Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

407.5 KB

Ko'chirib olish

“Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatini takomillashtirish”

MUNDARIJA betlar KIRISH .......................................................................................................... 3 I BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA JISMONIY SHAXSLAR DAROMADLARINI SOLIQQA TORTISHNING OB’EKTIV ZARURLIGI......................................................... 7 1.1. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishning zarurligi va ahamiyati................................................................................. 7 1.2. Jismoniy shaxslar jami daromadlari tarkibi va ularning shakllanishi.................................................................................. 13 II BOB. JISMONIY SHAXSLAR MULKIY DAROMADLARINI SOLIQQA TORTISH AMALIYOTI (Urgut tumani ma’lumotlari misolida) ................................................................. 19 2.1. Jismoniy shaxslarning dividend va foizli daromadlarini soliqqa tortish jarayoni................................................................ 19 2.2. Jismoniy shaxslarning mol-mulkini ijaraga berishdan olingan daromadlarini soliqqa tortish tartibi............................................. 26 III BOB . JISMONIY SHAXSLARNING MULKIY DAROMADLARINI SOLIQQA TORTISHNI TAKOMILLASHTIRISH......................................................... 39 3.1. Jismoniy shaxslardan soliq undirishning xorij tajribasi va undan foydalanish masalalari....................................................... 39 3.2. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini deklaratsiya asosida soliqqa tortishni mukammallashtirish............................. 46 XULOSA....................................................................................................... 50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI................................ 53 3

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Pespublikasida amal qilayotgan soliqlar tarkibida jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar alohida ahamiyatga ega, chunki bu soliq turlari soliq to’lovchilar sonining ko’pligi va soliq bazasining kattaligi bilan ajralib turadi. Jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’i byudjet daromadlarini shakllantirishda o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan soliq turi hisoblanadi. Agar ushbu soliq turi bo’yicha 2008-2012 yillarda davlat byudjetiga tushayotgan summalarning 90 foiziga yaqinrog’i bevosita mehnat haqi shaklida olinayotgan daromadlardan undirilayotganligini, qolgan qismi esa tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan undirilayotganligiga e’tiborni qaratsak, kelgusida bu soliqning davlat byudjeti daromadlaridagi hissasi yanada oshishi kutiladi. Respublikamizda so’nggi yillarda korxonalar va aholi tulaydigan soliqlarning stavkalarini keskin pasaytirib borish tendentsiyasi amal qilmoqda. Ma’lumki, aholi pul daromadlarini mustahkamlash respublikamiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida jamiyatimizning poydevori sifatida ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan eng muhim bo’lgan sohaga aylanib bormoqda. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimov 2012 yil yakunlari bo’yicha Vazirlar Mahkamasi majlisida so’zlagan ma’ruzasida, “Har qaysi oiladagi farovonlik, yurtdoshlarimizning hayotga bo’lgan munosabati, provard natijada butun jamiyatimizning barqarorligi, avvalo, odamlarimizning qanday ish bilan ta’minlanganligi, o’z mehnatiga yarasha munosib maosh olishiga bog’liqdir ”- deb barchamiz, avvalombor katta-kichik rahbarlar hech qachon esdan chiqarmasliklarini ta’kidladilar. 1 Prezidentimiz fikrlaridan kelib chiqqan holda, jismoniy shaxslarning ish bilan bandligini ta’minlash, real daromadlarini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish, ularning daromadlarini soliqqa tortishda eng maqbul uslubiyatlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz-keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan olindi. Soliq va bojxona xabarlari gazetasi. № 3(392) 2013 yil 22 yanvar. 4

Davlatning iqtisodiyotga ta’siri avvalo, uni boshqarish hamda tartibga solishning boshqa usulllari bilan bir qatorda soliqlardan to’liq, qisman ozod qilish yoki soliqqa tortish bazasini kamaytirish orqali, tadbirkorlikni muomala sohasidan moddiy ishlab chiqarish sohasiga o’tkazishga yordam beradi va shu yo’l orqali iqtisodiyotda progressiv tarkibiy o’zgarishlarga erishiladi. Birinchidan, soliqlarni chuqur o’rganish va tushuntirish, ularni takomillashtirish yo’llarini bilib olish uchun ko’plab ilmiy maqolalar, qo’llanmalar va darsliklar yozish. Ikkinchidan, soliq imtiyozlarini berish orqali davlat biror bir tarmoqni yoki faoliyatni rivojlantirish yo’llarini topish va amaliyotda qo’llash. Uchinchidan, jahondagi rivojlangan bir qator mamalakatlarning soliq siyosatini o’rganish va tajriba almashish. Davlat shu kabi masalalarni ustivor yo’nalishlari ko’rinishida tanlar ekan iqtisodiy boshqarishning yagona vositasi bo’lgan soliq tizimi muammolariga mutanosib ravishda uni shakllantirish, unda mavjud bo’lgan soliq imtiyozlari hamda uni rag’batlantiruvchi omillarga alohida o’rin berib kelmoqda. Jismoniy shaxslardan soliq undirish deyarlik barcha rivojlangan mamlakatlarda mavjuddir. Jahon tajribasi orasidan quyidagilarni qayd qilib o’tish mumkin: Birinchidan: soliq solish ob’ektining soliq solinmaydigan eng kam miqdoridagi summasi. Ushbu imtiyozdan ko’rinib turibdiki, ijtimoiy yo’nalishga ega aholining kambag’al qatlamlarini himoya qilish bilan bog’langan. Ikkinchidan: soliq stavkalarini kamaytirish bu xolatlarda soliq tizimining moslashuvchanligi uni tabaqalashtirib, ya’ni, kattagina rag’batlantirish imkoniyatlariga ega bo’lgan xilma-xil imtiyozlarini qo’llash bilan belgilanadi. Soliqlar paydo bo’lgan paytdan boshlab, soliqlar to’g’risida doimo izlanishlar olib borilgan. Bu masalalarga azaldan taniqli mashhur klassik iqtisodchi odimlar A.Smit, D.Rikardo, G.Jorjlarning asarlarida dastlab keng o’rin berilgan. 5

Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning ba’zi masalalar i qisman I.V.Gorskiy, A.A.Drobozina, V.G.P a nskov, D.G.Chernik kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida o’z aksini topgandir. Ushbu masalaning ayrim jihatlarida O’zbekistonlik iqtisodchi olimlar va amaliyotchi mutaxassislar ham o’zlarining munosib h issasini qo’shib kelmoqdalar. A.Abduqodirov, E.Gadoev, V.Galkin, A.Jo’raev, T. Malikov, J.Zaynalov, O.Olimjonov, Q.Yahyoev va boshqalar shular jumlasidandir. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti. Ishning ob’ekti bo’lib jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari va ularning manbalari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini aniqlash jarayoni va ularga nisbatan soliq hisoblashda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortish, ularni hisobini yuritish tartiblari, soliqqa tortish muammolari va ularga berilgan imtiyozlarni qo’llanishi bilan bog’liq tahliliy natijalarni har taraflama o’rganish va turli xildagi ilmiy asoslangan yo’nalishlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Ushbu maqsadga etishishda quyidagilarni amalga oshirish asosiy vazifa sifatida belgilab olindi:  jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga nisbatan soliqlarning joriy etilish maqsadlarini va funktsiyaviy xususiyatlarini aniqlash;  soliq imtiyozlari, ularning turlari va ko’rinishlarini nazariy jihatdan o’rganish;  iqtisodiyotda soliq siyosatini ro’yobga chiqarish va isloh qilishda soliq imtiyozlaridan foydalanishning ahamiyati, ularning o’rni va rolini ko’rsatib berish;  jismoniy shaxslar ning mulkiy daromadlariga nisbatan joriy qilingan soliqlarni turkumlarga ajratish va tahlil qilish;  jismoniy shaxslar ning mulkiy daromadlariga nisbatan joriy qilingan soliq lar ni undirishni takomillashtirish va ularning samaradorligini oshirish 6

maqsadida ilmiy va nazariy jihatdan asolangan takliflarni berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishni ilmiy jihatdan yangilash darajasi jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish yo’llarining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish, tahlil qilish, soliqqa tortishning iqtisodiyotimizga mos tamoyillarini hamda yo’nalishlarini tatbiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati shundaki, ish natijalaridan jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortishni tadqiq etishga qaratilgan ilmiy ishlarda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, ishning xulosalari va amaliy takliflaridan jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish, o’quv uslubiy majmualarni yangilashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va tarkibi, ushbu bitiruv malakaviy ishimiz kirish, uchta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o’rganilganlik darajasi, maqsadi va vazifalari keltirib berilgan. Birinchi bobda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishning ob’ektiv zarurligi hamda jismoniy shaxslarning jami daromadlari tarkibi o’rganilgan. Ikkinchi bobda jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari, ya’ni dividend va foizlarni soliqqa tortish jarayoni hamda jismoniy shaxslarning mol-mulklarini soliqqa tortish xususiyatlari amaliy ma’lumotlar asosida tahlil qilingan. Uchinchi bobda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida jismoniy shaxslar olinadigan mulkiy daromadlarni soliqqa tortishni takomillashtirish yo’nalishlari atroflicha o’rganilgan. Bitiruv malakaviy ishi yakunida talaba tomonidan mavzu masalalarini qamrab olgan xulosa va takliflar ishlab chiqilgan. 7

I BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA JISMONIY SHAXSLAR DAROMADLARINI SOLIQQA TORTISHNING OB’EKTIV ZARURLIGI 1 .1. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishning zarurligi va ahamiyati Amaliyotda soliqlar to’g’risidagi qarashlar tarixan ob’ektiv va sub’ektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga berilgan ta’riflarni tahlil qilish avvalambor ularning iqtisodiy-ijtimoiy mohiyatini asoslash, soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo’lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining tutgan o’rnini aniqlash uchun zarurdir. Chunki, soliqlar davlat paydo bo’lishi bilan jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri bo’lib hisoblangan. Soliq tizimining klassik tamoyillari deyarli barcha mamlakatlar soliq tizimiga asos bo’lib kelmoqda. Bular adolatlilik, aniqlilik, qulaylilik va tejamkorlilik tamoyillaridir. Birinchi tamoyil adolatlilik tamoyili bo’lib, unga muvofiq barcha jismoniy shaxslar ning daromadlari hamma uchun teng soliqqa tortilishi va teng taqsimlanishini anglatadi. A.Smit adolatlilikni fuqarolar daromadlarini barcha uchun umumiylik va mutanosiblik asosida soliqqa tortish sifatida tushunsa ham, badavlat odamlar progressiv usulda soliqqa tortilishi lozim deb qaragan. Buni uning quyidagi fikrlari yaqqol tasdiqlaydi: “...Boylar davlat xarajatlarini nafaqat daromadlariga nisbatan qoplashga hissa qo’shishlari, balki bundanda ko’proq hissa qo’shsalar maqsadga muvofi q dir”. Shuningdek, fuqarolar alohida olingan soliq turi bo’yicha bitta bir xil soliqqa tortilmasligi, chunki fuqarolar turli manbalardan daromad olishlari va shunga mos ravishda alohida-alohida soliq to’lashlari kerakligi ta’kidlanadi. 8

Ikkinchi tamoyil aniqlilik tamoyili bo’lib, unga asosan h isob l angan soliq summasi, soliqni undirilish tartibi va soli q ni byudjetga to’lash muddati soliq to’lovchilarga oldindan ma’lum bo’lishi kerak. O’z asarida u bu tamoyilga alohida to’xtalib, uni quyidagicha rivojlantiradi: “Har bir shaxs soliq to’lashi zarurligining aniqligi soliqqa tortishda shunchalik ahamiyatga egaki, barcha xalqlar tajribasidan ma’lum bo’lganidek soliqqa tortishning tengsizligi kichkina noaniqlikka nisbatan kamroq zarar keltiradi” 2 . A.Smit aniqlilik bo’lishi lozimligi to’g’risidagi talabini quyidagicha izohlaydi: “Bu qaerda bo’lmasin, soliqqa tortiladigan har bir shaxs soliq yig’uvchisining ta’siriga tushadi, natijada u o’zi yoqtirmagan soliq to’lovchisi uchun soliq og’irligini kuchaytirishi mumkin yoki do’q-po’pisa bilan o’zi uchun manfaat izlaydi, bunday og’irlik “sovg’a” orqali amalga oshiriladi. Soliqqa tortishdagi noaniqlik surbetlikka va sotib olishga moyil odamlarga qo’l keladi, busiz ham shunday odamlar surbet va sotilishga moyildirlar” 3 (tarjima muallifniki). A.Smit shu tariqa o’zining aniqlilik tamoyilidan kelib chiqib, uning buzilishi qanday salbiy oqibatlarga olib kelishini ko’rsatib qolmay, shu bilan birga V. Pettining soliq yuki haqidagi g’oyalarini ham mazmunan takrorlaydi. Uning so’zicha, “noaniqlik va gumonlar soliqqa tortishning huquqiy asosi bilan bog’liqdir”. 4 Uchinchi tamoyil qulaylilik tamoyilidir. Unga muvofiq byudjetga soliq shunday undirilishi kerakki, u soliq to’lovchi uchun qulay bo’lishi kerak. Bunda soliqni daromad yoki foyda olish vaqtida to’lanishi, soliq to’lovlari oddiy va qulay tartibda amalga oshirilishi alohida o’rin tutadi. O’zbekiston soliq tizimiga ana shu tamoyil nuqtai-nazaridan qarasak, uning mexanizmida mavjud nuqsonlar yaqqol ko’zga tashlanadi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinishi munosabati bilan Prezident 2 3 Смит А. Исследование о природе и причинах богатство народов /Антология экономической классик. Предисл. И.А. Столярова. – М.: МП “ЭКОНОВ”, “КЛЮЧ”, 1993. -588 с. 4 Петти В. Трактат о налогах и сборах /Антология экономической классики. Предисловие Столярова И.А. – М.: Мл. Эконов “Ключ” 1993. -175 с. 9

I.A.Karimov soliq tizimiga printsipial yondashib, “Soliqlar xo’jalik faoliyatining barcha sohalarini qamrab olishi bilan birga har bir tarmoqqa, korxonaga alohida yondashuvni ta’minlashi lozim”, - deb ta’kidlaydi. So’nggi tamoyil tejamkorlik tamoyili bo’lib, bu tamoyilga ko’ra har qanday soliq shunday joriy kilinishi kerakki, uni byudjetga undirish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar juda kam bo’lishi, yani davlatga kimmatga tushmasligi lozim. Bu erda gap soliq tizimi faoliyatining samaradorligi bilan bog’liq. Ushbu tamoyil bir so’mlik soliq summasining byudjetga borib tushishi qancha miqdordagi xarajatning qilinishi evaziga qo’lga kiritilishini anglatadi. A.Smit aholidan olinadigan soliqlar davlat xizmatlarining “adolatli narxi”, degan to’xtamga keladi. U moddiylashgan dunyoqarash egasi bo’lishiga qaramasdan, soliq davlatning mudofaa, davlat apparatini saqlab turish kabi jamiyat barcha a’zosi teng manfaatdor bo’ladigan xizmatlari uchungina undirilishi hamda ta’lim, huquqni himoya qilish, sog’liqni saqlash kabi xizmatlar bilan bog’liq xarajatlar esa maxsus yig’imlar hisobiga qoplanishi, yig’imlar to’liq undirilmay qolishi natijasida moliyaviy tanglik yuzaga kelgan hollardagina soliqlar hisobiga moliyalashtirilishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari A.Smit ta’kidlaganidek ta’lim, huquqni himoya qilish, sog’liqni saqlash kabi soha xarajatlarining to’liq yig’imlar hisobiga qoplanishi maqsadga muvofiq emas, deb hisoblaymiz. Chunki mavjud xizmatlarning yig’imlar hisobiga qoplanishi ular sifat ko’rsatkichi yaxshilanishiga olib keluvchi omillardan biri ekanligini rad etmagan holda, aholi iqtisodiy nochor qatlamining bunday xizmatlardan bebahra qolishiga sabab bo’lishini ham unutmaslik kerak. Xullas, A.Smit soliqlarni joriy qilishda va stavkalarni belgilashda ehtiyot bo’lishni takidlaydi va asarida buning aniq ma’naviy, ijtimoiy va iqtisodiy sabablarni keltiradi. Takidlab o’tilgan koidalarga rioya qilish, uning fikricha, joriy etilayotgan soliqning solik to’lovchilar uchun og’ir bo’lmasligiga olib keladi. A.Smit maktabining eng oxirgi namoyandasi J.Mill “Siyosiy iqtisod asoslari, ularning jamiyat falsafasiga qisman tadbiqi” nomli asarida, o’zidan 10

oldin o’tgan ulug’ namoyandalar (A.Smit, R.Maltus va D.Rikardo)ning fikrlarini yangi xulosalar bilan to’ldirdi. J.Mill A.Smitning barcha soliqqa tortish g’oyasini rivojlantirib, - soliqlarning tengligi umumiy qoidasini ilgari surdi. U soliqlar natijasida soliq to’lovchilar uchun kelib chiqadigan noqulayliklarning bir xil bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi. U to’g’ri va egri soliqlarni tahlil qilib, barcha egri soliqlar to’g’ri soliqlarga nisbatan behad ustunlikga ega, chunki egri soliqlarni undirish vaqti va usuli soliq to’lovchilar uchun eng qulaydir, degan xulosaga keladi. Soliqlarni adolatlilik nuqtai-nazaridan ko’rib chiqib, ularni adolatsiz bo’lmagan deb hisoblaydi. Klassik maktab vakillaridan yana biri, J.Sismondi soliqlarga “huzur halovat uchun to’lanadigan haq”, deb ta’rif beradi. 5 Mazkur ta’rifdan ko’rinadiki, fuqarolar tomonidan to’lanayotgan soliqlarni davlat ularning tinchligi va farovon hayot kechirishi evaziga olayotgan haq sifatida e’tirof etadi. Xulosa qilib ta’kidlash kerakki, klassik iqtisodchi olimlar soliqqa tortishda yuridik shaxslarga nisbatan ko’proq jismoniy shaxslarni nazarda tutgan holda, ularning mulklari va daromadlarining barcha shakllarini soliqqa tortish to’g’risidagi g’oyalarni ilgari surganlar. Aholini soliq munosabatlariga kiritish borasida o’rta asrlarda yirik saltanat barpo qilgan Amir Temur katta e’tibor qilgan. Soliq munosabatlari haqida qancha rivoyatlar aytib o’tilgan bo’lmasin, uning mohiyati aholi soliq to’loviga nisbatan faqat o’z mohiyatini xazinadan topgan. Xazina har qanday tizimda ham davlatni boshqarish vositasi bo’lib xizmat qilgan. Bunday vosita nafaqat davlatni boshqarishda, balki aholi manfaatlarini qondirishda ham namoyon bo’lgan. Natijada xazina taqsimoti taraqqiyot tayanchi bo’lib xizmat qilgan. Shu bois “Temur tuzuklari”da ko’rsatilganidek, “davlatu saltanat uch narsa bilan: mulk, xazina va lashkar bilan tikdir. Dono vazir bularning har uchalasini yaxshi ahvolda, saranjom tutadi” degan fikri misolimiz dalilidir. Ammo Amir Temurning yaxshi vazir haqidagi mulohazasi ko’proq aholi soliq to’lovini yaxshi yo’lga qo’ya oladigan va soliq to’lovlari orqali xazina to’liqligini 5 Пушкарева В.М. История финансовой м ысли и политики налогов. Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М. 1996. -63 с. 11

ta’minlay oladigan shaxsga qaratilgan bo’lsada, ana shu xazinachining soliq munosabatlarini takomillashtirishda naqadar muhim o’rin egallashi mumkinligi bevosita aholi manfaatlari bilan bog’liq bo’lgan. Ammo xazinani to’ldirilishi doimo soliq to’lovlari bilan bog’liq bo’lmagan, chunki xazinaning bir qismi qo’lga kiritilgan molu–boylikdan tashkil topgan bo’lib, u aholi manfaatlariga safarbar ettirilmagan va hukmdorning tayanchi bo’lib xizmat qilgan. Shu o’rinda, davlat va jamoat arbobi Amir Temurning soliqlarga “... mamlakat obodonchiligi, uni yuksaltirish va xavfsizligini ta’minlashning asosiy omili” deb qaraganligi diqqatga sazovordir. U o’zining “Temur tuzuklari” asarida soliqlardan tushgan mablag’lar hisobiga har bir shahar va qishloqlarda madrasa, xonaqohlar bino qilishlarini, faqiru-miskinlarga g’aribxonalar solishlarini, kasallar uchun shifoxonalar qurdirishlari hamda ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashlarini, buzilgan ko’priklarni tuzatishlarini, raiyat va ziroatni qo’riqlovchi qo’riqchilar tayinlashlarini, xarob bo’lib yotgan erlarda korizlar, ariqlar va daryolar ustiga yangi ko’priklar, yo’l ustida har manzilga rabotlar qurishlarini, yo’llarga o’g’riliklar oldini olish uchun kuzatuvchi va soqchilar qo’yishlarini amr qilganligi keltiriladi. 6 Xazinani boshqarish masalalarida Saljuqiylar sulolasining mashhur vaziri Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asarida qo’yidagicha ta’riflab o’tilgan, ya’ni: “Shohlarda hamisha ikkitadan xazina bo’lgan, ularning biri asosiy, ikkinchisi xarj xazinasi edi. Qo’lga kiritilgan molu boylik, asosan, birinchi xazinaga to’lanar edi va zaruratsiz bu xazinadan bir dirham ham xarj etmasdilar. Agar biror narsa olsalar ham, qarz sifatida olib, tez joyiga qaytarar edilar. Har bir keladigan narsaning xarajatga sarflanishi mumkin emas, albatta. Mabodo, biron narsaga yoki molga hojat tushsayu, topilmasa, bu muhim ish ziyonli bo’lardi. Xazinaga qo’yilgan har bir narsa viloyatlardan kelib, har birining o’z joyi bo’lardi va ularni almashtirishga yo’l qo’yilmasdi. Har bir narsa o’z vaqti va o’z joyida harj bo’lishi kerak edi. Shundagina sovg’a qilish, sadaqa va mol berish 6 Temur tuzuklari. / Forschadan A.Sog’uniy va H. Karomatov tarj.; B.Ahmedov tahr. ostida. –T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashr. 1996. 125-bet. 12

ishlariga halal yoki kamchilik etmaydi. Xazina hamisha obod bo’lib, odamlar rohatda yashaydi, biror kishi mol-mulki jihatidan azob chekmaydi”. Demak, xazina ikki bo’limdan iborat bo’lgan, birinchisi - asosiy xazina hisoblanib, bunda uzoq yillar davomida nodir buyumlar sifatida saqlab va to’plab kelingan durdonalar asralgan; ikkinchi bo’lim esa xarajatga xizmat qilgan. Joriy mablag’lar taqchilligi sezilganda asosiy xazinadan joriy xazina uchun qarz olinib, keyinchalik o’rni to’ldirilgan, faqat to’ldirilibgina qolmasdan, qo’shimcha mablag’lar hisobiga tobora boyitib borilgan. Xazina kirim- chiqimlari muntazam qayd etilib, xazinaning ahvoli haqida zarur ma’lumotlar taqdim etib turilgan. Xazinada etishmovchilik kamdan-kam sezilgan. Ammo Amir Temur oldingi o’ringa xazina birinchi bo’limining soliqsiz daromadlar qismini emas, balki ikkinchi qismi - soliq va yig’imlarni qo’ygan. Chunki aholi manfaatlari va mamlakatni boshqarishda soliqlar roli xususida chuqur mulohaza yuritgan, ularning demokratik tamoyillarini rivojlantirishga harakat qilgan. XX asr boshida rus olimi A.Sokolov soliqlarga quyidagicha ta’rif bergan: “Soliq deganda davlat hokimiyati tomonidan ayrim xo’jalik yurituvchi shaxslardan yoki xo’jaliklardan ushbu hokimiyat amalga oshiradigan sarf- xarajatlarni qoplash uchun va biron-bir iqtisodiy siyosat vazifalarini hal etishga erishish uchun to’lovchilarga maxsus ekvivalentini bermagan holda undiriladigan majburiy yig’imni tushunmoq lozim”. 7 Aytish mumkinki, ushbu ta’rifda ham soliqlar hokimiyat tomonidan amalga oshirilgan sarf-xarajatlarni qoplash maqsadida xo’jalik sub’ektlaridan yoki jismoniy shaxslardan qaytarib bermaslik sharti asosida undiriladigan majburiy yig’im ekanligi ta’kidlangan. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i yuqorida zikr qilib o’tganimizdek, shunday bir ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga egaki, boshqa soliqlarda bu holatni sezish mushkulroq. Chunki ushbu soliq har bir soliq to’lovchining hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. 7 Соколов А. Теория налогов. –М.: ООО “ЮрИнфоР-Пресс”, 2004. –С. 25. 13

Yuqoridagilardan ayon bo’ldiki, jismoniy shaxslarning daromad solig’i byudjetning asosiy daromad manbalaridan biri sifatida ob’ektiv zarur hisoblanadi. Ushbu soliqning, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida dolzarbligi va ahamiyati oshib boradi, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlar va ishbilarmonlarning aholi umumiy tarkibidagi salmog’i va ularning daromadlari oshib borishi kuzatiladi. Albatta, tadbirkorlar sinfining safi tobora kengayib borishi, daromadlarning oshib borishi, jismoniy shaxslarning ushbu qatlamidan o’z-o’zidan daromad solig’i tushumi ko’payib qoladi degan gap emas. Bu erda yana bir omil - bozor iqtisodi talablariga javob bera oladigan, jismoniy shaxslarni ishlab topgan daromadlari manbaidan qat’iy nazar progressiv va adolatli tarzda soliqqa tortilishini ta’minlashi kerak bo’lgan bir omil mavjudki, u soliqqa tortishning mexanizmi bo’lib, o’z ichiga jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tortishda huquqiy va uslubiy asoslarni qamrab oladi. 1.2. Jismoniy shaxslar jami daromadlari tarkibi va ularning shakllanishi Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida aholining real daromadlarini tobora ko’paytirib borish masalalari har doim ham davlatimizning diqqat e’tiborida turadi. Chunki, dunyo tajribasidan ma’lumki aholining daromadlilik darajasi ularning farovon hayot kechirishlari uchun asosiy omillardan hisoblanadi. Ma’lumki soliqqa tortishda soliq to’lovchilar yuridik va jismoniy shaxslarga bo’linadi. Amaldagi qonunchilikka asosan jismoniy shaxslar deganda, O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlat fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tushuniladi. 8 O’zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoki tugaydigan 12 oygacha bo’lgan, istalgan davr mobaynida 183 kun yoki undan ko’proq muddatda O’zbekiston Respublikasida yashagan jismoniy shaxslar O’zbekiston Respublikasining rezidenti hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining rezidenti hisoblangan jismoniy shaxslar O’zbekiston 8 O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. – “Adolat”. 2003 y. 14

Respublikasidagi, shuningdek, undan tashqaridagi faoliyati manbalaridan olingan daromadlari bo’yicha daromad solig’i to’laydilar, norezident jismoniy shaxslar esa faqat O’zbekiston Respublikasi hududidagi faoliyatidan olingan daromadlari bo’yicha soliq to’laydilar. Soliq kodeksining 171-moddasiga muvofiq jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlar, mulkiy daromadlar, moddiy naf tarzidagi daromadlar hamda boshqa daromadlar kiradi. Mehnat shartnomalariga yoki ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish predmeti bo’lgan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalarga ko’ra jismoniy shaxslarga hisoblanadigan va to’lanadigan barcha to’lovlar mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlar deb e’tirof etiladi. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadiga esa olingan foizlar, dividendlar bo’yicha olingan daromad, mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromad, hamda jismoniy shaxslarga xususiy mulk huquqi asosida tegishli bo’lgan mol- mulkni realizatsiya qilishdan olingan daromadlar kiradi. Jismoniy shaxslarning moddiy naf tarzidagi daromadlari tarkibi Soliq kodeksining 174-moddasiga muvofiq aniqlanadi. Soliq kodeksining 178-moddasiga ko’ra davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar, ishsizlik nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar, stipendiyalar, jismoniy shaxslarga xayriya va ekologiya jamg’armalarining mablag’laridan ko’rsatiladigan moddiy yordam, donorlik uchun pul mukofotlari, alimentlar, jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari tarkibiga kiritilgan. Bozor daromadi biz uchun yangi narsa bo’lib, uning miqdori cheklangan emas, uni ishlab topish uchun sharoit yuzaga kelmoqda. Bozor daromadi tartiban tadbirkorlik daromadi, mulkdan kelgan daromad va bozor talabiga qarab ishlovchi korxona va tashkilotlardan tegadigan ish haqidan iboratdir. Iqtisodiy islohotlar chuqurlashib borgan sari bozor daromadlari doirasi kengayib, ularning miqdori ortib boradi. 15

O’zbekiston Respublikasidan tashqarida to’langan, O’zbekiston Respublikasining rezidentlari bo’lgan jismoniy shaxslarning daromad solig’i summalari O’zbekiston Respublikasida soliqni to’lashda O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq hisobga olinadi. Hisobga olinadigan summalarning miqdori jismoniy shaxslarning O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan stavkalar bo’yicha hisoblab chiqarilgan daromad solig’i summasidan oshmasligi lozim. Respublikada o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning tub natijasi ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish deb olishdan maqsad, aholiga munosib turmush darajasini ta’minlashdir. O’tkazilayotgan tub tarkibiy o’zgarishlarning umumiy natijasi bo’lib yangi tipdagi daromad – bozor daromadi yuzaga keladi. Bozor daromadi bozor qonunlariga binoan ishlab topilgan daromad bo’lib, uning miqdori iqtisodiy resurslarni (er, mehnat va kapital) naqadar samarali ishlatilishiga, aniqrog’i yaxshi iqtisodiy natijaga erishishga bog’liq. Bozor daromadi biz uchun yangi narsa bo’lib, uning miqdori cheklangan emas, uni ishlab topish uchun sharoit yuzaga kelmoqda. Bozor daromadi tarkiban tadbirkorlik daromadi, mulkdan kelgan daromad va bozor talabiga qarab ishlovchi korxona va tashkilotlardan tegadigan ish haqidan iborat. Bizga ma’lumki, iqtisodiy islohotlar qanchalik chuqurlashib borgan sari bozor daromadlarining tarkibi va doirasi ham kengayib boradi. Iqtisodiyotda resurslarning ishtirokiga qarab bozor daromadlari mazmunan turlicha bo’ladi va uning asosiy qismini tadbirkorlik daromadi tashkil etadi. Bozor munosabatlarini tadbirkorlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tadbirkorlik faoliyati iqtisodiy samara (foyda) olishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi va bu samara tadbirkorlik daromadi deb yuritiladi. Ta’kidlash joizki, bozor munosabatlari chuqurlashib borgan sari aholi daromadlari tarkibida tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadning ulushi ortib boradi. Shu boisdan jismoniy shaxslarning asosiy ish joyidan tashqarida topilgan daromadlari dinamikasini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 16

$1-jadval Jismoniy shaxslarning asosiy ish joyidan tashqarida topgan daromadlari, mln. so’m 9 t \ r Ko’rsatkichlar Yillar 20 10 20 11 20 12 1 O’ rindoshlik asosida topilgan mablag’lar 91760 100557 112362 2 Tijorat d o’ koniga mol topshirishdan 13923 14285 12202 3 Mulkiy daromadlar 31054 38080 38104 a) D ivid e n d lar va ijara bo’yicha 4 Boshqa daromadlar 13399 29308 20724 Jami daromadlar 172423 182230 183482 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinishicha, jismoniy shaxslarning asosiy ish joyidan tashqarida topgan daromadlari tarkibida eng salmoqli ulush – o’rindoshlik asosida topilgan mablag’lar zimmasiga to’g’ri keladi, ya’ni 2012 yilda mazkur daromadlar jami daromadlarning 61,2 foizini ((112362:183482)x100) tashkil etgan. Undan keyingi o’rinlarda esa mulkiy daromadlar va boshqa daromadlar maydonga chiqadi. Mulkiy daromadlar jami daromadlarning 2012 yilda 20,7 foizini tashkil qilgan. Umuman olganda, yuqoridagi tahlil ma’lumotlaridan ko’rinadiki, O’zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan aholining real daromadlari ham oshishi kuzatilmoqda. Aholi daromadlari tarkibida aktsiyalardan olingan dividend miqdorining yildan-yilga oshishi bunga yaqqol misol bo’la oladi, deb hisoblaymiz. O’zbekistonda aholi daromadlarini yanada oshirishga quyidagi omillar ijobiy ta’sir ko’rsatadi:  mamlakat miqyosida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga yanada keng yo’l ochish;  tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda har xil byurokratik to’siqlardan voz kechish; 9 O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi ma’lumotlari asosida tayyorlandi 17$