маьлумотларга мос тушадими; 1.4.Харакатдаги конунларга кура компанияга тегишли хисоб регистрларини юритиш ва молиявий хисоботни тугри ва обьектив тузиш масьулияти сизга юклатилганлигини таькидлаб утамиз. 1.5.Аудиторлик текширувини самарали утказиш учун хужалик муомилалари акс этган барча бухгалтерия хужжатлари,бошка маълумотлар, хиссадорлар йигилишлари ва директорлар кенгашининг карорлари хамда директорлар кенгаши раисини хисоботидан тулик фойдаланишга ва компаниянинг ишлаб чикариш хамда молиявий масалалари курилаётган барча йигилишларда катнашишга рухсат беришингиз лозим. 70

1.6.Зарурият тугилса аудиторлик текшируви жараёнида юзага келган саволларга берган огзаки жавобларингизни сиздан ва конпаниянинг бошка масьул ходимларидан ёзма равишда тасдиклашингизни сураб мурожаат килишимиз мумкин. 1.7.Аудиторлик текшируви давомида касб талаби нуктаи назаридан молиявий хисоботни тузишда йул куйилган ноаникликлар, хатоликлар ва конунбузарлик холларини аниклашимиз лозим булади. Бундай холатлар учун жавобгарлик сизнинг зиммангизда эканлигини таькидлаб утамиз. Аммо, биз хатолар ва конундан четга чикиш холларини махсус кидириш билан шугулланмаймиз ва бу холат аудитнинг асосий мақсадига кирмайди. 1.8.Фаолият йуналишлари буйича аникланган хар бир камчилик ва конунбузарлик холлари буйича сизга уз вактида тулик ахборот бериб турамиз. 1.9.Аудиторлик текшируви учун ажратилган вактнинг чекланганлиги ва айрим холларда конпания ички назорати маьлумотларига ишонч билдириб иш курганлигимиз учун корхона фаолиятига сезиларли таьсир курсатмайдиган айрим камчиликлар аникланмай колиши мумкин. 2.Хизмат хаки ишнинг хажми, масьулият даражаси ва текширувни амалга ошириш учун кетадиган вакт сарфи хамда текширувга жалб килинган мутахассисларнинг малака даражасидан келиб чикиб белгиланади ва аудиторлик текширувини утказиш буйича шартнома бахосини келишиш тугрисидаги баённомада акс эттирилади. Хатдаги холатлар агар узгариш юз бермаса бир аудиторлик текширувидан иккинчисигача булган давр ичида кучга эга. Хатда баён килинган холатларга эьтирозингиз булса, хабар беришингизни сураймиз ва уз томонимиздан карашлардаги мавжуд келишмовчиликларни биргаликда хал килишга тайёр эканлигимизни билдирамиз. Агар хат мазмуни сизни каноатлантирса уни имзолаб, бир нусхасини бизга жунатишингизни сураймиз. Хурмат билан : “Аудит-Сервис"аудиторлик фирмасининг директори Э.Муйдинов 20 06 йил 10 январь Андижон шахри 71

2- илова 72

3-илова. Аудиторлик малака сертификатининг намунавий шакли 74

4 - илова Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги аудиторлик малака сертификатига эга бўлган аудиторлар реестри да акс эттириладиган жиҳатлар олиниш санаси, аудитор малака сертификатини олган шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми ва имзоси паспорт маълумотлари , яшаш жойи ва иш жойи аудитор малака сертификатининг рақами, берилиш санаси аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддатини узайтириш, амал қилиш муддатини тўхтатиш, бекор қилиш, қайта расмийлаштириш ва дубликатини бериш тўғрисидаги маълумотлар аудитор малака сертификатининг рақами, берилиш санаси 75

O'xshashlar

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк назорати ва иқтисодий тартибга солишнинг замонавий тенденциялари

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари

Сут ва сут маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ҳамда аудити

Акциядорлик жамиятларида инвестициялар ҳисоби ва аудитини такомиллаштириш масалалари (Қашқадарё вилояти “Бешкент пахта тозалаш” АЖ мисолида)

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари