Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish yo’nalishlari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish yo’nalishlari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.259765625 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish yo’nalishlari 5340600 – “Moliya” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Mundarija Kirish I-bob: Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining nazariyhuquqiy asoslari. 1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining iqtisodiy mohiyati. 1. 2.Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining huquqiy me’yoriy asoslari. 1.3. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishi yuzasidan xorijiy tajriba. II-bob: O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining amaldagi holati tahlili. 2.1. Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlari shakllanishining amaldagi holati 2.2. Tartibga soluvchi daromadlar mahalliy byudjetlarning daromadlarini shakllantirish manbasi sifatida. III-bob: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirilishini yaxshilash yo’nalishlari. 3.1. Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlari barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari. 3.2. Hudud iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash orqali mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllanish mexanizmini yaxshilash. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Ishning dolzarbligi. Mamlakatimiz moliya-byudjet tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar hududlardagi moliyaviy muammolarining keskinlashuvi sharoitida hamda bugungi kundagi jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida mahalliy byudjetlar imkoniyatlarini yanada oshirish zaruriyatini ko’rsatmoqda. Mamlakatning makroiqtisodiy barqarorlikka erishish yo’lida xukumat tomonidan

o’rta va uzoq kelajakka mo’ljallangan davlat dasturini amalga oshirishda, iqtisodiy isloxotlarning chuqurlashuvi va bozor munosabatlarining yanada rivojlanish sharoitida maxalliy byudjet daromadlari alohida muxim axamiyat kasb etadi. Ushbu fikrlar yuzasidan Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlaydi: “...Aytish kerakki, bunday iqtisodiy o’sish ko’p jihatdan iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirishga qaratilgan va izchil amalga oshirilayotgan siyosat bilan bog’liq. Jumladan, 2010 yilda yuridik shaxslar uchun daromad solig’i 9 foizgacha, mikrofirmalar va kichik biznes uchun yagona to’lov 7 foizgacha tushirilgani buning amaliy tasdig’idir. Shu borada o’tgan yili Davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan oshirib, ya’ni 0,3 foiz profitsit bilan bajarilganini ta’kidlash zarur.” 1 Mahalliy byudjetlar daromadlari tarkibini barqarorlashtirish, to’lov intizomiga rioya etish, soliqlarning byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanish mexanizmini takomillashtirish, soliqqa oid qonunbuzarliklarga barham berish va ularning oldini olish, jahon moliyaviy inqirozi sharoitida mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonini samarali boshqarishning asosiy yo’nalishlarini yoritish kabi masalalar hamon o’zining mukammal echimini kutmoqda. Davlat byudjetining 2008 yil yakunlarida Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlaydi: “Inqirozga qarshi choralar dasturida kichik biznesni rivojlantirishni rag’batlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Ushbu chora-tadbirlar soliq va kredit imtiyozlari bilan bir qatorda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay biznes muhitini yaratish maqsadida institutsional islohotlarni yanada chuqurlashtirishni ham o’z ichiga oladi.” 2 Yuqoridagi mazkur holatlar mahalliy byudjetlarni daromadlari istiqbolini rejalashtirishni taqoza etadi, bu tanlangan bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligini ko’rsatadi. Ishning o’rganilganlik darajasi. Mahalliy byujetlar daromadlaridan samarali foydalanish bo’yicha S.Fisher, K.Makkonnell, Stenli L.Bryu, A.Laffer, A.Sheremet, V.Panskov, B.Sabanti, D.Chernik, B.Boldirev, G.Polyak, V.Romanovskiy, Bezdenejnix A.V., Malisheva V.I. kabi xorijiy va M.Sharifxodjaev, A.Vahobov, T.Malikov, O.Olimjonov, H.Sobirov, Q.Yahyoev, E.Gadoev, N.Haydarov kabi O’zbekistonlik olimlari tomonidan etarli darajada o’rganilgan. Izlanishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish uchun zarur sharoitni yaratishga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish va ularni tashkil etish bo’yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. 1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. // Ҳалқ сўзи. – Тошкент, 2011. 22 январ. № 16 (5183) 2 Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – Б. 15.

Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yildi: - maxalliy byudjetlarni roli va ahamiyatini o’rganish; - mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllanish manbalarini tadqiq etish; - mahalliy byudjetlar daromadlarini boshqarishning huquqiy asoslarini yoritish; - davlat byudjeti daromadlarini iqtisodiy xolati taxlilini amalga oshirish; - mahalliy byudjetlar daromadlaridan samarali foydalanishni amaldagi holati tahlilini kuzatish; - maxalliy byudjetlar daromad bazalarini mustahkamlashda soliqlarning roli taxlilini ko’rib o’tish; - iqtisodiyotni modernizatsiyalashuvi sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish masalalari bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti bo’lib O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ma’lumotlari hamda maxalliy byudjetlar ma’lumotlari olindi. Izlanishning predmeti. Mamlakatimiz iqtisodiyotni modernizatsiyalashuvi sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish bo’yicha duch kelayotgan mavjud iqtisodiy munosabatlar ishning ob’ekti hisoblanadi. Ishning hajmi. Bitiruv malakaviy ishda kirish, uch bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxatlardan iboratdir . I-bob. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining nazariy-huquqiy asoslari. 1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining iqtisodiy mohiyati. Har qanday demokratik davlat tuzimining zaruriy komponenti mahalliy o’zo’zini boshqarishdir. Mahalliy boshqaruv va ijroiya organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga muayyan mulkiy va moliyaviy byudjet huquqlari beriladi. Bu huquqlar o’z byudjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash, bajarish hamda ular boshqaruviga berilgan korxonalarni boshqarish va ulardan daromad olish imkoniyatini yaratadi. Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu o’z mahalliy byudjeti hisoblanadi. “Mahalliy byudjet – Davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar

mablag’lari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobayinida aniq maqsadlar uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. Mahalliy byudjetlar O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetida muhim tarkibiy qismni tashkil etadi va mahalliy hukumat organlarining faoliyat ko’rsatishlarida moliyaviy manba bo’lib hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga etkazishning asosiy yo’nalishini belgilab beruvchi vositadir. Mahalliy byudjetlar orqali ijtimoiy iste’mol fondlari aholining ayrim guruhlari o’rtasida taqsimlanadi. Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati ularning vazifalarida namoyon bo’ladi. Ular: · hukumat mahalliy organlarining faoliyatini moliyaviy ta’minoti bo’lib hsoblanadigan pul fondlarini shakllantirish; · mazkur hudud iqtisodiyot tarmoqlariga bu fondlarni taqsimlash va ishlatish; · mahalliy hukumat organlariga qarashli korxonalar,, tashkilotlar muassasalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazorat qilish kabi vazifalarni bajaradi. Mahalliy byudjetlar umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda davlat mablag’larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va aholiga etkazish asosan byudjet tizimi orqali amalga oshiradi. Ma’lumki, iste’mol fondlarining asosiy qismi byudjetlar orqali shakllantiriladi. Bunda xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy komunal xizmat sohasi bilan bog’liq asosiy xarajatlar mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Davlat tomonidan ijtimoiy himoya bilan bog’liq siyosatni amalga oshirish katta miqdordagi moddiy va moliyaviy resurslarni talab qiladi va bu muhim vazifalar mahalliy hokimiyat organlariga yuklatilgan. Aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog’liq chora tadbirlarni moliyalashtirish asosan mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Umumdavlat pul mablag’larini byudjet zvenolari o’rtasida taqsimlanishining asosini, hududiy davlatlar mustaqilligi, ularni davlat tomonidan moliyaviy, qo’llabquvatlanishi, ular daromadlarini hududiy manbalar hisobidan shakllanishi tamoyillari tashkil etadi. Ushbu tamoyillardan kelib chiqqan holda, mahalliy byudjetlarning daromadlari o’z daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi daromadlardan shakllanadi.

1-chizma Maxalliy byudjetlar tarkibi Manba: Talabani izlanishi davomida aks ettirildi. Маҳаллий бюджетлар Қорақалпоғистон Республикаси давлат бюджети Вилоятлар бюджетлари Тошкент шаҳар бюджети Республика бю дж ети Тум анлар бю дж етлари Ш аҳарлар бю дж етлари Ум ум ш аҳар бю дж ети Тум анлар бю дж етлари Ум ум вилоят бю дж ети Вилоятга бўйсинувчи туманлар бюджетлари Вилоятга бўйсинувчи шаҳарлар бюджетлари

Mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar qonunchilik bilan belgilab berilgan va O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunda mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar quyidagicha guruxlangan: · fan, ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlash jismoniy tarbiya va sport (mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha); · ijtimoiy ta’minot; · aholini ijtimoiy himoya qilish; · mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini ta’minlash; · iqtisodiyot turli tarmoqlarining byudjet tashkilotlarini saqlash; · qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini amalga oshirish; · qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 2-chizma Mahalliy byudjet daromadlarining shakllanish sxemasi Manba: Talabani izlanishi davomida aks ettirildi. Keyingi paytlarda mahalliy byudjet daromadlari ichida ijtimoiy infrstrukturani rivojlantirish uchun soliq kengroq o’rnini egalalb bormoqda.

Sizlarga quyida xavola etilayotgan chizma orqali umumdavlat ahamiyatidagi soliq tushimlarini bir qismini Korakalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga ajratish normativlari ko’rsatib o’tilgan. 3-chizma . Mahalliy soliqlar va yig’imlarning turlari 2 Har qanday demokratik davlat tuzumining zaruriy komponenti mahalliy o’zo’zini boshqarish hisoblanadi. U joylardagi saylangan boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mahalliy boshqaruv va ijroiya organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga muayyan mulkiy va moliyaviy-byudjet huquqlari beriladi. Mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy bazasi ularning byudjetlari hisoblanadi. Bu organlarga berilgan byudjet va mulkiy huquqlar ularga o’z byudjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va bajarish imkoniyatlarini beradi, hamda ular qaramog’iga berilgan korxonalarni samarali boshqarish va ulardan daromad olish imkoniyatini beradi. Mahalliy hokimiyat organlari, o’z daromadlari manba’lari bazasini ko’payishidan manfatdordirlar. Chunki, bu daromadlar hokimiyatlar oldidagi vazifalarni moddiy jihatdan moliyalashtirish manbasi sifatida va ularni mustaqil sarflash imkonini beradi. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini doimo oshib borishi, o’z mablag’larini etishmasligi sababli, yuqori byudjetdan qo’shimcha mablag’lar ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu zaruriyat asosan tartibga soluvchi daromadlar, ya’ni yuqori byudjet mablag’laridan beriladigan mablag’lar hisobiga bajariladi. 2 Битирув-малакавий ишни ёзиш давомида талаба томонидан тузилган. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар Дехкон бозорилардан бир марталик йигим Юридик шахсларнинг рўйхатга олганлик учун йиғим Жисмоний шахслар томонидан ёқилғини ишлатишганлик учун солиғи Савдо ҳ у қ у қ и учун йиғим Айрим товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғими Автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун йиғим Мол - мулк соли ғ и Ер соли ғ и Реклама соли ғ и Юридик шахсларнинг рўйхатга олганлик учун йи ғ им Ободонлаштириш ва инфратузилмани ривожлантириш соли ғ и

Respublikamizda mahalliy byudjetlarning daromad manbalarini tartibga solish maqsadida: · qo’shilgan qiymat solig’idan; · aktsizlardan; · korxonalar daromadi (foydasi)ga soliqdan; · jismoniy shaxslar daromad solig’idan ajratmalar qilinadi. Mahalliy byudjetni daromad bazalarni mustahkamlashda ular ixtiyoriga berilgan mahalliy soliq va yig’imlar bo’yicha tadbirlar muhim o’rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mahalliy byudjetlar mahalliy soliqlar va yig’imlarni tashkil etish va boshqarishda mustaqil bo’lsalarda, Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan tegishli me’yorlar doirasida faoliyat yuritadilar. Mahalliy byudjetlar amaliyotidagi muhim xususiyat byudjet tizimi to’g’risidagi Qonunda belgilanganidek, mahalliy byudjetlar taqchilligiga yo’l qo’ymasligidir. Davlat moliya siyosatida mahalliy byudjetlar daromadlari va xarajatlarining balansligi respublika byudjeti subsidiyalari orqali kafolatlanmoqda. Aholi yashash sharoitini yaxshilash, turar joy va kommunal xizmatlar bilan bog’liq xarajatlar hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish mahalliy byudjetlar xarajatlarining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarish tizimida mahalliy byudjetlar rioya qilishi lozim bo’lgan muayyan cheklanishlar muhim ahamiyatga ega. Mahalliy byudjetlar uchun: · O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilmagan manbalar hisobiga o’z byudjetlarini to’ldirish yoki maqsadli fondlar tashkil etish; · Byudjet ssuddalaridan tashqari boshqa har qanday qarz omillarini amalga oshirish; · Byudjet qonunchiligida ko’zda tutilgan holatlarda o’z byudjet xarajatlarining tasdiqlangan ajratmalardan ortib ketishiga yo’l qo’yish; · Boshqa shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va vosiylik xatlari berish; · Yuridik va jismoniy shaxslarga byudjet ssuddalarini berish taqiqlanadi. Mahalliy byudjetlarning davlat byudjet siyosatidagi tutgan o’rni mahalliy byudjetlar daromadlarini tashkil etish hamda uning tarkibini belgilashda moliyaviy asos hisoblanadi. Mahalliy byudjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatning byudjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi ahamiyatga molikdir. Bu erda Prezidentimizning fikr-mulohazalari diqqatga sazovordir: «Davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash zurur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning tashabbuskorliligini, byudjetning ijrosidan manfatdorligi va bu boradagi mas’uliyatini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu narsa mahalliy byudjetlarga tushumlarni yangi manbalarini qdirib topishga rag’batlantiradi, joylarda byudjet intizomini mustahkamlaydi». 3

Mahalliy byudjetlarni boshqarish samaradorligini oshirishning muhim vazifalaridan biri u yoki bu hududlar ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti va ijtimoiy ehtiyojlari darajasini byudjet resurslari bilan ta’minlanganligi darajasiga o’zaro bog’liq holda olib borishdan iborat. Albatta, ehtiyojlarning o’sib borishi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti kabi ob’ektiv umumiqtisodiy qonunlarning amal qilishi obe’ktiv reallik va zaruriyat bo’lganidek hamda u yoki bu hudud ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotini ta’minlash uchun davlat byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va muvofiqlashtirishda aynan shu masalalarga asosiy etiborni qaratadi. U yoki bu hudud, mahalliy byudjetining byudjet tizimida tutgan o’rni, avvalo, mazkur mahalliy byudjetning daromadlari va harajatlari tarkibining optimalligiga, mazkur hudud iqtisodining mamlakt yalpi ichki mahsulotini yaratishdagi ulushiga, ushbu hudud aholisi dinamikasi va boshqa strategik makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga hamda boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. 1.2. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining huquqiy me’yoriy asoslari. Mahalliy byudjetlar daromadlarini boshqarishni tadqiq qilish uchun ularni xarajatlari qismini o’rganish lozim. Mahalliy byudjet xarajatlari ob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo’lib, ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, u xalqh xo’jaligi tarmoqlarini moliyaviy ta’minlashga qaratilgan xarajatlardan iborat. Ikkinchidan esa bu xarajatlar korxonalarning daromadidan tashkil topadi. Mahalliy byudjet mablag’larini egasi sifatida amaldagi me’yoriy xujjatlarga asoslanib, umumiy hajmi byudjet to’g’risidagi qonunda belgilangan miqdorda pul mablag’larini ajratadi. Byudjet xarajatlariga davlat hokimiyati, davlat boshqaruv idoralari, moliya-kredit idoralari tizimi orqali ta’sir tegishli mablag’larga ehtiyoj sezilgan paytdan to ularni sarf-xarajat qilgunga qadar bo’lgan butun davr davomida yuz berib turadi. Mahallay byudjetlar O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimining tarkibiy qismi sifatida quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi: - qonunchilik bazasini unifikatsiyalash; - pul tizimi qurilishi, byudjetni klassifikatsiyalash tizimi, byudjetning hisobkitob tizimi, byudjet jarayonining birligi; - byudjet qurilishini ma’muriy-hududiy bo’linishiga mosligi; - davlat byudjetini tashkil qiluvchi byudjetlarni o’zaro bog’liqligi; - davlat daromadlar va xarajatlarining tengligi (yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan byudjet taqchilligini hisobga olgan holda); - davlat daromadlari va xarajatlarining aniq manbalari va yo’nalishlarini rejalashtirish; - davlat byudjetining xarajatlarini byudjet tizimining qonuniga ko’ra amalga oshirish; - kapital va joriy xarajatlarni bir-biridan ajratish; - byudjetlarning mustaqilligi;

- hisobotlarning byudjet ijrosining to’g’ri bajarilishi ustidan nazorat. Mahalliy byudjet daromadlari manbalari, ularning tashkil topishi hamda nisbatlari, «O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi» va «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunda mahalliy byudjet daromadlarining manbai ko’rsatilgan. O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrdagi «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunining 36-moddasida ko’rsatilishicha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshqa moliya organlari Davlat byudjeti va uning tarkibiga kiruvchi byudjetlarning qonun xujjatlarida belgilangan ko’rsatkichlar doirasida bajarilishi uchun javobgardir. Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrdagi «Mahalliy davlat hokimiyati idoralari to’g’risida»gi qonunning 3-bobida (11-15-moddalari) mahalliy davlat hokimiyati idoralarining moliyaviy asoslari ko’rsatib berilgan. Ushbu qonunning 12-moddasida ko’rsatilishicha viloyat, tuman, shahar kengashlari tegishli byudjetlarni tasdiqlaydilar. Viloyat moliya boshqarmalari mahalliy byudjetlarning ijro etilishini taminlaydi va mahalliy byudjetni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining qonun xujjatlarida belgilangan vakolati doirasida ijro etadilar. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi bo’yicha muomalalari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi to’g’risida”gi yo’riqnomasiga muvofiq amalga oshiriladi (2001 yil 19 fevralda 1009-son bilan ro’yxatga olingan). Mahalliy byudjet xarajatlarini boshqarish tartiblari O’zbekiston Respublikasining qonunlari‚ Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda Moliya vazirining qator yo’riqnomalarida belgilab berilgan. Jumladan‚ O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2001 yil 29 dekabrdagi 130 - sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini tuzish va ijro etish qoidalari” O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti hamda o’zida birlashtirilgan Respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni va davlat maqsadli jamg’armalarini tuzish va ijro etish tartibini belgilab beradi. Byudjet ajratmalarini tasarrufchilarini moliyalashtirish xarajat bo’limlari, boblari, paragraflari, guruhlari bo’yicha (birinchi guruh bo’yicha – xarajat turi, ob’ekti va kichik ob’ekti bo’yicha) amalga oshiriladi. Byudjet tashkilotlari va byudjetdan boshqa mablag’lari oluvchilarni moliyalashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-son qarorida belgilangan. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri byudjetlarida yilning ayrim davrlarida daromadlar va xarajatlar o’rtasida vujudga keladigan vaqtinchalik kassa tafovutlarini qoplashga respublika byudjetidan ssudalar berilishi mumkin.

Byudjet ssudalarini ajratish tartibi “Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetiga, mahalliy byudjetlarga byudjet ssudalari berish va olingan byudjet ssudalarini uzish tartibi to’g’risida”gi Nizomda (2001 yil 19 iyulda 1052-son bilan ro’yxatga olingan) ko’zda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. Moliya yili oxiriga Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar, Toshkent shahar byudjetlari, tuman va shahar byudjetlari hisob varaqlaridagi mablag’ qoldiqlari, shu jumladan, ijtimoiy-madaniy tashkilotlar va kontingenti shahobchasini kengaytirish rejasi bajarilmasligi oqibatida foydalanilmagan qoldiqlar tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shaxri hokimliklari, shahar va tumanlar hokimiyatlari ixtiyorida qoladi. Tasdiqlangan aylanma kassa mablag’lari miqdoridan ortiq mablag’ qoldigi respublika byudjeti, viloyatlar va Toshkent shaxri byudjetlari byudjet mablag’larining erkin qoldig’i bo’lib, O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonunning 32-moddasiga muvofiq foydalanilishi mumkin. Byudjetlar o’rtasidagi daromad va xarajatlarning har qanday ko’rinishidagi taqsimlanishi vertikal va gorizontal nomutanosiblikka olib kelishi mumkin. Byudjet nomutanosibligining mavjudligi bu faqat davlatlarning o’tish davriga xos emas. Xususan, gorizontal nomutanosiblik xarajatlar hajmiga ta’sir ko’rsatadigan iqtisodiy aktivlikning, tabiiy resurslarning va demografik omillarning notekis taqsimlanishi oqibatidir. Ma’lumki, gorizontal va vertikal nomutanosiblikni tenglashtirish, tekislash maqsadida yuqori byudjetlardan moliyaviy yordamlarining turli shakllari ishlatiladi. Respublikamizda iqtisodiy salohiyati past bo’lgan hududlarda umumdavlat va mahalliy soliqlar ularning o’z daromad bazalarini shakllantirishlari uchun kamlik qiladi, ularga yukori byudjetlardan dotatsiya va subventsiyalar ajratiladi. 1.3. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishi yuzasidan xorijiy tajriba. Har bir davlat uchun byudjet samarali ijrosini ta’minlash byudjet siyosatining hamda byudjet jarayonini boshqarishning asosiy talablaridan biri bo’lib hisoblanadi. Davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlash O’zbekiston uchun ham moliyabyudjet islohotlarini amalga oshirishdagi muhim masaladir. Prezidentimiz akademik I.Karimov ta’kidlaganidek ko’rsatib o’tganidek, «Islohotlarning ikkinchi bosqichida byudjet siyosatining eng muhim vazifasi iqtisodiyotni byudjet taqchilligini cheklash hisobiga barqarorlashtirish vazifalarini hal etishdan iborat. Shu orqali iqtisodiy faoliyatni jonlantirishni rag’batlantiruvchi ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan joriy xarajatlarni mablag’ ajratish va kamomad o’rtasida eng maqbul mutanosiblikni ta’minlashdir. Kundalik iste’mol uchun va iqtisodiyotni qayta qurish uchun zarur bo’lgan davlat xarajatlarini bundan buyon ham keskin qisqartirish yordamidagina byudjetdagi muvozanatni saqlash yo’lidagi urinish

iqtisodiy axvolning mushkullashuviga va islohot jarayonining cho’zilib ketishigi olib kelishi mumkin». 3 O’tgan asr oxirgi o’n yilliklari davomida qator davlatlardagi, shu jumladan ayrim rivojlangan mamlakatlardagi byudjet inqirozlari natijasida davlat byudjeti samarali ijrosi masalalariga e’tibor keskin ortdi. Bunday salbiy holatlarga sabab bo’lgan omillar har bir davlatda o’zgacha bo’lgan bo’lsada, ularning barchasi uchun xos bo’lgan ikki umumiy yo’nalishni belgilash mumkin. Ayrim mamlakatlarda inqiroz sababi bo’lib xarajat va daromadlar o’rtasidagi tafovut va demak, ko’p xolatlarda inflyatsion xarakterga ega manbalar orqali qoplanadigan byudjet taqchilligining o’sib borishi xos bo’lgan bo’lsa, boshqa davlatlarda mazkur holat xorijiy davlatlardan yuqori hajmlarda qarzlar jalb qilib va demak, davlat sektori xarajatlarining keskin ko’tarilishi evaziga iqtisodiy o’sishga erishish bo’ldi. Ammo ikkala xolatda ham ularning natijasi o’laroq ko’proq yoki kamroq darajada byudjetning yirik taqchilligi va uning bilan bog’liq pul-kredit sohalaridagi nomutanosibliklar yuzaga kela boshladi. Bularning barchasi tashqi jamg’armalar oqimlarining keskin kamayishiga (tashqi qarzlar darajasi ularni to’lash imkoniyatlari doirasidan keskin oshib ketadi) va valyuta kurslari tizimining buzilishiga olib keldi. Bunday holatlarning tahlili mana shu o’n yilliklar davomida ko’plab mamlakatlarning byudjet tizimlarida o’ziga xos o’nglab bo’lmas salbiy o’zgarishlar yuzaga kelganidan dalolat bera boshladi. Byudjet taqchilliklari, katta hajmdagi tashqi qarzlar, xo’jalik faoliyatining ko’plab turli ko’rsatmalar orqali yurgazilishi yoki boshqacha qilib aytganda reglamentlashtirilishi va protektsionizm siyosati inflyatsiyani chuqurlashuviga olib keldi, valyutalar almashtirish kurslarining barqaror emasligi va foiz stavkalarining o’sishi kabi omillar makroiqtisodiyot darajasidagi qator muammolarning keskinlashuviga sabab bo’ldi. Mana shunday sharoitlarda ayrim davlatlar hukumatlari oldida qo’shimcha daromadlarni safarbar qilish, harajatlarni kamaytirish va ikkala tadbirni ham birga qo’llagan holda davlat moliyasini sog’lomlashtirish vazifasi ko’ndalang bo’lib turdi. Hozirgi kunda davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlashning davlat tadbirlari ichida g’aznachilik xizmatidan keng foydalanish va byudjet amaliyotida shu asosda tub o’zgarishlarni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aslida g’azna nima o’zi? Sodda qilib g’azna tushunchasini ta’riflasak, g’azna - davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini boshqarishni amalga oshiradigan maxsus moliyaviy organdir. G’aznachilik tizimi turli davlatlarda turli ko’rinishga ega. Aksariyat davlatlarda u moliya vazirliklari qoshida tashkil topgan bo’lib, muayyan huquqlarga ega va o’z faoliyatini amalga oshirishda unga bo’ysunadi. Ayrim davlatlarda esa g’azna davlat mablag’larini boshqarishda asosiy funktsiyani bajarib, soliq-byudjet va bojxona siyosati funktsiyalarini amalga oshiradigan departamentlar, boshqarmalarni o’z ichiga oladi. G’azna tizimi yagona qo’lda byudjet daromadlari va xarajatlarini jamlash imkonini beradi va demak, byudjet mablag’larini o’zga maqsadlarga va samarasiz 3 Каримов И.А. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҲотларини чуқурлаштириш йўлида”.Т.:Ўзбекистон,1995, 61 б.

sarf qilish holatlarini keskin kamaytiradi. G’aznachilik tizimida vaqtinchalik kassa uzilishlariga chek qo’yiladi, barcha birlamchi to’lov hujjatlari g’azna qo’lida bo’ladi va demak byudjet ijrosining maksimal darajadagi asosliligi, tahlilning sifati va tezkorligi ta’minlanadi. G’aznachilik tizimi byudjet mablag’lari oqimlarini samarali boshqarish, byudjet xarajatlari joriy ijrosiga nisbatan kamroq kassa qoldiqlari bilan qanoatlanish va uning natijasida davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining tezkor va yakuniy balansliliga erishishga imkon beradi. G’azna Markaziy bankdan, umuman, bank tizimidan yoki xususiy sektordan olinadigan qarzlar hajmini keskin kamaytirishga turtki beradi. Undan tashqari, rivojlangan moliya tizimini shakllantirishda davlat moliyaviy resurslarini malakali boshqarish va byudjetni to’xtovsiz ijro etish, hamda byudjet mablag’larini oluvchilar tomonidan mablag’larni maqsadli ishlatishni nazorat qilishni ta’minlaydi. 4 Bunday tizimni joriy qilish pirovardida g’azna organlari davlat moliyaviy oqimlarini barcha byudjet bo’g’inlari, nobyudjet va maqsadli jamg’armalar resurslari hamda byudjet mablag’lari oluvchilarning byudjetdan tashqari mablag’larini ishlatilishini kompleks nazorat qilishga erishadilar. Talab darajasidagi nazoratni tashkil qilinishi o’z navbatida byudjet mablag’larini belgilangan muddatlar va hajmlarda byudjet tashkilotlariga o’tkazish hamda bu boradagi uzilishlarga chek qo’yadi. G’aznachilik tizimi byudjet ijrosini ta’minlash davomida quyidagi vazifalarni bajaradi: - haqiqiy xarajatlarni joriy moliya yiliga belgilangan reja ko’rsatkichlarga to’g’ri kelishini ta’minlash; - o’zgarayotgan iqtisodiy vaziyat va byudjetga tushayotgan daromadlarni e’tiborga olgan holda xarajatlar hajmini to’g’rilab borish; - to’lovlarni qayta ko’rib chiqish davomida ularning qat’iy maqsadli bo’lishiga erishish va ajratilgan mablag’larni samarasiz ishlatilishini oldini olish. Byudjetning g’azna orqali ijrosi kassaning yagonaligiga asoslanadi. Mazkur tamoyil shuni belgilaydiki, tegishli byudjet kassa ijrosini olib boruvchi organ Markaziy bank muassasasida yagona hisob raqami ochadi va unga tushayotgan barcha daromadlar va byudjet taqchilligini qoplaydigan manbalardan tushumlar jamlanadi va byudjetda ko’zda tutilgan barcha to’lovlar amalga oshiriladi. Bu shuni bildiradiki, byudjet muassasalarining banklardagi hisob raqamlari yopiladi va g’aznada ular uchun shaxsiy hisob varaqlar ochiladi. Mazkur hisob varaqlarida byudjet majburiyatlari limitlari, olingan moliya mablag’lari hamda tegishli byudjet hisobidan majburiyatlar ijrosining holati aks ettiriladi. G’aznachilik organlariga quyidagi vazifalar yuklatiladi: - g’azna hisobidagi pul mablag’larini boshqarish, byudjet mablag’larini maqsadli ishlatish bo’yicha avvaldan va joriy nazorat; - davlat byudjeti resurslari hajmining qisqa muddatli istiqbollari; 4 Пашков В.И. и Сольский Б.В. «Кайначейское исполнение муниципального бюджета: год спустя». «Финансы», 2000 г., №8

- davlat hokimiyati va boshqaruv organlari uchun davlat moliyasining holati haqida ahborotlar yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish; - tegishli byudjet moliyaviy operatsiyalari haqida ma’lumotlar tayyorlash. Ushbu vazifalarni bajarish uchun g’azna organlari: - respublika va mahalliy byudjetlar kassa ijrosini amalga oshiradi, bank tizimi tegishli hisoblaridagi mablag’larga egalik qiladi, turli darajadagi byudjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlaydi; - davlat byudjeti mablag’larini foydalanuvchilari va oluvchilarining jamlanma reestrini yurgizadi, davlat byudjeti mablag’lari harakat operatsiyalarini hisobga oladi, hisobotlarni yig’adi, qayta ishlaydi, tahlil qiladi va tayyorlaydi; - daromadlarning qisqa muddatli istiqbollarini va davlat byudjeti xarajatlarining kassa ijrosini olib boradi; - g’azna hududiy organlari ishlariga rahbarlik qiladi. Har qanday davlat iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi davlat moliyaviy va moddiy resurslarining holati haqidagi ob’ektiv va tezkor axborotlarni olishga hamda ularni samarali boshqarishga bog’liq. Hukumat o’z hisob raqamidagi har kunlik tushumlar, qanday va qancha hajmlarda bugun va kelajakda qilinishi kerak bo’lgan xarajatlar hamda har kunlik olinajak daromadlar istiqboli to’g’risida ma’lumotga ega bo’lishi kerak. Bunday ma’lumotlarni etkazib beruvchi organ bo’lib g’azna hisoblanadi. Davlat moliyasini samarali boshqarish vazifasini amalga oshirish uchun g’azna yagona hisob raqamiga ega bo’lishi kerak va unda davlatning barcha moliyaviy resurslari jamlanishi, ijroiya hokimiyati organlarining byudjet ijrosi borasidagi barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Yagona hisob raqami Markaziy bankda ochiladi. Bu tamoyilning mohiyati shundaki, g’aznachilikda alohida manbalardan tushgan pul mablag’lari maxsus yo’nalishga ega emas hamda muayyan yoki avvaldan belgilangan xarajatlarni qoplashga yo’naltirilmaydi, aksincha ular yagona, umumiy va bo’linmas jamg’armani tashkil qiladi va undan barcha davlat xarajatlari uchun mablag’lar olinadi. Ayni paytda davlat daromadlari va xarajatlarining yagonaligi barcha mablag’larning bitta kassaga tushishi va undan barcha to’lovlar amalga oshirilishi degani emas, albatta. Chunki buning hatto texnik tomondan ham iloji yo’qdir. Amalda jamg’armaning yagonaligi davlatga tushayotgan barcha pul mablag’lari yagona, umumiy hisob raqamiga kirim qilinadi va davlat undan amalga oshirayotgan barcha to’lovlari uchun yo’nalishi va manzilidan qat’iy nazar mablag’larni ko’chiradi. Yagona hisob raqami tizimining ro’yobga chiqarilishi moliyaviy rejalashtirishning tubdan yangi tizimiga o’tishga imkon beradi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - byudjet xarajatlarini moliyalashtirishni uzluksiz to’lab borish maqsadlarida pul mablag’lari borligi istiqbollarini tayyorlab borish; - kassa tanqisligi davr va xarajatlarini aniqlash;

- qarzlarga o’z vaqtida xizmat ko’rsatish va ularni boshqarish; - kassa tanqisligi davrlarida xarajatlarni moliyalash-tirishning variantlarini aniqlash. G’aznachilik tizimining joriy qilinishi moliya vazirliklari uchun mavjud moliyaviy tizimda ro’y berayotgan jarayonlarga faol ta’sir etish va uning orqali mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishni jadallashtirishga keng imkon yaratadi. Oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda g’aznachilik organlari o’zlarining turli darajadagi byudjetlar ijrosini ta’minlash kabi asosiy funktsiyalaridan tashqari umuman davlat molisi tizimida faolroq rol o’ynay boshladilar. Ular iqtisodiyt va davlat moliyalari sohalarida universal vazifalarga ega o’ziga xos davlat moliyaviy organlariga aylanib bormoqdalar. Masalan, g’aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’lariga ega bo’lib, ularni banklararo kreditlar bozori hamda korxona va tashkilotlar uchun kredit resurslari sifatida ishlatmoqdalar. Hisob raqamlaridagi kassa qoldiqlarini ishlatib, g’aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’larini depozitlar yoki qimmatli qog’ozlarga joylab va shu yo’l bilan byudjet uchun qo’shimcha daromadlar jalb qilish uchun kapitallar bozorida ham qarz oluvchi yoki qarz beruvchi sifatida ishtirok etmoqdalar. 5 G’aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy resurslarini safarbar qilish orqali davlat xarajatlarini muntazam boshqarish imkoniyatinigina yaratib qolmay, ular ustidan samarali nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. G’aznachilik tizimida qilinayotgan xarajatlarni eng yuqori darajadagi «tiniqliligi» va hisobotga topshirilishiga erishiladi. G’aznachilik tizimlari o’z shakli, oldiga qo’yilgan vazifalari va mavjud huquqiy asoslari bilan turli davlatlarda turli ko’rinishlargi ega. Jumladan AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Keniya, Tanzaniya kabi davlatlarda g’aznachilik tizimining «kengaytirilgan funktsiyali» tizimi xos bo’lib, bunday tizimda g’aznalar davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini yaratish va yurgazish uchun mas’uldirlar. G’aznalar amalga oshiradigan kengaytirilgan vazifalarga ayrim hollarda to’lovlar (davlatga tushadigan va ular tomonidan amalga oshiriladigan) ham kirishi mumkin, ammo bu vazifa ular uchun asosiy emas qo’shimcha vazifa hisoblanadi. Aksariyat davlatlarda g’aznalarning bajaradigan vazifalari cheklangan. Masalan, Argentinada qabul qilingan 1992 yilgi jamoat sektorining moliyaviy boshqarish va audit haqidagi qonuniga asosan g’aznachilik tizimiga tushumlarni yig’ish, jamoat sektoridagi to’lovlar oqimi va naqd aktivlarni saqlash bilan bog’liq agentliklar, normativlar va protseduralar kiradi. Bu ta’rif g’azna vazifalari ichidan davlat g’aznasi veksellari chiqarishdan tashqari davlat qarzlarini boshqarish vazifasini bajarmasligini belgilaydi. Ba’zi mamlakatlarda g’azna davlat qarzi, qimmatbaxo metallar va boshqa aktivlarni saqlash masalalariga javob bersa, boshqalarida u to’lovlarini amalga oshirishdan avval ularni tekshirish, yana boshqalarida esa g’azna hisobotlarini tuzishga ham javob beradigan boshqaruv 5 Безденежных А.В. «Институт казначейства как инструмент государственного влияния на экономику государства», «Финансы», 2003 г., №2, стр. 25.

apparati sifatida faoliyat ko’rsatadi. Sanab o’tilgan barcha faoliyatlarda g’azna o’z ishini bank tizimi bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshiradi. AQShda kongress byudjet tuzishda faol ishtirok etadi. Bu erda kongress hatto byudjet ijrosi davomida dastlabki tasdiqlangan xarajatlar amalga oshirishni chegaralash uchun ham kongressning roziligi kerak. Qolgan mamlakatlarda byudjet tuzishda asosiy rolni hukumat o’ynaydi. Bu erda moliya vazirligi yoki g’azna kuchli pozitsiyaga va keng ma’muriy huquqlarga ega. Germaniyada esa iqtisodiy sharoitlar talab qilgan holatlarda moliya vazirligi xarajatlarni kamaytirish huquqiga ham ega. Yangi Zelandiyada mavjud bo’lgan tizim Evropa mamlakatlaridagi yaqqol ma’muriy yo’nalishga ega bo’lgan tizimlardan keskin farq qiladi. Mazkur tizim ijroiya hokimiyat rejalashtirish organlari tomonidan amalga oshiriladigan kuchli ta’sirga ega bo’lsada, uning o’zga tizimlarda jiddiy farqi tizim doirasida boshqarish mas’uliyatini nomarkazlashtirilganligidadir. Tarmoq vazirliklariga mablag’larni ajratish uchun asos bo’lib Yangi Zelandiyada vazir va byudjet tashkiloti bosh ijroiya direktorining g’azna ruxsati bilan tuzilgan sotib olishlar haqidagi shartnomalar hisoblanadi. Undan keyin shartnoma shartlari va kelishilgan maxsulotni etkazish uchun mas’uliyat vazirliklarga yuklatiladi. Ammo Yangi Zelandiya g’aznasi byudjet kassa ijrosini olib borish huquqiga ega va har kuni davlat muassasalarining bankdagi hisob raqamlari qoldiqlarini tozalab boradi. U yana byudjet mablag’larini ishlatuvchi davlat boshqarish organlarining majburiyatlarini xarajatlarni amalga oshirish uchun orderlar berishni tartibga solish orqali «Davlat moliyalari to’g’risidagi» qonunga asosan nazorat qilib boradi. Yangi Zelandiyada 1980-yillarda davlat moliyalarini boshqarishda buxgalteriya hisobini yurgazishda jiddiy islohot amalga oshirdi. Uning mohiyati shundan iboratki, buxgalteriya hisobi to’la ajratmalar usuliga va buxgalteriya hisobi qabul qilingan umumiy tamoyillari tizimiga o’tkazildi. Undan tashqari, Yangi Zelandiyaning davlat moliyasini boshqarish tizimi yuqori darajada nomarkazlashtirilgan va unda byudjet tashkilotlarining xizmatlar ko’rsatishga nisbatan shartnomalari tuzishga urg’u berilgan. Yuqorida to’xtab o’tilganidek, respublikamizda xalqaro moliyaviy muassasalar yordamida yangi g’aznachilik tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborilgan. Xorijiy mamlakatlarning g’aznachilik amaliyoti tajribalarini o’rganish naqadar muhim bo’lsa, yaqin xorijdagi ma’lum davr umumiy tarixga ega bo’lgan mamlakatlarning bu boradagi tajribalari biz uchun undan ham muhimroqdir. Tabiiyki, respublikamizda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish borasidagi ishlarning boshlang’ich bosqichida biz kabi sharoitlarga ega bo’lgan sobiq ittifoq respublikalari hamda boshqa markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotga (MRI) ega bo’lgan Sharqiy Evropa davlatlarida mazkur ishlar qanday amalga oshirilganligi, mavjud yutuqlar va kamchiliklarga diqqat - e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir.

Xalqaro ekspertlarning ta’biricha, g’aznachilik tizimini shakllantirishda Hamdo’stlik davlatlari ichida Latviya va Qozog’iston respublikalari nisbatan yaxshi natijalarga erishishgan. II-bob: O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining amaldagi holati tahlili. 2.1. Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlari shakllanishining amaldagi holati Ma’lumki, byudjet tizimi daromadlari ularni u yoki bu darajadagi byudjetlar daromadlariga kiritish tartibi va shartlariga qarab tasniflash mumkin. Ushbu me’zon bo’yicha mustahkamlangan (biriktirilgan) va tartibga soluvchi daromadlarga ajratiladi. Mustahkamlangan ( biriktirilgan) daromadlar tegishli byudjetga doimiy yki uzoq muddatli asosda to’liq yoki qisman (qattiq me’yorda) kelib tushadigan daromadlardir. Bunday daromadlarga tegishli byudjetlarga biriktirib qo’yilgan daromadlar kiradi. Byudjet tizimining u yoki bu darajasiga ushbu daromadlarni biriktirib qo’yishning huquqiy asosi soliq va byudjet qonunchiligi hisoblanadi. Masolan soliq kodeksida nazarda tutilgan mahalliy soliqlar mahalliy byudjetga to’liq o’tkaziladi.(7-modda) . Respublikamizning byudjet qonunchiligiga muvofiq ,odatda, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kabi umumdavlat soliqlari turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlanmaydi va ular to’la hajmda respublika byudjeti yoki mahalliy byudjet hisobiga o’tkaziladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar kengashi , viloyatlar hokimiyatlari moliya organlarining takliflari bo’yicha mahalliy soliqlar qaysi darajadagi byudjetga , jumladan yuqori byudjetga to’la xajmda o’tkazilishini belgilaydi. Turli darajadagi byudjetlarga ajratmalar normativlari belgilangan va mahalliy byudjetlarga to’la xajmda o’tkazilishi kerak bo’lgan umumdavlat soliqlari soliq to’lovchi joylashgan shahar, tuman, hududidagi mahalliy byudjetlarga kelib tushadi.Amaldagi qonunchilikka ko’ra daromadlarni bunday biriktirib qo’yish tizimi o’zini to’la oqlaydi. Chunki ayrim byudjetlarni tuzish texnikasi soddalashadi, bu u yoki bu darajadagi byudjet tizimiga to’liq kelib tushadigan daromadlar ro’yxati oldindan ma’lum bo’lishi bilan bog’liqdir. Undan tashqari bu mahalliy organlarining byudjeti mustaqilligini oshiradi. Biriktirib qo’yilgan daromadlar ro’yxatini belgilashda byudjet tizimi samaradorligiga ta’sir etuvchi ba’zi omillarni aniqlash kerak . Xususan bunda daromadlarni taqsimlashda ayrim byudjetlarda ortiqcha daromadlar hosil bo’lib, qolganlarida ularning etishmasligi kuzatilishi mumkin Ya’ni bunda nomutanosiblik bo’lishiga yo’l qo’ymaslik kerak . Masalan sanoati rivojlangan hududlarda yuridik shaxslardan daromad yoki foyda solig’i bo’yicha kelib tushadigan tushumlar xajmi yuqori bo’ladi , shu sababli ulardan biriktirib qo’yilgan daromad sifatida foydalanish mahalliy byudjet daromadlarini taqsimlashda nomutanosiblikka olib

kelishi mumkin. Mahalliy byudjetlarga o’z funktsiyalarini bajarish uchun soliqlarni biriktirib qo’yilar ekan, avvalo bu soliqlar qanday soliqlar bo’lishi va bu holatning iqtisodiyotga ta’sirini aniqlab olish kerak. Biriktirilgan daromadlar – bu byudjet ¦uo’uo’i sub’ektiga tegishli mablaYodir, ya’ni yuo’ori byudjetni chetlab ¤tib, doimiy asosda, o’at’iy belgilangan ulushda Є ki t¤lio’ligicha tegishli byudjetga kelib tushuvchi mablaYolardir. Biriktirilgan daromadlar asosini ma¦alliy solio’lar va yiYoimlar, o’at’iy ulushda va doimiy asosda ma¦alliy byudjetlarga berilgan umumdavlat solio’laridan ¤tkazmalar tashkil etadi. Davlat ma¦alliy ¦ukumat organlariga ular o’aramoYoidagi biriktirilgan daromadlarning ortio’cha mavjudligini moliyaviy resurs sifatida, ularga biriktirilgan vazifalarni bajarish uchun tao’dim etadi. Shu y¤l bilan davlat turli darajadagi byudjetlarni bosho’arib turadi, ularning daromad va xarajatlarini balanslashtiradi. Ma¦alliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida, ma¦alliy solio’ va yiYoimlarning yuo’ori salmo¢¢a ega ekanligi yuo’orida ta’kidlab ¤tildi. Jumladan, Toshkent sha¦ar ma¦alliy byudjeti daromadlarida ¦am ma¦alliy solio’ va yiYoimlar yuo’ori salmoo’o’a egadir. Buni o’uyidagi 2.2.1-jadvalda k¤rib chio’amiz. Mahalliy soliqlar, eng avvalo, resurslarning tarmoklararo taqsimlanishiga ta’sir qilmasligi, soliq yukini boshqa ma’muriy birliklarga yuklamasligi kerak. Mahalliy soliqlar etarlicha egiluvchan va davlat xarajatlari bilan proportsional ravishda o’zgarishi kerak, ya’ni boshqarish oson soliqlar bo’lishi kerak. Bulardan tashqari, markaziy hukumat maxalliy xokimiyat organlari ustidan samarali nazoratni amalga oshirishi, mahalliy hukumat organlarini qo’llab — quvvatlashi maqsadida ularni boshqarib tura olishi kerak. Bunday sharoitlarning bo’lmasligi byudjetlar nazoratini qiyinlashtiradi va korruptsiyaning kuchayishiga sabab bo’ladi. Biriktirilgan daromadlar termini ushbu mablag’larni yuridik jihatdan byudjet huquqi sub’ektiga tegishli ekanligini, ya’ni ushbu daromadlarni to’liq, doimo yoki uzoq muddatga tegishli byudjetlarga biriktirib qo’yilganligini anglatadi. O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlar mahalliy soliqlar va tushumlardan hamda har yili yangi byudjet yili uchun davlat byudjetini tasdiqlash mobaynida davlat tomonidan mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil topadi. Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlarning ko’p qismini, avvalambor mahalliy soliqlar va tushumlar tashkil qiladi. Biriktirilgan soliqlar to’g’ri va egri soliqlarga bo’linadi. O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibi to’g’ri soliqlar salmoqli o’rinni egallaydi. G’arbiy Evropa davlatlarining mahalliy byudjetlarida to’g’ri soliqlar salmoqli o’rinni egallaydi. Ularning biriktirilgan daromadlardagi salmog’i 70-75 foizni tashkil qilsa, egri soliqlar 3-4 foizni tashkil qiladi, boshqa soliq va daromadlar esa 20-25 foizni tashkil qiladi.

Yaponiyada to’g’ri soliqlar 85 foizni tashkil etsa, egri soliqlar 15 foizni tashkil qiladi. 6 Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, egri soliqlarning mahalliy byudjetlar biriktirilgan daromadlaridagi salmog’i turli davlatlarda turlichadir. To’g’ri soliqlarning turlari bo’yicha mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlaridagi nisbati ham turli davlatlarda turlichadir. Skandinaviya mamlakatlarida biriktirilgan daromadlar foyda solig’i, aholidan olinadigan daromad solig’idan tushadigan tushumlar biriktirilgan daromadlar jami summasining 80-90 foizini tashkil etadi. Belgiya, Germaniya, Avstriya davlatlarida xuddi shu ko’rsatkich 50% dan ortiqdir. Irlandiyada esa mol-mulk solig’i yagona biriktirilgan soliq hisoblanadi. Niderlandiyada esa mulk soliqlari hisobiga barcha biriktirilgan soliqlarning 2/3 qismi to’g’ri keladi. Yaponiyada esa mahalliy byudjetlarga biriktirilgan soliqlardan tushadigan daromadlarning 48 foizi uy-joy solig’i xissasiga, 21 foizi esa ko’chmas mulk solig’iga to’g’ri keladi . 7 O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlariga biriktirilgan soliqlar tarkibiga mol-mulk solig’i kiradi. Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan resurs soliqlari tarkibiga er solig’i kiradi. Ushbu soliqning iqtisodiy mazmuni soliq to’lovchilarni er resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga undashdir. Ushbu soliq so’nggi yillarda mahalliy byudjetlarning qat’iy daromad turlariga aylanib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25 dekabr 2003 yildagi «O’zbekiston Respublikasining 2004 yildagi Davlat byudjetining parametrlari to’g’risida»gi 567-sonli +aroriga muvofiq, mahalliy hokimiyat organlarining javobgarlik va manfaatdorliklarini oshirish, shuningdek belgilangan xarajatlarni o’z vaqtida moliyalashtirilishi, ajratmalarning to’liq hajmda belgilangan byudjetlarga kelib tushishini ta’minlash maqsadida, quyidagi soliqlar bo’yicha tushumlarning to’liq hajmda mahalliy byudjetlar ixtiyoriga berilishi belgilandi: - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; - atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun soliq va to’lovlar; - mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq; - yuridik shaxsni tashkil qilmay, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’illanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan soliq; - alohida turdagi tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi yuridik va jismoniy shaxslar daromadidan qat’iy soliq; - respublikada ishlab chiqariladigan pivo, o’simlik yog’i, gilam va gilam mahsulotlari, billur va billurdan yasalgan yoritish jihozlari, mebel, video-audio mahsulotlari, xo’jalik sovuni, kumushdan yasalgan oshxona anjomlari bo’yicha aktsiz solig’i. Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va yig’imlarning yuqori salmoqqa ega ekanligini yuqorida ta’kidlab o’tdik. 6 Л.А.Дробозина «Финансы». М.:-1999 г. 7 Л.А.Дробозина «Финансы. Денежное обращение. Кредит». М.:-1997 г.

Chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qo’llaniladigan mahalliy soliqlar O’zbekiston Respublikasida mahalliy soliqlardan tubdan farq qiladi. Ko’pgina chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari mahalliy soliq sifatida yuqori byudjetlarga biriktirilgan soliqga ustamalar o’rnatadilar. Ustama soliq hajmi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi. Ko’pincha ustama soliqlar daromad, er hamda qo’shilgan qiymat soliqlariga belgilanadi. Undan tashqari mahalliy hokimiyat organlari ko’cha reklamasi va shunga o’xshash ko’pgina qo’shimcha mahalliy soliqlarni joriy qilish huquqiga egadirlar. Frantsiyada esa kommunal umumiy transportlarga mahalliy soliqlar joriy qilingan. O’zbekistonda mahalliy soliqlarni joriy qilishdan maqsad, birinchidan, mavjud davlat soliqlari tomonidan soliqqa tortilmagan daromadlarni soliqqa tortish orqali soliq tizimining o’z vazifalarini bajarishdagi imkoniyatlarini kengaytirish bo’lsa, eng asosiysi, mahalliy hokimiyat organlarini moliya-byudjet huquqlarini kengaytirish va ularni mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashdan manfaatdorligi oshirishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlar tahlilidan ko’rinib turibdiki, ularning salmog’i 2002 yilgi byudjetga asosan oshgan. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, davlatning ko’zlagan maqsadi mahalliy hokimiyatlarni mahalliy byudjetlarning daromadlarini mustahkamlashdagi manfaatdorligini oshirishdir. 2.2. Tartibga soluvchi daromadlar mahalliy byudjetlarning daromadlarini shakllantirish manbasi sifatida. Ma¦alliy byudjetlar daromadlar bazasini yanada musta¦kamlash, byudjetlararo munosabatlarni islo¦ o’ilishning asosiy y¤nalishlaridan biri ¦isoblanadi. Respublikamizda ma¦alliy solio’lar va solio’siz tushumlardan shakllangan daromadlar ma¦alliy byudjetlar xarajatlarining juda kam o’ismini o’oplaganligi tufayli, ma¦alliy byudjetlar daromadlarining asosiy o’ismi byudjetlararo tartibga solish oro’ali shakllantiriladi. Tartibga solinadigan daromadlar - bu yuo’ori byudjetlardan o’uyi byudjetga, ularning daromad va xarajatlarini bosho’arib turish (balanslashtirish) mao’sadida beriladigan pul mablaYolari majmuasidir. Tartibga solinadigan daromadlarga ushbu mao’sadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alo¦ida umumdavlat solio’laridan ¤tkazmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, yuo’ori byudjetdan ¤zaro ¦isob-kitob asosida olingan mablaYolar kiradi.

Shunday o’ilib, tartibga solinadigan daromadlar bu yuo’ori ¦ukumat organlari tomonidan o’uyi ¦ukumat organlariga o’onunchilik aktlari (o’onunlar, o’arorlar, nizomlar, buyruo’lar) asosida beriladigan daromadlardir. MablaYolarning berilishi oldindan, ya’ni rejalashtirilgan yilning boshida, bosho’arish rejasi va rejalashtirilgan yilning byudjet t¤Yorisidagi o’onunchilik aktiga asosan Є ki yuo’ori ijro etuvchi va tartibga soluvchi organlarning k¤rsatmasiga binoan byudjetni bajarish jara Є nida amalga oshiriladi. Ma¦alliy byudjetlarning tartibga solinadigan daromadlarini umumiy tuzilishini o’uyidagi 2.3.1-rasmda k¤rishimiz mumkin. аромадлаТартибга солувчи д р Умум давлат солиўл аридан малар¤тказ ияларДотац , субвен циялар Јзаро хисоб - китоблар асосида юўори бюджетлардан олинган маблаЁлар Юридик шахслар даромад ( фойда ) соли¨идан Ў¤шилган ўиймат солиЁи ва акциз солиЁида í Жисмоний шахслар даромадидан олинадиган солиўлардан

Ma¦alliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari 2.3.1-rasm Ј zbekiston Respublikasi ma¦alliy byudjetlari daromadlarida tartibga soluvchi solio’larning salmoYoi juda kattadir. Bular: yuridik shaxslar daromadi (foydasi)ga solio’, jismoniy shaxslar daromadiga solio’, o’¤shilgan o’iymat soliYoi va aktsiz solio’laridir. Daromad (foyda) soliYoi t¤Yori solio’lar turkumiga kiradi. Ј zbekiston Respublikasining mustao’illikka erishishi, bozor io’tisodi Є tiga ¤tish davrida ushbu solio’ daromad soliYoi sifatida joriy o’ilindi. Daromad (foyda) soliYoini joriy o’ilishdan asosiy mao’sad korxona va tashkilotlarning solio’ yukini kamaytirib berishdir. Bunda ¦isobot davrida moliyax¤jalik faoliyatini natijalaridan solio’o’a tortiladigan daromadga ega b¤lgan, mulkchilik shaklidan o’at’i nazar, ¦ar o’anday yuridik shaxs daromad (foyda) soliYoi t¤lovchilari, deb ¦isoblanadi. Byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari yuqori darajadagi byudjet tizimidan quyi byudjetga, respublika byudjetidan – viloyat byudjetlariga ,( viloyat byudjetidan – tuman byudjetlariga va h.k.) o’tkaziladigan mablag’lardan iborat. Tartibga solinuvchi daromadlarga umumdavlat soliqlari va boshqa to’lovlar kirib, ular bo’yicha keyingi moliya yili uchun mahalliy byudjetlarga ajratmalar (foizlarda) normativlari belgilanadi. Bu normativlarga O’zbekiston respublikasi byudjet tizimining tartibga solinuvchi daromadlarini beruvchi byudjetlar to’g’risidagi huquqiy xujjat yoki davlatimiz byudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetdan unga beriladigan tartibga soluvchi daromadlarni taqsimlaydigan darajadagi byudjet to’g’risidagi qarorlar bilan belgilanadi. Shunda yilib, tartibga solinuvchi daromadlarni har bir quyi byudjetga o’tkazish uchun yuridik asos bo’lib yuqori darajadagi byudjetni tasdiqlash to’g’risidagi normativ – huquqiy xujjat hisoblanadi. Masalan tartibga solinuvchi daromadlardan ajratmalar viloyatlar byudjetlariga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining keyingi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va porametrlar prognozi to’g’risidagi qarori asosida, tumanlar byudjetlariga esa , viloyatlarning halq deputatlari Kengashlari qarorlariga asosan o’tkaziladi. Amaldagi byudjet

qonunchiligiga muvofoq yuridik shaxslarga solinadigan daromad yoki foyda solig’i , jismoniy shaxslarga solinadigan daromad solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i , aktsiz solig’i tartibga soluvchi soliqlar sifatida belgilanishi mumkin. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba sifatida qaralsa ham, bu soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetga biriktirilgan xarajatlarini moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. Byudjet parametrlarini belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan ajratmalar bslgilanadi. Bu jaraen har yili byudjet parametrlarini tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi va Vazirlar Mahkamasining karorlariga asosan belgilanadi. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy byudjetlarning o’z daromadlarining tushumi xamda ular tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirib boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy byudjetlarning o’z daromad manbalari (soliqlari) ko’payib qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi. Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlardir. Shu bilan birga, umumdavlat soliqlarining ayrim turlari ham mahalliy byudjetlarni to’ldirish manbai sifatida mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldirilishi mumkin. Quyidagi jadvalda Respublika byudjetidan mahalliy byudjetlarga umumdavlat soliqlari va yig’imlaridan ajratmalar keltirilgan . 2- jadval Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri maxalliy byudjetlariga umumdavlat soliklardagi ajratmalar me’yorlar 2003-2005 yillarga Xududlar Korxonalar daromadi (foydasiga) solik Savdo va umumiy ovkatlanish korxonalariga yalpi daromad soligi KKS Jismoni y shaxslar daromad soligi Aktsiz soligi Er osti boyliklard an foydalang anlik uchun solik Mi krofirmal ar va k-k korxonala r yagona soligi Yag ona er soligi en. Dizel. B 20 03 004 005 003 004 005 003 004 005 003 004 005 005 2 004 005 004 005 004 005

Korakalpogis ton R. 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 7,75 5,5 Andijon v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Buxoro v-ti 29 0 9 9 0 9 5 8 9 0 0 0 0 3 00 00 5,5 1 Jizzax v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Kashkadaryo v-ti 86 8 00 6 8 00 6 6 00 00 00 00 5 5 00 00 5,5 1 Navoiy v-ti 58 2 3 8 2 3 6 2 3 0 0 0 00 00 5,5 1 Namangan vti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Samarkand v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Surxandaryo v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Sirdaryo v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 5,5 1 Toshkent v-ti 40 2 3 0 2 3 0 2 3 0 0 0 00 00 5,5 1 Fargona v-ti 54 8 00 4 8 00 4 8 00 00 00 00 7 4 00 00 5,5 1 Xorazm v-ti 10 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 7,75 5,5 Toshkent shaxri 7 3 3 0 0 8 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Qoraqalpog’iston respublikasi , Andijon, Jizzax, Namangan, Samarqand, Surxandaryo, Sirdaryo, va xorazm viloyatlarida yagona er solig’idan tashqari boshqa soliqlar yuz foiz ajratilgan . Buxoro, Navoiy, Toshkent viloyatlari hamda Toshkent shahrida sanoat rivojlanganligi daromadlarining ko’pligi sabab Mikrofirma va kichik korxonalardan yagona soliqdan tashqari boshqa soliqlar kamida 5 foizgacha ajratilgan. Chunki bu viloyatlar sanoati rivojlangan bo’lib, daromadlari o’z xarajatlarining anchagina qismini qoplay oladi. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida» gi qonunining 5 — moddasida byudjet tizimining asosiy printsiplari belgilangan bo’lib, unga muvofiq byudjetlarni shakllantirishda turli darajadagi byudjetlar o’zaro bog’liqligi hamda

Davlat byudjeti balansliligini ta’minlash shart. Respublika byudjetidan subventsiyalar va dotatsiyalar Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlariga tasdiqlangan Davlat byudjeti doirasida ajratiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlaridan byudjet subventsiyalari va dotatsiyalari tumanlar va shaharlar byudjetlariga tegishli tasdiqlangan byudjetlar doirasida ajratiladi. Ularning miqdori quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 1. Hududning moliyaviy holatiga o’z daromadlari bazasining etarliligiga; 2. Ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa umumdavlat dasturlari va vazifalariga; 3. Hududlar bo’yicha tovar ( ish, xizmat)lar qiymatidagi farq; 4. Har bir hududdagi aholi soniga; 5. Byudjet assignovatsiyasidagi hududlarda joylashgan tashkilotlar ehtiyojlarga; 6. Mintaqalarda moliyaviy disbalansni yo’qotishga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Endi ularning mohiyatini ko’rib chiqsak. Dotatsiya( litincha dotatio-hadya, xayr- ehson) byudjetni tartibga solishusuli sifatida – o’z daromadlari va byudjetni tartibga solishning boshqa mablag’lari , xususan, tartibga soluvchi daromadlaridan ajratmalar etishmagan taqdirda xarajatlar va daromadlar o’rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori byudjetdan quyi byudjetga qat’iy summada beg’araz va qaytarilmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’laridir. Dotatsiyaning bir qancha kamchiliklari ham mavjud. Bunga byudjetlarda nazarda tutilmagan tadbirlarni mablag’ bilan uzluksiz ta’minlab turish uchun joylarda byudjetlardan qo’shimcha daromadlarni yo’naltirishda davlat hokimiyati mahalliy organlari manfaatdorligi va moliya organlari javobgarligi pasayishini aytish mumkin. Undan tashqari dotatsiya quyi byudjetning ijrosini yuqori byudjetga – daromadlarni to’liq va o’z vaqtida kelib tushishiga qaram qilib qo’yadi. , mana shu daromadlar hisobidan dotatsiya summalari o’tkaziladi. Subventsiya( lotincha subvenire-yordamga kelish ) yuqori byudjetdan quyi byudjetga muayyan maqsadlarda foydalanish sharti bilan beg’erez adratiladigan pul mablag’laridan iborat. Dotatsiyalardan farqli ravishda subventsiya muayyan bir tadbirlarni moliyalashtirish uchun ajratiladi va undan maqsadli foydalanish tartibi buzilgan holda , u qaytarilishi lozim. Maxalliy byudjetlarning bu daromad turining o’ziga xos tomonlari mavjud. Yuqori byudjetlardan ajratiladigan subventsiya va dotatsiyalar boshqa daromad turlaridan farq qilib, bu daromad turlari yil boshida tasdiqlangan reja miqdorida olinadi, ya’ni bu daromad turlariga yil davomida o’zgartirishlar kiritilmaydi. Mahalliy byudjetlar uchun 2002 yilda tasdiqlangan dotatsiyalarni maxalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishdagi o’ziga xos tomonlarini quyidagi 2 — jadvalda ko’rish mumkin. 3-jadval

Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda dotatsiyalarning o’rni (ming so’m) Daromad turlari Reja Farki Tasdiklan gan Aniklan gan a Summ Fo iz Umudavlat soliklaridan ajratilgan soliklar 11999425 153420 91 33426 66 12 7,8 Biriktirilgan soliklar 1839632 272998 1 89034 9 14 8,4 Maxalliysoliklar va yigimlar jami 2912800 312448 0 21168 0 10 7,2 Daromadlarning jami 16751857 211965 52 44446 95 12 6,5 Dotatsiya 12271100 122711 00 0,0 10 0,0 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, yuqori byudjetlardan maxalliy byudjetlarga beriladigan dotatsiyalar mahalliy byudjetlarning muhim daromad manbai hisoblanmoqda. Agar soliqlar, yig’imlar va to’lovlar shaklidagi daromad manbalari yil boshida tasdiqlangan rejaga nisbatan yil davomidagi o’zgarishlar bilan yil oxiridagi aniqlangan reja bo’yicha o’rtacha 26,5 foizga oshgan bo’lsa, dotatsiya tasdiqlangan reja darajasida qolmoqda. Jadval-4 2004 yil Karakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri maxalliy byudjetlar buyicha daromadlar, xarajatlar xamda respublika byudjetidan ajritiladigan dotatsiyalarning chegaraviy mikdori ijrosi(mln. sum) Xududlarning nomi daromadl ar xarajatlar subve tsiya dotatsiya va maksadli subvetsiyalar K.ton Respublikasi 40352,87 9 93916,71 6 55032,716 Andijon viloyati 74763,40 0 117820,3 43 26277,939

Buxoro viloyati 88094,64 5 90938,31 3 0,000 Jizzax viloyati 24149,29 0 59134,83 6 34433,389 Kashkadaryo viloyati 128252,8 87 127340,8 54 0,000 Navoiy viloyati 57268,61 1 55304,16 5 0,000 Namangan viloyati 59655,35 4 109900,8 54 45202,945 Samarkand viloyati 86655,27 0 146092,1 06 47255,892 Surxandaryo viloyati 59966,53 105253,4 48877,373 4 84 Sirdaryo viloyati 40376,35 8 45990,43 7 5630,000 Toshkent viloyati 133428,3 38 134631,1 75 0,000 Fargona viloyati 139855,3 26 147827,5 21 0,000 Xorazm viloyati 53582,56 3 79764,19 8 26463,527 Toshkent shaxri 187786,0 75 209108,3 23 0,000 Jami 1174187, 530 1523023, 325 0,0 289173,781 Jadval-5 2005 yil Karakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri maxalliy byudjetlar buyicha daromadlar, xarajatlar xamda respublika byudjetidan ajritiladigan dotatsiyalar va maksadli subventsiyalarning cheklangan mikdori. (mln.sum) Xududlarning nomi daromadlar xarajatlar dotatsiyal ar K.ton Respublikasi 76349,1 117751,9 41412,8

Andijon viloyati 121706,9 150453,7 28746,8 Buxoro viloyati 101688,9 101688,9 Jizzax viloyati 47468,8 74235,9 26767,1 Kashkadaryo viloyati 158694,0 158694,0 Navoiy viloyati 68222,3 68222,3 Namangan viloyati 107751,5 140907,9 33156,5 Samarkand viloyati 191588,9 191588,9 Surxandaryo viloyati 109069,9 136112,2 27042,3 Sirdaryo viloyati 55655,7 55655,7 Toshkent viloyati 157204,7 157204,7 Fargona viloyati 188393,3 188393,3 Xorazm viloyati 86077,7 98385,9 12378,5 Toshkent shaxri 196562,6 196562,6 Jami 1666364,0 1835867,9 169503,9 Yuqoridagi 4 va 5 jadvallardan ko’rinib turibdiki 2004 yili 8 ta va 2005 yili 6 ta viloyat dotatsiya olagan. Qoraqalpog’iston Respulikasi va Jizzax viloyatlarida 2004 yili dotatsiya va maqsadli subventsiyalar hajmi ularning o’z daromadlaridan ham yuqoriligini ko’rish mumkin. 2005yilga nazar tashlar ekanmiz ancha ijobiy o’zgarishlar namoyon bo’ladi. Chunki dotatsiyalar miqdori mahalliy byudjetlar daromadlariga nisbatan ancha kamdir. Dotatsiya uslublari mahalliy byudjetlarning respublika byudjetiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularni hududlardagi boqibeg’amlik «fazilat» larini kuchaytiradi. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning byudjetga to’liq tushigaini tashkil qilish ularning zimmasidagi asosiy vazifa hisoblanadi. Respublikamiz iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy islohotlar davrida soliqlarni iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi muhim vosita sifatida ularni doimiy isloh qilib borishni talab qiladi. Hozirgi kunda aholi daromadlarining salmoqli

hissasi xususiy sektorda shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat xarajatlariga yo’naltirish bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Faqatgina soliqlar orqali aholi daromadlarini byudjet daromadlariga jalb qilish mumkin. Soliqlarning taqsimlanish xarakteriga ko’ra mahalliy byudjet daromadlari o’z daromadlari hisobiga ko’ra va daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida qayta taqsimlanishi hisobiga shakllanadi. Daromadlarni byudjetlararo taqsimlanishida soliq cheklovlari va soliqlarning biror byudjetga biriktirib qo’yilishi muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida solikdar umumdavlat va mahalliy soliqqa ajratilgan. Shu ma’noda, mahalliy byudjet daromadlari mahalliy va umumdavlat soliqlari hisobiga shakllanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy byudjetlarga ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Mahalliy byudjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi byudjet islohotlariyushg asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Bu borada mulkni, erni va tabiiy resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o’ynaydi. Keyingi samarali manba bo’lib, jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga mahalliy byudjetlarga biriktirib qo’yish hisoblanadi. Soliq yukini juda yuqori ko’tarishning iloji yo’qligini nazarda tutgan holda maxalliy byudjet daromadlari tarkibida soliqsiz daromadlarning ham rolini oshirishga e’tibor qaratish lozim. Mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlash borasida mahalliy hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini kengaytirishga bo’lgan qiziqishlarini rag’batlantirishni oshirish, ya’ni ortiqcha undirilgan soliqlarning maxalliy byudjetlarga tushadigan qismini oshirishni yo’lga qo’yish yaxshi samara beradi. Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy byudjet xarajatlarini qoplash uchun etarli emas, maxalliy byudjet daromadlarining asosiy qismini boshqariladigan daromadlar hisobiga ta’minlanadi. Bu soliqlar bo’yicha ajratiladigan me’yorlar soliqlar va hududlar bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi va har yili hukumat qarori asosida qayta ko’rib chiqiladi. O’zbekistonda bu me’yorlarning yildan - yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy byudjet xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga transfertlar h ajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlashimiz mumkin. Me’yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy byudjet xarajatlarining kutilayottan minimumi hisobga olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 100% qilib belgilanadi, bunday soliqlar ko’p tushadigan viloyatlarda mazkur me’yorlar minimum darajada belgilanadi. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me’yorlarni past belgilashga sabab bo’ladi. Bunday hududlarda sanoat va savdoning rivojlanganligi soliq salohiyataning yuqori darajasini ta’minlab beradi. Lekin bu me’yorlarning qisqa muddatlarda o’zgarishi mahalliy byudjetlarning rag’batlantirish darajasini pasaytiradi va boqimandalik kayfiyatini uyg’otadi, bizning fikrimizcha, shu nuqtai -

nazardan olganda, bu me’yoriy darajalarni uzoqrok muddatlar uchun belgilanishi maqsadga muvofiq. III-bob: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirilishini yaxshilash yo’nalishlari. 3.1. Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlari barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari. Soliq tizimi samarali mexanizmini yaratish, va uning samaradorligini ta’minlash soliq mexanizmi, soliq siyosati va har bir soliq turini doim takomillashib borishini taqozo etadi. Magistrlik dissertatsiya ishimizni avvalgi boblaridagi nazariy tahlillarimizga asoslanib aytish mumkinki, bugungi kunda mahalliy soliqlar va yig’imlarni amal qilishida hali bir qator muammolar mavjuddir. Ushbu bandda ana shu mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq ayrim muammolar va ularni hal etish masalalari xususida to’xtalib o’tamiz. Bu o’rinda avvalo mahalliy soliqlar ichida eng katta mavqeini egallovchi molmulk solig’ini takomillashtirish bilan bog’liq fikrlarni keltiramiz. Bugungi kunda mol-mulk solig’i davlat byudjetidagi hissasi hiyla yuqori bo’lmasada to’g’ri soliq sifatida korxona, tashkilotlar moliya-xo’jalik faoliyati katta ta’sir kuchiga ega ekanligi bilan ahamiyatlidir. Darhaqiqat respublikamizda korxonalar faoliyatini soliqqa tortish yo’lidan muhim qadamlardan biri, korxonalarning mol-mulkiga solinadigan soliqning joriy qilinishi bo’ldi. Gap shundaki, korxonalarning ishlab chiqarish fondlariga to’lov bekor qilingandan so’ng, to soliq qonunchiligiga oid birinchi qonun qabul qilinguniga qadar korxonalarning iqtisodiy faoliyatiga ularning mol-mulkini soliqqa tortish yo’li bilan ta’sir ko’rsatishni ta’minlovchi iqtisodiy vosita yo’q edi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatdiki, mol-mulk solig’i korxonalarni soliqqa tortish tizimining zarur emlashtidir. Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, bugungi kunda mol-mulk solig’idagi eng asosiy muammo bu uning soliq stavkasi bilan bog’liqdir. Ma’lumki, mol-mulk solig’i stavkasi proportsional (teng ulushli) tartibda belgilangan bo’lib, bunda soliq to’lovchilar ixtiyoridagi mol-mulk ob’ektini hajmi, fondlarni fond qaytimi, fond sig’imi, yalpi tushumdagi hissasi, ularga tegishli amortizatsiya summalari ko’p holatlarda soliqqa tortish jarayoni bilan uzviy bog’liqligi amalda ko’rinmaydi. Shu sababli, mol-mulk solig’i stavkasini belgilashda ushbu ko’rsatkichlarni hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan tartibda belgilash lozim deb hisoblaymiz. Biroq, tabaqalashtirishda asosiy mezon sifatida tarmoqlar korxonalarining fond sig’imi darajasini, yoki asosiy fondlarning eskirish summasini bexud asosiy vositalari qoldiq qiymatiga nisbatan fond qiymati darajasini olish mumkin. Agar, fond sig’imi darajasiga nisbatan olinadigan bo’lsa, engil sanoat, oziqovqat sanoati va qayta ishlash korxonalari uchun soliq stavkasini nisbatan

yuqori darajada belgilashda to’g’ri keladi. Mol-mulk solig’i bo’yicha soliq stavkasi chet mamlakatlarda, masalan Rossiya Federatsiyasida federatsiyaning sub’ektlari bo’lgan davlat organlari tomonidan korxona faoliyatining turiga qarab belgilanadi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda mol-mulk solig’i stavkasini o’rtacha miqdori taxminan 1-2 foizni tashkil etadi. Masalan, Germaniyada jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i soliqqa tortiladigan mulk qiymatining 0,5 foizini, korporatsiyalar uchun 0,6 foizni tashkil qiladi. Mol-mulklar qiymati daromadlar yoki mabalag’larning aylanishi kabi keskin tebranishlarga ega bo’lmaganligi sababli mol-mulk solig’i doimiy ravishda har uch yilda hisoblanadi. Hozirgi kunda asosiy vositalarni sotib olishda tegishli qo’yilgan qiymat asosiy vositalarning dastlabki (boshlang’ich) qiymatiga kiritilmoqda. Buning asosiy sababi asosiy vositalar materiallar kabi oborotda ya’ni aylanish tezligi kam bo’lganligi bilan izohlanadi. Biroq, masalaning ikkinchi tomoni ham mavjuddir. Ya’ni, qo’shilgan qiymat solig’i asosiy vositaning dastlabki qiymatiga kiritilganligi bois mol-mulk solig’i ob’ektni sun’iy ravishda oshirib yuboradi. Natijada qo’shilgan qiymat solig’i mol-mulk solig’i orqali ikki marta soliqqa tortilib qolinadi. Vaholanki, buxgalteriyada schyotida QQS uchun alohida 19schyoti mo’ljallangandir. Shundan kelib chiqib, mol-mulk solig’ini ob’ektini kamaytirish maqsadida sotib olingan asosiy vositalarga tegishli QQS asosiy vositalarning amortizatsiya me’yorlariga muvofiq normativ xizmat qilish muddati davomida mahsulot tannarxiga olib borish lozim va asosiy vosita realizatsiya qilinganda QQS qayta hisoblanmasligi zarur. Mol-mulk solig’i stavkasini bugungi kundagi proportsional tartibda belgilash soliqlarni adolatlilik tamoyiliga har vaqt ham mos kolavermaydi. Bizningcha mol-mulk solig’i stavkasini tabaqalashtirish ularni eskirish summasiga nisbatan yoki ularni qoldiq qiymatiga nisbatan qo’llanilishi lozim deb hisoblaymiz. Soliq stavkasi tabaqalashtirilgan tarzda shunday joriy qilinishi kerakki, bunni natijasida korxonani ortiqcha fondlarga egalik qilish va ulardan samarasiz foydalanish korxonaga sezilarli darajada zarar etkazishi kerak. Ikkinchidan, sezilarli darajada soliq stavkalarining o’rnatilishi korxonalarni ortiqcha asosiy fondlarni saqlab turishga to’sqinlik qiladi. Pirovardida esa korxonalarni ortiqcha mol-mulki realizatsiya etilishi oqibatida korxonaning aylanish mablag’lari ko’paysa, boshqa tomondan xuddi shunday turdagi yangi asosiy vositani sotib olishga qurbi etmaydigan biroq, unga ehtiyoj bo’lgan korxona manfaati ta’minlanadi. Bundan tashqari ortiqcha asosiy vositadan qutilish korxonani fond qaytimi ko’rsatkichlarini oshishiga va korxona ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlarini oshishiga olib koladi. Mol-mulk solig’i bilan bog’liq yana bir muammo bu jismoniy shaxslar molmulkidan soliq undirishga ta’lluqlidir. Ma’lumki 2000 yil 26-dekabrdagi Vazirlar Mahkamasining 500-sonli qaroriga muvofiq jismoniy shaxslar mol- mulkini soliqqa tortish maqsadlarida mol-mulk qiymatini aniqlashda, agar, mol- mulk qayta baholanmagan bo’lsa qishloq joylarda bu qiymat 700 ming so’m, shahar joylarda 1500 ming so’m qilib olinishi belgilangandir. Bunda muammo

shundan iboratki, ayrim soliq to’lovchilar masalan, mol-mulk qiymati 5-10 mln yoki undan yuqorini tashkil etsada, soliqdan qochish maqsadida 1500 ming yoki 700 ming so’m qiymat bo’yicha soliq to’lashga o’tadi natijada mol-mulk bo’yicha soliq tushumlari kamayadi. Shuning uchun bizning fikrimizcha, bu qiymatni (500 yoki 1500 ming so’mni) qo’llashda soliq inspektsiyalariga tabaqalashtirilgan holda maxsus komissiya xulosasiga asosan qo’llanishi vakolatini berish lozim. Chunki, bunday qilinmasa, qishloq joylarda 200-250 ming qiymatga ega bo’lgan mol- mulklar borki, ularni qayta baholanmaganligi uchun soliqqa tortish deyarli 2 barovar yuqori qiymat bo’yicha undirilishiga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan turmush darajasi, daromadi past bo’lgan aholinining aksariyat qishloq joylarda yashaydi. Shuning uchun qayta baholangan mol-mulkni soliqqa tortish mexanizmini qayta ko’rib chiqish lozim deb hisoblaymiz. Mol-mulk solig’idan rivojlangan xorijiy mamlakatlarning soliq amaliyotida foydalanishini o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, soliqqa tortish jarayonida cheklangan va cheklanmagan soliq majburiyat alohida ko’rsatiladi. Masalan, Germaniyada dirlitsiyasi yoki joylashgan joyi mamlakat tashqari oid bo’lgan korporatsiyalar va yirik mulkiy ob’ektlar cheklanmagan soliq majburiyatiga egadir. Shuningdek, ayrim davlatda masalan Frantsiyada mol-mulk solig’i stavkalari soliqqa tortiladigan mol-mulkining qiymatiga ko’ra tabaqalashtirilgan. Soliqqa tortish tortiladigan mol-mulk o’z ichiga binolar, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, harakatdagi mulk, aktsiz, obligatsiya va shunga o’xshash mulklarni olib, ularni umumiy bahosi belgilangan chegaradan (masalan 4260000 frankdan) oshgandagina soliqqa tortiladi. Bu mohiyati soliqqa tortilmaydigan minimum bo’lib, bu tajribani respublikamiz milliy iqtisodiyoti xususiyatlarini hisobga olgan, holda qo’llash muvofiq bo’lar edi. Bizningcha bunda asosiy fondlarni aktiv va passiv qismlariga nisbatan qo’llash lozimdir. Ya’ni passiv (nofaol) asosiy vositalar soliqqa tortilmaydigan minimumga kiritilmasligi kerak. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirish bu faqat bu soliq turlari bo’yichagina emas, balki bularni mahalliy soliqlar va byudjetlarga kelib tushishini ham o’z ichiga oladi. Shuning uchun ham quyida mahalliy soliqlar va mahalliy byudjetlar o’rtasidagi muvofiqlik, ularga doir huquqiy aktlar xususida to’xtalamiz. Ma’lumki, soliq kodeksi qabul qilinishiga qadar amalda bo’lgan «Mahalliy soliqlar va yig’imlar» to’g’risidagi qonunda mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha mahalliy hokimiyatlarning huquqlari va majburiyatlari aks ettirilgan edi. 1998 yilning boshidan kuchga kirgan Soliq Kodeksida esa bu holatlar o’z aksini topmagan. Birobarin, kodeksining 6-7 moddalariga mahalliy soliqlar turlari, keltirib o’tilgan. Ayni 7-moddaga muvofiq mol-mulk va er solig’idan tashqari boshqa mahalliy soliqlarni Qoraqolpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat hokimiyati organlari tomonidan joriy etishligi bilan bir qatorda «Yangi mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan muvofiqlashtirilishi lozim» degan jumlalar keltirilganki, bu ikki jumlalar bir-birini inkor etish tarzida bo’lib kolgan Vaholanki, 2000 yil

dekabrida qabul qilingan «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunning 7-moddasida esa «Qoraqolpog’iston Respublikasi Juqorg’i Kengesi va hokimiyatning mahalliy vakillik organlari byudjet tizimini boshqarish sohasida, . . . mahalliy byudjetga tushuvga mahalliy soliqlar, yig’imlar va to’lovlar miqdorlarini hamda ular bo’yicha imtiyozlarni belgilaydi» deb qayd etilgan. Bulardan ko’rinadiki, bugungi kunda mahalliy hokimiyatlarni vakolatlari kengaytirilayotgan bir vaqtida ularni muhim moliyaviy resurslari manbai bo’lgan mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etish bilan bog’liq yangi qonunchi qabul qilinishiga katta ehtiyoj tug’ilmoqda. Bu qonun o’z navbatida, Soliq Kodeksi, Byudjet tizimi to’g’risidagi qonunlar bilan muvofiqlashtirilgan bo’limi lozim deb hisoblaymiz. Hozirgi kunda mahalliy soliqlardan tushayotgan daromadlar mahalliy byudjetlarning daromadlarida katta salmoqda ega emas. Bizning fikrimizcha bu nafaqat mahalliy soliqlarni joriy qilish imkoniyatlaridan to’liq foydalanmaslik bilan balki mahalliy byudjetlarni daromadlarini tartibga solishda qo’llanilayotgan amaliyot bilan bog’liqdir. Umumdavlat soliqlaridan mahalliy byudjetlar daromadlarini tartibga solish maqsadida ajratmalar ajratish foizini viloyatlar va yillar bo’yicha o’zgarib turishi, undan tashqari mahalliy byudjet xarajatlarini moliyalashtirishni ularni daromadlar rejasini bajarilishi bilan bog’lanmaganligi natijasida mahalliy hokimiyatlarni byudjet daromadlarini oshirib borishdagi iqtisodiy qiziqishini cheklab qo’ymoqda. Mahalliy byudjetlarni tartibga solish amaliyotini tahlil qilish shu narsani ko’rsatadiki, haligacha eski mexanizmdan qo’llanib kelinmoqda, ya’ni soliqlarni ishonchli turlari avvalom bor markaziy (davlat) byudjetiga yig’iladi, so’ngra uning ma’lum foizi mahalliy byudjetlarga xarajatlarni qoplashga biriktirilgan daromadlari etmasa ajratma sifatida har yili har xil foizda qoldiriladi. Bu mexanizm mahalliy hokimiyatlarni biriktirilgan daromadlarini yil sayin ko’paytirib borishga manfaatini o’yg’otmaydi. Yana shu narsa ma’lum bo’ladiki, davlat soliqlaridan ajratma darajasi belgilanayotganda ularni umrni byudjet daromadlarini qancha qismiga teng kelishiga e’tibor qilinmaydi. Shuning uchun bizning fikrimizcha, umumdavlat soliqlaridan ajratiladigan foizlar belgilanayotganda hech bo’lmaganda 5 yilga o’zgarmas stavkada belgilanishi lozim. Bundan tashqari har bir umumdavlat soliqlaridan ajratiladigan foiz miqdori bu soliqdan tushadigan tushumni ulushi byudjet daromadlarini 1/3 qismidan oshmasligi shart deb hisoblaymiz. Shundagina mahalliy hokimiyatlarni iqtisodiy manfaatdorligi oshadi, ularni byudjet daromadlar mustahkamlanadi va barcha tadbirlari o’z vaqtida moliyalashtirishda uzilishlar bo’lmaydi, hamda mahalliy soliqlar va yig’imlarni amal qilish mexanizmini samaradorligi oshadi. Mahalliy soliqlar va yig’imlar bugungi kunda Mahalliy hokimiyatlarni o’z funktsiyalarini va vakolatiga kiruvchi vazifalarni to’laqonli amalga oshirishi eng asosiy muhim moliyaviy asosi bo’lib qolmoqda. Chunki, bugungi kunda mahalliy byudjetlar orqali xalq ta’limi, sog’liqni saqlash va madaniyat muassasalari moliyalashtirilib boriladi. Mahalliy byudjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish

borasida davlatning olib borayotgan siyosatining joylardan asosiy tanchi hisoblanadi. Qayd etish joizki, qariyib aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining 100 foizi, davlat kapital qo’yilmalarining 60 foiziga yaqini mahalliy byudjetlar orqali moliyalashtiriladi. Bu borada esa mahalliy soliqlarni o’rni ahamiyatli bo’lib qolmoqda. Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki hozirgi kunda mahalliy byudjetlar xarajatlari respublika davlat byudjeti xarajatlarida eng yuqori salmoqni (58-60 %) tashkil etmoqda. O’z navbatida mahalliy byudjet daromadlari ega davlat byudjeti daromadlarining 55-58 foizgacha tashkil qolmoqda. Malakaviy ishimiz mavzusi bevosita O’zbekiston Respublikasida amal qiluvchi mahalliy soliqlarni xorijiy davlatlardagi mahalliy soliqlarni qiyosiy tahlilini taqozo etganligi uchun ham bu soliqlarni ayrim (AQSh va Rossiya) davlatlardagi xususiyatlari bilan taqqoslashga xarakat qildik. Tahlillar shunday xulosaga olib kelindiki, respublikamizdagi mahalliy soliqlar bilan AQSh va Rossiya mahalliy soliqlardan bilan bir qator o’xshash xususiyatlarga egadir. Bu o’xshashliklar asosan mahalliy soliqlar bevosita mahalliy hokimiyatlar ixtiyoriga kelib tushuvchi soliqlar ekanligi, bu soliqlarni joriy etish, ularni bekor qilish, ularni undirilishini tashkil etish mahalliy hokimiyatlarni, vakolatlariga kiritilganligi, umumdavlat (federal) soliqlardan xuddi mahalliy byudjetlarga subsidiya tariqasida muayan foizlarda ajratmalar qilinishi va shu kabilarda ko’rinadi. Aytish joizki, bu o’xshashliklar Rossiya davlati mahalliy soliqlari bilan eng ko’pchililikni tashkil etadi. Bu bizningcha, O’zbekiston Respublikasi va Rossiya ilgari (sobiq ittifoq davrida) bitta soliq-byudjet tizimiga ega bo’lganligi bilan xarakterlidir. Bizga ma’lumki, O’zbekiston Respublikasida mahalliy soliqlarni huquqiy asosi sifatida 1988 - 1-yanvarida kuchga kirgan Soliq Kodeksiga qadar 1993 yil may oyida qabul qilingan «Mahalliy soliqlar va yig’imlar» to’g’risidagi Qonun xizmat qilar edi. Bu qonun Soliq Kodeksi qabul qiligandan so’ng o’z kuchini yo’qotdi bu qonuning asosiy mazmuni esa kodeksining 6,7-moddalarida o’z aksini topdi. Biroq, qayd etish zarurki, «Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida»gi Qonunda mahalliy soliqlar bo’yicha mahalliy hokimiyatlarni soliq va byudjet huquqlari aniq yoritib berilgan edi, ammo, bu holat Soliq Kodeksida to’liq aks ettirilmagan, ya’ni bunda mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha faqat ularni turlarini ko’rsatish bilan cheklangan va mahalliy hokimiyatlarning soliq huquqlari mavhum holda qolgan. Shu bonsdan, bizning fikrimizcha, mahalliy soliqlarni o’rni ortib borar ekan, bu soliqlarni joriy etish, bekor qilish va amal qilish holatlarini yanada to’laroq aks ettirish lozim, ya’ni soliq kodeksini 6-va 7-moddalariga qo’shimcha kiritish va unda mahalliy hokimiyatlarni soliq huquqlari aniq ravshan qilib belgilanishi zarur deb hisoblaymiz. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirish bilan bog’liq ikkinchi taklifimiz bu er solig’i bilan bog’liqdir. Ma’lumki, er solig’i soliq to’lovchilarni moliyaviy natijalariga bog’liq bo’lmagan holda undiriladi ya’ni erni fizikaviy, ximiyaviy xususiyati hamda erni joylanishiga soliqlarni belgilashda asos qilib olinadi. Ammo, qayd etish joizki, hozirga qadar respublikamizda erlarni boniteti

ilgari ancha yillar oldingi ma’lumotlar bo’yicha yuritilmoqda. Shuni e’tiborga olib erlarni bonitetini qaytadan ob’ektiv aniqlash va shu asosda soliq stavkasini ham qayta ko’rib chiqish lozim deb hisoblaymiz. Keyingi taklifiz xorijiy davlatlardagi soliq tizimidagi mahalliy soliqlar bo’yicha orttirilgan boy tajribalarni milliy iqtisodiyotimiz xususiyatini hisobga olgan holda foydalanish bilan bog’liqdir. Xususan Frantsiya davlati soliq tizimida mahalliy soliqlar byudjet daromadlarida katta salmoqni egallab, bu davlat mahalliy hokimiyatlarni soliq huquqlari keng qilib belgilangan. Bizningcha bu davlatdagi mahalliy hokimiyatlarni hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy sharoitidan kelib chiqib mahalliy soliqlar belgilash huquqi bo’yicha orttirilgan tajribalardan Respublikamizda ham tadbiq etish maqsadga muvofiqdir. Keyingi taklifimiz bu mol-mulk solig’iga tegishlidir. Ma’lumki, hozirgi kunda jismoniy shaxslarda mol-mulk solig’ini undirishga mol-mulkni qayta baholangan va qayta baholanmaganligini qarab soliq stavkasi qo’llaniladi. Xususan, qishloq joylarda mol-mulk qayta baholanmagan bo’lsa, soliq ob’ektini 700000 so’m qilib olinadi. Biroq bizning fikrimizcha, qishloq joylarda aholining aksariyat qismi (62 %) yashashi, agrar sektorda. Boshqa sohalarga nisbatan ish haqi darajasi pastligini hisobga olib, qayta baholanmagan mol-mulklar uchun mol-mulk bahosini etti yuz ming so’m emas, balki, 300 yoki 400 ming so’m belgilash. Maqsadga muvofiq bo’lar edi deb hisoblaymiz. Yuqoridagilardan tashqari bugungi kunda mahalliy soliqlar va yig’imlar mexanizmning samaradorligini ta’minlash uchun quyidagilarni ham amalga oshirish loim deb hisoblaymiz: ¨ Mahalliy hokimiyatlarni mahalliy soliqlarni joriy etish bo’yicha alohida qonun qabul qilinishi lozim. Chunki, soliq kodeksida bu jarayon aks etmagan. ¨ Mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha soliq to’lovchilarga soliq yukini kamaytirish maqsadida mahalliy hokimiyatlarga ichki qarz mablag’larini joriy etish vakolatini ta’minlovchi yangi qonunlar qabul qilinishi zarur. ¨ Mahalliy byudjetlarni xarajatlarini moliyalashtirish uchun umumdavlat soliqlaridan ajratmalar foizi har yili o’zgartirilgan holda emas, balki kamida 5 yilga o’zgarmas tartibda o’rnatish lozim. 3.2. Hudud iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash orqali mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllanish mexanizmini yaxshilash. O’zbekistonda olib borilayotgan isloxotning chukurlashishi mahalliy xokimiyat organlarini hududlarni ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishidagi rolini yanada

oshirib, moliya-byudjet soxasidagi xukuklarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustaxkamlashni talab kiladi. Hududlar moliyaviy resurslarning salmogi oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan boglik bulib davlat iktisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tayyorlash bilan boglik xarajatlarni joylarga berib bormokda. Hududlar moliyaviy resurslardan davlat takror ishlab chikarish jarayoniga ta’sir etishda keng foydalanmokda, mahalliy boshkaruv davlatning joylarda maksadga muvofik bulgan vazifalarini bajaradi. Afsuski, hozirgi kunga kelib butun dunyoni qamrab olgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz mamlakatimizga ta’siri bo’lmaydi deb aytolmaymiz. Muhtaram yurtboshimiz I.A.Karimov bu boradi shunday ta’kidlaydi. “Hozirgi kunda jahon iqtisodiy inqirozi oqibatlarining oldini olish va ularni bartaraf etish bo’yicha Inqirozga qarshi choralar dasturi tasdiqlanib, tarmoqlar va hududlar bo’yicha aniq ijrochilarga etkazildi. Dastur ijrosini qat’iy nazorat qilishni ta’minlash maqsadida hukumat komissiyasi va joylarda hududiy guruhlar tashkil etildi.” 8 Iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish Markaziy va mahalliy davlat xokimiyati organlarining xukuklari va vazifalarini ancha uzgartiradi. Iktisodiyotni barkarorlashtirishning bu boskichida hududiy rivojlanish va islox kilishning asosiy vositalari sifatida Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar, shaxarlar va tumanlarning ijtimoiy - iktisodiy muammolarini xal kilishdagi xukuklari va vakolatlarini boskichma boskich kengaytirib borish zarur. Hududiy davlat boshkaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy kismi - bu mahalliy byudjet xisoblanadi. Mahalliy byudjetlar orkali mahalliy hududlarni ijtimoiy - iktisodiy jixatdan rivojlantirishni moliyaviy manbalar bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy byudjetlar hududlardagi ijtimoiy-iktisodiy muammolarni xal etishning asosiy manbai va mahalliy xokimiyat organlari faoliyatining iktisodiy negizi bulganligi sababli , byudjetga kushimcha mablaglar jalb etish manba’larini izlab topish va mavjud mablaglarni samarali sarflanishini ta’minlash byudjet siyosati samaradorligini ta’minlaydigan asosiy omil xisoblanadi. Ushbu masala muxim axamiyatga ega bulganligi sababli Respublikamiz Prezidenti I.Karimov Oliy Majlisning2001 yil 11 mayda bulib utgan ikkinchi chakirik beshinchi sessiyasida 2000 yil va 2001 yil I chorak byudjet ijrosini muxokama kilish chogida xam byudjet mablaglari sarflashda mahalliy xokimiyatlarni rolini oshirish, daromadlarni katta kismini va ayniksa rejadan oshikcha yigilgan mablaglarni tulik mahalliy organlar ixtiyorida koldirish zarurligi xakida tuxtalib utdi. Mahalliy soliklarning salmogining oshishiga Xukumatimiz tomonidan hududlar moliyaviy resurslarning jamiyat xaetida rolini oshirish maksadida uning 8 Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – Б. 50.

daromad manbasini oshirish uchun kabul kilinayotgan karorlari sabab bo’lmokda. Buning natijasida mahalliy soliklarning mahalliy byudjetlar daromadlarining umumiy xajmida salmogini oshib borishiga olib kelmokda. Mahalliy byudjetlarning daromad kismini shakllantirish muammolarini xal kilish maksadida moliya bozorlaridan jalb va mobilizatsiya kilingan, tabakalashtirilgan uz mablaglari kurinishidagi daromad tushumlarini mahalliy xokimiyat organlari tomonidan kullanilishi maksadga muvofik deb xisoblaymiz. Birinchidan, mintakalardagi solik tartiblarini muvozanatlashni va byudjet extigjlarini ta’minlashni muvofiklashtirish uchun, mahalliy xokimiyat organlariningsolik sigsatini ishlab chikishda va amalga oshirishda faol ishtirok etish xukukini konunan rasmiylashtirish. Ikkinchidan, investitsiyalar, sarmoyalar, bandlik va bandlik bozorlari faoliyatini ta’minlash maksadida tabakalashtirilgan solik rejimlarini urnatish buyicha mahalliy xokimiyat organlari vakolatlarini anik belgilab berish. Uchinchidan, yukori va kuyi buginlariningbir-biriga buysunishini yangilash va tizimlash imkoniyatini beruvchi yuridik kuch va makomga ega bulgan xar xil xujjatlar tizimini konun yuli bilan urnatish. Turtinchidan, mintakada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maksadida tabiiy zaxiralardan foydalangani uchun olinadigan solik stavkalarini belgilashda mahalliy xokimiyat organlarining xukuklarini belgilab berish. Beshinchidan, mintakaning ijtimoiy va investitsiya manfaatlarini xisobga olgan xolda imtigzli solik solishning ustuvor yunalishlarini belgilash, uningijtimoiy-iktisodiy rivojlanishini kafolatlaydigan solik tadbirlari buyicha xukukiy-me’yoriy xujjatlarni shakllantirish va tasdiklash kabi vazifalarni bajarish uchun mahalliy xokimiyat organlari rolini oshirish zarur. Maxaliy xokimiyatlar zimmasiga ularga tegishli hududlardagi ijtimoiy - iktisodiy masalalarni xal etishdek mas’uliyatli vazifa yuklatilgan bulib, amalda bu masalalar umumdavlat axamiyatiga ega vazifalardan xisoblanadi. Chunki, fukarolarningkundalik xagtidagi vazifalarini kanchalik darajada ijobiy xal etilishi ularningumumiy ijtimoiy dunyokarashiga bulgan munosabatida aks etadi. Mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirish, mahalliy xokimiyat organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishning moliyaviy imkoniyatini mustaxkamlovchi asosiy manba xisoblanadi. Joriy kilinadigan xar kanday solik mamlakatda amal kilinadigan solik sigsati asosida amalga oshiriladi. Solik sigsatini ishlab chikish moliya-iktisodiy munosibatlardan kelib chikadi. Davlat solik sigsati respublika iktisodigtini barkarorlashtirish va rivojlantirishga, bozor munosabatlarini boshkarishga xar tomonlama faol ta’sir kursatadi.

Davlat solik siyosatini ishlab chikayotganda mavjud soliklarni yoki yangi kiritilishi muljallangan soliklarning moxiyati, axamiyati, kelib chikish va rivojlanish tarixi chukur urganilishi lozim. Ayniksa yangi soliklar chikarilayotganda ular ilmiy asoslangan bulishi, yirik amaliyotchi mutaxassislar va jamoatchilik urtasida erkin baxslashuv asosida biror karorga kelishi zarur. Bu erda xech bir soxa mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib kolmaslik kerak, chunki soxa mutaxassislari uz manfaatlarini kuprok kuzlab, umumdavlat manfaatlarini ular kura olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin. Xozirgi davrning solik siyosati asosi - Respublika Prezidenti Islom Karimovning respublika iktisodiy rivojlanishining besh tamoyili, ustuvor yunalishlaridir. Respublika solik sigsati ana shu tamoyillardan kelib chikib, solik soxasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirilmokda. Solik siyosatining ikki yunalishi mavjud: Eng avvalo, korxona va tashkilotlarni bozor iktisodigti sharoitidagi erkinligini xisobga olish. Ularningmoliyaviy mustakilligiga, erkin baxo belgilashlariga tusinlik kilmaslik va byudjetga solik tulovlari belgilanietganda fakat demokratik asosda, ya’ni Oliy Majlis tasdiklab bergan soliklarni undirishni tashkil etish zarurdir. Xozirgi vaktda soliklar bir tomondan korxonalarda takchil, rakobatga bardosh bera oladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chikarishni kupaytirishga, ikkinchi tomondan tovar baxosini oshirib sotgan xolda mexnatsiz yoki kam mexnat bilan topilgan daromadlarni cheklashga karatilmogi zarur. Solik siyosatida axolining turli xil guruxlariga nisbatan xilma-xil yondashishdir. Nochor, kam ta’minlanganlarga iloji boricha solikdan kuprok imtiyozlar berish va kam kuch sarflab kup daromad oluvchi yoki boshka engil daromad topuvchilarga nisbatan progressiyali solik stavkalarini kullashdan iboratdir. Xar bir mahalliy xokimlik uz hududining iktisodiy saloxiyatidan kelib chikkan xolda bu solik stavkalarini belgilanishi tadbirkorlarga imkoniyat yaratib beradi. Mamlakatimiz iktisodigti hududlar buyicha bir xil rivojlanmaganligi xamda turli darajadagi iktisodiy imkoniyat va saloxiyatga egaligi sharoitida mahalliy soliklar va yigimlarni tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun muxim omil xisoblanadi. Mahalliy soliklar va soliksiz daromadlardan tushumlar mahalliy byudjetlar xarajatlarining juda kam kismini koplaganligi tufayli mahalliy byudjetlar daromadlarining asosiy kismi byudjetlararo tartibga solish orkali shakllantiriladi. Bunda tartibga soluvchi soliklar asosiy urinni egallaydi. Tartibga soluvchi soliklardan ajratmalar normalari viloyatlar buyicha xar yili kayta kurib chikiladi. Ularningyildan yilga usib borishi mahalliy byudjetlar xarajatlarini usha hududda yigilgan soliklar xisobidan koplash zaruriyati bilan va yukori byudjetdan beriladigan mablaglarning kiskartirilishi bilan asoslanadi.

