Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

643 KB

Ko'chirib olish

“Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati” 2

MUNDARIJA K IRIS H ............................................................................................................... 3 I BOB . MAHALLIY B U DJET DAROMADLARINI S H AKLLANTIRIS H NING NAZARIY ASOSLARI............ ........ 8 1.1. Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda mahalliy budjetlarning roli va ahamiyati ...................................... .............................. ........... 8 1.2. Ma h alliy soliqlar va yi g’ imlarni undirishda ma h alliy h okimiyatlarning roli ............................................. ........ .................... 14 II BOB . MAHALLIY B U DJET DAROMADLARINI S H AKLLANTIRIS H DA VA HUDUDIY I Q TISODIY O TNI RIVOJLANTIRIS H DA SOLIQLARNING AMAL QILIS H MEXANIZMI (Toshkent sha ha r Olmazor tumani misolida) ......... ...... ......................................................................... ... .............. 19 2.1. Ma h alliy budjet daromadlar bazasini ng iqtisodiy ta h lili ................................................................................ ..... .............. 19 2.2. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan olinadigan yer soli g’ ining amaldagi holati tahlili............................................................................. ...... ................ 28 2.3. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan undirila digan mol - mulk soli g’ ining amaldagi holati tahlili............................................................ ................. ..................... 34 III BOB . MAHALLIY B U DJET DAROMADLARI BAZASINI MUSTAHKAMLAS H VA HUDUDIY I Q TISODIY O TNI RIVOJLANTIRIS H DA SOLIQLARNI TAKOMILLAS H TIRIS H … …………………………………….. 4 3 3.1. Mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlashda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalari… ……….. 4 3 3.2. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy i q tisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish yo’llari....................................... 4 7 X ULOSA ............................................................................................................ FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO’YXATI ...................................... 5 2 55 3

KIRIS H M avzuning dolzarbligi . O’ zbekiston Respubli k asi b ozor i q tisodiyotiga o’ tishda, ja h ondagi rivojlangan mamlakatlar tajribasini chu q ur o’ rganish natijasida q abul q ilingan, o’ ziga xos, millatimizning mintalitetidan kelib chi q q an h olda ishlab chi q ilgan, milliy q adriyatlarimizni o’ z ichiga oluvchi beshta tamoyilga asoslanadi. Tamoyillardan biri b ozor i q tisodiyotiga o’ tishda a h olining kam ta’minlangan q atlamini kuchli ijtimoiy h imoya q ilishdir. Albatta, bu vazifani amalga oshirishda davlatimiz budjet mabla g’ lariga tayanadi. Budjet mabla g’ lari mamlakatning makroiqtisodiy bar q arorli k ka erishish y o’ lida h ukumat tomonidan ya q in va uzo q davrlarga m o’ ljallangan davlat dasturlarini amalga oshirishda mu h im a h amiyat kasb etadi. Respubli k amiz ja h ondagi rivojlangan davlatlar bilan teng h u q u q li, o’ zaro h amkorli k da iqtisodiy, ijtimoiy munosabatlarni y o’ lga qo’ yish uchun h arakat q ilmo q da. Shu ma q sadda mamlakatda iqtisodiy bar q arorli k ka erishish uchun iqtisodiy, ijtimoiy h amda h u q u q iy so h alarda islo h otlar amalga oshirilmo q da. Prezidentimiz I.Karimov o’zining nutqida: “2013 yilda mutanosib va barqaror davlat budjetini shakllantirish maqsadida soliq ma’murchiligini yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy budjetlarning daromad qismini mustahkamlash, butun soliq tizimini soddalashtirish va uning oshkoraligini ta’minlash bo’yicha tegishli tadbirlar ko’zda tutilmoqda. Shularning hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta’minlanib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan bu ko’rsatkich 21,3 foizni tashkil etadi”. 1 Xorijiy investorlarni jalb q ilish, xorijiy investitsiyalarni i q tisodiyotimizga kiritish natijasida uni yuksak darajaga k o’ tarish h ozirgi davrda dolzarb vazifa hisoblanadi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun , y etakchi xorijiy moliya institutlari tomonidan qo’ yiladigan talablarni bajarmo q li k zarurdir . Jumladan mamlakat i q tisodiyotini bar q arorlashtirish , inflyatsiya va budjet defitsitini 1 I. Karimov “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” “Xalq so’zi” gazetasi , 2013 yil 19 yanvar 4

belgilangan parametrlaridan ortib ketishiga y o’ l q o’ ymasli k va ni h oyat xorijiy investorlarni h u q u q iy h imoya q ilishli k dir . Yu q oridagi vazifalarni amalga oshirish budjet siyosatini t o’g’ ri yuritish , budjet mabla g’ laridan samarali , o q ilona foydalanishni talab etadi . Budjet mabla g’ lari doimo ani q bir ma q sadga y o’ naltirilgan b o’ ladi . Demak budjet mabla g’ laridan o q ilona , samarali foydalanish bilangina ana shu ma q sadga e rishishli k mumkin b o’ ladi . Budjet dasturlarining ani q va o’ z va q tida bajarilishi ayni paytda davlat dasturlarining h am pirovard natijada ijobiy bajarilishini ta ’ minlaydi . Budjet mabla g’ laridan o q ilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib b o’ lmaydi . Respubli k amiz musta q illi k ka erishganidan s o’ ng o’ z daromadlarini musta q il tasarruf etadigan , o’ z xarajatlarini o’ zi q oplaydigan b o’ ldi . Demak , respubli k a o’ z budjetiga ega b o’ lishi bilan birga , ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishini , amalga oshirila yo tgan islo h otlar natijasidagi tub o’ zgarishlarni ta ’ minlashga e ’ tibor q aratgan h olda makroiqtisodiy va moliyaviy bar q arorli k ni musta h kamlashni h am budjet tizimining vazifasi q ilib qo’ ydi . O’ zbekiston Respubli k asining ho zirgi bozor i qt isodi yot i aralash iqtisodiy tizim b o’ lib, unda bozor mexanizmi davlatning x o’ jali k jara yo nlarini tartibga solishi bilan o’ zaro h amkorli k q iladi. Bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o’ zgarishlarni ta’minlashdagi jarayonlar, jumladan, budjet ijrosi, uni bajarilishini q a’tiy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ust u vor ijtimoiy xarajatlarni moliyalash va undan ma q sadli, samarali foydalanishda budjet intizomini musta h kamlash borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir q atorda y echimini kuta yo tgan muammolar h am mavjud. Ma h alliy budjetlar O’ zbekiston Respublikasi davlat budjetida mu h im tarkibiy q ism i ni tashkil etadi va ma h alliy h okimiyatlarning faoliyat k o’ rsatishlarida moliyaviy manba b o’ lib h isoblanadi . O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000 yil 14 dekabrdagi “Budjet tizimi to’g’risida”gi Qonunida “Mahalliy budjet - Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar 5

manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori ko’zda tutilishi ko’rsatilgan. Mahalliy budjetlar tizimi mahalliy talab-ehtiyojlarni to’laroq undirishni hamda davlatning markazlashgan tartibda amalga oshiradigan tadbirlarning bajarilishi bilan chambarchas bog’langan holda ijro etishga imkon yaratib beradi. Ma h alliy budjetlar daromadlari asosan ma h alliy soliqlar va umumdavlat soliqlaridan ajratmalar h isobiga shakllanadi. Respublika va ma h alliy budjetlari o’ rtasidagi munosabatlarni, bo g’ liqlikni yanada takomillashtirish, shub h asiz regionlarni iqtisodiy rivojlantirish ular o’ rtasidagi iqtisodiy nomutanosibli k ka mumkin q adar bar h am berishdan iborat. Bundan tash q ari, ma h alliy budjetlarga tushumlarning yangi manbalarini q idirib topish, soliq undirishning progressiv tizimini joriy q ilish va mavjud soliq tushumlari asosini takomillashtirish so h asida bir q ancha ishlar amalga oshirilgan b o’ lsada bu ishlarning h a q iqiy h olati h ali t o’ liq o’ rganilmagan. Shu sababli ma h alliy budjet faoliyatini h amda ma h alliy budjet daromadlari bazasini o’ rganib chiqish va ta h lil q ilish zarurdir. Bitiruv malakaviy ishi ning ob’ekti va predmeti . Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti bo’lib m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amaldagi holatini o’rganish va tahlil qilish jarayoni hisoblanadi. Ishning predmeti m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amaldagi holatini o’rganish va tahlil qilish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar yig’indisidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi ning maqsadi va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. 6

Ishning maqsad idan kelib chi q ib q uyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan: - h ududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda mahalliy budjetlarning roli va ahamiyati ni yoritish ; - mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirishda mahalliy hokimiyatlarning rolini o’rganib chiqish; - ma h alliy budjet daromadlar bazasini ng iqtisodiy ta h lil qilish; - m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan olinadigan yer soli g’ ining amaldagi holatini tahlil qilish; - mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan undirila digan mol - mulk soli g’ ining amaldagi holati tahlilini qilish; - mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlashda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalarini o’rganish; - mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish yo’llarini yoritish va boshqalar. Bitiruv malakaviy ishi m avzu si ning nazariy - amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishidagi ilmiy taklif va tavsiyalarlardan mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan kelgusi ilmiy-tadqiqotlarni yanada kengaytirish va chuqurlashtirishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati ishni yozish jarayonida olingan takliflar va tavsiyalardan mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan chora tadbirlar tizimini ishlab chiqilishida, kelajakda nazariy va amaliy jihatdan qurollangan yetuk mutaxassislar yetishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi hamda iqtisodiy oliy 7

o’quv yurtlarida moliya va soliqlar bo’yicha fanlarni o’qitishda foydalanilishi mumkin . Bitiruv malakaviy ishiniing tarkibiy tuzilishi . Mazkur bitiruv malakaviy ishi - kirish, yettita paragrafni o’z ichiga olgan uchta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida mahalliy budjet daromadlarini s h akllantiris h ning nazariy asoslari izohlangan. Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobida mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amal qilish mexanizmi amaldagi holati tahlili keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobida mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlash va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish yo’nalishlari atroflicha o’rganilgan. Ishning xulosa qismida kichik biznes sub’ektlarini rag’batlantirishda soliqlarning rolini oshirishga qaratilgan xulosalar bayon qilinib, taklif va tavsiyalar umumlashtirilgan. 8

I BOB. MAHALLIY B U DJET DAROMADLARINI S H AKLLANTIRIS H NING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda mahalliy budjetlarning roli va ahamiyati O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy – iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi moliya, budjet sohasida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirish hozirgi kunning asosiy talabidir. O’zbekiston demokratik davlat qurishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yar ekan, bunda davlat budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlari asta - sekinlik bilan shakllanib va rivojlanib borayotgan bir paytda davlatning doimiy vazifalarini bajarishi uchun markazlashgan moliyaviy mablag’larga ega bo’lish zaruriyati kuchayib boradi. Demokrati k davlat tuzilishining mu h im tarkibiy q ismi ma h alliy davlat bosh q aruv organlari va ularning faoliyati h isoblanadi. Ma h alliy davlat bosh q aruv organlari o’ zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun, muayyan mulk va moliya - budjet h u q u q iga ega b o’ lishi shart. Ma h alliy h okimiyat idoralari h okimlar, xalq deputatlari kengashlari o’ z vakolatlari doirasida davlat moliya faoliyatini amalga oshiradilar. H ududiy davlat bosh q aruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy q ismi - bu ma h alliy budjet h isoblanadi. “ Ma h alliy davlat h okimiyat idoralari t o’g’ risida ” gi Q onunning 2 - moddasiga muvofiq v iloyat, tuman, sha h arning moliyaviy resurslarini budjet mabla g’ lari, budjetdan tash q ari fondlar, kredit resurslari shuningdek , Respublika (viloyat, Toshkent sha h ri) budjetidan ajratilgan subventsiyalar va dotatsiyalar tashkil etadi ” Mahalliy budjetlar orqali xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport muasassalarini, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlarini, kam ta’minlangan oilalarga beriladigan nafaqalar moliyalashtirib boriladi. Shu bilan 9

birga mahalliy budjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish borasida davlatning olib borayotgan siyosatining joylardagi asosiy tayanchi hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining deyarli 100 foizi mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Budjetning bosh funktsiyasi davlatning yashab turishiga moddiy sharoit yaratish, ishlab chiqarish munosabatlarini, takror ishlab chiqarishni ta’minlash uchun milliy daromadni qayta taqsimlashda xizmat qiladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi davlat budjetida muhim tarkibiy qismni tashkil etadi va mahalliy hokimiyatlarning faoliyat ko’rsatishlarida moliyaviy manba bo’lib hisoblanadi. Mahalliy budjetlar tizimi mahalliy talab-ehtiyojlarni to’laroq qondirishni hamda davlatning markazlashgan tartibda amalga oshiradigan tadbirlarining bajarilishi bilan chambarchas bog’langan holda ijro etishga imkon yaratib beradi. Mahalliy hokimiyat organlariga mahalliy budjet daromadlarining ko’payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarflanishi vazifasi yuklatiladi . Iqtisodiyot va madaniyatning yuksalish sur’atlari to’g’ridan-to’g’ri mahalliy xo’jalik zahiralarini safarbar qilish, mablag’larni tejab ishlatish borasidagi ishlarni tashkil etish bilan bevosita bog’liq bo’ladi, bu esa o’z navbatida O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining ijrosini ta’minlashda yordam beradi. Mahalliy budjetlar orqali mahalliy hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishni moliyaviy manbalar bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlar daromadlarining shakllanishidagi ushbu yo’nalishni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday ta’kidlagan edi: “Davlat budjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, mahalliy budjetlarni mustahkamlash zarur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning tashabbuskorligini, budjetning ijrosidan manfaatdorligini va bu boradagi mas’uliyatini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu narsa mahalliy budjetlarga tushumlarning yangi manbalarini qidirib topishga rag’batlantiradi, joylarda budjet intizomini mustahkamlaydi” 2 2 I.A.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” T. “O’zbekiston” 1995. 204 b 10

O’zbekistonda olib borilayotgan islohotning chuqurlashishi mahalliy hokimiyat organlarini hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-budjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlashni talab qiladi. Ma h alliy budjetlarning salmo g’ i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bo g’ liq. Ya’ni davlat iqtisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tayyorlash bilan bo g’ liq xarajatlarni joylarga berib bormoqda, ma h alliy budjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir etishda keng foydalanmoqda, ma h alliy bosh q aruv davlatning joylarda ma q sadga muvofiq b o’ lgan vazifalarini bajarad i. O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari tomonidan xarajatlarni amalga oshirish uchun daromadlarga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun mahalliy budjet daromadlarini shakllanishining amaldagi holati va ushbu jarayondagi daromad manbalarini tahlil qiladigan bo’lsak, avvalambor daromadlarning shakllanishiga e’tibor berish lozim. Mahalliy budjet daromadlarining manbalari tarkibiga mahalliy soliqlar va yig’imlar, umumdavlat soliqlardan ajratmalar, subventsiyalar, dotatsiyalar, ssudalar, meros olish, hadya etish bo’yicha umumdavlat mulkiga o’tgan mablag’lar, jismoniy, yuridik va chet el davlatlardan qaytarilmaydigan mablag’lar, davlat mulkini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar hamda boshqa daromadlar kiradi. 11

1 - chizma Mahalliy budjet daromadlari manbalari 3 Mahalliy budjetlarni daromadlarini shakllantirish O’zbekiston Respubli k asinining “ Budjet tizimi ” t o’g’ risidagi qonunning 18 - moddasiga asosan amalga oshiriladi. Shunga muvofiq mahalliy budjetlar daromadlari o’ z daromadlari (mahalliy soliqlar va yig’imlar) va yu q ori budjetdan ajratiladigan ajratmalar (umumdavlat soliqlaridan ajratmalar, dotatsiya va subventsiyalar) hisobidan shakllanadi. 2 -chizma 3 Budjet tizimi to’g’risidagi qonun asosida muallif tomonidan tuzildi Davlat mulklarini joylashtirish, foydalanish , berishdan olingan mablag’lar Umumdavlat soliqlaridan Boshqa daromadlarMeros, hadya etish bo’yicha davlat mulkiga o’tganMahalliy soliqlar va yig’imlar Subsidiya, dotatsiya, ssudalar Jismoniy, yuridik, va chet davlatlardan qaytarilmaydigan mablag’lar 12Mahalliy budjet daromadlari manbalari

1 O’zbekistonda soliqlar tizimining bugungi kundagi tarkibi 4 Umumdavlat soliqlari Mahalliy soliqlar va yig’imlar 1. Yuridik shaxslar foydasiga soliq. 2. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq. 3. QQS 4. Aksiz solig’i 5. Ye r qa’ridan foydalanganli k uchun soliq 6. Mikrofirmalar va kichi k korxonalar , hamda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarning yagona soliq to’lovi 7. Bojxona to’lovlari 8. Jismoniy shaxslar chetdan tovar keltirgandagi yagona bojxona to’lovi 9. Davlat boji 10. Boshqa daromadlar O’ z soliqlar i: 1. Mol-mulk solig’i 2. Ye r solig’i 3. Yagona yer solig’i 4. Obodon lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soli g’ i 5. T ransport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun iste’mol solig’i 6. Ayrim turdagi tovarlarni sotish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish uchun litsenziya yig’imi 7. Yuridi k va jismoniy shaxslarni ro’yxatdan o’tkazish yig’imi. To’liq hajmda b i r ik ti ri lib berilgan soliqlar. 1. Suv resurslaridan foydalan ganlik uchun soli q 2. Yuridi k shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning qat’iy belgilangan solig’i 3. Ba’zi tovarlarga aksiz solig’i ( o’simli k yo g’i) Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy budjetlarning o’z daromadlarining tushumi hamda ular tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirib boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy budjetlarning o’z daromad manbalari (soliqlari) ko’payib qolsa, respublika soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, budjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlardir. Shu bilan birga, umumdavlat soliqlarining ayrim turlari ham mahalliy 4 Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma’lumotlari asosida tuzildi 13

budjetlarni to’ldirish manbai sifatida mahalliy budjetlar ihtiyorida qoldirilishi mumkin. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 31 dekabrdagi 490-sonli qarorining 14-bandiga asosan mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining tegishli budjetlarga tushumlarining to’liq undirilishi va tasdiqlangan xarajatlarni o’z vaqtida moliyalashtirilishi bo’yicha javobgarligini va mas’uliyatini oshirish maqsadida umumdavlat soliqlaridan tushumlar to’liq hajmda mahalliy budjetlar daromadiga o’tkazilgan. Mahalliy budjetlarning bu daromad turining o’ ziga xos tomonlar mavjud. Yu q ori budjetlardan ajratiladigan subventsiya va dotatsiyalar bosh q a daromad turlaridan far q q ilib bu daromad turlari yil boshida tasdiqlan g an reja miqdorida olinadi. Ya’ni bu daromad turlariga yil davomida o’ zgartirishlar kiritilmaydi. Respubli k a iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy islo h otlar soliqlarni iqtisodiy barqarorli k ni ta’minlovchi muhim vosita sifatida ularni doimiy islo h q ilib borishni talab q iladi. Hozirgi kunda aholining daromadlarining salmo g’ li xissasi xususiy sektorda shakllanmo q da. Davlat tomonidan bu daromadlarni bosh q arish imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat xarajatlariga y o’ naltirish bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Fa q atgina soliqlar or q ali a h oli daromadlarini budjet daromadlariga jalb qilish mumkin. K o’ pgina chet el mamlakatlarida ma h alliy budjetlar daromadlarini shakllanishi har bir h olati q at’iy q oidalarga b o’ ysundirilgan. Hududiy budjetlarni tuzish bo’yicha qonun asosida belgilangan tamoyillarga amal qilishlari lozim. Ulardan asosiylari budjetning umumiy balans l ashtirilganligi va budjetning t o’ liqligi tamoyillari hisoblanadi. Bosh q acha aytganda, bu loy i hada barcha m o’ ljallan a yotgan daromad va xarajatlar o’ z aksini topishi kerak. Mahalliy soliqlar va yi g’ imlar belgilanish usuliga k o’ ra 2 guru h ga b o’ linadi: 1. O’ zbekiston Respubli k asining qo nunlari bilan joriy etiladigan ma h alliy soliqlar va yi g’ imlar; 14

2. Ma h alliy hokimiyat idoralari h oxishi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlar. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksining 7-moddasida ko’rsatilishicha, mol-mulk va yer solig’i O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari bilan joriy etiladi va O’zbekistonning barcha hududlarida amal qiladi. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning boshqa turlari esa, mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan joriy etiladi. Mahalliy soliqlarni stavkalarini va ular bo’yicha beriladigan imtiyozlarni belgilash qonun xujjatlariga muvofiq mahalliy hokimiyatlar ihtiyoriga berilgan. Mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantirishda mahalliy hokimiyatlarga mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha bunday huquqni berilishi hudud iqtisodiyotida muhim rol o’ynaydi. 1.2 Mahalliy soliqlar va yig’imlarlarni undirishda mahalliy hokimiyatlarning roli Konstitutsiyada musta h kamlangan mahalliy hokimiyatlarning musta q illigini moliya so h asida q ayta o’ zgartirishlarni va mahalliy budjetlarning daromad asoslarini musta h kamlash y o’ llarini izlashni talab q ildi. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish, xarajatlarni muvofiqlashtirishning yangi modeliga b o’ lgan zarurat budjetni q ayta o’ zgartirishga olib kel di . Davlat bosh q aruv tamoyillari o’ zgarishlari bilan birga h ozirgi paytda ma q sadlar hamda budjetni hududiy tartibga solish tamoyillarining o’ zgarishlari bilan bo g’ liqd i r. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy budjet daromadlarini shakllanishi va xarajatlarining asosiy yo’nalishlarini belgilash jarayonidagi roli, ular faoliyatini moliyaviy mustaqilligini ta’minlovchi asosiy yo’nalish hisoblanadi. Qo’shimcha mahalliy soliqlarning joriy qilish va uning yig’imini ta’minlash bo’yicha mahalliy budjetlar oldida turgan eng muhim muammosi bo’lib, bu mahalliy budjetlarni yetarli daromad manbaiga ega emasligi, 15

budjetlar daromadlarini shakllantirishdagi yuqori budjetlarga bog’liqligi hamda barqaror soliq turlarini kamligi hisoblanadi. Mahalliy budjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash, budjetlararo munosabatlarni isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi, bu yo’nalishda mulkni, yerni, tabiiy resurslarni soliqqa tortish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri asosiy fondlarning bozor narxida baholashni o’tkazishdan olinishi mumkin, shuningdek, ushbu soliqdan yengilliklarni qisqartirish xam ushbu maqsadga xizmat qiladi. Navbatdagi istiqbolli manbalardan biri bo’lib, mahalliy budjetlarga jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga biriktirib qo’yish hisoblanadi. Soliqlar bilan bir q atorda mahalliy budjetlar daromadlarining shakllantiruvchi manbalari sifatida soliqsiz daromadlar h am q atnashishlari kerak. Ayniqsa soliq yukini yanada oshirmasli k talabi ana shu xulosadan kelib chiqadi. Mahalliy xukumat organlari o’ zlariga biri k tirilgan mulkni daromad olish ma q sadida foydalanishga o’ rganishlari ayniksa davlat pulli va ijtimoiy xizmatlar bozorini rivojlantirishlari zarur . Bundan tash q ari ko’ pchili k jismoniy shaxslar mol-mulk soli g’ ini t o’ lik t o’ lamasli k ma q sadida mol-mulkini eski arzon narxlarda narxlatgan va shu eski narx bo’yicha mol- mulk soliqini hisobla t tirib soli g’ ini t o’ lab kelmo q da, lekin ushbu mol-mulkni sotuvga k o’ ya yo tgan va q tda bozor narxidan kelib chiq q an h olda narxlaydi. Natijada T exni k Inventarlash Kadastr Byurosi (ruscha nomi BTI) tomonidan narxla n gan summa bilan sotuvdagi summa o’ rtasida juda katta far q kelib chiqmo q da. Qonunchili k ka k iritilayotgan o’ zgartirishlar soliq yukini yanada kamaytirishga, kichi k va o’ rta tadbirkorli k sub’ektlarini soliq q a tortish tizimini soddlashtirish, vijdonli soliq to’l o vchilarni ularning x o’ jali k faoliyatiga asossiz aralashishdan h imoyalanishni kuchaytirish, jinoiy va ma’muriy jazolarni erkinlashtirish, samarali soliq tizimini tamoyillarini yanada t o’ liq r o’ yobga chiqarishga y o’ naltirilgan. Mahalliy soliqlarning mahalliy budjetlar daromadlarini musta h kamlash, 16

ularni daromad bazasini kengaytirib borish h ozirgi O’zbekistonning bozor iqtisodiga o’ tayotgan davrda dolzarb masalalaridan biridir. Mahalliy budjetlarning daromad bazasi h ududlarda yaratilayotgan milliy daromad, ya’ni ishlab chiqarishni rivojlanish darajasi, daromadlarini doimiy va bir maromda tushishi, mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy budjetlarni daromadlarini oshishidan manfaatdorligi bilan bevosita bog’liqdir. Mahalliy soliqlarning budjet daromadlarini oshishini ichki rezervlari, h ududlarda ishlab chiqarishni rivojlanishi, joylarda iqtisodiy islo ho tlarni amalga oshirilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, turli mulkchilik formalarini yuzaga keltirish va bu mulkchilik formalari o’rtasida erkin raqobat orqali ishlab chiqarishni rivojlanitirishga erishish muhim o’rin egallaydi. Turli mulkchilik formalarini rivojlantirilishi xam bevosita budjet daromadlarini shakllantirishda o’z ta’siriga ega. Mahalliy soliqlarning mahalliy budjet daromadlar bazasini mustahkamlashda bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya darajasining o’sishi soliqlar va yig’imlardan tushadigan tushum salmog’ining pasayishi muammolar paydo bo’ladi. Bu budjetning xarajatlar qismini qoplashda ma’lum mablag’larning yetishmasligiga olib keladi. Ma’lumki mahalliy hokimiyatlarni o’zlariga tegishli hududlarda tadbirkorlikni rivojlantirishdan manfaatdorligini oshirish maqsadida tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar mahalliy budjetlar ihtiyoriga berilgan. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning daromadini soliqqa tortish tizimi ham bosqichma-bosqich takomillashtirib borilmoqda. Bunday soliq to’lovchilar va ushbu soliq turlari bo’yicha budjetga tushumlar yil sayin ko’payib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra, mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga 1993 yil 2 sentyabrdagi "Mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilishi vakolati berilgan”. Shu bilan mahalliy hokimiyat 17

organlarining budjet so h asidagi faoliyatining konstituttsiyaviy asosi o’ rnatilgan. Mahalliy joylardagi vakilli k hokimiyati va ijro hokimiyati organlarining bu so h adagi vazifalari, vakolatlari turlicha bo’lib, ular avvalo “ Mahalliy davlat hokimiyati t o’g’ risida ” gi qonunda belgilangan. Shunday q ilib, vakilli k hokimiyati organlarining vazifasi budjetini va uning ijrosi h a q idagi hisobotni tasdiqlash b o’ lsa, ijro hokimiyati organlarining vazifasi budjet loyi h asini ishlab chiqish, ijro h a q idagi hisobotni tayyorlash va eng muhimi, samarali ijroni tashkil etish hisoblanadi. Budjet tegishli hududning rivojlanishi, aholi turmush sharoitining yaxshilanishida muhim ahamiyatga ega asosiy vositadir. Shuning uchun uni tasdiqlash, ijrosi haqidagi hisobotni tasdiklash mahalliy vakillik organlarining mutloq vakolatiga kiradi. Budjet tasdiqlanishida daromadlarning umumiy miqdori, uning manbalari, shuningdek, xarajatlar belgilanib, har bir soha uchun ajratilgan mablag’lar aniq ko’rsatiladi. Bu hudud xo’jaligini moliyalashtirish, ijtimoiy-madaniy tadbirlar va davlat organlarini pul bilan ta’minlashni o’z ichiga oladi. Budjet tasdiqlanganda uning xar bir uch oyli k bo’yicha ta q simoti h am belgilanadi. Mahalliy hokimiyat organlari budjet ijrosini tashkil qiladi, moliyaviy intizomga rioya qilinishi ustidan nazorat qilinadi. Zarur xollarda budjet ijrosi jaryonida uni qayta taqsim qiladi. Budjet ko’rsatkichlari hokim tomonidan tayyorlanadi. Budjetning ijrosi haqidagi hisob ham hokim tomonidan tayyorlanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoiti davrida budjet masalasi, moliya ishlari juda muhim va murakkab masaladir. Xar bir hududning rivoji, kam ta’minlangan oila va shaxslarning yetarli darajada ijtimoiy himoya qilinishi, xar bir hudud davlat hokimiyat organlari moliyaviy masalalarni to’g’ri hal qila bilishiga bog’liq. Bunda mahalliy budjetga tushadigan soliq va yig’imlarning turi, miqdorini belgilash alohida o’ rin tutadi. Mahalliy budjetlar daromadlarini musta h kamlash va xarajatlarini muvofiqlashtirishda moliya idoralari rolini oshirishning eng asosiy bos q ichi bu organlarni faoliyatini xususiy belgilab berishdir. Bugungi kunda 18

respubli k amizda mahalliy moliya idoralari faoliyatini va ular oldidagi vazifalarni belgilab beruvchi umumlashgan xususiy xujjat mavjud emas. Viloyat moliya bosh boshqarmalari faoliyatini belgilab beruvchi tartiblar viloyat h okimligi bilan kelishilgan h o l da ishlab chiqarilgan. Mahalliy budjetlar h ududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishning asosiy manbai va mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining iqtisodiy negizi b o’ lganligi sababli, budjetga qo’ shimcha mabla g’ lar jalb etish manbalarini izlab topish va mavjud mabla g’ larni samarali sarflanishini ta’minlash budjet siyosati samaradorligini ta’minlaydigan asosiy omil hisoblanadi. II BOB. MAHALLIY BUDJET DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISHDA VA HUDUDIY IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA SOLIQLARNING AMAL QILISH MEXANIZMI (TOSHKENT SHAXRI OLMAZOR TUMANI MISOLIDA) 19

2.1. Ma h alliy budjet daromadlar bazasini ng iqtisodiy ta h lili K o’ rinib turibdi k i, O’zbekiston Respubli k asida olib borilayotgan islo h otlar kundan kunga chu q urlashib bormo q da. Bu xo’jali k yurituvchi sub’ektlar faoliyatini erkinlantirishuvida namoyon b o’ lmo q da. Davlat bilan xo’jali k yurituvchi sub’ektlar , yani yuridi k va jismoniy shaxslar o’ rtasidagi munosabat endili k da fa q at soliq or q ali amalga oshiriladigan h olatga aylanmo q da. Bu esa ushbu jarayonni chuqur o’rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi. Mahalliy budjetlarning iqtisodiy tomondan mustaqqil faoliyat olib borishlari ularning o’z daromadlar manbaining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Mahalliy budjetlar o’z hududida turli yo’nalishdagi vazifalarini hal qilish uchun yetarli bo’lgan moliyaviy mablag’ga ega bo’lishlari kerak. Respubli k amizda yer solig’i va mulk solig’i mahalliy soliqlar turkumiga 1998 yildan boshlab kiritildi. Bu esa mahalliy budjetlar daromad bazasini anchagina musta hq amlanishiga olib keldi , mahalliy soliqlar salmo g’ i 1998 yilda 10,7 foizdan 2000 yilda 18,1 foizga etdi . Mahalliy budjetlar daromadlarining yana bir muhim manbasi bu jismoniy shaxslar daromad solig’ining mahalliy budjetlarga uzoq muddatga biriktirilib qo’yilishidir. Mahalliy soliqlarning asosiy parametrlari (stavkalari, bazasi, yengilliklari) Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangani holda ularni yig’ish hududlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun ba’zi soliqlarni yig’ish juda muammoga aylanmoqda, chunki bazasini aniqlash juda qiyin yoki ularni yig’ish bilan bog’liq xarajatlar shu soliqlarning summalaridan oshib ketmoqda. Xususan, b ozorlardan yi g’ iladigan bir martali k patta yig’imlari xam juda xarajat talab yig’imlardandir. Shu tufayli mahalliy budjetlar daromad bazasini real musta h kamlash nu q tai nazaridan ushbu soliqlar kerakli talabga javob beradigan manba b o’ la olmaydilar. Ushbu yo’nalishda mahalliy hokimiyat organlarining o’z soliq potentsiallarini (salohiyatini) oshirish va soliq to’lovchilar sonini kichik 20

korxonalarni ko’paytirish hisobiga oshirish, tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning sonini oshirish va ular daromadlarini nazorat qilish mexanizmining samaradorligini ko’tarish hisobiga budjet manfaatdorligini oshirish muhim yo’nalish hisoblanadi. Respublikamiz soliq tizimidagi mavjud mahalliy soliqlar va yig’imlarga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarning ayrimlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: - mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralari tasarrufida bo’lgan hududlar ehtiyojlari uchun ishlatiladi; - ularning asosiy qismi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bevosita o’zlari tomonidan joriy etiladi, ularni huquqiy jihatdan tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga bir qadar vakolatlar berilgan bo’lsada, respublika qonunchiligi bilan ham hisoblashishni talab etadi va boshqalar. Shuningdek, mahalliy soliqlar va yig’imlarning muhim xususiyatlaridan biri, ularni belgilash usuliga ko’ra ikki guruhga, ya’ni respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan va mahalliy davlat hokimiyati idoralari qonunchiligi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlarga bo’linishidir. Ko’rsatkichlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja) mln.so’m jami nis-n, %da mln.so’m jami nis-n, %da mln.so’m jami nis-n, %da mln.so’m jami nis-n, %da Davlat maqsadli jamg’armalar daromadlarisiz – jami 13116397 100 16178564 100 20614100 100 25104900 100 21

1.To’g’ri soliqlar 3420602,8 26,1 4238732,8 26,2 5196400 25,2 6583100 26,2 2. Egri soliqlar 6973809,5 53,1 8656853,1 53,5 11187800 54,3 13039400 51,9 3. Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari 1974143,8 15,1 2308908,7 14,3 2746400 13,3 3755500 15 4. Ustama foyda solig’i 25695,7 0,2 142314,4 0,8 250000 1,2 294500 1,2 5. Boshqa daromadlar 722145,1 5,5 831754,5 5,1 1233500 6 1432400 5,7 1 - jadval Davlat budjeti daromadlarida soliqlarning salmog’i 5 2013 yil 1 yanvardan boshlab, Prezidentimizning 1887-sonli qarorlariga ko’ra mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining barcha darajalardagi mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarini shakllantirishdagi roli, mustaqilligi va mas’uliyatini oshirish, mahalliy budjetlarning Davlat budjetidagi ulushini ko’paytirish maqsadida quyidagi umumdavlat soliqlari: suv resurslaridan foydalanganli k uchun soliq; yuridi k va jismoniy shaxslarning tadbirkorli k faoliyati ayrim turlari bo’yicha q at’iy belgilangan soliq; yuridi k shaxs bo’lmagan tadbirkorli k faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq; respubli k ada ishlab chiqariladigan pivo va o’simli k yog’iga aktsiz solig’i ; davlat bojlari, yig’imlar va jarimalar bo’yicha tushumlari to’liq miqdorda mahalliy budjetlar daromadlariga o’tkaziladi. 6 Birinchi guruh mahalliy soliqlariga mol-mulk solig’i va yer solig’i kirib, ular respublika qonunchiligi bilan joriy etiladi va butun respublika hududida undiriladi hamda ular stavkalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Shuningdek, belgilanishi va amal qilishi nuqtai-nazaridan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq ham butun respublika hududida undirilib, uning yagona stavkasi amal qiladi 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarigi ilovalar 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat budjetining parametrlari to’g’risida»gi 2012 yil 25 dekabrdagi 1887-son qarori. 22

Mazkur guruh mahalliy soliqlari bo’yicha mahalliy davlat hokimiyati idoralarining faqatgina bir vakolati mavjud bo’lib, bu ham bo’lsa, ular o’z hududlarida joylashgan soliq to’lovchilarga mol-mulk solig’i bo’yicha qo’shimcha imtiyozlar berishi mumkin. Ikkinchi guruh mahalliy soliqlar va yig’imlari, jumladan, infratuzilmani rivojlantirish solig’i; transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; savdo-sotik qilish huquqi uchun yig’im, shu jumladan ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig’imlari; yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro’yxatga olganlik uchun yig’im mahalliy davlat hokimiyati idoralari tomonidan joriy etiladi. Ular stavkalarining eng yuqori miqdorlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanib, mahalliy davlat hokimiyati idoralari faqatgina ana shu stavkalar doirasida o’z hududlari uchun soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini belgilash bo’yicha esa to’liq huquqqa ega. Shu bilan birgalikda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga yangi turdagi mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy etish vakolati ham berilgan bo’lib, ularni joriy etish Vazirlar Mahkamasi bilan muvofiqlashtirishni talab etadi. 2 - jadval Mahalliy soliqlar va yig’imlarning chegaralangan stavkalari 7 7 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 20 12 yil 25 dekabrdagi PQ- 1887 -son karori ilovasi d a n . 23

№ Soliq va yig’imlar turlari Chegaralangan stavkalar 1. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i sof foydaning 8% 2. Quyidagilarni i ste’mol i uchun undiriladigan soliq * : transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi 1 litr uchun 240 so’m Transport vositalari uchun suyultirilgan gaz 1 litr uchun 1 65 so’m Transport vositalari uchun si q ilgan gaz 1 kub metr uchun 200 so’m 3. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig’im** Alkogolli mahsulotlar, shu jumladan umumiy ovqatlanish korxonalar tomonidan alkogolli mahsulotlarning realizatsiya qilinishi 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 5 baravari Qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 3,5 baravari 3 . Avtotransportni saqlash bo’yicha pulli xizmatlarni ko’rsatganlik uchun yig’im *** 1 oy uchun eng kam ish xaqining 8 baravari Mahalliy soliqlar va yig’imlarning chegaralangan stavkalari 20 13 yil uchun quyidagicha belgilandi: * ) Ko’rsatib o’tilgan stavkalar miqdorlari O’zbekiston Respublikasining butun hududida yagona hisoblanadi. Soliq stavkasining aniq miqdori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining taklifiga ko’ra Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. **) Yig’im mablag’lari kelgusida budjet hamda shahar va tuman hokimliklarining budjetdan tashqari (maxsus) hisobvaraqlari o’rtasida taqsimlash bilan yagona hisobvaraqqa, Toshkent shahrida esa O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda Savdo xizmatlar sohasi va xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish departamentining hisobraqamiga kelib tushadi. ***) Toshkent shahrida yig’im miqdori eng kam ish haqining 5 baravari, viloyat markazlarida eng kam ish haqining 3 baravari, boshqa aholi punktlarida eng kam ish haqining 2 baravari mi q doridan kam bo’lmasligi kerak. Mahalliy budjet daromadlari tarkibini aniqroq ko’rish, baholash uchun keyingi sahifada biz Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjetining 24

daromadlari tarkibi va uni yillar davomida o’zgarish tendentsiyasini ko’rib chiqamiz: 3-jadval Olmazor tumani mahalliy budjetining daromadlari tarkibi 8 ming so’mda Ko’rsatkichlar 20 10 y 201 1 y 201 2 y 1 Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 5 654 442,5 6 195 897,5 9 710 611,3 2 K ichi k korxonalar uchun yagona soliq to’lovi 13 180 557,1 18 760 059,5 21 922 487,2 3 Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yagona soliq to’lovi 13 587 584,3 18 355 618,5 19 572 872,1 4 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 28 114 986,1 34 220 801,0 40 848 409,3 5 Qo’shilgan qiymat solig’i 40 565 043,4 48 274 002,2 42 699 914,8 6 Aktsiz solig’i, jami 14 192,0 38 159,5 61 274,0 7 Yuridi k shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq 9 481 682,7 17 197 878,6 28 580 286,6 8 Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq 1 199 466,6 2 153 036,7 3 319 696,2 9 Er solig’i , shu jumladan: 2 636 940 4 034 632,0 5 764 029,6 j ismoniy shaxslarning yer solig’i 950 479,8 1 961 522,8 2 711 089,5 10 Er qaridan foydalanganlik uchun soliq 4 663,8 7 767,0 15 856,8 1 1 Suv resurslaridan foydalanganli k uchun soliq 28 885,6 41 306,7 47 949,1 1 2 Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 2 112 610,3 1 528 797,7 17 540 876,3 1 3 Jismoniy shaxslar tomonidan transport vositalari uchun iste’mol qilinadigan benzin, dizel yoqilg’isi va gaz uchun soliq 8 362 405,2 8 792 908,5 9 718 271,2 JAMI 137 317 334,2 178 082 040,2 266 707 122,7 3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2010 yilda 137317334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan tushum 2010 yilda 5654442,5 so’mni, 2011 yilda 8 Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlandi. 25

6195897,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda esa 9710611,3 so’mni tashkil etgan. Kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovidan tushum 2010 yilda 13180557,1 so’mni, 2011 yilda 18760059,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda 21922487,2 so’mni tashkil etgan. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yagona soliq to’lovidan tushum 2010 yilda 13587584,3 so’mni, 2011 yilda 18355618,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 19572872,1 so’mni tashkil etgan. Eng yirik tushumga ega bo’lgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda 28114986,1 so’mni, 2011 yilda 34220801,0 so’mni tashkil etgan, 2012 yilga kelib esa 40848409,3 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 9481682,7 so’mni, 2011 yilda 17197878,6 so’mni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 28580286,6 so’mga etgan. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushum 2010 yilda 1199466,6 so’mni, 2011 yilda 2153036,7 so’mni, 2012 yilda esa 3319 696,2 so’mni tashkil etgan. Daromadlarning o’sib borishiga soliqli to’lovlar bilan bir qatorda, mahalliy yig’imlar va davlat bojlari ham salmoqli ahamiyat kasb etgan. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Respublikamizda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq muammolar markazida ularning mahalliy budjetlar xarajatlarini to’liq miqdorda moliyalashtira olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy budjetlarga ajratmalar, ya’ni tartibga solinadigan soliqlardan to’liq yoki qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir qadar oshirilgan bo’lsada, bugungi kunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-nazaridan bir qadar cheklangan, amalda esa o’z hududlarida undiriladigan barcha soliqlar va yig’imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli hokimiyat organlarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarini yanada 26

aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlarini oshirish muhim yo’nalish qilib belgilanishi lozim. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, mahalliy budjetlarga soliqlardan ajratmalar yagona normativ asosida amalga oshirilsa va bu normativlar uzoq muddat o’zgarmas saqlansa, salbiy holatni kamaytirishi mumkin. Faqat shu holdagina, mahalliy budjetga ma’lum davrda qonuniy tartibda yig’ilgan soliqlarning bir qismi barqaror tushib turishiga imkon yaratiladi. Mahalliy hokimiyat ana shu o’ziga tegishli tushumni ta’minlash uchun barcha imkoniyatini ishga soladi. Xulosa qilib aytsak, tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlashni isloh qilishning muhim chorasi, respublikamiz bo’yicha ma’lum davrda barqaror normativlarning joriy etilishi hisoblanadi. Tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiq tushumlardan esa mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldiriladigan tushumlari 50% qilib belgilash maqsadga muvofiqdir. Ma’lum muddat belgilangan barqaror normativlar budjet aniqligini, istiqbol rejalarini yaxshilanishini, budjet boqimandalarini kamayishini hamda budjet parametrlarini ishlab chiqishda kelishuvchanlik amaliyotini qisqartirishni ta’minlaydi. Rejadan ortiq tushumlarni yagona normativ asosida taqsimlash, rejadan ortiqcha tushumlar yig’ilishada manfaatdorlikni oshiradi, respublika va mahalliy budjetlar daromad bazasini mustahkamlab dotatsiya hajmini kamaytiradi. Iqtisodiy vaziyatning barqarorsizligi natijasida va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ko’p korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy axvoli yomonlashdi, tabiiyki, bu ularning ijtimoiy sohalarni saqlab turishdagi imkoniyatlarini cheklab qo’ydi. Biroq mahalliy budjetlar xam ularni saqlab turishni o’z zimmalariga ololmaydilar. Shuning uchun ushbu ob’ektlarni o’tkazish jarayoni bir vaqtda amalga oshirish mumkin emas, chunonchi, ularni moliyalashtirish uchun qo’shimcha manbalar izlab topish kerak. Shu munosabat bilan respublikamizda ijtimoiy soha ob’ektlarini mahalliy budjetlarga o’tkazib berishning 2006 yilgacha bo’lgan davrdagi dasturi ishlab chiqilgan. O’tkazib berilayotgan 27

ob’ektlarning moliyalashtirish manbasi sifatida ijtimoiy infratuzilmani saqlab turish solig’i joriy etildi. Bu soliqni o’ z balansida shunday ob’ektlarga ega b o’ lgan barcha korxonalar t o’ laydilar. Ushbu soliq t o’ liq mahalliy budjetlarga tushadi. Biro q bu manba ijtimoiy so h ani moliyalashtirish uchun yetarli emas. Shuning uchun ijtimoiy so h ani moliyalashtirishda davlat va xususiy sohalarning teng ishtirokini ta’minlovchi samarali balans ishlab chiqish juda xam dolzarb vazifa hisoblanadi. Mahalliy budjet daromadlarining davlat budjeti daromad salmo g’ ining kamayishi daromadlarning respubli k a budjetida t o’ planib s o’ ngra mahalliy budjetlarga dotatsiya hisobida berilishi deb hisoblaymiz, ya’ni mahalliy budjetlarga 2010-2012 yillarda umumdavlat daromadlari va soliqlaridan ajratmalar me’ yo ri bo’yicha birinchi jadval asosida ta h lil q ilsak ayrim viloyatlarga ajratmalar me’yori 2010 yilga nisbatan 2012 yilda ba’zi daromad manbalaridan ajratmalar ayrim viloyatlarda oshirilgan b o’ lsa ayrimlarida kamaytirilgan. Respubli k a miq yo sida mahalliy budjetlar daromadlarida tartibga soluvchi daromadlarning salmo g’ i juda katta bo’lib q olmo q da. Iqtisodiy islohotlarni yangi bosqichida va uni chuqurlashuvida mahalliy hokimiyat organlarining davlat boshqaruvidagi, biriktirilgan daromadlar xududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi rolini oshirish, mahalliy budjetlarni o’z daromadlari bazasini yanada mustahkamlab borishini talab qiladi. 2.2. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan olinadigan yer soli g’ ining amaldagi holati tahlili . Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasida yerdan foydalanish va yerga egalik qilish pullikdir. Yer solig’i davlat budjeti va soliq t o’ lovlari o’r tasidagi 28

iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Shuning uchun h am u i q tisodiy kategoriyalar turkumiga kiradi. Yer soli g’ ining iqtisodiy mohiyati, mazmunini ochish uchun davlat budjeti va soliq to’l o vchilar o’ rtasidagi yuzaga keladigan k o’ p q irrali munosabatlarning xarakter ini o’ rganish lozim. U ayrim t o’g’ ri soliqlardan far q li o’ laro q , mahalliy soliqlar guru h iga kiradi. I q tisodiyotni erkinlashtirish sharoitida yer solig’i davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini yurgizishda h am muhim o’ rin tutadi. 1993 yil 6 mayda “Yer solig’i to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi yerga bo’lgan egalik munosabatlarini tubdan o’zgartirdi. Aholining keng qatlami yerdan foydalanishda eng asosiy maqsadi yerning unumdorligini oshirish, yerga to’g’ri ishlov berish va yerdan olingan mahsulotlarni xalq manfaatlarining qondirilishiga jalb etish bo’lib hisoblanadi. Yerdan unumli foydalanish, uni hosildorlikdagi mavqeini oshirish asosan soliq munosabatlari orqali amalga oshirilishi bu borada oqilona soliq siyosatining yurgizilishini taqazo etadi. Lekin yer solig’ini joriy etish yer qonunchiligi bilan belgilanadi. Chunki yer qonuniga muvofiq yerlarni toifalarga bo’lish va unda asosan yer unumdorligining e’tiborga olinishi yerga nisbatan o’ziga xos soliq munosabatlarini yurgizishni taqozo etadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek yer solig’i O’zbekiston Respublikasida 1993 yil 6 maydagi “Yer solig’i to’g’risida”gi Qonun asosida 1994 yildan boshlab undirila boshlandi. Hozirgi kunda jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 50-bob, 287-294 moddalari asosida undiriladi va huquqiy tartibga solinadi. Endi yer solig’ining nazariy jihatlari bilan tanishgandan so’ng uning fiskallik ahamiyati, ya’ni budjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilsak. 4 - jadval 29

O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda yer solig’ining ahamiyati 9 Ko’rsatkichlar 2009 y 2010 y 2011 y 2012 y 2013 y (reja) Budjet daromadjlarining umumiy summasi, mlrd s o’ mda 10421,4 13116,4 16178,6 20614 , 1 25104 , 9 Mahalliy soliqlarning umumiy summasi, mlrd s o’ mda 1155,6 1431,1 1798,3 2162,9 2817,8 Ye r solig’ining umumiy summasi, mlrd so’mda 275,1 303,9 346,9 446,0 646 , 3 Ye r solig’ining budjet daromadlardagi salmog’i, % da 2,7 2,3 2,1 2,2 2,6 Yer solig’ining mahalliy soliqlarga nisbatan salmog’i, % da 23,8 21,2 19,3 20,6 22,9 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligini ko’rishimiz mumkin . 2009 yilda budjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga yetgan. Budjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 1155,6 mlrd . so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda 2817,8 mlrd. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Budjet daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega. Yer solig’ining mahalliy soliqlarga nisbatan salmog’iga e’tibor qaratsak, 2010 yilda uning salmog’i 21,2 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 22,9 % ni tashkil etishi rejalashtirilmoqda 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarig a ilovalar 30

Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq - budjet siyosatining qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat budjeti daromadlar qismida muayyan ulushni egallovchi budjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat budjetida boshqa daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilga kelib, ularning miqdori ko’paygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan. Endi Toshkent shahrining Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari tarkibida yer solig’i va jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i tushumlari tahlilini ko’rib o’tamiz: 5 – jadval Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari tarkibi 10 K o’ rsatkichlar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil so’m jami nis-n, %da s o’ m jami nis- n, %da s o’ m jami nis- n, %da s o’ m jami nis- n , %da Budjet d aromadlari - jami 102753110,6 100 137317334,2 100 178082040,2 100 266707122,7 100 Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari 10025396,5 9.7 13351638,7 9.7 23434621,0 13.1 37727818,3 14.1 Er solig’i jami 2947398,2 2.8 2636940 1.9 4034632,0 2.2 5764029,6 2.2 Yuridik shaxs lardan olinadigan yer soli g’i 2268346,5 2.2 1686457,0 1.2 2073109,2 1.2 3053099,1 1.1 Jismoniy sh axs lardan olinadigan yer soli g’i 678998,1 0.6 950479,8 0.6 1961522,8 1.1 2711089,5 1.01 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2009 yilda 102753110,6 so’mni, 2010 yilda 137317 334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Yer solig’idan jami tushum 2009 yilda 2947398,2 so’mni, 10 Toshkent shahar Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida tuzildi. 31

2010 yilda 2636940 so’mni, 2011 yilda 4034632 so’mni, 2012 yilda esa 5764029,6 so’mni tashkil etgan. Jismoniy shaxslar olinadigan yer solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 950479,8 so’mni, ya’ni jami mahalliy budjet daromadlarini 0,6 % ini, 2011 yilda 1961522,8 so’mni salmog’i 1,1 %ni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 2711089,5 so’mga, jami mahalliy budjet daromadlarini 1,01 %ini tashkil etgan. E’tibor qaratadigan bo’lsak yildan yilga mahalliy budjet daromadlari tarkibida yer solig’idan, jumladan jismoniy shaxslar olinadigan yer solig’idan tushum ortib borgan. Bu yil sayin tumanda soliq to’lovchilarning soni va soliq ob’ektini ortib borayotganligidan dalolat bermoqda. Bundan tashqari tuman mahalliy budjeti jami daromadlari ham yildan yilga o’sib bormoqda. Soliq Kodeksning 287-moddasiga muvofiq, mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini to’lovchilardir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara haqi yer solig’iga tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi. Uy-joy, yashash uchun mo’ljallanmagan imorat va inshootlar meros bo’yicha o’tishi bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish huquqi va foydalanish huquqi o’tgan yer uchastkalari uchun yer solig’i meros qoldiruvchining soliq majburiyatlari hisobiga olingan holda merosxo’rlardan undiriladi. Soliq Kodeksining 288-moddasiga muvofiq, jismoniy shaxslar uchun quyidagi yer uchastkalari soliq solish ob’ektidir: 1) dehqon xo’jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 32

2) yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan, umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 3) jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan,shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer uchastkalari; 1) xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar; 4) meros bo’yicha, xadya qilinishi yoki olinishi natijasida uy-joy va imoratlar bilan birgalikda mulk huquq, egalik qilish va foydalanish huquq ham o’tgan yer uchastkalari, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari; 5) tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari. Ko’p kvartirali uylar egallagan yer uchastkalari soliq solish ob’ekti bo’lmaydi . Soliq solinadigan baza bo’lib, ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yhatidan o’tkazishni amalga oshiruvchi organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma’lumotlari soliq solinadigan bazadir. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari xar yili kelgusi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlari tasdiqlanayotganda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori bilan tasdiqlanadi va O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hamda Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan umumiy tartibda soliq to’lovchilarga yetkaziladi. Masalan, 2013 yil uchun jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli qarori asosida belgilab berilgan. Harakatda bo’lgan soliq turlari yuzasidan soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimidagi eng asosiy jarayon, qolaversa, bugungi kunda muhim muammolardan biri bo’lib hisoblanmoqda, chunki, soliq stavkalari tabaqalashtirishning negizida soliq to’lovchilarning manfaati yotadi. Bunda soliq stavkalarini noob’ektiv tabaqalashtirish soliq to’lovchilarning ba’zilari uchun ortiqcha imtiyoz berishiga yo’l qo’yilsa, boshqa tomondan 33

boshqa soliq to’lovchilarning iqtisodiy manfaati biroz bo’lsada kamaygan bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, soliq stavkalarining tabaqalashtirishdagi eng asosiy e’tibor beriladigan jihatlardan biri bu soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlarini to’g’ri belgilashdir. Ma’lumki, davlat iqtisodiyotini tartibga solish funktsiyasini bajarishda bir qator usullardan foydalaniladi. Bular kredit, narx, dotatsiya, subsidiya, sanatsiyalash va soliq tizimi, bo’lib, bularning ichida eng k o’ p samara beradigan va q ulay bu soliq tizimidir. O’ z navbatida soliq tizimi or q ali iqtisodi yo tni tartiblashda asosiy unsurlar, ya’ni, soliq imtiyozlari va soliq stavkalari muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasida soliq stavkalarini belgilash asosan ikki xil yo’nalishda amalga oshirilishi qonun xujjatlarida belgilangan. Birinchi usul, bu Oliy majlis tomonidan soliq stavkalaridan yuqori va quyi chegarasi belgilansa, ikkinchi usul, mahalliy hokimiyatlar o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib ayrim soliq va yig’imlarning stavkalarini belgilashidir. Lekin amaliyotda soliq stavkalari taba q alashtirilgan h olda belgilanishi asosan yu q ori tashkilotlar tomonidan belgilanadi. Ta’kidlash lozimki, soliq stavkalarini belgilashni takomillashtirish soliq turlarining xususiyatlarini ham hisobga olishni taqozo etadi. Ayrim soliq turlari mavjudligi (aktsiz, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq) ularga soliq stavkasini qa’tiy belgilash ushbu soliq turlarining mazmun mohiyatini yo’qotadi. Ammo, shunday soliq turlari mavjudki, ular bo’yicha soliq stavkalarini belgilashda turli xil omillarni hisobga olish zarur. Masalan, jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig’i stavkalarini tabaqalashtirishda quyidagi mezonlarga asoslanadi, ya’ni yer uchastkalarining zonalar bo’yicha ajratilishiga qarab, ya’ni, Toshkent shahrida 14 zona, viloyatlarda 4 zona, tumanlarda 3 zona, qo’rg’onlarda 2 zonaga; Mahalliy soliqlar ichida davlat budjeti daromadlaridagi ulushi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadigan yer solig’i soliq to’lovchilarni iqtisodiy jihatdan 34

rag’batlantiruvchi va muhim moliyaviy ahamiyat kasb etuvchi soliqlardan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda yer solig’i to’lovchi jismoniy shaxslar ixtiyoridagi yer maydonlari alohida zonalarga bo’linganligini yuqorida ko’rib o’tdik. Har bir zonadagi sotsial, moliyaviy infratuzilmalarning joylashuviga muvofiq, soliq stavkalari o’zgarib turadi. Ya’ni, infratuzilmalar yaxshi tashkil etilgan holatiga ko’ra soliq stavkalari yuqori bo’ladi va aksincha. Bu degan so’z qay yerga kapital ko’p sarflangan bo’lsa, o’sha yerda soliq stavkasi yuqori bo’ladi. Fikrimizcha, yer solig’i stavkalarini hisoblab chiqarishda yer maydonining joylashuvi, sifati, y etishtiriladigan mahsulot turi e’tiborga olinishi lozim. Boshqacha aytganda yerdan olinadigan amaliy foyda nazarda tutilishi kerak. Bu tadbir yer qiymatining iqtisodiy bahosidan kelib chiqqan holda stavkalarni belgilash yo’li bilan amalga oshirilsa maksadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur jarayon mamlakatimiz soliq tizimida amalda tajriba sifatida qo’llanilayotgan me’yoriy qiymatdan yagona yer solig’i borasida olib borilayotgan tadbirlarga o’xshash holatda olib borilishi albatta o’z samarasini ko’rsatadi. 2.3. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig’ining amaldagi holati tahlili . Ho zirgi davr mol-mulk solig’i tarixan rivojlanib kelgan soliqlardan biri hisoblanadi. Bu soliq q a dimda k o’ chmas mulk hisoblangan yerlardan undirilgan, shuningdek mol-mulk qiymatidan zakot shaklida h am olingan. Turkiston Genera l - gubernatorligi tashkil etilgandan s o’ ng esa, shahardagi mol-mulkdan yig’imlar Turkiston jamoa yig’imlarida ustun turgan. O’ sha davrda shaharlarda kvartira solig’i h am joriy etilgan 2 . Buyuk bobokalonimiz, sarkarda A.Temur davridagi soliq tizimida h am yer va mulk soliqlari mavjud b o’ lganligini alohida ta’kidlash mumkin, Aynan shu va qt da xiroj, molu jixot, q o’ nal g’ a, boj, peshkash, sovari va shilon puli kabi soliqlar amal q ilib, bulardan “ xiroj ” - asosiy soliq bo’lib, 35

yerning sharoitiga va yer egasining jamiyatda t u tgan ijtimoiy-siyosiy mav qe iga q arab olingan va h osilning o’ ndan bir, t o’ rtdan bir yoki uchdan bir q ismini tashkil etgan b o’ lsa, “ molu jixot ” solig’i (arabcha “ mol ” -daromad va “ jixot ” -sabab)- umuman soliq, u pul yoki natura shaklida t o’ lanishi mumkin b o’ lgan 3 . H ozirgi kunda Respublikamizda jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mahalliy budjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i mahalliy budjet daromadlarini doimiy shakllantirib turuvchi barqaror, manba b o’ lganligi uchun undiriladi. U fiskal funktsiyani bajarib, davlat budjeti daromadlarini t o’ ldiradi. Shunday q ilib, bu soliqning ahamiyati davlat budjetining manfaatdorligidadir. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ining yana bir ustun jihati shundaki, bu uning soliq bazasining identifikatsiyasi bilan bog’liq, ya’ni soliq ob’ektining qat’iyligidadir. Shuning uchun ham mol-mulkni soliq to’lashdan qochish maqsadida yashirish qiyin va soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash egasining h oxishidan kelib chiqmaydi. Jismoniy shahslarning mol-mulkiga solinadigan soliq - bu to’g’ri soliq bo’lib, u o’zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg’arish jarayonida undiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq muntazam soliq hisoblanadi, ya’ni u bir yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. Nixoyat bu hududiy soliq bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi h ududida b o’ lgan va unda r o’ yxatga olingan k o’ chmas mulk uchun t o’ lanadi. Jismoniy shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliqni huquq i y tartibga solishning asosiy manbalariga O’zbekiston Respublikasi Soliq K odeksining 272-277 moddalari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli “ Jismoniy shaxslarga mulk huqu q da tegishli b o’ lgan bino va inshoatlarni ba h olash va q ayta ba h olash t o’g’ risida ” gi nizomni tasdi q lash t o’g’ risida g i q arori kiradi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq 1993 yil 28 dekabrdagi “Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’g’risida”gi Qonuni 36

asosida joriy etilgan bo’lib, hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Soliq K odeksining 48-bob, ya’ni 272-277 moddalari asosida undiriladi va huquqiy tartibga solinadi. Mazkur Kodeksning 272-moddasiga muvofiq, mulkida soliq solinadigan mol-mulki bo’lgan jismoniy shaxslar, shu jumladan chet el fuqarolari, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehkon xo’jaliklari jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’lovchilaridir. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkasi xar yili kelgusi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlari tasdiqlanayotganda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi va O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hamda Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan umumiy tartibda soliq to’lovchilarga yetkaziladi. Mamlakatimizda jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk soli g’ ini undirishda proportsional soliq stavkasi t u ri qo’ llaniladi. Bunda mol-mulk solig’i ob’ekti q anday q iymatda b o’ lishidan q at’i nazar, bir xil ulushda (proportsiyada), yagona stavkada soliq t o’ lanadi. Masalan, 2012 yil uchun jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 201 2 yil 25 dekabrdagi P Q -1 887 -sonli q arori asosida belgilab berilgan. 201 3 yil uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari q uyidagi jadvalda berilgan: 37

6-jadval Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari 11 Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi Mol-mulkning inventarizatsiya q iymatiga nisbatan soliq stavkasi (%da) Turar joylar, kvartiralar (shahar joylarida umumiy maydoni 200 kv.m. ortiq b o’ lganlardan tash q ari) dala h ovli, garajlar va bosh q a imoratlar, xonalar va inshootlar 1,04 Shahar joylarida joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydoni: 200 kv.m. ortiq 500 kv.m. gacha 1.25 500 kv.m. orti q 1.55 Jismoniy shaxslar mol-mulkini ba h olash bo’yicha organlar belgilagan inventarizatsiya q iymati b o’ lmasa soliq undirish uchun Toshkent sha h ri va viloyat markazlarida 18480.0 ming s o’ m, bosh q a shaharlar va q ishlo q joylarda - 8030.0 ming s o’ m mi q doridagi mol-mulkning shartli q iymati q abul q ilinadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash to’g’risidagi to’lov xabarnomasi soliq to’lovchilarga davlat soliq xizmati organi tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni soliq davri uchun t o’ lash hisobot yilining 15 oktyabriga q adar amalga oshiriladi. Agar soliq to’lovchi tomonidan ortiqcha summalar to’langan bo’lsa, soliq va yig’imlar bo’yicha qarzlar mavjud bo’lmasa, ushbu summalar uning yozma arizasiga ko’ra o’ttiz kun ichida soliq to’lovchiga qaytariladi yoki bo’lg’usi to’lovlar hisobiga qayd etiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’lovchilari hisobi davlat soliq xizmati organlari tomonidan xar bir yilning 1 yanvaridagi holat bo’yicha shahar va tumanlar bo’yicha, yer tuzish va ko’chmas mulk kadastri hududiy xizmatida mavjud bo’lgan imoratlar egalari 11 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi 1887 - sonli qaroridan olindi. 38

to’g’risidagi ma’lumotlarga binoan o’tkaziladi. Soliq to’lovchilar O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq javobgar bo’ladilar. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’g’ri hisoblab chiqarish va budjetga to’lash ustidan nazoratni davlat soliq xizmati organlari amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq amalga oshiradilar. Mol-mulk solig’ining nazariy jihatlari bilan tanishgandan so’ng uning fiskallik ahamiyati, ya’ni budjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilsak. 7- jadval O’ zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining 2009-2012 yillardagi dinamikasi 12 K o’ rsatkichlar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil mln.s o’ m jami nis-n, %da mln. s o’ m jami nis- n, %da mln. s o’ m jami nis- n, %da mln . s o’ m jami nis- n, %da Davlat ma q sadli jam g’ armalar daromadlarisiz - jami 10421382,5 100 13116396,9 100 16178563, 5 100 20614100.0 100 T o’g’ ri soliqlar 2769172,4 26,6 3420602,8 26,1 4238732,8 26,2 5196400.0 25,2 Egri soliqlar 5162093,6 49,5 6973809,5 53,1 8656853,1 53,5 11187800,0 54,3 Mol-mu l k solig’i va resurs t o’ lovlari 1662498,0 16,0 1974143,8 15,1 2308908,7 14,3 2746400,0 13,3 Ustama fonda soli g’ i 238498,2 2,3 25695,7 0,2 142314,4 0,8 250000,0 1,2 Bosh q a daromadlar 589120,3 5,6 722145,1 5,5 831754,5 5,1 1233500,0 6,0 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligiga amin 12 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarig a ilovalar 39

bo’lamiz. Zero, 2009 yilda budjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga etgan. Budjet daromadlarini shakllantirishda egri soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 5162093,6 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilda 11187800,0 mln. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Budjet daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega. Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq-budjet siyosatining qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat budjeti daromadlar qismida muayyan ulushni egallovchi budjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat budjetida boshqa daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilga kelib, ularning miqdori ko’paygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan. Endi Respublika budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i v a resurs t o’ lovlaridan tushumlar ta h lilini k o’ rib o’ tsak: 8 – jadval O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs t o’ lovlaridan tushumlar 13 K o’ rsatkichlar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil mln. so’m jami nis-n, %da mln. so’m jami nis- n, %da mln. so’m jami nis- n, %da mln. so’m jami nis- n, %da Davlat ma q sadli jam g’ armalar daromadlarisiz - jami 1 0421382 , 3 100 13116396,9 100 16178563,5 100 20614100.0 100 Mol-mulk solig’i va resurs t o’ lovlari 1662498,0 16,0 1974143,8 15,1 2308908,7 14,3 2746400,0 13,3 Mol-mulk soli g’ i 319045,7 3,1 354128,5 2,7 490536,2 3,0 642000,0 3,1 Ye r soli g’ i 275098,8 2,7 303850,1 2,3 346862,9 2,1 446000,0 2,2 Yer q a’ridan foydalanganlik uchun soliq 1024844,0 9,8 1265000,0 9,6 1409715,0 8,7 1585300,0 7,7 Suv resurslaridan 43509,5 0,4 51165,2 0,4 61794,6 0,4 73100,0 0,3 13 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarigi ilovalar 40

foydalanganlik uchun soliq Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari esa yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega, ya’ni 2009 yilda jami daromadlarga nisbatan 16,0 foizni, 2010 yilda 15,1 foizni, 2011 yilda 14,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yil ko’rsatkichlarida 13,3 foiz bo’lgan. Endi Toshkent shahri Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak: 9 – jadval Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs t o’ lovlaridan tushumlar 14 K o’ rsatkichlar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil so’m jami nis-n, %da s o’ m jami nis- n, %da s o’ m jami nis- n, %da s o’ m jami nis- n , %da Budjet d aromadlari - jami 102 753 110,6 100 137 317 334,2 100 178 082 040,2 100 266 707 122,7 100 Mol-mulk solig’i va resurs t o’ lovlari 10 025 396,5 9.7 13 351 638,7 9.7 23 434 621,0 13.1 37 727 818,3 14.1 Mol-mulk soli g’ i 7 051609,7 6.8 10 681149.,3 7.7 19 350915,3 10.8 31 899982,8 11.9 Yuridik shaxs . mol- mulk soli g’i 6 144 748,3 5.9 9 481 682,7 6.9 17 197 878,6 9.6 28 580 286,6 10.7 Jism. shaxs mol- mulk soli g’i 906 861,4 0.9 1 199 466,6 0.8 2 153 036,7 1.2 3 319 696,2 1.2 Ye r soli g’ i 2 947 398,2 2.8 2 636 940 1.9 4 034 632,0 2.2 5 764 029,6 2.2 Yuridik shaxs . yer soli g’i 2 268 346,5 2.2 1 686 457,0 1.2 2 073 109,2 1.2 3 053 099,1 1.1 Jism. sh axs . yer soli g’i 678 998,1 0.6 950 479,8 0.6 1 961 522,8 1.1 2 711 089,5 1.01 Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 1 856,0 0.002 4 663,8 0.003 7 767,0 0.004 15 856,8 0.005 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 24 532,6 0.02 28 885,6 0.02 41 306,7 0.02 47 949,1 0.017 14 Toshkent shahar Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida tuzildi . 41

9-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2009 yilda 102753110,6 so’mni, 2010 yilda 137317 334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Mol-mulk solig’idan tushum esa 2009 yilda 7051609,7 so’mni, 2010 yilda 10681149,3 so’mni, 2011 yilda 19350915,3 so’mni, 2012 yilda esa 31899982,8 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 9481682,7so’mni, 2011 yilda 17197878,6 so’mni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 28580286,6 so’mga etgan. Jismoniy shaxslarning mol- mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushum 2010 yilda 1199466,6 so’mni, 2011 yilda 2153036,7 so’mni, 2012 yilda esa 3319696,2 so’mni tashkil etgan. E’tibor qaratadigan bo’lsak yildan yilga mahalliy budjet daromadlari tarkibida mol-mulk solig’idan tushum ortib borgan. Bunga sabab yil sayin tumanda soliq to’lovchilarning soni va soliq ob’ektini ortib borayotganligidir. Bundan tashqari tuman mahalliy budjeti jami daromadlari ham yildan yilga o’sib bormoqda. Daromadlarning o’sib borishiga soliqli to’lovlar bilan bir qatorda, mahalliy yig’imlar va davlat bojlari ham salmoqli ahamiyat kasb etgan. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mol-mulk solig’i tarixiy shakllangan soliqdir, mulkiy munosabatlar soliqqa tortishning ob’ekta ekanligi, mol-mulk solig’i mexanizmining alohida ahamiyatga egaligi, mol-mulk solig’ining fiskal ahamiyatining mavjudligi, mol-mulk solig’ining mavjud mol-mulklardan maqsadli, unumli va samarali foydalanishga undashi, mol-mulk solig’ini hisoblash tegishli me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asoslangan holda amalga oshirilar ekan. 42

III BOB. MAHALLIY BUDJET DAROMADLARI BAZASINI MUSTAHKAMLASH VA HUDUDIY IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA SOLIQLARNI TAKOMILLASHTIRISH 3. 1 . Mahalliy budjet daromadlari bazasini musta h kamlashda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalari. Dunyoning k o’ pgina mamlakatlarida, jumladan Germaniyada soliqlar davlatning asosiy iqtisodiyotga ta’sir etuvchi muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotida k o’ p tarmo q li va turli tuman soliqlar tizimi amal q iladi. Umumiy h olda 50 dan orti q soliqlar mavjud. Germaniyada turli darajadagi budjetlarni t o’ ldiruvchi daromad manbasi sifatida soliqlar federal, zemel, h amkorlikdagi (federal va zemel), munitsipal va cherkov soliqlarga b o’ linadi. Federal soliqlardan boshqa budjetlarga ajratmalar q ilinmaydi. Zemellarni budjetlarini shakllantirishda zemel soliqlari, federatsiya bilan h amkorlikdagi soliqlardan ulushlar, hamda faoliyat (promisl) soliqlaridan ulushlar hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Ispaniyada har bir ma’muriy - hududiy birliklardagi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlardan kelib chiqqan holda, markaziy hokimiyatlar budjetdagi soliq tushumlari sohasi bo’yicha hududiy organlar budjetlarini korrektirovka qilishda ham ishtirok etadi. Jon boshiga o’rtacha daromadi yuqori bo’lgan hududiy organlar budjetlaridagi soliq tushumlarining bir qismi markaziy hokimiyat organlari tomonidan olinib daromad darajasi past bo’lgan hududlarga yo’naltirilishi mumkin. Hududiy budjet daromadlari mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqdan tashqari to’lovlar, yuqori budjetdan ajratmalar hisobidan shakllanadi. Ushbu daromadlar manbalari o’rtasidagi mutanosiblik hududiy boshqaruv organlariga yuklatilayotgan vazifalar, ular tomonidan mahalliy soliqlarni yig’ish imkoniyati, shuningdek markaziy hokimiyat organlari tomonidan hududlarga moliyaviy 43

yordam ko’rsatish imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda hududiy budjetlar ulushi davlatning umumiy resurslari hajmida yuqori ulushni tashkil etadi. Masalan, Portugaliyada bu ko’rsatgich YaIM ga nisbatan 3 %, Norvegiyada - 15 %, Shvetsiyada esa 31 % ni tashkil etadi. Soliqlar – hududiy budjetlar daromadining asosiy manbai. Budjetlarga tushadigan barcha soliqlarni ikki guru h ga b o’ lish mumkin: mahalliy soliqlar va yu q ori budjetdan keladigan ajratmalar. H ar bir mamlakatning soliq qonunchiligiga asosan mahalliy soliqlar hududiy budjetlarning muayyan turlariga biri k tirilgan. Ushbu soliq stavkalari odatda mahalliy boshqaruv organlari tomonidan belgilanadi. Turli davlatlarda bunday soliqlarning soni 20 tadan 100 tagacha, ularning ulushi esa hududiy budjetlar daromadlaridagi ulushi esa 30 % dan 70 % gacha b o’ lgan ulushni tashkil etadi. Mahalliy soliqlar xam t o’g’ ri va egri soliqlardan ib ora t b o’ ladi. T o’g’ ri soliqlarga soliq to’l o vchining daromadidan yoki mulkidan olinadigan soliqlar kiradi. Egri soliqlar esa tovar va xizmatlarni sotish (sotib olish) va q tida olinadigan soliqlardan iborat. G’arbiy Evropada mahalliy soliqlar tizimida to’g’ri soliqlar katta ulushini tashkil etadi: jami soliq tushumlarning70-75 % daromad, foyda va mulk hisobidan olinadigan soliqlar ulushiga to’g’ri keladi. Iste’moldan olinadi g an soliqlar 3-4 % ni tashkil etadi, boshqa soliqlar 20 % ni tashkil etadi. Yaponiyada t o’g’ ri soliqlar ulushi 85 % ni, egri soliqlar esa 15 % ni tashkil etadi. To’g’ri soliqlar ichida foyda va daromad hamda turli mulk soliqlari tarkibi ancha farq qiladi: Skandinaviya mamlakatlarida barcha soliq tushumlarining 80-90 % daromad va foyda solig’i xissasiga to’g’ri keladi; Belgiya, Germaniya, Avstriyada bu ko’rsatgich 50 % dan oshmaydi. Boshqa mamlakatlarda esa hududiy organlar budjetlaridagi soliq tushumlarning asosiy qismi turli shakldagi mulklardan olinadigan soliqlar hisobidan shakllanadi. Jumladan, Irlandiyada yagona mahalliy soliq hisoblanadi; Niderlandiyada jami soliq daromadlarining 44

2/3 qismini shu soliqlar tashkil etadi; Yaponiyada 48 % soliq daromadlarini turar binolari uchun soliqlar va 21 % ni ko’chmas mulk uchun soliqlar tashkil etadi. Shuningdek, mahalliy soliqlarga yuqori budjetlarga biriktirilgan soliq turlariga hududiy boshqaruv organlari tomonidan qo’llaniladigan ustamalar ham kiradi. Ustamalar miqdorini hududiy boshqaruv organlari belgilaydi. Ko’pincha bunday ustamalar daromad solig’iga, yer solig’iga, qo’shilgan qiymat solig’iga nisbatan qo’llaniladi. Daromad, foyda va mulk solig’i bilan bir qatorda budjet to’ldiruvchi boshqa soliq va to’lovlarni ham joriy etadilar. Bunday soliqlar stavkalari yu q ori b o’ lmasada munitsipialitetlar uchun bu daromad manbalari h am muhim ahamiyat kasb etadi. K o’ pincha k o’ chmas mulk bilan bo g’ li q bitimlarni rasmiylashtirish uchun soliq; peshtaxta va k o’ chadagi reklama uchun; itlar uchun; madaniy tadbirlar uchun (festivallar, sport musoba q alari va bosh q alar); o’ yin avtomatlari uchun; hisoblash texnikasini q ayta sotishdan soliq kabi qo’ shimcha mahalliy soliq turlari h am qo’ llaniladi. Frantsiyada k o’ pchili k shaharlarida kommunal jamoat transportiga soliq belgilangan. Odatda u a h oli soni 30 mingdan yu q ori b o’ lgan shaharlarda qo’ llaniladi. Bu soliqni yollanib ishlovchilar soni t o’qq iztadan yu q ori b o’ lgan barcha korxonalar t o’ laydi. Mahalliy hokimiyat organlari a h oli bilan kelishil g an h olda bosh q a va q tinchalik va doimiy soliqlar - y o’ llar q uvvati uchun, yo’llar qu rish uchun, k o’ chalarni supurish uchun va boshqa soliqlar h am joriy etishlari mumkin. Ameri k a Qo’ shma Shtatlari iqtisodiy siyosati erkin bozor munosabatlari g a asoslanadi. Oddiy Ameri k ali k lar va Ameri k a kompaniyalarining nima sotib olish, nima g a pul solish, uni tejash yoki sarflashni o’ zlari hal qilishi ularning iqtisodiy tizimi uchun juda katta ahamiyatga ega. Mamlakatning tash q i iqtisodiy alo q alarida ularning siyosati chet el bozorlarini o’ zlashtirishni ra g’ batlantirishdan iborat. Bu eng yiri k eksportchi b o’ lgan Qo’ shma Shtatlar uchun h am, butun dunyo uchun h am juda katta foyda keltiradi. Sarmoya erkin 45

ravishda bir joydan i k kinchi joyga o’ tib turishi natijasida ish o’ rinlari va boyli k yaratiladi. AQSh iqtisodiyoti 90-yillarning boshlarida jiddiy pasayish davrini boshidan kechirgan edi. 1993 yilning ikkinchi yarmidan boshlab kutilmaganda tez sur’atlar bilan iqtisodiy o’sish boshlandi. Bun g a 1992 yil fevral oyida Prezident B. Klintonning Kongressga kiritgan iqtisodiy dasturini amalga oshirish yordam berdi. Dasturda rivojlanishning uchta a sosiy y o’ nalishi belgilangan edi;  ish bilan bandlikning zudlik bilan o’ sishini ta’minlashi kerak b o’ lgan q is q a muddatli iqtisodiy ra g’ batlantirish choralarini ishga solish;  infratuzilmaga, energeti k aga, yangi texnologiyalarga, atrof-mu h it mu h ofazasiga, so g’ li q ni sa q lashga, ta’limga, ishchi kuchini tay yo rlashga hamda mamlakat iqtisodiyoti uchun h ayotiy muhim b o’ lgan bosh q a sohalarga uzo q muddatli ani q ma q sadga q aratilgan investitsiyalar bo’yicha bir turkum takliflarni amalga oshirish;  soliqlarni k o’ paytirish va h ukumat xarajatlarini, shu jumladan, h arbiy e h ti yo jlar, ijtimoiy dasturlar va davlat apparatini sa q lab turish xarajatlarini kamaytirish hisobiga budjet ta q chilligini q is q artirish. AQSh – federal davlatdir. Shu sababli, mamlakatda soliq tizimi uch bosqichli bo’lib, federal soliqlar, shtatlarning soliqlari va mahalliy soliqlarni o’z ichiga oladi. Federal xarajatlar umumdavlat xarajatlarining taxminan 60 foizini tashkil etadi. 40 foizi esa shtatlar va mahalliy hokimiyat idoralarining budjetlariga t o’g’ ri keladi. 1995 yilda budjetlar or q ali YaMMning 25 foizga ya q ini q ayta ta q simlandi. Federal budjet tarkibida yuridik va jismoniy shaxslarda olinadigan daromad solig’i 54,3 foizni (yuridik shaxslarda 9,3 foiz, jismoniy shaxslardan 45 foiz), aktsizlar 6,3 foizni, sov g’ alar va merosdan olinadigan soliq 1 foizni, ish beruvchilar bilan o q imlar tomonidan baravar t o’ lanadigan ijtimoiy ta’minotga ajratmalar 27,6 foizni, bepul tibbiy yordamga ajratmalar 7 foizni, ish beruvchilar 46

tomonidan t o’ lanadigan ishsizlik nafa q alariga ajratmalar 2 foizni tashkil q iladi. Federal budjetning xarajatlar q ismi 20 ta asosiy budjet toifalariga, shu jumladan, milliy mudofaa, xal q aro ishlar, q ishlo q x o’ jaligi, transport, energetikani rivojlantirish, so g’ li q ni sa q lash, ijtimoiy su g’ urta xarajatlariga, davlat q arzi bo’yicha foizlar t o’ lashga va h okazolarga b o’ linadi. Shtatlarning budjetlariga soliq tushumlarining umumiy xajmida jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’i 39 foizni, mahsulot sotishdan olinadigan soliq 49 foizni, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan mulk solig’i 2 foizni, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun tabiiy resurslarning mulkdorlari tomonidan to’lanadigan soliq 2 foizni, litsenziyalanadigan faoliyat bilan shug’ullanish huquqni berganlik uchun olinadigan litsenziya yig’imlari 6 foizni tashkil qiladi. Munitsipial ma’murlar jismoniy shaxslarga daromad soliqlari, aktsizlar, kompaniyalardan litsenziya yig’imlari, kasb uchun soliq, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun soliq, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solishlari mumkin. Bu soliqlar ba’zi mahalliy budjetlarda 75 foizga yetadi. 3.2. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish yo’llari Mahalliy soliqlarning salmog’ining oshishiga Hukumatimiz tomonidan mahalliy budjetlarning jamiyat hayotida rolini oshirish maqsadida uning daromad manbaasini oshirish uchun qabul qilinayotgan qarorlari sabab bo’lmoqda. Buning natijasida mahalliy soliqlarning mahalliy budjetlar daromadlarining umumiy xajmida salmo g’ ini oshib borishiga olib kelmoqda. Mahalliy budjetlarning daromad qismini shakllantirish muammolarini hal qilish maqsadida moliya bozorlaridan jalb va mobilizatsiya qilingan, tabaqalashtirilgan o’z mablag’lari ko’rinishidagi daromad tushumlarini mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qo’llanilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 47

Birinchidan, mintaqalardagi soliq tartiblarini muvozanatlashni va budjet ehtiyojlarini ta’minlashni muvofiqlashtirish uchun, mahalliy hokimiyat organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda faol ishtirok etish huquqni qonunan rasmiylashtirish. Ikkinchidan, investitsiyalar, sarmoyalar, bandlik va bandlik bozorlari faoliyatini ta’minlash maqsadida tabaqalashtirilgan soliq rejimlarini o’rnatish bo’yicha mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarini aniq belgilab berish. Uchinchidan, yuqori va quyi bo’g’inlarining bir-biriga bo’ysunishini yangilash va tizimlash imkoniyatini beruvchi yuridik kuch va maqomga ega bo’lgan har xil xujjatlar tizimini qonun yo’li bilan o’rnatish. To’rtinchidan, mintaqada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida tabiiy zahiralardan foydalangani uchun olinadigan soliq stavkalarini belgilashda mahalliy hokimiyat organlarining xuquqlarini belgilab berish. Beshinchidan, mintaqaning ijtimoiy va investitsiya manfaatlarini hisobga olgan holda imtiyozli soliq solishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini kafolatlaydigan soliq tadbirlari bo’yicha huquqy-me’yoriy hujjatlarni shakllantirish va tasdiqlash kabi vazifalarni bajarish uchun mahalliy hokimiyat organlari rolini oshirish zarur. Mahalliy hokimiyatlar zimmasiga ularga tegishli hududlardagi ijtimoiy - iqtisodiy masalalarni hal etishdek mas’uliyatli vazifa yuklatilgan bo’lib, amalda bu masalalar umumdavlat ahamiyatiga ega vazifalardan hisoblanadi. Chunki, fuqarolarning kundalik xayotidagi vazifalarini qanchalik darajada ijobiy hal etilishi ularning umumiy ijtimoiy dunyoqarashiga bo’lgan munosabatida aks etadi. Mahalliy budjetlar daromadlarini oshirish, mahalliy hokimiyat organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishning moliyaviy imkoniyatini mustahkamlovchi asosiy manba hisoblanadi. Joriy q ilinadigan h ar q anday soliq mamlakatda amal q ilinadigan soliq si yo sati asosida amalga oshiriladi. Soliq si yo satini ishlab chi q ish moliya-iqtisodiy munos a batlardan kelib chi q adi. Davlat soliq si yo sati 48

Respublika i q tisodi yo tini barqarorlashtirish va rivojlantirishga, bozor munosabatlarini bosh q arishga h ar tomonlama faol ta’sir k o’ rsatadi. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishi mo’ljallangan soliqlarning moxiyati, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixi chuqur o’rganilishi lozim. Ayniqsa yangi soliqlar chiqarilayotganda ular ilmiy asoslangan bo’lishi, yirik amaliyotchi mutaxassislar va jamoatchilik o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelishi zarur. Bu erda hech bir soha mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki soha mutaxassislari o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ular ko’ra olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin. Hozirgi davrning soliq siyosati asosi – Respublika Prezidenti Islom Karimovning Respublika iqtisodiy rivojlanishining besh tamoyili, ustuvor yo’nalishlaridir. Respublika soliq siyosati ana shu tamoyillardan kelib chiqib, soliq sohasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirilmoqda. Soliq siyosatining ikki y o’ nalishi mavjud: k orxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati. Eng avvalo, korxona va tashkilotlarni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkinligini hisobga olish. Ularning moliyaviy mustaqilligiga, erkin baho belgilashlariga to’sqinlik qilmaslik va budjetga soliq to’lovlari belgilanayotganda faqat demokratik asosda, ya’ni Oliy Majlis tasdiqlab bergan soliqlarni undirishni tashkil etish zarurdir. Hozirgi vaqtda soliqlar bir tomondan korxonalarda taqchil, raqobatga bardosh bera oladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni ko’paytirishga, ikkinchi tomondan tovar bahosini oshirib sotgan holda mehnatsiz yoki kam mehnat bilan topilgan daromadlarni cheklashga qaratilmog’i zarur. Soliq siyosatida aholining turli xil guruhlariga nisbatan xilma-xil yondashishdir. Nochor, kam ta’minlanganlarga iloji boricha soliqdan ko’proq imtiyozlar berish va kam kuch sarflab ko’p daromad oluvchi yoki boshqa yengil daromad topuvchilarga nisbatan progressiyali soliq stavkalarini qo’llashdan iboratdir. 49

Har bir mahalliy hokimlik o’z hududining iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda bu soliq stavkalarini belgilanishi tadbirkorlarga imkoniyat yaratib beradi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti hududlar bo’yicha bir xil rivojlanmaganligi hamda turli darajadagi iqtisodiy imkoniyat va salohiyatga egaligi sharoitida mahalliy soliqlar va yig’imlarni tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun muhim omil hisoblanadi. Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlardan tushumlar mahalliy budjetlar xarajatlarining juda kam qismini qoplaganligi tufayli mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy qismi budjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi. Bunda tartibga soluvchi soliqlar asosiy o’rinni egallaydi. Tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar normalari viloyatlar bo’yicha xar yili qayta ko’rib chiqiladi. Ularning yildan yilga o’sib borishi mahalliy budjetlar xarajatlarini o’sha hududda yig’ilgan soliqlar hisobidan qoplash zaruriyati bilan va yuqori budjetdan beriladigan mablag’larning qisqartirilishi bilan asoslanadi. Mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy ulushi budjetlararo tartibga solish y o’ li bilan shakllantiriladi. Bunda budjet ajratmalarining normativlarini ani q lashda yagona yo ndashuv y o’q dir. Bu ularni viloyatlar bo’yicha anchagina taba q alashuviga olib keladi. Soliqlarni ta q simlashdagi ushbu mexanizm viloyatlar bo’yicha kishi boshiga t o’g’ ri keladigan daromadlarning xam taba q alashuviga olib keladi. Mahalliy budjetlar ta q chilligini q oplashga beriladigan subventsiyalar h am amalda ushbu far q larni o’ zgartira olmaydi. Mahalliy h udud iqtisodiyotining q aror topishi va uning moliyaviy musta q illikka ega b o’ lishi uchun budjetni musta q il shakllantirish huquq i gina emas, balki uni bosh q arish huquq i h am zarur. Musta q il h udud iqtisodi yo tini soliq mexanizmi asosida tartibga solish bo’yicha: - Birinchidan, hududiy o’ z- o’ zini moliyaviy bosh q arishda soliqlarni normativ tartibga solish; - Ikkinchidan ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida qaralishi; 50

- Uchinchidan, musta q il hududiy iqtisodi yo tda iqtisodiy islo ho tlar tizimi; - T o’ rtinchidan, musta q il h udud i q tisodi yo tida mahalliy hokimiyat organlari mas’uliyati muhim omil sanaladi. Mustaqil hududlar budjetlarini shakllantirish bo’yicha o’zaro munosabatlarni tartibga solish mexanizmiga asos bo’luvchi printsip – turli darajadagi hududlar manfaatlariga rioya qilishga asoslanishdir. Taqsimlash va tabaqalashtirilish normativlarini hisoblash formulasiga joriy yil shart-sharoitlariga muvofiq qayta hisoblangan amaldagi munosabatlardan ob’ektiv omillar kiritilishi kerak. Ularning miqdoriy ifodasi h ar bir h ududning h ususiyatini hisobga olgan h olda h ar xil b o’ ladi. Agar viloyat h ududida sanoat korxonalari va bosh q a korxonalar k o’ p b o’ lsa, demak, daromadlar k o’ pro q ta’minlanadi. Aksincha b o’ lganida esa kamro q va bunday viloyatlar mabla g’ y o’q ligi sababli rivojlanishda q iyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli, turli daromadli h ududlarning budjet ta’minoti mezoni va k o’ rsatkichlarini ishlab chi q ish zarur. Bunday normativlarni belgilashda shahar, tuman h ududida faoliyat k o’ rsatuvchi sanoat, q ishlo q x o’ jaligi, qu rilish korxonalari hamda bosh q a korxonalar va tashkilotlarning ish samaradorligi, ishlab chi q arishning tegishli h ajmlarini ta’minlash, yu q ori foyda, ja h on namunalari darajasida ma h sulotlar ishlab chi q arish, korxonalarning ra q obatga bardoshliligi, h ududda davlat tasarrufidan chi q arish va h ususiylashtirishning natijalari, mulkchilikning turli shakllari, negizida x o’ jali k yuritishning yangi sub’ektlari, shu jumladan x ususiy korxonalar paydo b o’ lishi hisobga olinishi zarur. Reja q ilinadigan daromadlar mi q dorini a h olining umumiy soniga b o’ lish y o’ li bilan h ar bir viloyat bo’yicha bir kishiga t o’g’ ri keladigan budjet ta’minotini ani q lash mumkin b o’ ladi. Hamda bu muhim mezon hisoblanadi. Bunday hisob kitob natijasida h ududlar bo’yicha budjet ta’minoti miqdorining h ar xil ekanligi kelib chi q adi. Mahalliy o’ zini- o’ zi bosh q arish tizimining q aror topishi uzo q davom etadigan jara yo ndir. Hududning iqtisodiy ravnaq topishiga uning o’z daromadlari manbalarini uzoq muddatli biriktirib qo’yish orqali bosqichma-bosqich o’tish zarur. 51

XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishimizni o’rganib, tahlillar qilish natijasida quyidagi xulosalarga keldik : 1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish masalalari Respublikamiz hukumati tomonidan bosqichma-bosqich sezilarli darajada olib borilmoqda. Bu borada budjet tizimi bo’yicha ham bir qancha amalga oshirilganligini bitiruv malakaviy ishimizning yuqoridagi boblarida ko’rib chiqildi va budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish yuzasidan paydo bo’layotgan muommolar xam borligi ko’rsatib o’tildi. 2. O’zbekistonda olib borila yo tgan islo h otning chu q urlashishi mahalliy hokimiyat organlarini h ududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-budjet so h asidagi h u q u q larini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini musta h kamlashni talab q iladi. Mahalliy budjetlarning salmo g’ i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq bo’lib davlat i q tisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tay yo rlash bilan bog’liq xarajatlarni joylarga berib bormo q da. Mahalliy budjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jara yo niga ta’sir etishda keng foydalanmo q da, mahalliy bosh q aruv davlatning joylarda ma q sadga muvofi q b o’ lgan vazifalarini bajaradi. 3. Iqtisodiy islo h otlarni chu q urlashtirish Markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlarining xu q u q lari va vazifalarini ancha o’ zgartiradi. I q tisodiyotni barqarorlashtirishning bu bos q ichida hududiy rivojlanish va islo h qilishning asosiy vositalari sifatida Q ora q alpo g’ iston Respubli k asi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarning ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal qilishdagi xu q u q lari va vakolatlarini bosqichma bosqich kengaytirib borish zarur. 4. Mahalliy budjetlar taraqqiyotidagi muhim xususiyatlardan biri joylarda iqtisodiy – ijtimoiy muammolarni hal etishda mahalliy budjetlar manfaatdorligi hamda imkoniyatlarining oshirilishi hisoblanadi. 52

5. Mahalliy budjetlar daromadlar tarkibida mahalliy soliqlar ulushini oshirish choralari ko’rilishi maqsadga muvofiqdir, bu yo’nalishda mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri aholining uy joylarini hozirgi daromadidan kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich TIB idoralari tomonidan bozor narxida baholashni o’tkazishdan olinishi mahalliy budjet daromadini oshiradi. 6. Budjet tizimi to’g’risidagi qonunning 25-moddasida kelgusi moliya yili uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan muddatda Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga tegishli budjetlar loyihasini tayyorlash uchun budjet so’rovi yuborib, ushbu qonunning 26-moddasiga binoan mahalliy budjetlarning tegishli budjetlar loyihasini belgilangan shakllarga muvofiq qabul qilib olsada, lekin kelgusi yil budjetini tasdiqlashda ushbu summa loyihadagiga nisbatan kamayishiga yo’l qo’yiladi. Ushbu salbiy holatni bartaraf qilish maqsadida mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha me’yorlar asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan me’yorlar asosida hisoblash hamda tuman koeffitsentlarini hisobga olish eng oddiy va ob’ektiv usul hisoblanadi. Mahalliy budjet daromadlarini shaklllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyatini oshirish jarayonida mavjud muammolarni hal etishga q aratilgan mulo h azalarni amalga oshirish ma q sadida quyidagilarni taklif q ilamiz. 1. Mahalliy budjetlar ijrosi bo’yicha t o’ li q “ shaffofli k” ni, ya’ni oshkorali k ni ta’minlash. Budjetga soliq va bosh q a to’lovlarni amalga oshiruvchi h ar bir yuridi k va jismoniy shaxslar budjetga t o’ lagan mabla g’ lari q anday ma q sadlarga sarflanganligi h a q ida t o’ li q axborot olish imkoniyatiga ega b o’ lishi kerak. 2. Mahalliy budjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash va takomillashtirishda quyidagi muammolarning yechimini hal qilish lozim, ya’ni korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyati yomonlashganda (i q tisod 53

bo’yicha komissiya a’zolari tomonidan) soliq to’lovlari va bo q imanda summalarini kechib yubormasli k hamda uzo q muddatga muzlatmaslik, chunki summalarni budjetga tushmasligi budjet daromadlar salmog’ini pasaytiradi. 3. Har bir soliq to’lovchi hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs bo’lsin, to’layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday maqsadlarga sarflanayotganligini ongli ravishda tushuna bilishi uchun kengroq matbuotdan foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni undirishda xalq orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan foydalanishning qonuniy asosini yaratish. 4. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini to’liq hisoblattirish va to’lattirish maqsadida jismoniy shaxslarning mol-mulkini texnik inventarlash kadastr buyurosi (TIB) tomonidan bosqichma-bosqich bozor narxida narxlash. 5. Jismoniy shaxslarga sovg’a va meros tariqasida beriladigan pul va moddiy boyliklar qiymati (20 mln-dan tashqari) shu jismoniy shaxslarga daromad sifatida kelayotganligi sababli ushbu o’rtacha mablag’lar bir martalik daromad sifatida soliqqa tortilishi kerak. Masalan ko’chmas mulk, avtotransport, hisobiga o’tkazilgan mablag’lar, zebu-ziynatlar. 6. Mahalliy hokimiyat organlarining rejadan ortiqcha soliqlar tushumini yig’uvchanligini rag’batlantirish maqsadida tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiqcha tushumlarning 50 foizi mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldirilishi maqsadga muvofiqdir. 7 . Budjetlar ijrosi ustidan nazorat q iluvchi vakolatli organlar o’ rtasida o’ zaro h amkorli k , tajriba va axborot almashuv tizimini y o’ lga q o’ yish lozim. Bunda ob ’ ektlarni or q ama - ketin tekshirish , ya ’ ni bir birini takrorlamasli kk a e ’ tibor q aratish kerak b o’ ladi . Ushbu k o’ rsatib o’ tilgan takliflardan k o’ zlangan m aq sad Respubli k amizning kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravna q i, ulkan iqtisodiy o’ zgarishlarni ta’minlashda, hozir sarflanayotgan h ar bir s o’ m budjet mabla g’ i respubli k amizning kelajak ravna q i va isti q boli uchun o’ z natija va samarasini berishi kerak , deb hisoblaymiz. 54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ – huquqiy xujjatlar: 1.1. O’zbekiston Respubli k asining Konstitutsiyasi. - T.:O’zbekiston, 2003. 1.2. O’zbekiston Respubli k asining Soliq kodeksi. - T.: NORMA, 20 1 0 . 1.3. O’zbekiston Respubli k asining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq so’zi, 29 avgust 1997 y. 1.4. O’zbekiston Respubli k asining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14 dekabr. /Soliqlar va bojxona xabarlari. 2001 y. № 2. 1.5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 1.6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). 1.7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi qarori. 2009 yil 22 dekabr. ( PQ-1245.) 1.8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2009 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi qarori. 2008 yil 29 dekabr. ( PQ-1024.) 55

1.9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3620-sonli Farmoni (2005 yil 20 iyun). 1.10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3619-sonli Farmoni (2005 yil 14 iyun). 1.11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’g’risida”gi PQ-100-sonli Qarori (2005 yil 15 iyun). 1.12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori (18.05.2009 yil). O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalari : 1.13. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va x alqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 bet. 1.14. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari/ I.A. Karimov.- T.: “O’zbekiston”, 2009. – 56 bet. 1.15. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. 2012-yilning asosiy yakunlari va 2013-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. xalq so’zi gazetasi. 2013 yil 19 yanvar. 1.16. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. - T.: “O’zbekiston”, 2005. - 89 b. 56

1.17. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik.–T.: “O’zbekiston”,2005 y. 57

II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. Darslik va o’quv adabiyotlari: 2.1. Aliev B.X. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik. –M.: “Finansi i statistika”, 2008 2.2. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya Darslik . –T.: “Noshir”, 20 11 2.3. Vahobov A. Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Toshkent.”Sharq”, 2009. – 447b 2.4. Dmitrieva N.G., Dmitriev D.B. Nalogi i nalogooblojenie. /Feniks, 2004 g. 2.5. Estigneev E.N. Nalogi i nalogooblojenie. / SPb.: Piter, 2004 g. 2.6.Jo’raev A.S. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. 2.7. Jo’raev A., Meyliev O., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2004. - 210 b. 2.8. Jo’raev T. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari va tamoyillari. //Soliqlar va bojxona xabarlari. – 2002 .– № 48. 2.9. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. / “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. -544 b. 2.10. Zaynalov J.R. Soliqlar va soliqqa tortish. – S.: Samarqand kooperativ instituti, 2002. – 366 b. 2.11. Koval L.S. Nalogi i nalogooblojenie. - M.: Finansi i statistika, 2001. – 254 s. 2.12. Latipov A. “Erdan foydalanish va soliqqa tortish”. / “I q tisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. 2.13. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. – T.: Akademiya, 2002. – 204 b. 2.14. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik dlya vuzov /Pod red. D.G.Chernika. M: Yunita-Dana, 2004. – 345 s. 2.15. Panskov V.G. Knyazev V.G. Nalogi i nalogooblojenie: Uchebnik dlya 58

vuzov. –M.: MTsFER, 2003. – 336 s. 2.16.“Soliqlar va soliqqa tortish” ma’ruza matnlari to’plami. /A.Jo’raev va boshq. –T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. - 276 b. 2.17. Tarasova V.F., Vladika M.V., Saprikina T.V., Semikina L.N. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik. –M.: “KNORUS”, 2012 2.18. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. /Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2002. – 127 b. 2.19. Finansi. /Pod red. L.A. Drobozinoy –M.: YuNITI, 2003. – 350 s. 2.20. Ivan L.B. Soliq huquqi. - T.: Konsauditinform, 2001. y 2.21. Haydarov N. Moliya. T.: Akademiya, 2001. 72 b 2.22. Smit A. «Issledovanie o prirode i prichinax bogatstvo narodov» , / Antologiya ekonomicheskoy koassik. Predisl. I.A.Stolyarova. -M.: MP «EKONOV», «KLYuCh», 1993. -588 s. 2.23. Kratkie metodologicheskie poyasnenie k statisticheskim pokazatelyam. Toshkent – 2009 g. 2.24. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. y. Ilmiy jurnallardagi maqolalar va tezislar: 2.25. Qodirov B. Bevosita va bilvosita soliqlar nisbatini optimallashtirish. //Bozor, pul va kredit. – 2002. – №2.B.45. 2.26. Iqtisodiy taraqqiyotga erishishda soliq siyosatini yanada takomillashtirish yo’llari. / Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to’plami (2005 yil 4 mart). –T.: TMI, 2006.–398 b. 2.27. Toshmurodova B.E. Korxonalarda soliqlarni rejalashtirish xususiyatlari. //J. Iqtisodiyot va ta’lim, 2005, 2-son, 52-53 b. 2.28. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq tizimi va sug’urta faoliyatini takomillashtirish yo’llari. /Halqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to’plami (2004 yil 11-12 fevral). –T.: 59

TMI, 2004.–588 b.2.29. O’rmonov J., Yu.Xodjaev. Soliq tizimini takomillashtirish-dagi ayrim masalalar. //O’zbekiston Respublikasida g’aznachilik tizimini shakllantirish sharoitida budjet-soliq siyosatining dolzarb masalalari. Respublika amaliy-ilmiy konferentsiyasi materiallari to’plami. - Toshkent, 2007.-B. 81-82. 2.30. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali, 2010-2012 yil sonlari. 2.31. Soliq to’lovchi jurnali, 2010-2012 yil sonlari. 2.32. Bozor, pul va kredit jurnali, 2010-2012 yil sonlari. 2.33. Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi. 2010-2012 yil sonlari. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar. 3.1. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2007 yil. -T.: 20084. - №5. 3.2. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2008 yil. -T.: 2009. - №10. 3.3. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2009 yil. -T.: 2010. - №12. 3.4. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2010 yil. -T.: 2011. - №9. 3.5. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2011 yil. -T.: 2012. - №6. 3.6. O’zbekiston statistik axborotnomasi. - Toshkent, 2008 yil IV. Internet saytlari: 4.1. http://www.prezident.uz -O’zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti 4.2. http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti 4.3. http://www.soliq.uz -O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy sayti 4.4. http:// www.mf.uz -O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy s ayti 60

4.5. http://www.nalog.ru -Rossiya Federatsiyasi Federal soliq xizmati rasmiy sayti 4.6. http://www.stat.uz -O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti 4.7. http:// www.lex.uz -O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi rasmiy sayti. 4.8. http : // www.googl e .uz 4.9. http : // www.fmc.uz 61

O'xshashlar

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish yo’nalishlari

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Mahalliy budjetlar mablag‘laridan samarali foydalanish yo‘llari

Bitiruv malakaviy ishi (uslubiy qo'llanma)