Mahalliy byudjetlarning davlat byudjeti xarajatlaridagi salmogi oshib bormokda. Bu uz navbatida ularning hududlar ijtimoiy - iktisodiy rivojlanishdagi rolini oshishiga olib kelmokda. Mahalliy xokimiyat organlarining byudjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish va shuning asosida byudjet xarajatlarini to’g’ri va okilona tarzda sarflanishi va byudjetga tushumlarning yangi manbalarini kidirib topishga va ragbatlantirishni ta’minlash zarur. O’zbekiston Respublikasi “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Konunining 34moddasiga muvofik, Korakalpogiston Respublikasi Jokargi Kengesi va joylarda tegishli vakolatdagi xukumat organlari, Korakalpogiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, tegishli xokimlar byudjet bajarilishi jaragnida, byudjet ajratmalarini umumiy xajmi saklab kolganida Korakalpogiston Respublikasi tasdiklangan byudjetiga, mahalliy byudjetlariga, shuningdek byudjet daromadlar va xarajatlar yillik va choraklik xajmlariga kerakli uzgartirishlarni kiritishlari mumkin. Konunda ushbu uzgarishlarni kiritish tartibi belgilab berilgan. Birok amaliyotda ayrim xolatlarda yukori byudjetdan xarajatlarni uzgartirish uchun berilgan uzgarishlar joylarda kuyi byudjetlar urtasida taksimlashda kuyi byudjetlar vakolotlari inobatga olinmayapti. Xarajatlarga kushimcha kelganda ya’ni xarajatlar oshirilganda kuyi byudjetlarga taksimlash bir kursatkich asosida xisob kitob amalga ashirilsa, xarajatlarga kamayish kelganda boshka kursatkichlardan foydalanib xisob kitob kilinmokda. Bu kabi vakolotlar buzulishiga yul kuymaslik uchun byudjet xarajatlariga kiritilagtgan uzgarishlarni xisob kitob kilishda tuman yoki shaxar muassasasining barcha kursatkichlari anik kursatilgan ma’lumotlardan foydalanish xamda kiritilagtgan uzgarishlarni asosli ravishda amalga oshirish lozim. Byudjet muassasalari uzlarining barcha kursatkichlari aks ettirilgan pasportini tuzishlari lozim. Aynan shu pasportida muassasaning kuvvati, binolarining xami, maydoni va boshka barcha kursatkichlari aks ettirilgan bulib, muassasalar loyixalarini tuzish, uzgarishlarni xisobga olish va umuman byudjet ijrosining barcha jaragnlarida ainklik va xarajatlardan samarali foydalanishga shu bilan birga ma’alliy byudjetlar vakolotlari mustaxkamlanishiga imkon beradi. Xarajatlarni boshkarish vakolotlarini belgilash tartibiga kura, uni bajarilishiga bevosita ma’ul bulgan xokimiyat darajasi belgilanadi, sungra xarajatlarni moliyalashtirish kusman yoki tulik mahalliy darajada amalga oshirish uchun berish masalasi xal kilinadi. Bu kabi yondashishdan kelib chikib, mahalliy byudjetdan amalga oshirilayotgan, jami xarajatlar salmogidan axolini manzilli ijtimoiy ximoyalash nukati nazaridan birinchi darajali xarajatlarni (birinchi sinf ukuvchilari uchun ukuv kurollari, kam ta’minlangan oilalar farzandlariga beriladigan kishki kilim) ajratish maksadga muvofik.Amaliyotda ularni moliyalashtirilmay kolishidan, byudjet ssudalarini kupayishidan kochish maksadida, ularni bajarish

uchun mablagni respublika byudjetidan maksadli subventsiya shaklida berilishi kerak. Xarajatlarni boshkarish vakolotlarini belgilash kuyidagi tamoyillarga asosan amalga oshirilishi lozim: · subsidiyalanishi (xarajat vakolotlarini byudjet xizmati iste’molchilariga maksimal yakinligi); · masshtablarda iktisod kilish (kator xarajatlarni markaziy darajada amalga oshirish ancha kulay va samarali); · tashki samara xisobi (hududlarni bajarishlari zarur bulgan majburiyatlarini bajarilishida jamiyatning kizikishi kancha yukori bulsa yoki ularni bajarmasligi extimoli natijasida umumiy zarar yukori bulsa‚ markazlashtirishga jalb etish shunchalik yukori buladi.yoki aksincha). Xulosa Malakaviy bitiruv ishini yozish jarayonida mahalliy byudjetlar daromadlari istiqbolini rejalashtirishdagi samarali ijrosini ta’minlashdagi amaliy, uslubiy va ilmiy yondoshuvlarni tadqiq etish va zamon talabi hamda jahon andozalari asosida ushbu jarayonni kompleks isloh qilish yo’nalishlarini yoritishga qaratilgan quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish hamda tegishli tavsiyalarni bayon etish imkonini berdi: 1. Mahalliy byudjetlar daromad bazasining yanada mustahkamlanishi byudjetlarni shakllantirish yuzasidan vujudga kelgan munosabatlarni isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu yo’nalishda mulkka, erga, resurslarga soliq solishning samaradorligini yanada oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy byudjetga to’liq. tushadigan mulk solig’ining tushumlarini real oshirishda ushbu soliqning hisoblanish uslubiyoti va imtiyozlari tizimini takomillashtirish muhim ahamiyatga egadir. 2. Mahalliy byudjetlar daromadlarining yana bir muhim manbasi bu jismoniy shaxslar daromad solig’ining mahalliy byudjetlarga uzoq muddatga biriktirilib ko’yilishidir. Soliqlar qatorida soliqsiz tushumlar ham byudjetlarning muhim manbalari bo’lib qolishlari kerak, chunki soliq yukini oshirish chegaralanganligini hisobga olsak, bu muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy xukumat organlari o’zlariga tegishli bo’lgan mulkdan daromad manbalarini oshirish maqsadida foydalanishga o’rganishlari kerak.

3. Mahalliy soliqlarning tushumlari kamayib bormoqda va avtotransport qo’yganlik uchun yig’im, dehkon bozorlaridagi bir marotabalik yig’imlar juda kam samara bermokda. 4. Xorijiy davlatlar tajribasi byudjet daromadlarini taqsimlash va xarajat vakolatlarini chegaralab qo’yishda ko’plab shakl va usullar mavjudligini ko’rsatadi. Bu tajribani umumlashtirish respublikamiz uchun quyidagi saboqlarni chiqarishga imkon beradi: - Tartibga soluvchi soliqlarni ma’lum davrga (8 yilga) yagona barqaror normativlar asosida taqsimlash mahalliy byudjetlar daromadlarini barqaror shakllantirish, byudjet parametrlarini kelishuvchilik amaliyoti asosida shakllantirishdan voz kechish, boqimandalikni bartaraf etish va mahalliy hokimiyat organlarining soliq tushumlarini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini ko’tarish, soliq bazasini kengaytirish, byudjet boqimandalarini qisqartirish nuqtai nazaridan bir muncha qulay va samaralidir: - Xarajat vakolatlarini taqsimlashning aniq tartibi yo’qligi byudjet taqchilligini keyingi quyi tabaqaga yuklashga, ayrim xarajatlarni qirqib qolinishi va samarasiz moliyalashtirilishiga zamin yaratadi, markazdan mahalliy byudjetlar tuzilishi va ijrosi ustidan qat’iy nazorat mavjud bo’lishiga qaramasdan, mas’uliyatni va hisobdorlikni kamaytiradi; - Mahalliy byudjetlarga tashqi va ichki bozorlarda zayomlashtirish huquqini berish moliyaviy bozorlarni rivojlantirishni, xuquqiy tartibga solish mexinizmini, vositalarini va tamoyillarini ishlab chiqishni va joriy etishni, byudjet hisoboti va nazoratini kuchaytirishni talab etadi. Zamonaviy byudjet tizimi va byudjet tuzilishini shakllantirishning, mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirish maqsadida byudjetlararo munosabatlarning sifat jihatdan yangi tizimini vujudga keltirishning va ular shakl-usullarini optimal muvofiqlashtirishning yangi konstruktiv yondashuvlarini qidirib topish xozirgi sharoitdagi jaxon moliyaviy inkirozi sharoitida O’zbekiston Respublikasini iktisodiyotini tobora mustahkamlash jarayonini barqarorlashtirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: «O’zbekiston», 2009. 37 b. 2. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonuni. Davlat moliya tizimi. Normativ-xuquqiy hujjatlar to’plami. 1-jild.-T.: «O’zbekiston», 2001. 63-96 b. 3. O’zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida"gi qonuni. Davlat moliya tizimi. Normativ-huquqiy hujjatlar to’plami. 1- jild.T.:«O’zbekiston»,2001. 43-59 b. 4. O’zbekiston Respublikasinkng «Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari to’grisida»gi qonuni,-T.: «O’zbekiston»,1993. 5. O’zbekiston Respublikasining «Soliq Kodeksi». Davlat moliya - tizimi. Normativ-huquqiy hujjatlar to’plami. 1-jild.-T.: «O’zbekiston» 2001. 98-187 b. 6. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. –T.: O’zbekiston, 1995. – 296 b. 7. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikni tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O’zbekiston, 1997. – 315 b. 8. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. –T.: O’zbekiston, 2005. – 528 b. 9. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. 14 T. – T.: O’zbekiston, 2006. – 280 b. 10. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. –T.: O’zbekiston, 2008. T.16. – 365 b. 11. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009. – 56. b. 12. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. // – T.: O’zbekiston. 2010. – 80 b. 13. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O’zbekiston. 2011. – 48 b. 14. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009. – 120 b. 15. Abruev U. Ta’minotchi, byudjet tashkiloti va g’aznachilik: davlat xaridorlarini amalga oshirish jarayonidagi o’zaro munosabat. / Soliq solish va buxgalteriya xisobi. 2008. №10. – B. 29-31. 16. Ahadov A. Kuchli qonunchilik – barqaror iqtisodiyot poydevori. / Bozor, pul va kredit. 2008. № 1. – B. 12-20. 17. Jumaev N.X. Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi: mohiyati, sabab-oqibatlari va O’zbekistonga ta’siri. – T.: JIDU. 2009. 56-bet. 18. Malikov T., Xaydarov N., “Davlat byudjeti” o’quv qo’llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007, 84 b.

19. Malikov T., Xaydarov N., “Byudjet daromadlari va xarajatlari” o’quv qo’llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007 y, 245 b. 20. Malikov T., Xaydarov N., “Byudjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni” o’quv qo’llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 y, 84 b. 21. Matazimov O. Daromadning ikki tomonlama soliqqa tortilishi muammolari. / Soliq solish va buxgalteriya xisobi. 2008. №10. – B.10-15. 22. Mirzaev J. Mustahkam xuquqiy asos – iqtisodiy rivojlanishning muxim omili. // Bozor, pul va kredit. – Toshkent. 2010. №01. – B. 27-35. 23. Suvanov A. «Mahalliy byudjetlar tizimi va ular ijrosini tashkil etish muammolari». // Soliq to’lovchining jurnali. 2002 y, №9, 24-26-betlar. 24. Suvanov A. «Mahalliy mablag’lar imkoniyatlarini oshirish». // O’zbekiston iqtisodiyot axborotnomasi. 2002 y, №7-8, 55-56-betlar. 25. Suvanov A. «Hududlar byudjet resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish muammolari». // Soliq to’lovchining jurnali. 2002 y, №8, 41- 43-betlar. 26. Korotkova E.M. Antikrizisnoe upravlenie. – M.: INFRA – M, 2010 g. – 260 str. 27. Aleshin V.A., A.I. Zotova. Finansi. - Rostov n/ D: Feniks, 2009 g. – 346 str 28. Barulin S.V. Finansi. – M.: KNORUS , 2011 g. – 640 str. 29. Bodi Z., Merton R. Finansi. – M.: Izdatelskiy dom “Vilyams ”, 2009 g. – 592 str. 30. Brovkina N.D. Kontrol i reviziya. - M.: INFRA – M, 2010 g. – 346 str. 31. Vasilenko G.N. Pravovie osnovi finansovogo kontrolya v Rossii i Evropeyskom Soyuze: - M.: YuNITI – DANA, - 2010 g. – 87 str. 32. Vasileva M.V., Maliy N.A. Finansovaya politika. – Rostova N/D Feniks. 2008. – 220 s. 33. Galitskaya S.V. Finansi. – M.: Eksmo, 2007. – 336 s. 34. Ivanova V.V., Kovalova V.V. Finansi. – M.: TK Velbi, 2008. – 272 s. 35. Ivanyujenko A.B. Gosudarstvenniy i munitsipalniy finansoviy kontrol.(Kniga dlya podkontrolnix i kontrolerov). – SPb.: Nestro – Istoriya, 2010 g.- 398 str. 36. Kadomtseva S.V. Gosudarstvennie finansi. – M.: INFRA – M, 2010 g.- 352 str. 37. Polyaka G.B. Finansi. – M.: Yuniti-Dana. 2008. – 703 s. 38. Pchelintsev O.S., Minchenko M.M. Regionalno’e finansovie resursi v sisteme mejbyudjetnix otnosheniyax.//Finansi, 1999. №10. s 18-20 s. 39. Romanovskogo M.V. Finansi. – M.: Izd. “Visshee obrazovanie ”, 2010 g. – 462 str. 40. Suetin A.A. Mejdunarodnie valyutno – finansovie otnosheniya. – M.: KNORUS, 2010 g. – 440 str. 41. http://www.referat.ru - Referatlar, insholar, kurs ishlari, iqtisod va boshqalar. 42. http://www.bilimdon.uz -O’zbekistonda fan va ta’lim. Virtual bilimlar supermarketi. 43. http://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.

44. http://www.nalog.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi 45. http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi

O'xshashlar

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish

Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati