Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

748.15234375 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish MUNDARIJA betlar KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kichik biznes sub’ektlarini moliyalashtirishning I bob. iqtisodiy ahamiyati va nazariy asoslari…………… Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik 1.1 biznes va uning iqtisodiy ahamiyati……………………. 1.2 Kichik biznes faoliyatining tashkiliy huquqiy asoslari Xorijiy mamlakatlarda kichik biznes faoliyatining 1.3 iqtisodiyotda tutgan o’rni va moliyalashtirish tajribasi Kichik biznesni moliyalashtirishning amaliy II bob. ahamiyati………………………………………………. Tijorat banklari tomonidan kichik biznes korxonalarini 2.1 kreditlash amaliyoti…………………………………….. Kichik biznes korxonalarini kreditlash “Agrobank” 2.2 OATB misolida………………………………………… Kichik biznesni moliyalshtirishning III bob. takomillashtirish istiqbollari…………………………. XULOSA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI. . . . . . . . . . . .

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda yurtimizda yuqori sur’atlarda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, aholi bandligini oshirish, ichki bozorni milliy mahsulot bilan ta’minlash borasida, bozor o’zgarishlariga tez moslashuvchan soha - kichik biznesning o’rni muhimdir. Ayni vaqtda iqtisidiyotimizning izchil rivojlanishini ta’minlovchi sohalardan biri bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini moliyaviy qo’llab quvvatlash va ularning faoliyatini yanada rivojlantirish maqsadida kichik biznes korxonalariga kreditlar ajratish davlatimiz iqtisodiyotida eng dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Hozirda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyalashtirish maqsadida tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlat ajratilmoqda, qolaversa, xalqaro kredit liniyalari, budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari hisobiga ham bu soha moliyalashtirilmoqda. Yildan yilga mamlakatimizda tadbirkorlik muhitining ijobiy natijalarga erishishi, berilayotgan imtiyozlar, tadbirkorlik sub’ektlarining bu sohaga bo’lgan qiziqishni yanada orttirmoqda, bu esa o’z navbatida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Bitiruv malakaviy ishining o’rganilganlik darajasi. Kichik biznesni moliyalashtirish bo’yicha o’zining muhim hissalarini qo’shgan xorijlik olimlar qatoriga K. Siropolis Nikolas, Den Shtaynxoff, Djon Berdjes va rus iqtisodchi olimlaridan V. Ya. Gorfinkel, O. I. Sosnauskin, T. Yu. Sergeev, Ye. V. Pimenov, Ye. Yu. Loginova, O.D. Pryanina, A. D. Sheremet va boshqalarni alohida ta'kidlab o’tish lozim. Ushbu muammolar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi kichik biznesni kreditlash tahlili asosida ilmiy tadqiqot olib borgan iqtisodchi olimlar sifatida M. Toshxo’jaev, M. Solihov, B. Berdiyorov, B. Mamatov, E. Nosirov, K Sharifxo’jaeva, A. Madraimov, B. Irisov, R. Yusupov, R. Xodjaev, A. Egamberdiev, N. Raxmatinnayeva, Sh. Shoyusupov, U. Azizov, J. Norboyevlarni ko’rsatish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsad vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini 2

moliyalashtirish bo’yicha hozirda mavjud nazariy va amaliy bilimlarni o’rganish va mustahkamlash, kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish sohasida mavjud imkoniyatlar va muammolarni ularning hozirgi holatini tahlil qilgan holda o’rganish va bu holatlar yuzasida amaliy tavsiyalar berish. Ushbu asosiy maqsadga muvofiq quyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan: ü kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashning zarurligi va uning ahamiyatini ko’rsatish; ü kichik biznesni moliyalashtirishning xorij tajribasini o’rganish;  asosiy moliyalashtirish manbalarini aniqlash; ü amaldagi kichik biznes korxonalarini moliyashtirish tartibini tahlil qilish hamda taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mazkur bitiruv malakaviy ishining o’rganish ob’ekti kichik biznes faoliyati hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti esa kichik biznes korxonalarining moliyalashtirilish jarayoni. Mavzuning nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishini nazariy jihatdan tadqiq qilishda O’zbekiston Respublikasi va xorijiy mamlakatlar kichik biznes sohasining rivojlanishini aks ettiruvchi statistik materiallar, tijorat banklarining yillik hisobotlari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shu sohaga taalluqli bo’lgan me'yoriy hujjatlari hamda ilmiy jurnal va ro’znomalarda chop etilgan maqolalardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, bayon qilingan fikrmulohazalar, tahlil qilingan materiallar, xulosa va takliflardan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish sohasiga oid ishlanmalarda ma’lumot manbasi sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati, 6 jadval, 9 diagramma va 2 chizmadan iborat. 3

I BOB. KICHIK BIZNES SUB’EKTLARINI MOLIYALSHTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI VA NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes va uning iqtisodiy ahamiyati O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, Prezidentimiz Islom Karimov tashabbuslari bilan, “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish” deb ataluvchi o’z taraqqiyot yo’lini belgilab oldi. Davlatimiz miqyosida har yili amalga oshirilayotgan islohotlar va ishlarning tub mohiyati, maqsad-muddaosini aynan yurtimiz obodligi, hayotimiz farovonligi tashkil etadi. Ana shunday yurtimizni obod, hayotimizni farovon qiluvchi sohalardan biri, bugungi kunda kichik biznesdir. Chunki kichik biznesning iqtisodiyotimiz rivojidagi hissasi beqiyosdir. Fikrimiz dalili sifatida Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi so’zlarini keltirish maqsadga muvofiq: “Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o’zining iqtisodiyotimizdagi o’ta muhim va salmoqli hissasi, roli va ta’siri, sodda qilib aytganda, boshqa hech bir soha va yo’nalish o’rnini bosolmaydigan katta ahamiyati bilan davlat va jamiyatimiz rivojida alohida o’rin egallaydi. Bu sohani rivojlantirmasdan, unga tegishli rag’bat va ko’mak bermasdan, imtiyoz yaratmasdan turib biz iqtisodiyotimizni kelajagini ta’minlay olmaymiz.” 1 Haqiqatan ham bugungi kunda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, aholi bandligini oshirish, ichki bozorni milliy mahsulot bilan ta’minlash borasida, bozor o’zgarishlariga tez moslashuvchan soha kichik biznesning o’rni muhimdir. Mulkdorlarning o’rta sinfini shakllantirish, ichki bozorni raqobatbardosh va sifatli mahsulotlar bilan to’ldirish, yangi ish o’rinlarini yaratish va shu asosda aholi daromadlarini ko’paytirish va farovonligini oshirishning muhim omili, mamlakat taraqqiyoti yo’lidagi faol 1 Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.”Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom etttirish-taraqiyotimizning muhim omilidir.” 2010 yil, 8 dekabr. “Ma’rifat” gazetasi 4

harakatlantiruvchi kuch sifatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish bo’yicha aniq maqsadga yo’naltirilgan keng chora-tadbirlar kompleksini amalga oshirish maqsadida yurtimizda qator ishlar amalga oshirilmoqda. Dunyo tajribasi ko’rsatishicha, kichik biznes iqtisodiy o’sishni ta’minlashda muhim o’rin tutgani sababli, mamlakatlarning iqtisodiyotida muhim o’rin egallaydi. Shu sababli kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash va rivojlantirishni rag’batlantirish Respublikamizni ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishining asosiy ustuvor yo’nalishlaridan biri qilib belgilangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 19-yanvarda o’tkazilgan yig’ilishida belgilab berilgan 2012-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida respublikamizda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi hamda yuqori iqtisodiy o’sish ta’minlandi. 2012-yilda O’zbekistonda 96,6 trln. so’mlik YaIM ishlab chiqarilib, uning real o’sishi 2011-yilga nisbatan 8,2 % ni tashkil qildi. Iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlari: · Iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o’zgartish va diversifikatsiya qilish bo’yicha tegishli chora-tadbirlarning amalga oshirilayotganligi; · Faoliyat yuritayotgan korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayat jihozlash hamda zamonaviy, yuksak texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarishni tashkil etish borasida faol investitsiya siyosatining yuritilayotgani; · Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, raqobatni kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilgan dasturiy vazifalarning o’z vaqtida bajarilayotganligi; 5

· Real sektor korxonalarini qo’llab quvvatlash maqsadida iqtisodiyotda soliq yukuni pasaytirish va boshqa qator imtiyozlarning joriy etilayotganligi; · Moliya-bank tizimiga berilayotgan e’tibor va uning natijasida sohaning barqaror rivojlanib borayotganligi evaziga erishilmoqda. 2012-yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish umumiy hajmi 2011-yilga nisbatan 7,7 % ga oshdi va 50,7 trln. so’mni tashkil etdi. Sanoatda yuqori o’sish sur’atlari kuzatilib, oziq-ovqat sanoati 6,5 %, mashinasozlik va metallni qayta ishlash 12,4 %, qurilish materiallari 11 %, yengil sanoat 12 %ga o’sgan. Mamlakatimizda biznesni yuritish bilan bog’liq barcha jarayonlarni yanada liberallashtirish, soddalashtirish va arzonlashtirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznesning respublikamiz iqtisodiyotidagi tutgan o’rni tobora mustahkamlanib bormoqda. 2012-yil kichik biznes sub’ektlariga tegishli ishlab chiqarish korxonalari va mikrofirmalar soni 23,3 mingtaga o’sib, 2013-yil 1-yanvar holatiga 219,4 mingtaga (fermer xo’jaliklarini hisobga olmagan holda) yetdi. Kichik biznesning YaIM dagi ulushi 54,6 % ni tashkil etdi. O’z navbatida 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida belgilab berilgan vazifalarning bajarishga qaratildi: Ø Iqtisodiy o’sishning barqaror yuqori sur’atlarini, makroiqtisodiy bararorlikni saqlab qolish va mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish;  Iqtisodiyotni va uning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilahni jadallashtirish va ko’lamlarini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash; Ø Yo’l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish;  Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbasi sifatida faol investitsiya siyosatini amalga 6

oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish, zarur ishbilarmonlik muhitini yaratish; Ø Ish o’rinlarini tashkil etish va mamlakat aholisi bandligini ta’minlash hamda aholining hayot darajasi va sifati izchil oshirilishini ta’minlash borasida bank tizimida dasturiy kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. 2 Ushbu ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida e’tirof etilgan soha kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni taraqqiy ettirish, qo’llab-quvvatlashdagi davlatning odilona iqtisodiy siyosati tufayli mamlakatimizda qulay makroiqtisodiy muhit yaratildi. So’zimiz isboti sifatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning YaIMdagi ulushini ko’rishimiz mumkin. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga davlat tomonidan katta e’tibor berilishi hamda qo’llab-quvvatlanishi natijasida uning mamlakat YaIMdagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Xususan, 2000-yilda YaIMning qariyb 31 % i iqtisodiyotning faol rivojlanib borayotgan ushbu sektori ulushiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2008yilda bu ko’rsatkich 48,2 % ni, 2009-yilda 50,1 % ni, 2010-yilda 52,5 % ni, 2011-yilda esa 54 % ni tashkil etdi (1-diagramma) yoki 2000-yilga nisbatan 23 % ga o’sdi. 1-diagramma Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning YaIMdagi ulushi 3 2 “2012 yilda pul-kredit sohasidagi vaziyat va monetary siyosatning 2013 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari” Bozor, Pul va Kredit jurnali, 01/2013(188), 14-bet 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 211-bet 7

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy erkinlik berish bilan tavsiflanadi. Shu jihatdan hozirgi kunda respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Chunki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini rivojlantirish masalasiga davlatimiz iqtisodiy siyosatning strategik vazifasi sifatida qaralmoqda. Kichik biznes kapital taqchilligi sharoitida ko’p mablag’ talab etmaydigan xo’jalik faoliyati sifatida resurslar aylanmasining yuqori sur’atarini ta’minlaydi, iqtisodiyotni qayta qurish, iqtisodiy nobarqarorlik va resurslar cheklanganligi sharoitida ise’mol bozorini shakllantirishva uni to’ldirish muammosini tez hamda tejamli tarzda hal etadi. Kichik korxonalar iste’mol talabining o’zgarishiga darhol moslashadi va shu yo’l bilan iste’mol bozoridagi zaruriy muvozanatni ta’minlaydi. Bugungi kunda bu soha nafaqat iqtisodiyotni rivojlantirishda balki, aholi bandligini va daromadlarini oshirishda ham salmoqli o’ringa ega. Keying yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari sonining yil sayin ortishi sohaning samarali rivojlanayotganidan dalolat beradi. Kichik biznes sohasining iqtisodiyotdagi ahamiyati uning iqtisodiyotda raqobat muhitini ta’minlash, yirik korxonalar uchun mahsulot va xizmatlar yetkazib berish, yangi ish o’rinlarini yaratish va bandlikni ta’minlash, bozor tizimining moslashuvchanligini oshirish, ilmiy-texnikaviy inqilobni jadallashtirish, 8

resurslarni ishlab chiqarishga safarbar etish, soliq tushumlarini hajmini o’sishini ta’minlash, aholi daromadlari darajasini barqarorlashtirish kabi omillar bilan belgilanadi. Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishida, eng avvalo, mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlariyetarli darajadagi rag’batlantiruvchi rol o’ynayotganligi hisoblanadi. Xususan 2010-yilda kichik biznes sub’ektlari uchun belgilangan yagona soliq to’lovi 8 % dan 7 % ga pasaytirilgan bo’lsa, 2011-yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasining 7 % dan 6 % ga kamaytirilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar investitsiya faoliyatining kengayishiga xizmat qildi. Buning natijasida bo’shab qolgan qariyb 80 milliard 300 million so’m mablag’ni ishlab chiqarishni texnologik yangilash va zamonaviy texnika joriy etishga yo’naltirish imkoni paydo bo’ldi. 2012-yilda soliq yukuni, birinchi navbatda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlaridan olinadigan soliq yukini sezilarli darajada kamaytirish belgilanmoqda. Respublikamizda kichik biznes sub’ektlari faoliyatini rivojlantirish maqsadida turli xil moliyaviy vositalar orqali bu sohani qo’llab quvvatlash ustuvor yo’nalish sifatida amal qilib kelmoqda. Kichik biznes sub’ektlari faoliyatini rag’batlantirishda soliq tizimidan foydalanish o’z samarasini bermoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 24dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2011-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ- 1449sonli Qaroriga muvofiq, 2011-yilda iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi korxonalar, mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovining amaldagi 7 % li stavkasi 1 % ga kamaytirilib, 6 % qilib belgilandi. Buning natijasida kihcik biznes sub’ektlari ixtiyoriga davlat budjetiga to’lanishi lozim bo’lgan 80 milliard 300 million so’mlik mablag’ ularning moliyaviy imkoniyatlari kuchaytirish uchun qoldirildi, pirovardida esa ularda ishlab chiqarish hajmi o’sgan holda, yangi ish o’rinlarini yaratishda ushbu 9

sub’ektlarning ulushi oshishi ta’minlandi. 2012-yilda ham kichik biznes sub’ektlari uchun soliq yuki darajasi kamaytirildi, yagona soliq to’lovi stavkasi 6 % dan 5 % ga tushirildi. (2-diagramma) 2-diagramma Kichik biznes sub’ektlari uchun belgilangan soliq stavkalari 4 Diagrammadagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, 1996-2012-yillar mobaynida kichik biznes sub’ektlari uchun belgilangan soliq stavkalari 38 % dan 5 % ga yoki 7,6 martaga qisqartirdi. So’nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo’llab quvvatlashga ham alohida e’tibor berilmoqda. Xususan, 2010-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 2690,2 mlrd. so’m kredit ajratilgan bo’lsa, 2011-yilda esa bu ko’rsatkich 4041 mlrd. so’mni tashkil etdi. Oxirgi yillarda kichik biznes sub’ektlari uchun yagona soliq to’lovi stavkasi yil sayin kamayib borishi kuzatilmoqda. 2012-yil uchun belgilangan soliq stavkasi 1996-yilga nisbatan 7,6 marta, 2000-yilga nisbatan 6 marta, 2005-yilga nisbatan 3 martaga qisqartirilgan. 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 211-bet 10

2012-yil Yurtboshimiz tomonidan “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan oilaviy xususiy tadbirkorlikni qo’llabquvvatlashda soliq tizimining roli yanada oshirildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 30-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2012- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1675-sonli Qaroriga muvofiq, xizmat ko’rsatish sohasida, ayniqsa, sartaroshlik va boshqa shu kabi maishiy xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy belgilangan soliq stavkalari o’rtacha 2 barobar kamaytirildi. Avtomobil transportida yuk tashishga oid xizmatlarni ko’rsatuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy belgilangan soliq stavkalari hududlar bo’yicha unifikatsiya qilindi va qat’iy yagona soliq stavkalari belgilandi. 2012yil uchun ishlab chiqilgan soliq siyosatida kichik biznes sub’ektlariga nisbatan soliq imtiyozlari kengaytirildi, ayrimlarining muddati uzaytirildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi 2006- 2010yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish to’g’risida” gi 2006-yil 17-apreldagi PQ-325-sonli Qarori bilan mikrofirma va kichik korxonalarga berilgan soliq imtiyozlari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mahalliy nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2009-yil 25-oktabrdagi PQ-1050-sonli Qarori bilan berilgan soliq va bojhona imtiyozlari 2014-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi. O’tgan yillar davomida mamlakatimizda soliq yukini yengillashtirish, soliqqa soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va unifikatsiya qilish bo’yicha kichik biznes sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash maqsadida bir qator qo’shimcha soliq va bojhona imtiyozlari berildi. Jumladan, mamlakatimizda yengil va oziq-ovqat sanoatining iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalari, shuningdek, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturida ishtirok etayotgan korxonalar uchun keng ko’lamli qo’shimcha soliq va bojhona imtiyozlari berildi. 11

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 26-yanvardagi “Oziqovqat mahsulotlarini kengaytirish va ichki bozorni to’ldirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1047-sonli qarori bilan 2009yilning 1-iyulidan boshlab go’sht va sut mahsulotlarini sanoat ko’lamida qayta ishlash va tayyor mahsulot ishlab chiqarish borasidagi faoliyat faqat yuridik shaxs shaklida tashkil qilingan tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan amalga oshirilishi go’sht va sutni qayta ishlaydigan korxonalarga o’z mahsulotini avtofurgonlarda aholiga naqd pulda sotish huquqi berildi, bunda naqd mablag’lar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda har kuni inkassatsiya qilinishi shartligi belgilab qo’yildi. Mazkur Qaror bilan 2012-yilning 1- yanvariga qadar bo’lgan davrda asosiy faoliyat turi bo’yicha go’sht va sutni qayta ishlashga ixtisoslashgan mikrofirmalar hamda kichik korxonalarning yagona soliq to’lovi stavkasini 50 % ga kamaytirish, bo’shaydigan mablag’larni ishlab chiqarish korxonalarni texnikaviy qayta jihozlash va modernizatsiya qilishga, shu jumladan, yangi labaratoriyalar barpo etish va mavjudlarini jihozlashga, yangi mahsulot turlari ishlab chiqarishni o’zlashtirishga, shuningdek, xom ashyo bazasini rivojlantirishga maqsadli tarzda yo’naltirish, go’sht va sut yetishtirish hamda ularni qayta ishlashda foydalaniladigan, yurtimizda ishlab chiqarilmaydigan va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro’yhatlarga muvofiq chetdan olib kelinadigan texnologiya uskunalari, ularning ehtiyot qismlari, yordamchi materiallar, tarkibiy qism va komponentlarni bojhona to’lovlari (bojhona rasmiylashtiruvchi yig’imlardam tashqari) to’lashdan ozod qilish kabi soliq va bojhona imtiyozlari berildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 29-yanvardagi “Uy-joy fondini foydalanishga tayyor holda topshirish shartlarida rekonstruksiya qilish va ta’mirlash bo’yicha pudrat ishlarini kengaytirishni rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1051-sonli Qaroriga asosan yangidan tashkil etilayotgan ta’mirlash-qurilish tashkilotlari 2014-yil 1yanvarigacha: 12

- soliqlarning barcha turlarini va davlat maqsadli fondlariga majburiy ajratmalarni to’lashdan ozod qilindi; - Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro’yhatlar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan qurilish texnikasi va kichik mehanizatsiyalash vositalari uchun bojhona to’lovlari to’lashdan (bojhona rasmiylashtiruvchi yig’imlardam tashqari) ozod qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 19-iyundagi “Devorbop materiallar ishlab chiqarishni ko’paytirishni rag’batlantirish va sifatini yaxshilash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1134-sonli Qaroriga asosan: 2009-yilning 1-iyulidan boshlab, 2012-yilning 1-yanvariga qadar bo’lgan davrda maxsus pechlardan foydalangan holda zamonaviy energiya tejaydigan texnologiyalar asosida pishgan g’isht ishlab chiqaruvchi korxonalar barcha turdagi soliqlar, davlat maqsadli jamg’armalariga va maktab ta’limi jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan ozod qilindi. 2012-yilning 1-yanvaridan boshlab, foydali qazilmalarni qazib chiqaruvchi va yer qa’ridan foydalanganligi uchun soliqqa tortiluvchi mikrofirma va kichik korxonalarga pishgan g’isht ishlab chiqarganida yer qa’ridan foydalangani uchun soliq to’lash bo’yicha majburiyatlarni saqlab qolgan holda, yagona soliq to’lovini to’lashga o’tish huquqi beriladigan bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 30-martdagi “Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini rivojlantirishni yanada qo’llab quvvatlash to’g’risida”gi PF-1410-sonli Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini rivojlantirishni rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar” qabul qilingan 2008-yil 1-apreldagi PF-3983-sonli Farmonida nazarda tutilgan uy sharoitida xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’ati buyumlarini ishlab chiqarish bo’yicha yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan band bo’lgan shaxslar tomonidan qat’iy belgilangan soliqni to’lash yuzasidan soliq imtiyozining amal 13

qilish muddati “Hunarmand” uyushmasi a’zolari - yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun 2012-yilning 1-apreligacha uzaytirildi. 2011-yilda ham bu masalalar alohida ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkrolik sub’ektlarida tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi 2011-yil 4-mayda qabul qilingan PF-4296-sonli Farmoni kichik biznes sub’ektlari faoliyatining davlat tomonidan yanada qo’llab-quvvatlanishining muhim huquqiy asosi sifatida katta ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu Farmonga muvofiq, yangi tashkil qilingan kichik biznes sub’ektlarining moliya-xo’jalik faoliyati ular davlat ro’yhatiga olingan paytdan boshlab dastlabki uch yil mobaynida rejali soliq tekshiruvidan o’tkazilmaydi. 2011-yilning 1-aprelidan to 2014-yilning 1apreligacha bo’lgan davrda soliqlarni va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’lab kelayotgan, shuningdek, ishlab chiqarish sur’atlarining barqaror o’sishi va rentabelligini ta’minlayotgan kichik tadbirkorlik sub’ektlarining moliya-xo’jalik faoliyatini soliq sohasida tekshirish taqiqlab qo’yildi. Kichik tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini soliq sohasida tekshirish muddatlarini qonun hujjatlarida ularni o’tkazish ko’zda tutilgan maksimal muddatdan, ya’ni 30 kalendar kunidan ortiq muddatga uzaytirilishiga yo’l qo’yilmaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi 2011-yil 24-avgustda qabul qilingan PF-4354-sonli Farmoniga muvofiq, 2011-yilning 1-oktabridan boshlab soliqlar, bojhona bojlari va yig’imlari, shuningdek, boshqa majburiy to’lovlarni to’lash muddatlarini buzgani sababli penya miqdori kechiktirilgan har bir kun uchun penyani hisoblash tartibi saqlangan holda, uning amaldagi miqdoriga nisbatan uchdan bir qismga kamaytirildi; yuridik shaxslarga tekshiruvlar natijalari bo’yicha qo’shimcha hisoblangan soliq va boshqa majburiy to’lovlarni, shuningdek moliyaviy sanksiyalarni undirish to’g’risida qaror qabul qilingan kundan boshlab olti oy mobaynida teng ulushlarda to’lash huquqi belgilandi. 14

Bugungi kunda respublikamizdagi ustuvor yo’nalishlardan biri - aholi bandligini oshirish, ishchi kuchidan maqsadli foydalanish, foydali mehnatga layoqatli aholining ilmiy salohiyatini oshirishga qaratilmoqda. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning aholi bandligini ta’minlashdagi roliga alohida e’tibor berib, “Hisobot yilida yangi ish o’rinlari tashkil etish orqali aholi bandligini ta’minlash masalasini hal qilish ham e’tiborimiz markazida bo’ldi. Hududiy bandlik dasturlarining amalga oshirilishi natijasida yaratilgan 1 millionga yaqin ish o’rnining 68 % dan ko’prog’i qishloq joylarda tashkil etildi. Ta’kidlash joizki, yangi ish o’rinlarining 64 % dan ortig’i kichik biznes, xususiy tadbirkorlik va fermerlik rivojini rag’batlantirishni yanada kuchaytirish, xususan ularga yangi imtiyoz va preferensiyalar berish, 28 % dan ziyodi esa yangi korxonalar tashkil etish, kasanachilikniong turli shakllarini kengaytirish hisobidan yaratildi” 5 , - deb alohida ta’kidlandi. So’nggi yillarda kichik biznes sub’ektlarining mamlakatimizda yangi ish o’rinlarini tashkil qilish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatidagi natijalari salmoqli bo’lib bormoqda. 1-jadval O’zbekistonda yangi ish o’rinlarini yaratishda kichik biznes sub’ektlarining ulushi 6 Ko’rsatkichlar nomi 2008 2009 2010 2011 Yangidan tashkil etilgan ish o’rinlari, ming kishi 661 940,5 950 1000 Shu jumladan: 5 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqicga ko’taradigan yil bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosisy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi// Xalq so’zi, 2012 yil 20 yanvar № 14 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 217-bet 15

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda, ming kishi 374,3 391,8 600 640 % hisobida 57,0 41,7 65 64 Jami iqtisodiyotdagi band bo’lganlar soniga nisbatan ulushi, % hisobida 72,7 74,2 74,3 74,8 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2010-yilda mamlakatimizda jami 950 mingdan ortiq yangi ish o’rinlari tashkil etilgan bo’lsa, shundan qariyb 600 minggi kichik biznes hissasiga to’g’ri kelgan. 2011-yilda esa bir milliondan ortiq yangi ish o’rinlari yaratildi. Ta’kidlash joizki, yangi ish o’rinlarining 64 % dan ortig’i kichik biznes, xususiy tadbirkorlik va fermerlik rivojini rag’batlantirishni yanada kuchaytirish, xususan ularga yangi imtiyoz va preferensiyalar berish, 28 % dan ziyodi esa yangi korxonalar tashkil etish, kasanachilikning turli shakllarini kengaytirish hisobidan yaratildi. 2011-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida mamlakatimizning iqtisodiyotida band bo’lgan jami aholining 74,8 % i faoliyat ko’rsatdi. Quyidagi diagrammadagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, kichik biznes sub’ektlarining bandlikdagi ulushi 2000-yilda 49,7 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2011-yilda bu ko’rsatkich 74,8 % ga yetdi yoki 2000-yilga nisbatan 25,1 % ga ko’paydi.bu esa kichik biznes sub’ektlarining aholi bandligini ta’minlash va yangi ish o’rinlarini tashkil qilishdagi muhim o’rin egallashini ko’rsatmoqda. 3-diagramma Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bandlikdagi ulushi 7 7 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 217-bet 16

Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida “…O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan ma’qullangan 2012-yilda ish o’rinlari yaratish va aholi bandligini ta’minlash dasturi barchamizning diqqat markazimizda turishi zarur. Ushbu dasturga binoan 967 mingdan ziyod ish o’rni yaratish, ularning qariyb 600 minggini qishloq joylarda tashkil etish ko’zda tutilmoqda. Bunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish hisobidan 480 mingdan ziyod kishini ishga joylashtirish, korxonalar bilan hamkorlikda mehnat shartnomalari asosida kasanachilikning turli shakllari, shuningdek, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali 210 mingdan ortiq kishining bandligini ta’minlsh rejalashtirilgan. Kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar bitiruvchilarini ishga joylashtirish masalasi doimo jiddiy e’tibor markazida bo’lib kelgan. Bu yil yurtimizda 516 ming nafardan ziyod o’quvchilar kollej va litseylarni tamomlaydi. Ularning aniq qayerga ishga joylashishini hozirdan aniq belgilab olish, korxonalar bilan aniq ishlab chiqarish amaliyotini o’tash va undan so’ng ishga qabul qilish bo’yicha shartnomalarning o’z vaqtida tuzilishini ta’minlashda bunday masalalarni alohida nazoratga olish lozim” 8 - deb ta’kidladi. 17

Statistik ma’lumotlar ko’rsatishicha, bugungi kunda respublikamizda jami band bo’lganlarning 20 % i davlat, 80 % i nodavlat, shuningdek, 74 % i xususiy sohada mehnat qilmoqda. Ushbu statistik raqamlar tahlili davlat korxonalarida ishlovchilarning soni qisqarib, xususiy sohada bandlikning ortishi yuz berayotganligini ko’rsatadi. Bu esa Respublikamiz hukumati tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berilishi, shuning asnosida aholining bandligini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning izchillik bilan amalga oshirilayotganidan dalolat beradi. 8 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqicga ko’taradigan yil bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosisy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi// Xalq so’zi, 2012 yil 20 yanvar № 14 Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida mamlakat aholisining ish bilan bandligi darajasini oshirish va mehnat bozorini tartibga solish sohasidagi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ishlar amalga oshirilmoqda: · Iqtisodiyotni rivojlantirish negizida yangi ish o’rinlari yaratilmoqda; · Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng imkoniyatlar ochilib, bu faoliyat qizg’in qo’llab-quvvatlanmoqda; · Aholining mehnat faolligini, oilaviy ijara, dehqon va fermer xo’jaliklarini rivojlantirish negizida aholining o’zini-o’zi ish bilan band qilish darajasi oshmoqda; · Aholining ish bilan bandligi va mehnat bozori takomillashtirilmoqda. Buning uchun zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarni tugatish yoki ixtisosini o’zgartirish ishlari olib borilmoqda. Ishchi kuchiga talabning ortishi bo’yicha tadbirlardan eng asosiysi iqtisodiyot tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishdir. Bunga, eng avvalo, mulkchilik shakllarini rivojlantirish, mehnat unumdorligini oshirish, yangi ish joylarini yaratish, ish vaqtidan unumli foydalanish, ishlovchilarning moddiy va ma’naviy manfaatdorligini ko’tarish, soliqlarni oqilona belgilash orqali erishiladi. Muhim iqtisodiy tadbirlar majmuasiga qayta ishlash sanoati va xizmat ko’rsatish sohalarida yangi ish joylarini yaratish, ishlab chiqarishni 18

kengaytirishga davlat tomonidan imtiyozli kreditlar berish, ilg’or texnologiyalarni tadbiq etish, bozor sharoitida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi va qayta ishlash sanoati tarmoqlarining asosiy mahsulotlariga davlat buyurtmasini belgilash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va ijtimoiy ishlarni mablag’ bilan ta’minlash kiradi. Bu tadbirlar qo’shimcha ish joyini tashkil qilishda eng kam investitsiyani nazarda tutadi va ishchi kuchiga talabni oshirishda muhim o’rin egallaydi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini mablag’lar bilan ta’minlashning manbalari bo’lib, mahalliy budjet, bandlikka ko’maklashish jamg’armasi mablag’lari hamda xususiy tadbirkorlarning shaxsiy jamg’armalari xizmat qiladi. Respublikamizda mehnat birjasi va bandlik xizmatining boshlang’ich tashkilotlari tashkil etilib, ular ishsizlik va bo’sh o’rinlar miqdori va tuzilishinining hisob-kitobi, tahlili, kelajagi, band bo’lmagan aholini ishga joylashtirish va qayta o’qitish, bandlikka ko’maklashish jamg’armasini tashkil qilish va sarflash ishlari bilan shug’ullandilar. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik doirasida imtiyozli kreditlarni ajratish yo’li bilan yangi ish joylarini yaratishga muayyan moliyaviy yordam ko’rsatildi. Iqtisodiyot tarmoqlarida, ayniqsa qishloq xo’jaligida tarkibiy islohotlar amalga oshirilib, hodimlar va ish beruvchilar o’rtasida ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari yaratildi. Aholi bandligini ta’minlash jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. O’zbekistonda aholini ish bilan ta’minlashni yanada yaxshilash va uning farovonligini oshirishning eng muhim yo’nalishi sifatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko’rsatish va kasanachilik sohalarini qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishni rag’batlantirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi paytda O’zbekistonda yoshlarni ish bilan ta’minlash va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi uchun keng sharoitlar yaratilmoqda. Ayniqsa, kasb- hunar kollejlari bitiruvchilarini ish bilan ta’minlashga alohida e’tibor 19

qaratilmoqda. Kollejlar va korxonalar o’rtasida bitiruvchilarning ishlab chiqarish amaliyotini o’tashi va kelajakda mazkur korxonalarda ishga joylashishi bo’yicha shartnomalar tuzish yo’lga qo’yildi. Mazkur kelishuvlar asosida 2011-yilda 390 mingdan ortiq bitiruvchi ish bilan ta’minlandi. 2012-yilda mamlakatimizda 967,5 ming ish o’rinlari yaratilgan bo’lib, shundan, yangi ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushirish, mavjud korxonalarni kengaytirish va quvvatlarini yangilash hisobidan 57,9 ming ish o’rni kichik korxonalar va mikrofirmalarni tashkil qilish hisobidan 365,9 ming ish o’rni, yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 117,2 ming ish o’rni, uy mehnati va kasanachilikni rivojlantirish hisobidan 217,2 ming ish o’rni, fermer va dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish hisobidan 122,7 ming ish o’rni, ishlab chiqarish, bozor va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hisobidan 73 ming ish o’rni, ishlamasdan turgan korxonalar faoliyatini tiklash hisobidan esa 13,6 ming ish o’rni yaratildi. 2-jadval O’zbekiston Respublikasida 2011-2012-yillarda yangi ish o’rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlash dasturi (ming kishi ) 8 T/r Yo’nalishlar 2011 2012 Ish o’rinlarini tashkil etish, jami 956,2 967,5 Shu jumladan quyidagilar hisobidan: 1. Yangi ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushirish, ishlab turgan korxonalarni kengaytirish va modernizatsiya qilish 57,5 57,9 2. Kichik korxonalar va mikrofirmalarni tashkil etish 365,8 365,9 3. Yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish 111,9 117,2 4. Kasanachilikning barcha shakllarini tashkil etish 216,1 217,2 5. Fermer va dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish(parrandachilik,baliqchilik, asalarichilik) 122,4 122,7 8 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 221-bet 20

6. Ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmasini rivojlantirish 72,9 73,0 7. Ishlamayotgan korxonalar faoliyatini tiklash 9,6 13,6 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi o’rni ham asta-sekin kengayib bormoqda. Uning mamlakatimiz eksport hajmidagi ulushi 2011-yilda 18,8 % ni tashkil etib, bu ko’rsatkich 2000-yilga nisbatan 8,6 % ga ko’pdir. Kichik biznes sub’ektlarining asosiy eksport mahsulotlarini qishloq xo’jaligi, to’qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnik ishlab chiqarish mahsulotlari, xalq amaliy san’ati buyumlari tashkil etadi. Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish eng ustuvor vazifalardan biri sifatida e’tirof etildi. Aynan kichik biznes sohasi ham milliy mahsulotlarimizni ishlab chiqarish orqali ichki bozorimizni to’yintirish va o’z navbatida milliy, raqobatbardosh mahsulotlarimizni jahon bozoriga olib chiqib, yurtimiz eksport salohiyatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. 4-diagramma Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning eksportdagi ulushi 9 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 215-bet 21

Iqtisodiyotimizning turli sohalarini rivojlantirishda o’z o’rniga ega bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga yurtimizda juda katta e’tibor qaratilmoqda. Ushbu soha bo’yicha bir qancha davra suhbatlari, seminarlar, konferensiyalar o’tkazilib kelinmoqda. Ana shunday yirik tadbirlardan biri 2012- yilning 12-14-sentabr kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan “O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiya bo’ldi. Konferensiyada jahonning ko’plab mamlakatlaridan tashrif buyurgan mehmonlar, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot bankining vakillari, yetakchi olim va mutaxassislar, biznesmenlar, umuman dunyoning 45 ta mamlakatidan vakillar qatnashdilar. Konferensiyadagi nutqlarini Prezidentimiz Islom Karimov quyidagi so’zlar bilan boshlab berdilar: “Bugungi anjuman uchun “O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati” degan mavzuning tanlanishi bejiz emas. Bu, birinchi navbatda, O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab iqtisodiyotning ushbu tarmog‘ini jadal rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berilgani bizga eski mustabid, rejali-taqsimot 22

tizimidan qolgan inqirozning o‘ta o‘tkir muammolarini hal etishda eng muhim omil, ta’bir joiz bo‘lsa, lokomotiv bo‘lib xizmat qilgani bilan bog‘liq.” 10 Konferensiyada, aynan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz salbiy oqibatlari chuqurlashib borayotgan bir sharoitda aynan bu sohani rivojlantirish bizning mamlakatimiz uchun naqadar muhim ekanligi ta’kidlab o’tildi. Bu konferensiya davomida inqirozning salbiy oqibatlarini yumshatish va bartaraf etishning muhim omili bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida yurtimizda to’plangan tajriba borasida turli mamlakatlardan tashrif buyurgan vakillar bilan fikr almashish asosiy vazifa sifatida aytib o’tildi. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida YaIMning 80 % i va mehnatga layoqatli aholining kamida 70 % i iqtisodiyotning ushbu sektoriga to’g’ri kelishi, dunyo bo’yicha bu sohaning qanchalik ahamiyatini belgilab beradi. Konferensiyada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirshni muhim ustuvor yo’nalish sifatida belgilash aynan qaysi omillarga asoslangan holda belgilanganligi xususida so’z bordi. Konferensiyada ta’kidlanishicha birinchidan , jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyotning muhim tarkibini tashkil qiluvchi tarmoq bo‘lgan kichik biznes ichki bozorni zarur tovar va xizmatlar bilan to‘ldirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kichik biznes nafaqat iqtisodiyotdagi ma’lum bir bo‘shliqlarni to‘ldiradi, balki uni diversifikatsiya qilish va barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni ta’minlashda o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik aholi bandligi va daromadining o‘sishini ta’minlashda, muhim ahamiyat kasb etishini quyidagi raqamlar orqali bilishimiz mumkin. Agar 2005-2011-yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotida 5 milliondan ortiq yangi ish o‘rni tashkil etilgan bo‘lsa, ularning 60 % dan ortig‘i kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hissasiga to‘g‘ri keladi. Buning natijasida hozirgi vaqtda mamlakatimizda ish bilan band bo‘lgan jami aholining 75 % dan ko‘prog‘i ushbu sohada mehnat qilmoqda. 10 “O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati” mavzuidagi xalqaro konferensiya, manba www.uza.uz 23

Ikkinchidan, tuzilishiga ko‘ra ixcham, qarorlar qabul qilishda tezkor va harakatchan, yangi tartib-qoidalarni qisqa muddatda o‘zlashtiradigan kichik biznes jahon va mintaqalar bozorlaridagi talab va kon’yunktura o‘zgarishlariga ancha tez moslashadi. Uchinchidan, kichik biznesni tashkil qilish va yuritish katta xarajat hamda kapital qo‘yilmalarni talab etmaydi. Bu esa ishlab chiqarishni tez va oson modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik qayta jihozlash, yangi turdagi mahsulotlarni o‘zlashtirish, ularning nomenklaturasini muntazam yangilab borish va raqobatdoshligini ta’minlash imkonini beradi. To‘rtinchidan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining tahdid va salbiy oqibatlariga yirik korxonalarga nisbatan ushbu sohaning bardosh bera olish qobiliyati ancha yuqoridir. Faqat kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish hamda ushbu sohaning mamlakatimiz iqtisodiyotida ustuvor mavqega ega bo‘lishi natijasida yurtimiz 2008-2009-yillarda global inqirozning salbiy oqibatlarini ortiqcha qiyinchilik va talofatlarsiz yengib o‘tish, ishlab chiqarishni jahon bozori kon’yunkturasi o‘zgarishlarini hisobga olgan holda qisqa muddatlarda qayta tashkil etishga muvaffaq bo‘ldi. Sanoatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tarmog‘ining o‘sish sur’atlari 2008-2009-yillarda o‘rtacha 23-24 % ni, xizmatlar va servis sohasining o‘sish sur’atlari esa 15-16 % dan kam bo‘lmagan ko‘rsatkichni tashkil etdi. Beshinchidan, kichik tadbirkorlik nafaqat daromad manbai, balki odamlarning ijodiy va intellektual qobiliyatini ro‘yobga chiqarish vositasi hamdir. Mazkur soha har bir kishiga o‘z iste’dodi va imkoniyatlarini namoyon etish uchun zamin tug‘dirmoqda, shu tariqa tashabbuskor, omilkor, mustaqil faoliyat yurita oladigan, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishga qodir insonlar toifasini shakllantirishga xizmat qilmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o‘rta sinfni shakllantirish uchun muntazam kengayib borayotgan baza bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘rta sinf esa, ma’lumki, har qanday demokratik jamiyatning asosi bo‘lib hisoblanadi. 24

Bugungi kunda aynan shu sohani rivojlantirish hisobidan jamiyatdagi ijtimoiysiyosiy va sotsial-iqtisodiy barqarorlikdan manfaatdor bo‘lgan, mamlakatimizni taraqqiyot va demokratik islohotlar yo‘lidan rivojlantirishda faol kuch bo‘lib maydonga chiqayotgan ijtimoiy qatlam shakllanmoqda. Tarixga nazar tashlasak, 20 yil avval O‘zbekistonda xususiy tadbirkorlik deyarli yo‘q edi, bugun esa mavjud barcha xo‘jalik sub’ektlarining 90 % dan ortig‘ini kichik biznes korxonalari tashkil etadi. Hozirgi kunda YaIMning 54 % i, ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 22 % i va qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 98 % i aynan shu soha hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mamlakatimiz tarixida azal-azaldan xususiy tadbirkorlik muhim o‘rin tutib kelgani ko‘p jihatdan kichik biznesning jadallik bilan rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Ajdodlarimizdan meros bo‘lgan tadbirkorlik an’analari, ota- bobolarimizning asrlar davomida o‘z yeri, o‘z mulki va kasb-korini e’zozlab, qadrlab, har tomonlama asrab-avaylab kelgani o’zbek xalqining aynan tadbirkorlikka, ishbilarmonlikka bo’lgan qobiliyatini belgilab beradi. O‘tgan asrning 90-yillari boshlaridayoq konstitutsiyaviy norma va tamoyillar asosida qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida”, “Mulkchilik to‘g‘risida”gi qonunlar qisqa muddatda sanoat, savdo, umumiy ovqatlanish va xizmatlar sohalaridagi o‘n minglab, yuz minglab davlat mulki bo‘lgan ob’ektlarni xususiy mulkka aylantirish uchun sotish, mulkni ijaraga berish prinsiplarini birinchi navbatda qishloq xo‘jaligida joriy etish imkonini yaratdi. Mamlakatimizda 2000-yilda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda asosiy rol o‘ynadi. Ushbu qonunda fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishi uchun barcha asosiy kafolat va shartlar mustahkamlab qo‘yilgan, tadbirkorlik va biznes sub’ektlarining huquqlari hamda qonuniy manfaatlari muhofaza etilgan. Soliqqa tortish masalasi doimiy ravishda davlatimiz e’tibori markazida bo‘lib kelmoqda. Faqat 2005-yildan 2012-yilgacha bo‘lgan davrda mikrofirma 25

va kichik korxonalar uchun aylanma mablag‘dan olinadigan yagona soliq to‘lovi stavkasi 2,5 barobar kamaytirilib, 13 % dan 5 % ga tushirildi, xalq amaliy san’ati va oilaviy biznes ob’ektlari esa umuman soliqqa tortilmaydi yoki eng kam stavka bo‘yicha soliqqa tortiladi. Alohida e’tiborga molik jihati shundaki, davlatimizda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida ko‘pgina davlatlar kabi inqirozga qarshi dasturlar doirasida soliq stavkalarini nafaqat oshirmaslik , balki aksincha, kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasini kamaytirish asosiy vazifa sifatida e’tirof etilib, haridorgir bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarni 5-7 yilga soliq to‘lovidan ozod qilindi, ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilaydigan, modernizatsiya qiladigan korxonalarni esa bojhona to‘lovlaridan butunlay ozod qilindi. Faqat 2011-yilning o‘zida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga berilgan soliq imtiyozlarining umumiy miqdori 500 million dollardan oshdi. Korxonalar ushbu mablag‘ning 35 % ini ishlab chiqarishni kengaytirish va modernizatsiya qilishga, 25 % ini ishchilarni rag‘batlantirishga yo‘naltirildi. Faqat 2011-yil yakunlariga ko‘ra, ushbu tarmoqni rivojlantirish va rag‘batlantirishga mamlakatimiz banklari tomonidan 2,5 milliard dollarga teng qiymatdagi kreditlar ajratildi, bu berilgan umumiy kreditlar hajmining 26 % ini tashkil etadi. Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Islom taraqqiyot banki kabi xalqaro moliya institutlari, BMT tuzilmalari, Arab Muvofiqlashtirish guruhi mamlakatlari, Janubiy Koreya, Xitoy, Germaniya hukumatlari, boshqa davlatlar va tashkilotlar tomonidan bu borada ko‘rsatilayotgan katta yordami o’z natijasini ko’rsatmoqda. Mazkur davlatlar va tashkilotlar tomonidan o‘tgan yillar davomida iqtisodiyotimizning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tarmog‘ini moliyalashtirish uchun 1,5 milliard dollardan ortiq kredit resurslari ajratildi. Konferensiyada yana xorijdan tashrif buyurgan mehmonlar, mutaxassislar, olimlar yurtimizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji, uning iqtisodiyotimizda tutgan o’rni haqida qator ijobiy fikrlarni bildirib o’tdilar. 26

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi iqtisodiyotimizni modernizatsiya qilish sharoitida, iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirish, aholini ish bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali ichki bozorimizni milliy mahsulotlar bilan to’ldirishda o’zining muhim o’rniga ega, shunday ekan, sohani rivojlantirish, uning iqtisodiyotimizda o’rni va rivojini yanada mustahkamlash davlatimiz dasturlarining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi. 1.2. Kichik biznes faoliyatining tashkiliy huquqiy asoslari. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining mamlakat iqtisodiyoti rivojida naqadar muhim ekanini yuqorida ko’rib o’tdik. Endigi masala kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy va huquqiy asoslari bilan tanishib chiqish. Kichik biznes faoliyatining tub mohiyati tadbirkorlik faoliyatiga borib taqaladi. “Tadbirkorlik faoliyati - tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat” 11 . Mikrofirma va kichik korxonalar kichik biznesning asosiy sub’ektlari hisoblanadilar. Kichik biznesning ushbu sub’ektlari mamlakatimiz qonunchiligida ishchilar soniga ko’ra guruhlanadilar. Bunday tartib mustaqillikning ilk yillaridan boshlab qonunchilikda belgilab qo’yilgan. Iqtisodiyotda band bo’lgan aholi sonining o’sishi sayin mikrofirma va kichik korxonalarda ishchilar soni ham ortmoqda. Quyidagi jadvalda mikrofirma va kichik korxonalarning ishchilar soniga ko’ra tasniflanishi ko’rsatilgan. Ushbu qonuning 5-moddasiga asosan kichik tadbirkorlik sub’ektlari: - yakka tartibdagi tadbirkorlar (hodim yollab ishlatish huquqiga ega emas) yuridik shaxs tashkil etmagan holda jismoniy shaxs tomonidan tadbikrolik faoliyatining amalga oshirilishi; - oilaviy tadbirkorlar; - dehqon xo’jaliklari; 11 “ Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonun 25.05.2000; №69-II 27

- fermer xo’jaliklari; - ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo’lmagan tarmoqlarda 10 kishidan, ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan hodimlarining o’rtacha yillik soni 20 kishidan oshmagan mikrofirmalar; - quyidagi tarmoqlarning o’rtacha yillik hodimlari soni : fan, ilmiy xizmat ko’rsatish, transport, aloqa, xizmat ko’rsatish sohasi (sug’urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo’lmagan sohalar - 25 kishidan; mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energetika va kime sanoati, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish va qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-ishlab chiqarish sohalari - 50 kishidan; yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog’ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati - 100 kishidan oshmagan kichik korxonalardir. 3-jadval Faoliyat tarmoqlari Ishchilar soni 1998 yil 1 iyuldan 2004 yil 1 yanvardan Mirofirmada Kichik korxonada Mikrofirmada Kichik korxonada Yonilg’i, oziq-ovqat, metallni qayta ishlash va asbobsozlik, yog’ochni qayta ishlash, mebel va qurilish materiallari sanoatida 10 kishigacha 40 kishigacha 20 kishigacha 100 kishigacha 28

Mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energetika, kimyo sanoati, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat ishlab chiqarish tarmog’ida 10 kishigacha 40 kishigacha 20 kishigacha 50 kishigacha Qishloq xo’jaligi 10 kishigacha 20 kishigacha 10 kishigacha 50 kishigacha Ishlab chiqarishni boshqa tarmoqlari 10 kishigacha 20 kishigacha 10 kishigacha 25 kishigacha Fan va ilmiy xizmat 5 kishigacha 10 kishigacha 10 kishigacha 25 kishigacha Noishlab chiqarish 5 kishigacha 10 10 kishigacha 25 tarmoqlari kishigacha kishigacha Chakana savdo 5 kishigacha 10 kishigacha 5 kishigacha 25 kishigacha Ulgurji savdo 5 kishigacha 10 kishigacha 5 kishigacha 25 kishigacha Xizmat ko’rsatish tarmog’i 5 kishigacha 10 kishigacha 10 kishigacha 25 kishigacha Transport 5 kishigacha 10 kishigacha 10 kishigacha 25 kishigacha Yuqoridagi jadvalda ko’rsatilishicha, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 9-apreldagi 1987-sonli "Xususiy tadbirkorlik, kichik va 29

o’rta biznesni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoniga ko’ra mikrofirmalar va kichik korxonalarda ishlovchilar soni mos ravishda 5 kishidan 10 kishigacha va 10 kishidan 40 kishigacha faoliyatlar guruhlanar edi. Keyinchalik ushbu farmonga kichik tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, mamlakat iqtisodiyotida xususiy sektor ulushini oshirish, ishlab chiqarish sohasida aholi bandligini to’laroq ta'minlash uchun yanada qulay sharoit yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 30-avgustdagi 3305-sonli farmoniga asosan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilib, ishlovchilar soni 2-2,5 barobar oshirildi. Unga ko’ra, hozirda mikrofirmalarda, agar ular ishlab chiqarish tarmoqlarida faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsa, band bo’lgan hodimlarning o’rtacha yillik soni ko’pi bilan yigirma kishidan, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan hodimlarning o’rtacha yillik soni ko’pi bilan o’n kishidan, ulgurji va chakana savdo hamda umumiy ovqatlanish tarmoqlarida esa band bo’lgan hodimlarning o’rtacha yillik soni ko’pi bilan besh kishidan oshmasligi lozim. Dehqon xo’jaliklarining faoliyati va ularni tashkil etish tartibi O’zbekiston Respublikasining "Dehqon xo’jaligi to’g’risida"gi 1998-yil 30-aprel 604-I-sonli qonuni bilan tartibga solinib, u oila a'zolarining shaxsiy mehnati asosida, meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish uchun oila boshlig’iga berilgan tomorqa yer uchastkasida qishloq xo’jaligi mahsuloti yetishtiradigan va realizatsiya qiladigan, yuridik shaxsni tashkil etgan va tashkil etmagan holda faoliyat yuritadigan oilaviy mayda tovar xo’jaligidir 12 . Dehqon xo’jaligi bilan shug’ullanadigan yuridik subektlar ixtiyoriylik asosida tuziladi hamda u davlat ro’yhatiga olingandan va unga belgilangan tartibda yer uchastkasi berilgandan keyin tashkil etilgan hisoblanadi. Dehqon xo’jaligini davlat ro’yhatiga olish dehqon xo’jaligi boshlig’ining doimiy yashash joyidagi tuman hokimligi 12 O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi "Dehqon xo’jaligi to’g’risida"gi qonuni. 3-modda. 14 O’zbekiston Respublikasining "Fermer xo’jaligi to’g’risida"gi 2004 yil 26 avgust 662-I-sonli qonuni. 3modda. 30

tomonidan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan zarur hujjatlar bilan birgalikda ariza berilgan paytdan e'tiboran uch kun ichida amalga oshiriladi. Fermer xo’jaligi faoliyati esa O’zbekiston Respublikasining "Fermer xo’jaligi to’g’risida"gi 2004-yil 26-avgust 662-I-sonli qonuni bilan tartibga solinib, yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda Tovar qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqirish bilan shug’ullanuvchi mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektdir. 14 Shuningdek, shaxsiy yordamchi xo’jalik ham kichik tadbirkorlikka taalluqli bo’lib, u qishloq ovul va qo’rg’onlarda yashovchi fuqarolarga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish uchun uy-joy qurish uchun berilgan uchastkalarning bir qismi - tomorqada oila a'zolarining shaxsiy mehnati asosida oila ehtiyojlari uchun dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yetishtirish hamda oila ehtiyojidan ortiqchasini dehqon bozorlarida sotish bilan shug’ullanadigan oilaviy xo’jalikdir. 13 Tadbirkorlik sub’ektlari uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish, rasmiylashtirishning bosqichma-bosqich ro’yhatdan o’tkazish tamoyiliga o’tish va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishdagi byurokratik to’siqlarni olib tashlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 20-avgustdagi 357-sonli "Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro’yhatdan o’tkazish tartibotlari tizimini tubdan takomillashtirish to’g’risida"gi qaroriga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarini rasmiylashtirish va davlat ro’yhatidan o’tkazish uchun rozilik beruvchi tashkilotlar soni keskin qisqartirildi, barcha kelishib olish tartibotlari tadbirkorlik sub’ektlarini amaldagi qonun hujjatlariga rioya qilgan holda ro’yhatdan o’tkazadigan faqat bitta tashkilot, ya'ni tuman (shahar) hokimliklari huzurida Tadibirkorlik sub’ektlarini ro’yhatdan o’tkazish inspeksiyalari doirasida amalga oshirilishi ta'minlandi. Ushbu mexanizm keyingi yillarda tadbirkorlik sub’ektlarini "bir darcha" orqali tezlik bilan davlat 13 O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2006 yil 2 mayda 1568-son bilan ro’yxatga olingan va O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan 2006 yil 8 aprelda 9/7-son bilan tasdiqlangan "Tijorat banklari tomonidan shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga chorvachilikni rivojlantirish uchun imtiyozli maqsadli mikrokreditlar berish tartibi to’g’risida"gi Nizom. 31

ro’yhatidan o’tkazish tizimi nomini oldi. Bu tizimni quyidagi chizmada ko’rish mumkin. 1-chizma Tadbirkorlik sub’ektlarini (yuridik shaxs tashkil etgan holda) davlat ro’yhatidan o’tkazish va hisobga qo’yish sxemasi 14 14 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 20 avgustdagi 357-son qaroriga 1-ilova "Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish, hisobga qo’yish va ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi to’g’risida"gi Nizomiga 2-ilova. 32 4 2 2 3 3 Tadbirkorlik subyektining muassisi 1 Tovar ishlab chiqaruvchilar 1 va tadbirkorlar Konsalting firmalari va boshqa shaxslar Ro’yxatdan o’tkazuvchi organlar: 3 · O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi; · Qoraqalpog’iston Respublikasi Adliya Vazirligi, viloyatlar va adliya boshqarmalari · Tadbirkorlik subyektlarini ro’yxatdan o’tkazish inspeksiyasi Ichki Ishlar Vazirligi organlari Soliq organlari Statistika organlari

Chizmada tadbirkorlik sub’ektlarini yuridik shaxs sifatida davlat ro’yhatidan o’tkazish va hisobga qo’yish mexanizmi ko’rsatilgan. Unga ko’ra tadbirkor dastlab tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasining tegishli tuzilmalari, konsalting firmalari va boshqa shaxslar yordamida yoki uning o’zi tomonidan arizaga tadbirkorlik sub’ektining pochta manzilini tasdiqlovchi hujjatni, davlat bojining yoki davlat ro’yhatidan o’tkazish yig’imining belgilangan miqdori to’langanligi to’g’risidagi bank to’lov hujjatini, belgilangan tartibda shaharlar (tumanlar) statistika organlari tomonidan berilgan firma nomi to’g’risidagi guvohnomani, muhr va shtamp eskizlari uch nusxada ilova qilinib tayyorlanadi. So’ng tayyorlangan hujjatlar ro’yhatdan o’tkazuvchi organga taqdim etiladi. Ushbu organ tadbirkorlik sub’ektini yuridik shaxs sifatida ro’yhatdan o’tkazish qarorini 3 ish kuni ichida qabul qilgandan keyin, bu ma'lumotlar davlat reestiriga kiritiladi. Davlat reestiridan ro’yhatdan o’tkazuvchi organlar tomonidan ma'lumotlar olinib, ularni bir kun mobaynida joylardagi statistika, soliq organlari hamda muhr va shtamp eskizlarini uch nusxada ilova qilgan holda Ichki ishlar organlariga taqdim etadi. O’z navbatida soliq organlari - yuridik shaxsni byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga, Ish bilan ta'minlash jamg’armasi va yo’l jamg’armasiga hamda sug’urta badallari to’lovchi sifatida hisobga qo’yadi, ularga soliq to’lovchining idenfikasiya raqamini beradi va uni statistika va ro’yhatdan o’tkazuvchi organlarga rasman ma'lum qiladi. Statistika organlari - yuridik shaxsni korxonalar va tashkilotlar yagona dalat reestiriga kiritadi, ro’yhatdan o’tkazish kartasini to’ldiradi hamda ro’yhatdan o’tkazuvchi va soliq organlariga tadbirkorlik sub'ektiga berilgan kodlarni rasman ma'lum qiladi. Ichki ishlar organlari esa muhr va shtamp tayyorlashga ruxsatnomani rasmiylashtiradi hamda ro’yhatdan o’tkazuvchi organga eskizning ikki nusxasi bilan birgalikda muhr va shtamp tayyorlashga ruxsatnomani yuboradi. Yakka tadbirkorni ro’yhatdan o’tkazish va hisobga qo’yish mexanizmi yuridik shaxslarnikidan biroz farq qiladi. Yakka tartibdagi tadbirkorni (yuridik 33

shaxs bo’lmasdan tashkil etilgan dehqon xo’jaliklarini) davlat ro’yhatidan o’tkazish va hisobga qo’yish mexanizmi quyidagi 2-chizmada berilgan. Unga ko’ra yakka tartibdagi tadbirkorlarni davlat ro’yhatidan o’tkazish ular tomonidan yashash joyidagi Tadbirkorlik sub’ektlarini ro’yhatdan o’tkazish inspeksiyasiga ariza taqdim etish bilan boshlanadi. Inspeksiya yakka tartibdagi tadbirkorlarni ro’yhatdan o’tkazish qarorini 2 ish kuni ichida qabul qilgandan so’ng, bu ma'lumotlarni davlat reestriga kiritadi. Davlat reestridan ro’yhatdan o’tkazuvchi organlar tomonidan ma'lumotlar olinib, ularni bir kun mobaynida joydagi soliq organiga hamda muhr va shtamp eskizlarini uch nusxada ilova qilgan holda ichki ishlar organlariga taqdim etiladi. 2-chizma Yakka tartibdagi tadbirkorlarni (yuridik shaxs bo’lmasdan tashkil etilgan dehqon xo’jaliklarini) davlat ro’yhatidan o’tkazish va hisobga qo’yish sxemasi 15 3 Soliq organlari Ichki Ishlar Vazirligi organlari O’z navbatida soliq organlari yakka tartibdagi tadbirkorni budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga, Ish bilan ta'minlash jamg’armasiga hisobga qo’yadi. Ularga soliq to’lovchining idenfikasiya raqamini beradi va uni 15 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 20 avgustdagi 357-son qaroriga 1-ilova "Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish, hisobga qo’yish va ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi to’g’risida"gi Nizomiga 2a-ilova 34 2 4 Jismoniy shaxs 1 Ro’yxatdan o’tkazuvchi organ Tadbirkorlik subyektlarini ro’yxatdan o’tkazish inspeksiyasi

ro’xatdan o’tkazuvchi organlarga rasman e'lon qiladi. Ichki ishlar organlari muhr va shtamp tayyorlashga ruxsatnomani rasmiylashtiradi hamda ro’yhatdan o’tkazuvchi organga eskizning ikki nusxasi bilan birgalikda muhr va shtamp tayyorlashga ruxsatnomani yuboradi. Qishloq joylardagi ish bilan band bo’lmagan aholini uyda mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, ishlarni bajarishga jalb etish uchun ish beruvchilarga real rag’batlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilikni rivojlantirish asosidagi ishlab chiqarish va xizmatlar o’rtasida kooperasiyani kengaytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 2006-yil 5-yanvardagi 3706-sonli Farmoni bilan kasanachilik faoliyati tashkil etildi. Unga ko’ra "kasanachilik" tushunchasi tuzilgan mehnat shartnomasiga muvofiq jismoniy shaxs - kasanachining yashash joyi bo’yicha yoki unga yoki uning oila a'zolariga tegishli bo’lgan boshqa binolarda ish beruvchining buyurtmalari bo’yicha tovarlar ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko’rsatish bo’yicha kasanachi tomonidan amalga oshirilayotgan ishini anglatadi. Kichik biznes vaxususiy tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari ushbu sohaga taalluqli bo’lgan barcha me’yoriy huquqiy hujjatlarni qamrab oladi. Bu sohadagi dastlabki tushuncha va tasavvurlarni beruvchi eng asosiy huquqiy asoslaridan biri bu 2000-yil 25-mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonundir. Unda tadbirkorlik faoliyati haqidagi dastlabki tushunchalar, kichik biznes sub’ektlari, ularga tavsif, tadbirkorlik faoliyatining huquq va majburiyatlari va boshqa qator masalalar keltirib o’tilgan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, yuritish, bu sohani moliyalashtirishga oid me’yoriy hujjatlar juda ko’p. mustaqillikning dastlabki paytlaridayoq ushbu sohaga e’tobor qaratilib huquqiy asoslarda ham kichik biznes va uning faoliyati qayd etib o’tildi. Xususan, 1990yil 31-oktabrdagi 152-XII-sonli "O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g’risida"gi qonunga ko’ra tadbirkorlik faoliyati daromadlari banklarga qo’yilgan mablag’lari hisobiga ko’payib borishi haqida belgilab qo’yilgan. 35

Qolaversa, 1991-yil 9-yanvarga kelib, matbuotda "O’zbekistonda tadbirkorlik to’g’risida"gi qonun loyihasi e'lon qilindi. 1991-yil 15-fevraldagi "O’zbekistonda korxonalar to’g’risida"gi qonuni ham dastlabki qabul qilingan me’yoriy hujjatlar sirasiga kiradi. Kichik biznesni moliyaviy qo’llab-quvvatlashdagi birinchi qadami 1991-yil 29-noyabrdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Respublikada dehqon va fermer xo’jaliklarini yanada mustahkamlash va tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash to’g’risida"gi 295-sonli Farmoni bilan boshlandi. O’tgan yillar davomida qabul qilingan me’yoriy hujjatlarni shartli ravishda uch bosqichga bo’lib tahlil qilsak bo’ladi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan, mustaqillikning ilk davrida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar birinchi bosqich ya’ni 1991-1999-yillarni o’z ichiga olgan davrga kiritsak bo’ladi. Keyingi davr ikkinchi bosqichga 2000-2005-yillarni keltirib o’tamiz. Bu davrda 2000-yil 25mayda “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi va bu qonun sohaning yanada mustahkamlanishi uchun bazaviy hujjat bo’lib xizmat qildi. Qolaversa bu davrda 2000-yil 21-martdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida"gi 2564-sonli Farmonining qabul qilinishi bilan bog’liq. Sababi, shu farmon bilan ishlab chiqarish mikrofirmalarini, kichik korxonalarni, dehqon va fermer xo’jaliklarini yuqori texnologik va innovatsiya loyihalarini kreditlash maqsadida "Imtiyozli kreditlash maxsus jamg’armasi" tuzildi. Ushbu jamg’arma faoliyati 2000-yil 19-maydagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Tijorat banklarining kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi 195-sonli qarori bilan tartibga solinadi. Imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi mablag’lari hisobidan kreditlar qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun aylanma mablag’larni to’ldirishga fermer xo’jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs bo’lgan dehqon xo’jaliklariga 2 yil muddatga, investisiya loyihalarini mablag’ bilan ta'minlash uchun kichik 36

tadbirkorlikning barcha sub’ektlariga, shu jumladan, yuridik shaxs bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklariga to’lov muddatini kechiktirish huquqisiz 5 yil muddatga hamda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga mo’ljallangan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun dehqon va fermer xo’jaliklariga qaytarish muddatini uzaytirishni hisobga olgan holda 30 oygacha beriladi. Jamg’arma mablag’lari hisobidan kreditlar qarz oluvchilarga tamakichilik va alkogolli mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari mahsulot yetishtirish bilan bog’liq bo’lgan, amaldagi qonunchilik bilan taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rivojlantirish va kengaytirish, shu jumladan, ishlab chiqarish binolarini qurish, texnika bilan jihozlash va rekonstrusiya qilish, mashinalar, asbob-uskunalar, jihozlar, inventarlar, urug’lik, mol va parrandalar sotib olish, xom ashyo va materiallar, shu jumladan, mollar uchun yem, omixta ozuqa, veterinariya preparatlar, o’simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari, mineral o’g’itlar, yonilg’i-moylash materiallari va ekin maydonlariga ishlov berish bo’yicha mexanizasiyalashtirilgan xizmatlar sotib olishga beriladi. Ushbu maqsadlar uchun beriladigan kreditlar foiz stavkasi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalashtirish stavkasining 50 % idan ortiq bo’lmagan miqdorda belgilanadi. 2000-yil 24-martdagi O’zbekiston Respubyulikasi Vazirlar Mahkamasining "Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi 104-sonli qaror ijrosini ta'minlash maqsadida kichik biznes sub’ektlarini kreditlashga oid bir qator tartiblar ishlab chiqildi. Dastlabkisi, 2000-yil 29-fevraldagi "Tijorat banklari tomonidan yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko’rsatayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo’jaliklarini milliy va xorijiy valutalarda mikrokreditlash" 902-sonli hamda "Tijorat banklari tomonidan yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko’rsatayotgan fermer xo’jaliklari va kichik biznesning boshqa sub’ektlarini milliy va chet el valutasida mikrokreditlash" 903-sonli tartiblaridir. 2001-yil 10-sentabrdagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo’jaliklarini mablag’ 37

bilan ta'minlash, moddiy-texnik ta'minlash, ularga bojhona imtiyozlari berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko’rsatish bo’yicha qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida"gi 366-sonli qarorining kuchga kirishi munosabati bilan yuqoridagi tartib qoidalari to’ldirildi. Endigi qaror qoidalariga muvofiq Dehqon va fermer xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash jamg’armasi kredit resurslarining kamida 50 % i har yili dehqon (yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan) va fermer xo’jaliklarining dastlabki sarmoyasini shakllantirish uchun tijorat banklarida maqsadli kredit liniyalari ochishga yo’naltiriladi. Yana bir qabul qilingan hujjat bu 2005-yil 2-fevraldagi "Qishloq xo’jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g’alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to’g’risida"gi 1448-sonli Nizomidir. Bu nizom bo’yicha kreditlar miqdori davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta xom ashyosi va g’alla qiymatining 50 % igacha berilishi saqlanib qolingan bo’lsada, 2005-yilning iyunidan boshlab, kreditlar ilk marotaba agrotexnik tadbirlar muddatidan kelib chiqqan holda ajratiladigan bo’ldi. Xususan, paxta xom ashyosi yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun hosil yetishtirilayotgan yilning 1-yanvariga qadar paxta xom ashyosi qiymatining 5 % igacha, 1-apreliga qadar 20 % igacha, 1-iyuniga qadar 35 % i gacha va 1-sentabriga qadar 50 % i gacha hamda g’alla yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun hosil yetishtirilayotgan yilning 1-yanvariga qadar g’alla qiymatining 20 % i gacha, 1-apreliga qadar 30 % i gacha va 1-iyuniga qadar 50 % i gacha kreditlar ajratilgan. 2000-2005-yillar davomida sohaga taalluqli yana bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Keyingi bosqich sifatida 2006-yildan to hozirgi davrgacha bo’lgan muddatni ko’rishimiz mumkin. Mazkur bosqich 2006-yil 23-martdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarni ko’paytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 308-sonli qarori bilan boshlandi. Mazkur qaror talablarini bajarish yuzasidan tijorat banklari 2006-yil 2-maydagi "Tijorat banklari tomonidan shaxsiy yordamchi va 38

dehqon xo’jaliklariga chorvachilikni rivojlantirish uchun imtiyozli maqsadli mikrokreditlar berish tartibi to’g’risida"gi 1568-sonli Nizomga asosan kam ta'minlangan oilalarning shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga chorvachilikni rivojlantirish uchun eng kam oylik ish haqining 80 barobarigacha, 3 yilgacha foiz stavkasi Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalashtirish stavkasidan oshmagan miqdorda mikrokreditlar ajratmoqdalar. Shu bilan bir qatorda, chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish borasida 2007-yil 20-avgustdagi 178-sonli "Meva-sabzavot va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha mini-texnologiyalar va ixcham asbob-uskunalar sotib olish uchun fermer xo’jaliklariga va kichik biznesning boshqa sub’ektlariga imtiyozli kreditlar berish va lizing xizmatlari ko’rsatish tartibi to’g’risida"gi Nizomga ko’ra tijorat banklari kichik biznes sub’ektlariga ushbu maqsadlar uchun 5 yil muddatga, 18 oylik imtiyozli davr bilan imtiyozli kreditlash maxsus jamg’armasidan 7 % lik va boshqa manbalardan 14 % lik kreditlar ajratmoqdalar. Lizing xizmatlari esa 7 yil muddatga 14 % lik stavkada ko’rsatilmoqda. Xususan, ushbu yo’nalishdagi mikrokreditlar ajratilishini kengaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21-apreldagi "Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollar ko’paytirishni rag’batlantirishni kuchaytirish hamda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi 842-sonli qaror ham yuqoridagi hujjatlarga yana bir qo’shimcha me’yor sifatida qabul qilindi. Bu davrdagi bugungi kundagi amal qilinayotgan va hozirda muhim ahamiyatga ega hujjatlarga nazar solsak, aynan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 24-avgustdagi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354-sonli Farmonini misol qilib keltirishimiz mumkin. Farmonga muvofiq kichik biznes sub’ektlariga bir qator imkoniyatlar yaratildi, 2011-yil 1-sentabrdan kichik biznes sub’ektlaridan tijorat banklarida milliy valutada hisobraqami ochganlik uchun to’lov undirish bekor 39

qilindi. Ilgarigi holat O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 15maydagi 1112-sonli qarori bilan tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan banklarda hisob raqamlarini ochish uchun to’lovlar - eng kam ish haqi miqdorining 1 barobaridan 0,5 barobari miqdorigacha, qishloq joylarda esa - eng kam ish haqining 0,1 barobari miqdorigacha pasaytirilgan. Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining kreditlar ajratish haqidagi arizalarini ko’rib chiqish muddati uch ish kunidan oshmaydigan muddat bilan cheklandi. Xo’jalik sub’ektlari tomonidan savdo va servis sohasida xarid qilinadigan tovar (ish, xizmat)lar uchun korporativ plastik kartochkalaridan foydalangan holda to’lovlarni amalga oshirishda to’lov terminallari cheklarini birlamchi buxgalterlik hujjatlariga tenglashtirildi. Yana O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash hajmlarini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi 2011-yil 11-martdagi PQ-1501-sonli qarori Vazirlar Mahkamasining “Tijorat banklarining kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi va 2000-yil 19-maydagi 195-son qaroriga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida” Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 19-martdagi 79-sonli qarori qabul qilindi. PQ-1501-sonli va 79-sonli qarorlarga muvofiq, tijorat banklarining imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi resurslari hisobidan kredit berishdan oladigan daromadlari bo’shaydigan mablag’larni mazkur jamg’armaning resurs bazasini oshirishga maqsadli yo’naltirish sharti bilan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan 2016-yilning 1yanvarigacha ozod qilindi; Ustuvor ravishda olis va borish qiyin bo’lgan tumanlarda, shuningdek mehnat resurslari ortiqcha bo’lgan tuman va shaharlarda joylashgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish loyihalariga ajratiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirlari 40

to’g’risida” gi 2012-yil 18-iyuldagi PF-4455-sonli farmoni ham bu sohaga yanada kengroq imkoniyatlar yaratdi. Masalan, § 2012-yil 1-avgustidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning (kredit tashkilotlaridan tashqari) davlat ro’yhatidan o’tgunga qadar ustav fondi bir qismini to’lash talabi, ustav fondini bir yil davomida shakllantirish majburiyati saqlangani holda bekor qilindi; Kichik biznes sub’ektlarining bank hisob varaqlarini ochish uchun imzolar namunasini notarial tasdiqlash, shu jumladan buxgalterning ikkinchi imzosining imzolar namunasida mavjudligi bekor qilindi; § Ekport-import kontraktlarni hisobga qo’yish vakolatli banklarda – ish kunining sakkiz soatida amalga oshiriladi; § Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hisob varaqlariga soliq organi tomonidan soliq va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha qo’yilgan inkassa talabnomasi ijrosi, sud ijrochilari tomonidan sud qarori kuchga kirishi munosabati bilan xuddi shu qarzdorlikni so’ndirish bo’yicha qo’yilgan talabnomasi mavjud bo’lganda bekor qilindi; § Tadbirkorlik suyektlarining tijorat banklari oldida xizmat ko’rsatish, shu jumladan kredit berishda shartnoma shartlarini tadbirkorlik yoki boshqa tijorat riski bilan bog’liq holda bajara olmasligi, bank moliya tizimi hodimlarini jinoiy javobgarlikka tortilishiga asos bo’lolmaydi. Bu berilayotgan imtiyozlar kichik biznes sohasining yanada yanada rivojlanishiga iqtisodiy salohiyatining oshishiga xizmat qiladi. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy asosi davlatimiz miqyosida qabul qilinayotgan me’yoriyhuquqiy hujjatlar hisoblanadi. Har bir qabul qilinayotgan me’yoriy hujjatning ijrosi, amaliyotga tadbiqi o’z ijobiy samarasini bermoqda. Buni biz kichik biznes sub’ektlariga berilayotgan imtiyoz va imkoniyatlarda ko’rishimiz mumkin. Davlatimizda amalga oshirilayotgan izchil islohotlar tufayli kichik biznes sohasining huquqiy bazasining yaratilishi va taraqqiy ettirilishi doimo davlatimiz strategik ahamiyatga molik masalalaridan biri hisoblanadi. 41

1.3. Xorijiy mamlakatlarda kichik biznes faoliyatining iqtisodiyotda tutgan o’rni va moliyalashtirish tajribasi Xususiy tadbirkorlikni kreditlashda xorijiy tajribani o’rganishimizdan maqsad, rivojlangan mamlakatlarda o’zini oqlagan tajribalarni bizning mamlakatda qo’llashdan iborat. Kichik biznes tarmog’i asosan quyi pog’onadagi yosh va riskli tarmoqlardan hisoblangani bois ko’pchilik davlatlarda mazkur tarmoq davlat tomonidan qo’llab-quvatlanadi. Kichik va xususiy biznesni moliyalashtirish muammosini hal etishda savdo-sanoat palatalari o’ziga xos o’rin tutadi. Xususan, AQShda kichik biznes korxonalarining kredit va kafolatlangan qarz resurslarini olishiga kichik biznes ishlari bo’yicha ma'muriyat har tomonlama yordam ko’rsatadi. Ma'muriyat kichik korxonalarga kredit taqdim etayotgan kreditorlarga qarz mablag’larining 90 % iga kafolat beradi va bu bilan iqtisodiy xavf-xatar darajasining pasayishiga hissa qo’shadi. Bu tashkilot mablag’lari hisobidan bevosita kreditlar asosan ishsizlik darajasi yuqori bo’lgan hdudlardagi kichik korxonalarga beriladi. Shuni ta'kidlash joizki, ma'muriyat banklardan olinayotgan qarz miqdori 750 ming dollardan oshmasa, uning 75 % i, 100 ming dollardan oshmasa, 80 % i darajasida kafolat beradi. Bu kafolatlarning muddati aylanma kapitallar uchun 10 yilgacha, asosiy kapital uchun 25 yilgachani tashkil etadi. Foiz stavkasi qarz miqdorining 2,75 % idan oshmasligi kerak. Mazkur ma'muriyat tomonidan amalga oshirilayotgan yirik dasturlardan yana biri faoliyat ko’rsatayotgan kichik korxonalarni kengaytirish va zamonaviylashtirishga yordam berishdan iborat. Bu dasturga ushbu tashkilot mablag’larning 19,6 % i sarflanadi. Ma'muriyat mablag’lari xarajatlarining boshqa yo’nalishlari jumlasiga ikki va undan ortiq kompaniya sa'y-harakatlari bilan tashkil etilayotgan kichik korxonalarni moliyalashtirish (jami xarajatlarninig 7,2 % i) va mikrokreditlashni (0,5 % ni) kiritish mumkin. AQShda kichik biznes ishlari bo’yicha ma'muriyatdan tashqari kichik biznesni investisiyalash borasida ko’plab kompaniyalar faoliyat ko’rsatadi. Ular kichik va xususiy korxonalarga uzoq muddatli kreditlar taqdim 42

etadilar, boshqarish ishlariga ko’maklashadilar. 1953yilda tashkil etilgan AQSh kichik biznes ishlari bo’yicha Ma'muriyat kichik korxonalarni kredtilash bo’yicha bir nechta dasturlarni taqdim etadi. Shuni ta'kidlash joizki, kichik biznes ishlari bo’yicha Ma'muriyat birinchi ravbatda xususiy kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan kreditlarga kafolat berish bilan shug’ullanadi. Bugungi kunda ma'muriyat quyidagi dasturlarni ishlab chiqqan: 1. Kreditlarni kafolatlash bo’yicha umumiy dastur. Ushbu dastur kichik korxonalar tijorat kreditlashning umumiy shartlarini qondira olmaslik holati paytlarida yordam beradigan asosiy dastur hisoblanadi. Kafolatlash dasturi doirasida har qanday tijorat korxonalarini kreditlash mumkin. Kredit kapital yig’ish, texnik bazani tashkil etish, ko’chmas mulkni sotib olish, qarzlarni qayta moliyalashtirish (bir qator shartlarga rioya qilgan holda) maqsadlari uchun beriladi. Kredit qaytarish muddati 10 yildan 25 yilgacha belgilab qo’yilgan. Mazkur dastur doirasida kreditlar faqat dastur ishtirokchilari, ya'ni Ma'muriyat bilan hamkorlikda bulgan kredit tashkilotlari tomonidan beriladi. Kreditlar kafolat shartlarini bajarilgandagina beriladi. Ya'ni dasturda Ma'muriyat talablari bilan muvofiq kreditlash shartlarini keltirgan kreditorlar qatnashadilar. Agar qatnashchilar kredit ajratsalar, unda Ma'muriyat bir qismiga kafolat beradi. Ma'muriyat kreditni butun qismini kafolatlamaydi, u faqat qarzdor tomonidan qaytarilmagan kredit summasi doirasidagi riskni o’z zimmasiga oladi. Korxona bevosita kreditorga kredit olish uchun murojaat qiladi. Agar risk katta bo’lsa kreditor kafolat olish uchun Ma'muriyatga murojaat qiladi. Ma'muriyat kafolati shundan iboratki,, agar qarz oluvchi kreditni qaytara olmasa qarz summasi federal byudjetdan qoplanadi, lekin qarz oluvchini javobgarlikdan ozod qilmaydi; 2. Rivojlanish maqsadlari uchun investisiya kreditlari dasturi. Ushbu dastur doirasida ishlab chiqarishni modernizasiyalash va kengaytirish maqsadida texnologik ko’chmas mulkni sotib olmoqchi bo’lgan kichik korxonalarni uzoq muddatli molityalashtirish amalga oshiriladi. Kreditlar fiksirlangan stavkalarda beriladi. Dastur asosiy kapitalni modernizasiyalash uchun investisiyalarga 43

muhtoj bo’lgan kichik korxonalarga mo’ljallangan bo’lib, investisiya fondlari (2007 yil ma'lumotlariga ko’ra ularning soni 270 tadan ortiq) orqali xizmat ko’rsatiladi. Ma'muriyat yangi ish o’rinlarini yaratish sharti bilan qarz mablag’larining 1 mln. dollarga yaqinini kafolatlaydi. Investisiya kreditlari 10 yildan 20 yilgacha beriladi va kafolat uchun umumiy kredit summasining 3 %i doirasida haq olinadi. Dastur shartlariga ko’ra kichik korxonalar toifasiga majburiyatlarni chiqarib tashlaganda 7 mln. AQSh dollarlik moddiy aktivlarga ega hamda zararlar va foyda solig’i summasini hisobga olmaganda 2,5 mln. AQsh dollarlik sof foydaga ega bo’lgan korxonalar kiradi. Dasturda ko’chmas mulkni ijaraga berish bilan shug’ullanuvchi korxonalar ishtirok etish taqiqlanadi. 2008 yil ma'lumotlariga ko’ra 20 kishidan 500 kishigacha ishchilarga ega bulgan kichik korxonalar soni 26 mln.ga yetdi va band bulgan aholining 80 %ini tashkil etadi; 3. Mikro qarzlar dasturi. Ushbu dastur doirasida 35 ming AQSh dollarlik qisqa muddatli kreditlar xom ashyo va asbob-uskunalarni sotib olishga hamda kapital yig’imiga beriladi. Kredit qarzlarni qayta moliyalashtirishga va ko’chmas mulk ob’ektlarini sotib olishga berilmaydi. Dasturga ko’ra Ma'muriyat notijorat kredit vositachilariga moliyaviy resurslarni beradi. Ular o’z navbatida kichik korxonalarni 6 yil muddatga kreditlaydi. Kredit summasi 10,5 ming AQSh dollaridan oshadi; 4. Loyihalarni baholash dasturi. Dastur kredit munosabatlarida loyihalar kreditorlar qo’liga yetib borguncha risklarni 250 ming AQSh dollari summasi doirasida oldindan baholash imkonini beradi. Angliyada kichik biznesni moliyalashtirishninig asosiy manbalari xususiy shaxslar jamg’armalari va bank kreditlari hisoblanadi. Kichik biznesni moliyaviy resurslar bilan ta'minlashda fond birjalarida qayd etilmagan kompaniyalar qimmatli qog’ozlar bozori sezilarli rol o’ynaydi. Kichik biznesni moliyalashtiruvchi maxsus firmalar keng tarqalgan. Ingliz kichik korxonalarining 20 % idan ko’prog’i Angliya banki va kliring banklari tomonidan nazorat qilinadigan sanoat va savdo korxonalarini moliyalashtirish 44

korporasiyasidan kredit oladilar. Angliyada davlat siyosati tijorat banklarining kichik va xususiy biznes korxonalarini kreditlashdan manfaatdorligini oshirishga qaratilgan bo’lib, bu borada hukumat dasturi ishlab chiqilgan. Ushbu dasturga muvofiq, davlat qaytmagan kreditlarning 70 % ini, iqtisodiy vaziyat og’ir hududlarda 85 % ini kafolatlaydi. Bunday kafolatda foiz stavkasi 2,5 % ni, iqtisodiy vaziyat og’ir hududlarda 2 % ni tashkil etadi. Ushbu dastur bo’yicha davlat kafolatlari jami kreditlarning 70-80 % ini qamrab oladi. Har yili kafolatlarni qoplash uchun 50 mln. funt sterling ajratiladi. Angiliyada kichik korxonalarga moliyaviy yordam berish maqsadida bir qancha dasturlar ishlab chiqilgan. Ulardan biri "Grantlar tuzilmasi" bo’lib, dasturni Mahalliy korxonalarga yordam Agentligi olib boradi. Uning tarkibiga 200 dan ortiq byurolar kiradi. "Korxonalarni tashkil etish tuzilmasi" dasturi ishsizlarga moliyaviy yordam ko’rsatish maqsadida ishlab chiqilgan. "Kreditlarni kafolatlash" dasturi uch yilga mo’ljallangan bo’lib, sug’urta mukofotlarini to’lashga qaratilgan. Angliyada kichik biznes korxonalari toifasiga 50 kishigacha ishchilarga ega korxonalar kiradi. Bunday korxonalarning jamlanma daromadi 300 ming funt sterlingdan oshmasligi kerak. Bu korxonalar kreditlarning 80 % ini davlat kafolati ostida oladilar. Angliyada tijorat banklari kichik biznesni moliyalashtirish uchun alohida dasturlar ishlab chiqqanlar. Masalan, Barklays Bank kichik biznesni rivojlantirish uchun ikkita dasturni ishlab chiqqan. Birinchi dasturga ko’ra kredit 5 ming funt sterlingdan 100 ming funt sterlinggacha, 5 yil muddatga 15-17 % lik stavka bilan beriladi. Ikkinchi dastur bo’yicha kreditlar 5 ming funt sterlingdan 500 ming funt sterlinggacha 2 yildan 20 yilgacha Angliya bankining amaldagi qayta moliyalashtirish stavkasi bo’yicha ajratiladi. Germaniya kichik va xususiy biznesni qo’llab-quvvatlashning asosiy yo’nalishlariga kichik va xususiy korxonalarni kengaytirish va ta'mirlash, yangi korxonalarni sotib olish va tashkil etish, ushbu maqsadlar uchun yillik kompaniyalar kapitallarni jalb etishga qarzlar berish, ishchi o’rinlarni barpo etish va saqlab qolishga uzoq muddatli investisiyalar, energiyani tejashga qaratilgan 45

tadbirlarni amalga oshirishni investision qo’llab-quvvatlash, ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini subsidiyalash va boshqalar kiradi. Shuningdek biznesni qo’llab-quvvatlash davlat dasturi ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda. Unga muvofiq tadbirkorga birinchi ikki yillik foaliyati uchun foizsiz, keyingi yillarda esa imtiyozli kreditlar beriladi. Imtiyozli kreditlar biznes-rejaga muvofiq davlat tashkilotlari tomonidan taqdim etiladi va kreditning maqsadli ishlatilishi qattiq nazorat ostiga olinadi. Germaniyada kichik biznesni rivojlantirish dasturlari boshqa davlatlar singari ishlab chiqarishning ilm-fan tarmoqlari qo’llab-quvvatlanadi. Kichik biznesni imtiyozli kreditlash davlat tomonidan quyidagi yo’nalishlarda moliyalashtiriladi: · innovatsiya faoliyatiga yo’naltirilgan kichik korxonalarni kreditlash; · ekologik muhitni yaxshilashga qaratilgan loyihalarni kreditlash; · Germaniyaning iqtisodiy qoloq hududlarinin rivojlantirishda qatnashayotgan kichik korxonalarni kreditlash; · Qurilish va uy-joy muammolari bilan shug’ullanuvchi kichik korxonalarni kreditlash; · Ishlab chiqarishni yangilashga muhtoj bo’lgan tarmoqlarda faoliyat yurituvchi kichik korxonalarni moliyalashtirish. Kichik biznesni rivojlantirishda asosiy dasturlar quyidagilar:  “Kichik biznes korxonalari bo’yicha ilmiy-texnik siyosatni rivojlantirish konsepsiyasi" dasturi;  "O’z ishini ochish uchun jamg’armalarni rag’batlantirish" dasturi. Birinchi dastur kichik biznesni moliyalashtirishni rag’batlantirsa, ikkinchi dastur "start up" loyihalarini, ya'ni o’z ishini ochish uchun xizmat qiladi. Federal dasturlarni amalga oshirish doirasida kichik biznes vakillariga imtiyozli ravishda, ya'ni past foiz stavkalarda (5-8 %) va uzoq muddatlarga (5-15 yil) kredit ajratiladi. Germaniyada kichik biznes koxonalari toifasiga ishchilar soni 10 kishidan oshmaydigan va yillik aylanmasi 1 mln. markadan oshmaydigan kichik korxonalar kiradi. Hozirda ularning soni 4 mln.dan oshiq bo’lib, 46

YaIMning 57 % ini, jami eksportning 30 % ini va band bo’lgan aholining 70 % ini tashkil etadi. Kichik biznesni moliyaviy qo’llab-quvvatlash "Kreditanshtal't fyur Videraufbau" (KFV) banki singari ixtisoslashgan banklarga berilgan. Kichik korxonalarni tashkil etishda investitsiyalarning 40 % i kafolatsiz beriladi, xususan birinchi ikki yilda imtiyozli kreditlar beriladi. Kredit summasi 1 mln. markagacha, 20 yil muddatga 10 yil imtiyozli davr bilan beriladi. Hukumat dasturlari hisobidan yangi tashkil etiladigan kichik korxonalar kapitalida xususiy investitsiya kompaniyalarining qatnashishlarini moliyalashtirish mumkin. Kiritiladigan ulush summasi 1,5 mln. markagacha bo’lib, muddati 10 yil qilib belgilangan. Risk bo’yicha javobgarlikni investisiya kompaniyalari olib boradi. Kreditlarni yoki kapitalga kiritilgan qarz ulushlarini qaytmaslik riskini 80 % ini o’z zimmasiga oluvchi ixtisoslashgan kafolat banklari mavjud. Bankning 60 % riskini esa bank joylashgan federal erlar qoplaydi. Barcha federal yerlarda KFV 10 yilga 5,6 % bilan kreditlar ajratadi. Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun kichik korxonalar 10 yilga 10 mln. markagacha yillik 5 % stavka bilan kredit olishlari mumkin. Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlari orasida kichik va xususiy biznesga eng katta yordam, birinchi navbatda, ularni moliyaviy jihatdan qo’llabquvvatlash Yaponiyada amalga oshiriladi. Bu yerda har yili ana shu maqsadga 180 mlrd. iyenaa budjet mablag’lari ajratiladi. Bir qator idoralar va vazirliklar smetalarida maxsus moddalarda kichik korxonalar uchun mablag’lar ajratiladi. Kichik korxonalardavlat investisiyalari va qarzlari dasturlari doirasida ham moliyalashtiriladi. Biroq, bu mablag’lar kichik firmalarga bevosita emas, balki tijorat asosida tijorat kredit muassasalari orqali yo’naltiriladi. Bunday muassasalar jumlasiga, xususan, Yaponiya hukumati ishtrokida barpo etilgan Kichik biznes korporasiyasini kiritish mumkin. Uning asosiy faoliyat yo’nalishlaridan biri kichik korxonalarga imtiyozli davlat kreditlarini taqdim etishdir. Mazkur korporatsiya har yili kichik firmalarga 20 mlrd. iyena miqdorida yordam ko’rsatadi. Kichik biznesni kreditlash va davlat qarzlarini berish 47

mexanizmini ta'minlash maqsadida Yaponiyada Kichik biznesni sug’urtalash korporatsiyasi va kreditlarni kafolatlash assotsatsiyalari tashkil etilgan. Kichik biznes korxonalarini rag’batlantirish markaziy hukumatdan to kichik korxonalarning mustaqil birlashmalarigacha amalga oshiriladi. Markaziy va mahalliy hukumat organlari yukori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etuvchi kichik korxonalarni subsidiyalaydi. Bunday korxonalarga davlat kreditlashni ta'minlash maqsadida kafil bo’lish va boshqa kredit kafolatlarini beradi. Subsidiyalar, qarzlar, kreditlar kichik biznes uchun quyidagi maqsadlar uchun imtiyozli shartlarda beriladi: · ilm-fan korxonalarining moddiy-texnik bazasini yaratish; · universitet va institutlar bilan hamkorlikda innovasiya loyihalarini ishlab chiqish; · yengil va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish; · yangi texnologiya va yangi tovar turlarini yaratish; · mamlakatning ishlab chiqarishda qoloq hududlarda yangi kichik biznes korxonalarini tashkil etish va rivojlantirish. Yaponiya YaIMning 60 % dan ortig’ini kichik biznes ulushigi to’g’ri keladi. Yaponiya iqtisodiyotida kichik biznes sohasi 30 mln kishini (shu jumladan 1,4 mln. kishi yakka tadbirkorlikda) ish bilan ta'minlaydi. Bu mamlakatda band bo’lgan aholining 70 % ini tashkil etadi. Ushbu sohada 4,7 mln korxona faoliyat yuritib, undan 32 % i ishlab chiqarishga, 42,6 % i ulgurjichakana savdoga va 25,4 % i xizmat ko’rsatish sohasiga to’g’ri keladi. Yaponiya hukumati sezilarli darajadagi budjet mablag’larini kichik biznesni qo’llabquvvatlash maqsadida ajratmoqda. 2006-yilda bunday mablag’lar 61,6 mlrd. iyenani tashkil etdi. Bundan tashqarit kichik biznesni qo’llab-quvvatlash maqsadida har yili imtiyozli shartlarda davlat banklari tomonidan 26,8 trln. iyena (225 mlrd. dollar) va xususiy banklar tomonidan esa 233,3 trln. iyena (1,9 trln. dollar) kreditlar ajratiladi. 1986-yildan Yaponiya postindustrial rivojlanish yo’li bilan bozor 48

iqtisodiyotiga o’tish jarayoni bilan ketmoqda. Kichik biznes sohasida ilmfanning yangi yutuqlarini moliyalashtirish rivojlantirildi va yetakchi katta korxonalar negizida kichik biznes infrastrukturasi tashkil etildi. Lekin 1998-yilda Osiyo mamlakatlaridagi moliyaviy inqiroz kichik biznes sohasi rivojlanishini to’xtatib qo’ydi. Inqirozdan chiqish maqsadida Yaponiya hukumati 1991-yilning dekabrida "Kichik biznes to’g’risida"gi qonun (1963-yil №154) ga o’zgartirish kiritdi. Chunki innovatsiya faoliyatini rivojlantirish maqsadida kichik biznes bilan yirik biznes o’rtasidagi aloqani yo’lga qo’yish zarurati tug’ildi. Yangi tahrirdagi qonunda o’zaro moliyaviy qo’llab-quvvatlash fondlarini tashkil etish, moliyaviy resurslarga yo’lni ochish, kichik korxonalar ustav kapitalini oshirish va soliqqa tortishni optimallashtirish masalalari ko’rsatilgan. Bunda kichik biznes tarmog’i milliy iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi manbasi sifatidagi roli oshdi. Kelajakda Yaponiyada kichik biznesni rivojlantirish innovatsion va venchur korxonalarni qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq. Ishlab chiqarishdagi kichik biznes korxonalarining ustav kapitali uch marta oshirildi (2,54 mln. dollar). Natijada ularning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligi oshirildi. Ulgurji savdo korxonalari uchun ustav kapital 3,3 marta, chakana savdo korxonalari uchun 5 marta, xizmat ko’rsatish sohasidagilarda esa 5 marta oshirilib 424 ming dollarga etdi. Kichik biznesni rivojlantirishning davlat infrastrukturasiga 8 ta venchur, 57 ta hududiy va 267 ta mahalliy kichik biznesni qo’llab-quvvatlash markazlari kiradi. Mamlakatda ishlab chiqarishda sotilgan mahsulotlarning 55 % i va ishlab chiqarish hajmining 69 % i kichik biznes korxonalariga to’g’ri keladi. Ularning soni jami korxonlarning 99 % ini tashkil etib, 6,5 mln.dan oshadi hamda bu sohada band bo’lgan aholining 80 % i, ya'ni 40 mln kishi ishlaydi. Kichik biznes ishlari bilan Tashqi savdo va ishlab chiqarish vazirligi tarkibiga kiruvchi Kichik korxonalar boshqarmasi shug’ullanadi. Davlat qo’shimcha ommaviy kreditlash tizimi orqali kichik biznesga beriladigan kreditlarni kafolatlaydi va sug’urtalaydi. Tizim kapital oqimini moliyaviy instrumentlardan kichik biznes korxonalariga oqib o’tishini 49

ta'minlaydi. Davlat ushbu mexanizmni kreditlarni kafolatlash assotsiatsiyalari (2007-yilda ularning soni 57 tani tashkil etdi) va kichik biznesni sug’urtalash korporatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Yaponiyada kichik biznesni asosan ixtisoslashgan tashkilotlar moliyalashtiradi. Jumladan, Ishlab chiqarish va savdo markaziy kooperativ banki ssuda kapitalining 90 % i xususiy sektor orqali ta'minlanadi. Kichik biznesni moliyalashtirish bo’yicha Davlat korporasiyasi qo’shimcha mablag’ga muhtoj sezadigan, xususiy moliyaviy institutlar oldida kreditga layoqatligi yetishmaydigan, asosan riskli tarmoqlarda faoliyat ko’rsatuvchi kichik biznes korxonalariga asosiy va aylanma kapitalni kengaytirish maqsadida uzoq muddatli imtiyozli kreditlarni berish bilan shug’ullanadi. Bunday kreditlar kichik summada, uzoq muddatga va garov talablarisiz ajratiladi. Shuningdek kichik biznesga berilgan kreditlarni kafolatlash hamda sug’urtalash maxsus tizim ham faoliyat yuritadi. Bu tizimda assotsiatsiyalar faoliyat ko’rsatib, kichik biznesni moliyalashtirish va kreditlarni sug’urtalash davlat korporasiyalari tomonidan ularning yo’qotishlari ta'minlanadi. Kichik va xususiy biznesni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimida ularning davlat buyurtmalarini bajarishda qatnashishi muhim o’rin egallaydi. Rivojlangan mamlakatlarda davlat buyurtmalarini bajarish bir qator afzalliklarga ega. Bu ham moliyaviy qo’llab-quvvatlash, ham subsidiyalar, ham taqchil xom-ashyo bilan ta'minlash, ham boshqa imtiyozlarni tashkil etadi. Bundan tashqari, davlat buyurtmalarini bajarish davomida tadbirkor raqobatchilar to’g’risida tashvish chekmaydi, asbob-uskunalarni to’la, ishchi kuchidan unumli foydalanish imkoniyati yuzaga keladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun barqaror va yuqori haq olinadi. Shu sababli kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari davlat buyurtmalarini bajarishda qatnashishi ularni davlat tomonidan qo’llabquvvatlashning o’ziga xos shakllaridan biri hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, xorijiy amaliyotda o’rganish va qo’llash mumkin bo’lgan tajribalar mavjud. Jumladan, O’zbekistonda biror-bir budjetdan tashqari jamg’armaga kichik biznes vakillariga berilgan kreditlarni qaytmasligini kafolatlash vakolati 50

berilmagan. Shunday ekan kreditlarni kafolatlash vakolatini Savdo-sanoat palatasi tarkibida yoki alohida boshqarma hukumat nomidan ish ko’rish va moliyalashtirish hamda unga qo’shimcha ravishda kichik biznesga yuridik va moliyaviy xizmatlarni ko’rsatish, arzon moliyaviy manbalarni taklif qilish, marketing xizmatlarini ko’rsatish, mehnat resurslari muammosini hal etish vakolatlari yuklatilishi mamlakat miqyosida kichik biznes salohiyatini oshirishga xizmat qiladi, qolaversa shu sohaga oid qonunchilikni ijro etish bo’yicha amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. 51

II BOB. KICHIK BIZNESNI MOLIYALASHTIRISHNING AMALIY AHAMIYATI 2.2. Tijorat banklari tomonidan kichik biznesni kreditlash amaliy holati Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining bugungi kunda iqtisodiyotimizda naqadar ahamiyatli soha ekanini yuqorida e’tirof etdik. Bu sohani rivojlantirish maqsadida albatta moliyaviy ko’mak, ya’ni faoliyatni moliayalashtirish asosiy masala hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish manbalariga nazar solar ekanmiz ular asosan: -bank kreditlari hisobidan; -budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari hisobidan -Xorijiy kredit liniyalari hisobidan; -boshqa manbalar hisobidan amalga oshirilmoqda. Bu manbalar tarkibida bank kreditlari bugungi kunda yuqori ulushga ega. Chunki kichik biznes faoliyatini yo’lga qo’yishda mablag’ bilan ishonchli va samarali ta’minlaydigan soha bu tijorat banklarining kreditlash amaliyotidir. Shuning uchun moliyalashtirish manbalariga tavsifni aynan tijorat banklari kreditlaridan boshlashni o’rinli deb topdik. Kreditlash jarayoni haqida so’z yuritishdan avval kreditlash jarayonining nazariy asoslari haqida qisqacha to’xtalib o’tishni lozim deb topdik. Kredit buiqtisodiy kategoriya bo’lib, u vaqtincha o’z egalari qo’lida bo’sh turgan pul mablag’larini boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlarni ifodalaydi. Kredit ajratilishida: -qaytarishlilik; -to’lovlilik; -ta’minlanganlik; -muddatlilik; -maqsadlilik; tamoyillari asos qilib olinadi. Kreditni rasmiylashtirish jarayoni o’z ichiga: 52

- kredit olishga oid buyurtmanomaning ko’rib chiqilishi va bo’lg’usi qarz oluvchining huquqiy maqomini aniqlash maqsadida uning o’rganilishini; - qarz oluvchining moliyaviy holati tahlilini va kreditga qobilligini baholashni; - kreditlanayotgan loyihaning kompleks ekspertizasining o’tkazilishini hamda kredit shartnomasini rasmiylashtirish va tuzishni oladi. Hozirda banklar tomonidan berilayotgan kreditlar qisqa 1 yilgacha va uzoq muddatda berilmoqda. Kredit olish uchun kredit yig’ma jildida taqdim qiladigan umumiy hujjatlar 16 : - qarzdor tomonidan imzolangan va kredit berilishidan oldingi sana qo’yilgan, kreditdan foydalanish maqsadlari bayon etilgan va kredit ta’minlangan holda garov mavzui ko’rsatilgan ariza; - qarz oluvchining ta’sis hujjatlari - biznes reja - hisobot sanasiga qarzdor tomonidan imzolangan moliyaviy hisobotlar - garov ob’ekti qiymatining kelishuv dalolatnomasi; - boshqa qo’shimcha hujjatlar. Tijorat banklarining kreditlash jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: - kredit olish uchun ariza va bo’lajak qarz oluvchi bilan suhbat; - qarz oluvchining kreditga layoqatliligi va kreditning samaradorligini baholash; - kredit shartnomasini tayyorlash (garov, kafolat, sug’urtalash) va tuzish; - kredit berish; - kreditdan foydalanishni monitoring qilib borish. “Tijorat banklari tomonidan Fermer xo’jaliklari va kichik biznesni milliy valutada kreditlash tartibi”ga asosan kreditlar tavsifi: Ø kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga obobrot mablag’larini to’ldirish uchun kreditlar 1 yilgacha muddat bilan beriladi; 16 O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan “O’zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibi to’g’risida”gi Nizom 02.03.2000, № 906 53

Ø fermer xo’jaliklariga yuridik shaxs tashkil etgan dehqon xo’jaliklariga qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni tashkil etishga oborot mablag’larini to’ldirish uchun kreditlar kamida 2 yil muddatga beriladi; Ø kichik biznes barcha sub’ektlariga fermer xo’jaliklari va dehqon xo’jaliklariga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun kreditlar to’lsh muddatini uzaytirish huquqisiz 5 yilgacha muddatga berilishim mumkin; Ø Kichik biznes sub’ektlariga obobrot mablag’larini to’ldirishga beriladigan kreditlarni so’ndirishning eng ko’p muddati, uni uzaytirish hisobga olingan holda, 12 oydan oshishi mumkin emas. Kredit ta’minoti sifatida: - mol-mulk, qimmatli qog’oz; - bank yoki sug’urta tashkiloti kafolati; - uchinchi shaxs kafilligi; - qarz oluvchining kreditni so’ndirmaslik xatarini sug’urtalashi to’g’risida sug’urta kompaniya sug’urta polisi taqdim etilishi mumkin. Ushbu rasmiylashtirish jarayonlari orqali bugun tijorat banklari kredit berish va uni qaytarish amaliyotini olib bormoqdalar. 2011-yilning yurtimizda “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan bank tizimida kichik biznes sub’ektlariga kreditlar va mikrokreditlar ajratish tizimi yanada takomillashtirildi. Oilaviy biznes va hunarmandchilikni rivojlantirish, boshlang’ich kapital va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish maqsadida kreditlar ajratish mexanizmlari qayta ko’rib chiqilib, bugungi kun talablariga moslashtirildi. Tijorat banklari va bankdan tashqari kredit tashkilotlari tomonidan ajratiladigan mikrokreditlar ta’minoti sifatida kredit qaytarilmasligi xatarini sug’urtalash, sug’urta polisini qo’llash amaliyotini kengaytirish, yakka tartibdagi tadbirkorlarga jumladan kasb-hunar bilim yurtlari bitiruvchilariga berilgan tijorat banklari kreditlari bo’yicha ta’minot sifatida jismoniy shaxslarning mol-mulkini garovga olish amaliyoti keng joriy etildi. 54

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-yanvarda qabul qilingan “2011-2015-yillarda O’zbekiston iqtisodiyotida islohotlar ko’lamini kengaytirish va chuqurlashtirish, ishchanlik mamlakatd ishchanlik muhitini shakllantirishning mezonlari va baholash tizimini aniqlash va amalga oshirishga doir chora tadbirlar Dasturi to’g’risidagi” PQ-1464-sonli Qaroriga asosan tijorat banklarida kichik biznes sub’ektlarida kreditlarni ajratishda garovga qo’yilgan mulkni rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarni kreditning umumiy summasida aks ettirish amaliyoti joriy qilindi. Qolaversa, banklarning barcha filiallarida “Tadbirkorlar xonasi” tashkil etildi. Filiallar va mini banklarda tashkil etilgan “Tadbirkorlik burchagi” orqali respublikamizda kichik biznes va xususisy tadbirkorlikni rivojlantirish borasidagi yaratilgan shart-sharoitlar, imkoniyatlar, taklif etilayotgan yangi bank xizmatlari to’grisida doimiy ravishda axborot berib borilishi yo’lga qo’yildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kredit berishni ko’paytirishga oid qo’shimcha choratadbirlar to’grisida” 2011-yil 11-martda imzolangan PQ-1501-sonli qarori “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” 2011-yil 24-avgustda chiqarilgan PF-4354-sonli Farmoni va boshqa bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlariga muvofiq, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun turli imtiyoz va qulayliklar berildi, imtiyozli kreditlash tizimi soddalashtirildi: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik kreditlar ajratish haqidagi arizalarini ko’rib chiqish muddati uch bank ish kunidan oshmaydigan muddat qilib belgilandi; Tijorat banklariga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kredit berishda kreditning umumiy summasida qarz oluvchining garov ta’minotini rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarini hisobga olish huquqi berildi; Kichik biznes sub’ektlaridan tijorat banklarida milliy valutada hisobvaraq ochgani uchun to’lov undirish bekor qilindi; 55

Imtiyozli kreditlash hajmini kengaytirishni rag’batlantirish maqsadida tijorat banklarining Imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi mablag’lari hisobidan kreditlar ajratishdan oladigan daromadlari 2016-yilning 1-yanvariga qadar foyda solig’idan ozod qilindi; Bunga asosan, joriy yilda Imtiyozli kreditlash maxsus jamg’armasi mablag’lari hisobidan kreditlar 1,3 barobarga ko’paytirilib, ularning hajmini 24 milliard so’mdan oshirish choralari ko’rildi.Ushbu kreditlar asosan uzoq va chekka, ortiqcha mehnat resurslariga ega bo’lgan tuman va shaharlarda joylashgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining loyihalarini moliyalashtirishga yo’naltirildi. Olib borilgan salmoqli ishlar natijasida 2011yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga ajratilgan kreditlar hajmi 2010-yilga nisbatan qariyb 1,5 barobar oshib, 4,0 trillion so’mni tashkil etdi va mazkur mablag’lar hisobiga hududlarda 291 mingtadan ortiq yangi ish o’rinlari yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ-1438 sonli “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” gi Qarori asosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo’yicha bank tizimi tomonidan amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi ustuvor vazifalar belgilab berilgan: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash hajmini 2011-2015 yillarda 2,7 baravarga oshirish; Xalqaro moliya muassasalari va xorijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kredit liniyalari miqdorini oshirish; Tijorat banklarida imtiyozli kreditlash jamg’armalarini tashkil etish, jamg’arma mablag’larini uzoq hamda borish qiyin bo’lgan, aholi zich yashovchi joylarda, faoliyat ko’rsatayotgan tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash uchun safarbar etish; Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni kreditlash hajmini oshirib borish; 56

Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xarid qilish uchun aholiga iste’mol kreditlari berishni yanada oshirish; Mamlakatimizda ish bilan band aholining 74 %idan ortig’i aynan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida bandligi bu sohaga e’tiborni yanada kuchaytirishni, jumladan, tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratishni ko’paytirishni va shu asosida yangi ish o’rinlarini tashkil etish, barqaror daromad manbalarini shakllantirishga zamin yaratish zarurligini taqozo etadi. Bu borada 2011-yil davomida tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’ektlariga jami 4 trln 41 mlrd so’m (o’tgan yilga niabatan 150,2 %ga ko’p) miqdorda kredit shu jumladan 752 mlrd so’m(o’tgan yilga nisbatan 155 %ga ko’p) mikrokreditlar ajratilib ushbu mablag’lar hisobiga hududlarda 291126 ta yangi ish o’rinlari yaratildi. Shu bilan birga “Mikrokreditbank” tomonidan kichik biznes kichik biznes va xususiy tadbirkorlik va yakka tartibdagi mehnat faoliyatini, oilaviy biznes va kasanachilikni faollashtirish yo’li bilan yangi ish o’rinlarini yaratish hamda respublika qishloqlarida mikromoliyaviy xizmatlarni kengaytirish maqsadlari uchun 159,7 mlrd so’m miqdoridagi mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatilib104500ta yangi ish o’rni yaratildi. Albatta mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, yangi ish o’rinlarini yaratish maqasadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga yanada yangi zamonaviy bank xizmatlari ko’rsatish takomillashtirilib borilishi talab etiladi. 2012-yil mamlakatimizda “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan aholi bandligini ta’minlash va yangi ish joylarini yaratish maqsadida bank tizimida quyidagi ishlar amalga oshirilishi rejalashtirilgan: - kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kreditlar, shu jumladan mikrokreditlar ajratish mexanizmlari takomillashtiriladi va soddalashtiriladi. Bunda oilaviy biznes va hunarmandchilikni rivojlantirish, boshlang’ich kapitalni shakllantirish hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya 57

qilish maqsadida uzoq muddatli kreditlarni ajratish mexanizmlarini qayta ko’rib chiqilib, hozirgi davr talablariga moslashtirildi. - tijorat banklari tomonidan 2012-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan jami 4 trln 377 mlrd so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratiladi, shundan mikrokreditlar hajmi 843 mlrd so’mni tashkil etadi. Ushbu kreditlar birinchi navbatda boshlang’ich kapitalni to’ldirish uchun hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnologik yangilash maqsadida ajatiladi. - 2012-yilda tijorat banklari tomonidan oilaviy biznes va hunarmandchilikni rivojlantirish uchun kredit mablag’lariajratilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Ushbu maqsadlar uchun banklar tomonidan o’tgan yilda 60 milliard so’m miqdorida kredit mablag’lariyo’naltiriladi; - tijorat banklari tomonidan 2012-yil yosh oilalarga tadbirkorlik faoliyatini yo’lga qo’yish maqsadida ularga mikrokreditlar ajratish uchun jami 243 mlrd. so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratiladi; - tijorat banklari tomonidan 2012-yilda ajratiladigan kredit mablag’larining 28,3 mlrd. so’mi kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarining, tadbirkorlik faoliyati bilanbog’liq loyihalarini moliyalashtirishga yo’naltirildi; - tijorat banklarida tashkil etilgan Imtiyozli kreditlash maxsus jamg’armasi mablag’lari hisobidan 2012-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorliksub’ektlariga 30,0 mlrd. so’mdan ortiq imtiyozli kreditlar ajratiladi; Bunda asosiy e’tibor ustuvor ravishda uzoq va boorish qiyin, shuningdek ortiqcha mehnat resurslariga ega bo’lgan, tuman va shaharlarda joylashgan kichik biznes sub’ektlariga qaratiladi; - tijorat banklari tomonidan 2012-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun jami 336 mlrd. so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratiladi. Muxtasar qilib aytganda, tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka, xususan, ularning modernizatsiyalash va texnologik yangilanishiga moliyaviy ko’mak berish, zamonaviy bank xizmatlar ko’rsatish 58

ko’lamini yanada kengaytirish, yangi ish o’rinlari yaratilishi va aholining bandligi ta’minlanishida, ichki iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmlarining ko’payishiga va minglab oilalar daromadlari ortishida muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik biznesni moliyalashtirish manbalaridan yana biri bu xorijiy kredit liniyalari hisobidan amlga oshirilmoqda. Xususan, Osiyo tarqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Germaniya taraqqiyot banki va boshqa xorijiy investorlar tomonidan katta miqdorda kreditlar ajratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26 noyabrdagi PQ-1438 sonli “2011-2015 yillardaRespublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi Qaroriga ko’ra, xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kredit liniyalari miqdori 2011-yilda 75 million AQSh dollarini, 2015-yilga borib esa 155 million AQSh tashkil etishi mo’ljallangan. Quyidagi diagramma ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkinki, 2013-yil 1yanvar holatiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga berilgan kreditlar 5346 mlrd.so’m ni tashkil etib, 2012-yil 1-yanvar holatiga solishtirganimizda 1,3 baravarga ortgan, 2011-yil 1-yanvar holatiga esa 2690 mlrd.so’m ni tashkil etib, shundan mikrokreditlar 485 mlrd so’m miqdorida berilgan. Yildan yilga yurtimizdagi tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka berilayotgan kredit hajmi ortib bormoqda, bu esa o’z navbatida bu sohaga berilayotgan imkoniyatlar ko’lamini kengaytiradi. 5- diagramma 2011-2015-yillarda xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va kreditlar miqdori 17 17 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashryoti, T.: 2012, 214-bet 59

Ajratilgan mikrokreditlar hajmi 752,3 milliard so’mni tashkil etib, mazkur ko’rsatkich 1,5 barobar o’sdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 11-martdagi PQ-1501 sonli “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining kreditlash hajmlarini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qaroriga binoan tadbirkorlarga quyidagi imkoniyatlar yaratildi: - tijorat banklarining Imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi resurslari hisobidan kredit berishdan oladigan daromadlari bo’shaydigan mablag’larni maxsus jamg’armaning resurs bazasini oshirishga maqsadli yo’naltirish sharti bilan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan 2016-yilning 1yanvarigacha ozod qilinadi; - ustuvor ravishda olis va boorish qiyin bo’lgan tumanlarda shuningdek mehnat resurslari ortiqcha bo’lgan tuman va shaharlarda joylashgan kichik biznes sub’ektlari ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish loyihalariga ajratiladi; 6 - diagramma Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga berilgan kreditlar dinamikasi 18 (mlrd.so’m) 18 Bozor, pul va kredit jurnali, 01/2013(188) son, 19-bet. 60 020406080100120140160 2011 2012 2013 2014 201575 90 110 130 155 yillarda xalqaro2011-2015 moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan grant va kreditlar miqdori

- tijorat banklariga kichik tadbirkorlik subektlariga kredit berishda kreditning umumiy summasida qarz oluvchining garov ta’minotini rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olish huquqi berildi; - jamg’arma hisobidan kreditlar eng kam oylik ishhaqining ikki ming baravaridan ortiq bo’lmagan summada ajratilishi belgilandi; - jamg’arma mablag’lari hisobidan kreditlar mahsulot yetishtirish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan loyihalarga ajratiladi. Ushbu imkoniyatlar doirasida tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratilmoqda. Davlat dasturiga muvofiq, turli soha va yo’nalishlaruchun kreditlar ajratish istiqbolli ko’rsatkichlarining bajarilishi ta’minlandi. Jumladan: - oziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchilarga 712,4 milliard so’m; - nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadlariga 724,0 milliard so’m; - xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun 351,1 milliard so’m; - kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga o’z biznesini tashkil etish uchun imtiyozli shartlar asosida 25,6 milliard so’mlik mikrokreditlar; 61

- shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga qoramol sotib olish uchun 59,7 milliard so’m; - tijorat banklarida tashkil etilgan Imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armalari mablag’lari hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari loyihalariga 31,2 milliard so’m; - oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirish uchun 54,1 milliard so’m miqdoridagi kreditlar ajratildi. Shuningdek, “Mikrokreditbank” ATB tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga 159,7 milliard so’mlik mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatildi. Bundan tashqari, xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlatlar hukumatlarining 143,4 million AQSh dollari miqdoridagi imtiyozli kredit liniyalari va grantlari o’zlashtirildi. Keyingi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab quvvatlash borasida bank tizimida salmoqli ishlar amalga oshirildi. 2012 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlar miqdori 2011 yilga nisbatan 1,3 baravar oshib, 5 trln.346 mlr.so’mni tashkil etdi. Ushbu ajratilgan kreditlarning 1 trln. 172 mlrd. so’mi mikrokreditlar bo’lib, ularning hajmi 2011 yildagiga nisbatan 1,5 barobarga o’sdi. Shuningdek: Ø Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalarga jami 978,2 mlrd.so’m; Ø Nooziq-ovqat iste’mol tovarlar ishlab chiqarish kengaytirishga 1 trln 41,3 mlrd. so’m ; Ø Imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi hisobidan 42,3 mlrd. so’m; Ø Xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy mamlakatlar hukumatlarining kredit liniyalari va grantlari hisobidan 181,7 mln. AQSh dollari miqdorida kredit mablag’lari ajratildi. 62

Ø “Mustahkam oila yili” Davlat dasturida bank tizimiga yuklatilgan vazifalar to’liq ijro etildi. Ø Jumladan, 2012-yil mobaynida: Ø Oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirishga 97,8 mlrd.so’m;  Xotin-qizlarni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish maqsadlariga 491,7 mlrd.so’m; Ø Shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga qoramol sotib olishga jami 77,6 mlr.so’m; Ø Meva-sabzavot mahsulotlari yetishtirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, parrandachilik, asalarichilik va baliqchilikni rivojlantirishga 339,8 mlrd.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi. Shu bilan birga, Xalq banki hamda “Mikrokreditbank” tomonidan 2012 yilda Xalqaro hamkorlik bo’yicha omonat kassalari jamg’armasining (Germaniya) “Xususiy tadbirkorlikni mikrokreditlash bo’yicha qayta tiklanuvchi kredit jamg’armasi” mablag’lari hisobidan Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy, Surxondaryo, Sirdaryo va Toshkent viloyatlaridagi tadbirkor tadbirkor ayollarga boshlang’ich kapitalni shakllantirish uchun 267,8 ming yevro miqdorida mikrokreditlar ajratildi. 2012 yil davomida kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq loyihalarni moliyalashtirish uchun tijorat banklari tomonidan 48,5 mlrd. so’m miqdorida imtiyozli mikrokreditlar ajratildi. 4-jadval Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga 2012-yil davomida barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlarning 2011-yilga nisbatan o’sish sur’atlari (mln.so’m) 19 T/r Asosiy yo’nalishlar 2011-yil davomida ajratilgan kreditlar 2012-yil davomida ajratilgan kreditlar 2011-yilga nisbatan o’zgarishi (% da) 19 Bozor, pul va kredit jurnali, 01/2013(188) son, 32-bet. 63

1. Tijorat banklari tomonidan barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlar 4041130 5345827 132,3 Shundan: 1.1 Ajratilgan mikrokreditlar 752287 1171607 155,7 1.2 Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga 25649 48460 188,9 1.3 “Mikrokreditbank” tomonidan ko’rsatilgan mikromoliyaviy xizmatlar 159683 204742 128,2 1.4 Shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga qoramol sotib olishga 59734 77583 129,9 1.5 Oziq-ovqat iste’mol mahsulotlarini ishlab 712443 978181 137,3 chiqaruvchi korxonalarga 1.6 Nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishga 724011 1041262 143,8 1.7 Oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirishga 54140 97780 180,6 64

1.8 Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun 351085 618120 176,1 1.9 Tadbirkor ayollarni qo’llab quvvatlashga 335584 491735 146,5 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun ajratilayotgan kreditlarning umumiy salmog’i ortib bormoqda. Jadval ma’lumotlarini tahlil qilar ekanmiz, 2012 yil ajratilgan mikrokreditlar salmog’i 1171607 mln.so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 32,3 %ga ortgan, jami berilgan kreditlar tarkibida 22 % ulushga ega. Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maqsadida berilgan kreditlar 48460 mln.so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 88,9 %ga ortgan, jami kreditlar tarkibida 0,9 %li ulushga ega. “Mikrokreditbank” tomonidan ko’rsatilgan mikromoliyaviy xizmatlar esa 2012 yil holatiga 204742 mln so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 28,2 %ga o’sgan. Jami kreditlar tarkibidagi salmog’ini e’tirof etsak, 3,8 %li ulushga ega. Shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklariga qoramol sotib olishga 77583 mln so’m kredit ajratilgan bo’lib, o’tgan yilga nisbatan kredit hajmi 29,9 %ga oshgan, jami kreditlar tarkibidagi ulushi esa 1,5 %ga teng. Oziq-ovqat iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarga ajratilgan kreditlar 2012 yilda 978181 mln so’mni tashkil etib, jami berilgan kreditlar tarkibida 18 %li ulushga ega. Nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishga 2012 yilda jami 1041262 mln so’m kredit ajratilib, o’tgan yilga nisbatan kredit hajmi 43 %ga ortgan, jami kredit tarkibida 20 %li ulushga ega. Oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirishga 97780 mln so’m miqdorida kredit ajratilgan bo’lib, jami kredit tarkibidagi ulushi 1,9 %ni tashkil etgan. Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun ajratilgan kredit miqdori 618120 mln so’m miqdorida bo’lib, o’tgan 2011 yilga nisbatan hajmi 65

76,1 %ga ortgan, jami berilgan kreditlat tarkibidagi ulushi esa 11,6 %ni tashkil etgan. Tadbirkor ayollarni qo’llab quvvatlashga ajratilgan kredit miqdori 491735 mln so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 46,5 %ga ortgan, jami berilgan kredit tarkibidagi ulushi esa 9,2 %ni tashkil etmoqda. Umumiy jadval ma’lumotlari asosida xulosa qiladigan bo’lsak, tijorat banklari tomonidan barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlar tarkibida eng salmoqli ulushga ega bu mikrokreditlar va Nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishga berilgan kreditlardir. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy qo’llab quvvatlashda bank kreditlari, xalqaro kredit liniyalari, budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari va boshqa manbalar asosiy o’rinni egallamoqda. Kichik biznes sub’ektlarini moliyalashtirishning manbalarini takomillashtirish va ularga yanada ko’proq imkoniyatlar yaratish bugungi kunda dolzarb masalalardan birir bo’lib kelmoqda. 2.2. Kichik biznes korxonalarini kreditlash “Agrobank” OATB misolida O'tgan yillar davomida mamlakatimiz iqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan o'sdi, bank tizimi likvidliligini yanada mustahkamlash, uning barqarorligini kuchaytirish bo'yicha katta ishlar amalga oshirildi. Banklarning kredit va investitsiya faoliyatida ham ijobiy o'zgarishlarga erishildi. Yildan yilga iqtisodiyotning real sektoriga yo'naltirilgan kreditlarning umumiy hajmi ortib bormoqda. Bu borada mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ishlarda davlatimiz rahbarining farmon va qarorlari dasturilamal vazifasini o'tamoqda. Bugungi kunda yurtimiz iqtisodiy ko’rsatkichlarining o’sib borishida "Agrobank" ochiq aksiyadorlik tijorat bankining ham ulkan hissasi bor desak aslo mubolag’a bo’lmaydi. 2011 yil davomida Agrobank tomonidan mamlakat iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo’nalishlaridan kelib chiqib belgilangan vazifalarni bajarish, bankning kapitallashuvi va investitsiyaviy faolligini yanada oshirish, iqtisodiyotning real sektorini moliyaviy qo’llab-quvvatlash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik jihatdan yangilashga qaratilgan kreditlash hajmini yanada kengaytirish, yangi ish o’rinlarini tashkil 66

etish bo’yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bankning kapitallashuv darajasini oshirish, aholi va xo’jalik sub’ektlarining bo’sh pul mablag’larini jalb qilishni kengaytirish maqsadida 2011-2015 yillarga mo’ljallangan dastur ishlab chiqilib, parametrlar belgilandi. Ushbu dastur doirasida 11,2 mlrd. so’mlik aksiyalar emissiya qilindi va to’liq joylashtirilib, ustav kapitali 126,2 mlrd. so’mga yetkazildi. Bank resurs bazasi 1 trln. 561 mlrd. so’m, aktivlar 1 trln. 666 mlrd. so’mni tashkil etdi. Hisobot yilida aholining 92,6 mlrd. so’mlik bo’sh pul mablag’lari omonatlarga jalb etilib, ularning miqdori yil boshiga nisbatan 140 %ga o’sishiga erishildi. Muomalaga chiqarilgan 85,4 mlrd.so’mlik depozit sertifikatlarni joylashtirildi. Agrar kompleksni moliyaviy qo’llab-quvvatlash, sanoatda ishlab chiqarishni ko’paytirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash, fermer xo’jaliklarini moliyalashtirishga asosiy e'tibor qaratilib, 1 trln. 384 mlrd. so’mlik kreditlar ajratildi. O’tgan yil davomida bank tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llabquvvatlash uchun 355,4 mlrd. so’mlik kreditlar ajratildi. Dehqon va fermer xo’jaliklarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashni yo’lga qo’yish maqsadida 2011 yilda 46,7 mlrd. so’m kreditlar ajratildi. Bank mablag’lari hisobiga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning aholi bandligini ta'minlashga qaratilgan faoliyatini qo’llab-quvvatlash, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish hamda yangi loyihalarni amalga oshirish orqali 51 255 ta ish o’rinlari tashkil etildi. Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o’zining respublika iqtisodiyotidagi o’ta muhim hamda salmoqli hissasi bilan alohida o’rin egallaydi. Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan kichik biznes sub’ektlarini qo’llab-quvvatlashga oid farmon va qarorlarning ijrosini ta'minlash borasida Agrobank juda katta miqyosda ishlarni amalga oshirmoqda. Bank tomonidan kredit mablag’lari iqtisodiyotning real sektorlariga, shu jumladan aholi uchun zarur bo’lgan istemol mahsulotlari ishlab chiqaradigan ixcham 67

minitexnologiyalarni sotib olish hamda xizmat ko’rsatishni rivojlantirishga ajratilmoqda. Bank tomonidan 2010 yil davomida kichik biznes sub’ektlarining 29 630 ta loyihasi moliyalashtirildi, berilgan kreditlarning umumiy hajmi 283,3 mlrd. so’mni tashkil etib, belgilangan reja 103 %ga bajarildi. Bu ko’rsatkich 2009 yilga nisbatdan 86,7 mlrd. so’mga yoki 144 %ga oshdi. Agrobank tomonidan 2010 yilda kichik biznes sub’ektlari, fermer xo’jaliklariga ajratilayotgan mikrokreditlar hajmi yanada ortdi. Berilgan mikrokreditlar 57,2 mlrd. so’mni tashkil etib, 2009 yilga nisbatan 137 %ga oshdi. Mazkur ajratilgan mikrokreditlar hisobiga 13 904 ta yangi ish o’rinlari yaratildi. Muhtaram Prezidentimizning 2009 yil 28-yanvardagi "Mahalliy nooziq-ovqat iste'mol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi PQ-1050-sonli qaroriga asosan raqobatbardosh yuqori sifatli nooziq-ovqat iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni ko’paytirish va turlarini kengaytirishni rag’batlantirish, ichki iste'mol bozorini ular bilan yanada to’liqroq boyitish, tayyor nooziq-ovqat tovarlari ishlab chiqaruvchi yangi mahalliy korxonalarni tashkil etish hamda mavjudlarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash uchun 47,6 mlrd. so’m kredit ajratildi hamda o’rnatilgan prognoz 129 %ga bajarildi. "Barkamol avlod yili" davlat dasturi ijrosi doirasida 179,5 mlrd. so’m kredit ajratildi. Ushbu ajratilgan kreditlar hisobiga 30 332 ta yangi ish o’rinlari yaratildi.Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 29-iyundagi "O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston xotin-qizlar qo’mitasi faoliyatini qo’llab-quvvatlash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida"gi 3434sonli Farmoni ijrosini ta'minlash chora-tadbirlari dasturi to’g’risida"gi 299- sonli qarori ijrosini ta'minlash maqsadida respublikada tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan ayollarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun 2010 yilda 28,3 mlrd. so’m miqdorida kreditlar ajratildi. Xizmatlar ko’rsatish sohasini rivojlantirish darajasini yanada oshirish, aholiga yangi zamonaviy va sifatli xizmat turlari ko’rsatish, iqtisodiy o’sishni 68

ta'minlash hamda aholi, birinchi navbatda, qishloq joylarida bandlik masalasini hal etishda xizmatlar ko’rsatish va servis sohasi rolini kuchaytirish maqsadida hisobot yilida 16,0 mlrd. so’mlik loyihalar moliyalashtirildi. Bu ko’rsatkich 2009 yilga nisbatan 1,6 martaga oshdi, ular hisobiga yaratilgan ish o’rinlari soni 3 108 nafarni tashkil etdi. Bank tomonidan oilaviy kasanachilikni rivojlantirish, aholiga qo’shimcha ishchi o’rinlari tashkil etish maqsadida 4,0 mlrd. so’m miqdorida imtiyozli kreditlar ajratilishi natijasida 1220 nafar yangi ish o’rinlari yaratilishiga erishildi. 2010 yilda ajratilgan kreditlar hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlar hajmi 65,4 mlrd. so’mni tashkil etdi qamda 2009 yilga nisbatan 119 %ga oshdi. hududlarni rivojlantirish bo’yicha hukumat tomonidan tasdiqlangan manzilli dasturlarga kiritilgan loyihalarni moliyalashtirishda ham qator ishlar amalga oshirildi. 2010 yil davomida bank tomonidan Agrosanoat kompleksi tarmoqlarida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnika va texnologik yangilashga yo’naltirilgan faol investisiya siyosati amalga oshirilib, 209,7 mlrd. so’m miqdorida investision kreditlar ajratildi. Shundan 48,6 mlrd. so’mi yoki 23 %i sanoat sohasiga, 81,9 mlrd. so’m yoxud 39 %i qishloq xo’jaligini rivojlantirishga, 34 mlrd. so’mi yoki 16 %i moddiy-texnika ta'minotiga, 45,3 mlrd. so’mi yoxud 22 %i qurilish va iqtisodiyotning boshqa sohalariga yo’naltirilib, investitsiyaga yo’naltirilgan kredit qo’yilmalari qoldig’i 564,9 mlrd. so’mni tashkil qildi. Bank tomonidan moliyalashtirilgan investision loyihalar asosida hisobot yilida jami 50 mlrd. so’m miqdorida tayyor va yarim tayyor mahsulotlar ishlab chiqarildi hamda 10 281 nafar yangi ish o’rinlari tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 28-yanvardagi "Mamlakatimizda nooziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi PQ-1050-sonli qaroriga muvofiq eksport qiluvchi "Jizzax plastmassa" ochiq aksiyadorlik jamiyatiga 238 mln. so’m ajratilgan kredit hisobiga eksportbop polietilen trubalarni ulovchi qismlarni ishlab chiqaruvchi uskuna o’rnatildi. O’zbekiston 69

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 17-iyundagi "2009-2012yillarda charm-poyabzal sanoati korxonalarini yanada rivojlantirish va modernizatsiya qilish hamda tayyor charm tovarlar ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 169-sonli qaroriga asosan "Poyabzalchi" mas'uliyati cheklangan jamiyatining loyihasini moliyalashtirish natijasida 32 ta yangi ishchi o’rinlar yaratildi va 2010-yil yakunlari bo’yicha 64,7 ming juft poyabzal ishlab chiqarishga erishildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 14-avgustdagi "2009-2012-yillarda Namangan viloyatida sanoatni rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish dasturi to’g’risida"gi 232-sonli qaroriga asosan "Zarkent Tekstil" xususiy firmasiga pillani qayta ishlash uskunasi sotib olish loyihasi uchun 499 984,0 AQSh dollari (so’m ekvivalentida) miqdorida kredit ajratildi. Loyihani amalga oshirish natijasida 240 ta yangi ish o’rni yaratilishi hamda yiliga 413,9 tonna pilla xom ashyosini qayta ishlagan holda jahon standartlariga javob beruvchi "A" va "2A" sifat ko’rsatkichida 117 tonna ipak xom ashyosi ishlab chiqarish ko’zda tutilgan. Qashqadaryo viloyati avtotransport parkini yangilashga qaratilgan tadbir doirasida Qashqadaryo viloyatidagi "Qarshi hamkortrans" sho’ba korxonasiga Samarqand avtomobil zavodida ishlab chiqarilayotgan 65 ta "ISUZU" rusumli avtobuslarini sotib olish uchun uzoq muddatli kredit ajratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 19-iyundagi "Devorbop materiallar ishlab chiqarishni ko’paytirishni raqbatlantirish va sifatini yaxshilash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi PQ-1134-sonli qarori ijrosi bo’yicha pishgan qisht ishlab chiqaruvchi amaldagi korxonalar modernizatsiya qilinib, nostandart, tejamsiz pechlarni maxsus energiya va resurslarni tejaydigan texnologiyalarga almashtirish maqsadida Namangan viloyatidagi "Asadulla Bunyodkor Fayz" mas'uliyati cheklangan jamiyatiga 170,0 mln. so’m, "Maqsad Bunyodkor" hamda "Murod o’g’li Malik" mas'uliyati cheklangan jamiyatlariga 160,0 mln. so’mdan, "Muhammad Bobur savdo" mas'uliyati cheklangan jamiyatiga 100,0 mln. so’m, Samarqand viloyatidagi "Brick Standart" 70

mas'uliyati cheklangan jamiyatiga 304,8 mln. so’m, jami esa 932,0 mln. so’m miqdorida kreditlar ajratildi. Tasdiqlangan dasturlar asosida o’tgan davr davomida 306 ta loyihalarni moliyalashtirish uchun 13,2 mlrd. so’m kredit ajratildi. 2010-yilda kichik biznesni qo’llab-quvvatlash uchun Islom xususiy sektorni rivojlantirish assotsatsiyasining 5 mln. AQSh dollari miqdorida kredit liniyasi ochildi va loyihalarni moliyalashtirish boshlandi. Agrobank va Osiyo Taraqqiyot Banki o’rtasida 20,0 mln. AQSh dollari miqdorida iborat bo’lgan "Kichik va mikromoliyalashni rivojlantirish. II bosqich" loyihasi bo’yicha kredit shartnomasi imzolandi. Ushbu loyihaning maqsadi respublikada mikromoliyalashtirishni yanada rivojlantirish hisoblanadi. Shuningdek, Agrobank Osiyo Taraqqiyot Bankining savdoni moliyalashni qo’llab-quvvatlash dasturiga kiritildi va revolver kredit to’g’risida kelishuv imzolandi. Prezidentimizning O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasida mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini yangi, yanada yuksak bosqichga ko’tarish maqsadida joriy yilni mamlakatimizda "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili" deb e'lon qilinganligi munosabati bilan bank tomonidan o’z oldiga mazkur soha sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash hajmini 2011-yilda keskin oshirish maqsad qilib qo’yildi. 7-diagramma Agrobank tomonidan kichik biznes sub’ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlarning o'sish dinamikasi (mln.so’mda) 20 20 Agrobank OATB ning shu 2011 yillik hisoboti asosida. www.agrobank.uz saytidan oilngan. 71

Diagrammada ko’rsatilishicha Agrobank tomonidan hisobot yiliga ya’ni 2011-yilga kichik biznes sub’ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlarning qiymati 355473 mln.so’mni tashkil etgan. O’tgan 2010yilga nisbatan bu salkam 1,5 baravar ko’pdir. 2007-yilda berilgan kreditlar miqdori 29752 mln so’mni tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkichni 2011-yil bilan solishtirganimizda, 2011- yilda 2007-yilga nisbatan deyarli 12 baravar oshganini ko’rishimiz mumkin. Bu albatta kichik biznes sub’ektlariga yaratilayotgan imkoniyatlardan dalolatdir. Berilgan mikrokreditlar 82,4 mlrd. so’mni tashkil etib, 2010-yilga nisbatan 25,2 mlrd. so’mga yoki 1,4 barobarga o’sdi. Ajratilgan mikrokreditlar hisobiga 11637 ta yangi ish o’rinlari yaratildi. Shu asosda 2011-yil “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan bank tomonidan o’tgan yil davomida kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan kreditlar miqdori 355,5 mlrd. so’mni tashkil etdi. Belgilangan reja 123 % ga bajarildi. Bu ko’rsatkich 2010-yilga nisbatan 72,1 mlrd. so’mga yoki 125 % ga oshdi. Ushbu kreditlar hisobiga 51255 ta ish o’rinlari yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 26-yanvardagi PQ- 1047sonli qarori talablarini bajarish maqsadida aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlash yuzasidan 86,5 mlrd. so’m 72

kreditlar ajratildi va 12128 ta yangi ish o’rinlari yaratildi, aholining nooziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlash maqsadida 67,4 mlrd. so’m kredit ajratildi. Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari o’z biznesini tashkil etish maqsadida 3,4 mlrd. so’mlik imtiyozli kreditlar ajratilib, belgilangan prognoz ko’rsatkichlar 114 % ga bajarildi, yaratilgan ish o’rinlari soni esa 759 tani tashkil etdi. Hunarmandchilik va oilaviy biznesni rivojlantirish maqsadida kichik biznes sub’ektlarining 4,8 mlrd so’mlik loyihalari moliyalashtirilib, yaratilgan ish o’rinlari soni 605 tani tashkil etdi. Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishga 17,6 mlrd. so’m kredit mablag’lari ajratilib, yaratilgan ish o’rinlari soni 3418 tani tashkil etdi. Kichik biznes sub’ektlariga ajratilayotgan kreditlar orqali yaratilayotgan yangi ish o’rinlarining ko’lami keng. 8-diagramma Agrobank tomonidan kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan kreditlar hisobiga yaratilgan ishchi o’rinlarining o’sish dinamikasi 21 Diagramma ma’lumotlaridan shu narsa ayonki, kichik biznes faoliyati orqali aholi bandligini oshirish ham salmoqli hissaga ega. Chunki 2011-yilga kelib yaratilgan yangi ishchi o’rinlari soni 51255 tani tashkil etgan. Bu 2007yilga solishtirganda 2 baravarga ko’proq demakdir. 21 Agrobank OATB ning shu 2011-yillik hisoboti asosida. www.agrobank.uz saytidan oilngan. 73 0100002000030000400005000060000 2007 2008 2009 2010 201126133 32404 35948 50878 51255

Bu yo’nalishdagi yana bir ustuvor yo’nalishlardan biri bu tadbirkor ayollarni qo’llab quvvatlash. Tadbirkor ayollarni qo’llab quvvatlash bo’yicha 32,4 mlrd. so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratildi va yaratilgan ish o’rinlari soni 4100 taga ko’paydi. Keyingi yillarda ayollarning jamiyatdagi iqtisodiy faolligini oshirish maqsadida qator ishlar amalga oshirilmoqda. 9- diagramma Agrobank tomonidan tadbirkor ayollarni qo’llab-quvvatlashga ajratilgan kreditlarning o’sish dinamikasi (mln.so’mda) 22 Yuqoridagi diagramma ma’lumotlaridan ayonki, yillar davomida tadbirkor ayollarni bank kreditlari orqali qo’llab quvvatlash salmog’i oshib bormoqda. Xususan, 2007-yilda bank tomonidan berilgan kreditlar hajmi 9894 mln.so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2008-yilda 12291 mln.so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 2397 mln so’mga ortgan. 2009-yilda esa berilgan kreditlar hajmi 20629 mln so’m, 2010-yilda esa 28314 mln so’mni tashkil etgan. 2011-yilda tadbirkor ayollarni qo’llab quvvatlash maqsadida berilgan kredit hajmi 32389 mln.so’mni tashkil etib, 2007-yilga nisbatan 3,5 baravarga oshgan. Berilgan kreditlar mamlakatimizda tadbirkor ayollarga yanada kengroq imkoniyatlar berilayotgani, 22 Agrobank OATB ning shu 2011 yillik hisoboti asosida. www.agrobank.uz saytidan oilngan. 74

yo’lga qo’yilayotgan tadbirkorlik faoliyatlarga mustahkam moliyaviy asos bo’lib xizmat qilmoqda. Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab quvvatlash yo’nalishlaridan yana biri sifatida e’tirof etilayotgan bu qishloqdagi yoshlarning tadbirkorlik faoliyatini oshirish, ular o’rtasida ish bilan bandlikni ta’minlash. Ushbu maqsadda joriy yilda “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” ga bag’ishlab Agrobank va “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati tomonidan hamkorlikda “Yosh tadbirkor-kelajakka poydevor” hamda “Mening biznes g’oyam” ko’rik tanlovi o’tkazildi. Tanlov va baholash natijalariga ko’ra 13 ta eng yaxshi loyiha bo’yicha g’oliblar, shuningdek “Mening biznes g’oyam” tanlovi doirasida 22000 dan ortiq arizalar tushib, Respublika bosqichiga qatnashgan ishtirokchilardan 28 ta eng yaxshi loyiha g’oliblari aniqlandi. G’olib deb topilgan ishtirokchi yoshlar bankning hududiy filiallaridan imtiyozli mikrokredit olish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Mamnuniyat bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakat iqtisodiyotining ustuvor tarmog’i bo’lgan qishloq xo’jaligining tarkibiy tuzilmasini bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq tarzda tubdan bosqichma-bosqich isloh qilish natijasida mustaqil faoliyat yurita oladigan yuridik maqomga ega moliyaviy baquvvat fermer xo’jaliklari tashkil etildi. Endilikda respublika agrar tarmog’ining istiqboli shu fermer xo’jaliklarining bundan buyongi sa'y-harakatlariga bog’liq. Mamlakat qishloq xo’jaligidagi ana shu tub o’zgarish va yangilanishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda agrar sektorning asosiy moliyaviy tayanchi bo’lgan Agrobankning xizmatlari beqiyos bo’ldi. Agrobank aholini arzon va sifatli oziq-ovqat maqsulotlari bilan ta'minlash maqsadida chorvachilikni rivojlantirishga aloqida e'tibor qaratib, qoramolchilik, parrandachilik, baliqchilik hamda asalarichilik tarmoqlarini mukammal shakllantirish va ular faoliyatini kengaytirish maqsadida moliyaviy qo’llabquvvatlab kelmoqda. O’tgan yili qoramolchilik tarmog’ini rivojlantirish tadbirlariga 12,3 mlrd. so’m, shundan naslli va zotdor qoramolchilik tarmoqini rivojlantirishga 6,8 mlrd. so’m, parrandachilik tarmoqini rivojlantirish tadbirlariga 2,5 mlrd. so’m, 75

baliqchilikni keng yo’lga qo’yish maqsadlari uchun 1,2 mlrd. so’m, asalarichilikni moliyaviy qo’llab-quvvatlashga 290 mln. so’m kredit ajratildi. Keyingi yillarda mamlakatda deqqon va fermer xo’jaliklarida issiqxonalar barpo etish harakati keng quloch yoydi. Agrobank issiqxonalar tashkil etishga qaratilgan qariyb 80 ta loyihani amalga oshirish maqsadlari uchun 2,7 mlrd. so’m kredit ajratdi. Shuning hisobidan 543 ta yangi ish o’rinlari yaratildi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari, go’sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha mini texnologiyalar hamda ixcham uskunalar sotib olish uchun 11 ta loyihani moliyalashtirishga ajratilgan 625 mln. so’m kreditlar hisobiga 104 ta ish o’rinlari tashkil qilindi. Uy-joy qurilishiga dastlabki sarmoyani shakllantirish uchun bank tomonidan 500 ta fermer xo’jaligiga 9 mlrd. 974 mln. so’mlik qisqa muddatli kreditlar ajratildi. 2011 yil davomida 1084 ta dehqon va fermer xo’jaliklariga sabzavot mahsulotlari urug’lari uchun 2,3 mlrd. so’m, urug’lik kartoshka uchun 991 ta xo’jalikka 6,4 mlrd. so’m kreditlar ajratildi. Qishloq xo’jaligini yuqori unumli qishloq xo’jalik texnikalari, agregatlar bilan ta'minlash maqsadida hisobot yilida fermer xo’jaliklariga 49 ta kombayn uchun 4,6 mlrd. so’m, 161 ta haydov traktori uchun 9,7 mlrd. so’m, 365 ta chopiq traktori uchun 11,3 mlrd. so’m, boshqa qishloq xo’jalik texnikalari va agregatlar xaridi uchun 3 mlrd. so’m, ehtiyot qismlar uchun 1,7 mlrd. so’m miqdorida kreditlar ajratildi. Aholini arzon hamda sifatli non va non maqsulotlari bilan ta'minlashga ko’maklashish maqsadida g’alla hosilini qo’shimcha oziqlantirish uchun mineral o’g’itlar xarid qilishga 14,2 mlrd. so’m kredit ajratildi. O’tgan yil davomida g’alla va paxta xom-ashyosi yetishtirish xarajatlariga qariyb 704 mlrd. so’m imtiyozli kredit mablag’lari ajratildi. Bank tomonidan ishlab chiqiladigan kredit siyosatining har yilgi dasturida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab quvvatlash, kreditlar ajratish asosiy ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lib qolmoqda, bu esa Agrobankning bu sohaga bo’lgan yuksak e’tiboridan dalolatdir. 76

III BOB. KICHIK BIZNESNI MOLIYALASHTIRISHNI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI Mustaqillik yillarida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror qonunchilik bazasi yaratilganini qayd etish zarur. O’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o’rinlari yaratish va aholi daromadini oshirishning muhim omili bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo’yicha qulay ishbilarmonlik muhiti hamda ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi. Shu bilan birga, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan, tadbirkorlik faoliyati erkinligini cheklayotgan bir qator muammolar hali ham dolzarbligicha qolmoqda: Ø Tadbirkorlik sub’ektlarining davlat, soliq, nazorat idoralari, tijorat banklari bilan o’zaro munosabatlarini aniq belgilab beradigan ma’muriy reglament to’liq ishlab chiqilmaganligi; Ø Ochig’ligi ta’minlanmagan ko’plab ruxsat berish tartiblari hamon saqlanib qolayotgani; Ø Nazorat idoralarining tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga noqonuniy aralashish holatlari uchramoqda; Ø Kichik biznes mahsulotlarini hududiy va jahon bozorlariga olib chiqish bo’yicha amaliy mexanizm yaratilmaganligi; Ø Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida e’tirof etilayotgan kreditlash jarayonidagi kredit olish va kredit qaytarish bilan bog’liq muammolar, ya’ni garovga oid talablarning birmuncha qattiqligi, kredit foiz stavkalari nisbatan yuqoriligi bilan bog’liq muammolar shular jumlasidandir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan izchil islohotlar natijasida yuqoridagi kabi holatlarni bartaraf etib, kichik biznes muhitini yanada sog’lomlashtirish uchun qator ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, kichik 78

biznes sohasiga yanada ko’proq imkoniyatlar yaratish maqsadida quyidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda: ü Davlat va nazorat idoralarining korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga aralashuvini keskin kamaytirish hamda tadbirkrolik sub’ektlarining iqtisodiy erkinligi va huquqlarini sezilarli ravishda kengaytirish bo’yicha choralar qabul qilindi. Yangi tashkil qilingan kichik korxonalar va mikrofirmalarni rejali soliq tekshiruvlaridan ozod etish muddati ikki yildan uch yilga uzaytirildi; ü Soliq va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’layotgan, shuningdek ishlab chiqarishning barqaror o’sish sur’atlari va rentabelligini ta’minlayotgan kichik tadbirkorlik sub’ektlarida uch yil davomida soliq tekshiruvlarini o’tkazish taqiqlandi; ü 2012-yilning 1-yanvaridan sanoat sohasidagi mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasi 6 % dan 5 % ga kamaytirildi; ü 2011-yilning 1-oktabrdan boshlab shunday tartib joriy etildiki, unga muvofiq soliq, bojhona bojlari va yig’imlari, shuningdek, boshqa majburiy to’lovlarni to’lash muddatlarini buzganlik uchun penya miqdori kechiktirilgan har bir kun uchun penyani hisoblash tartibi saqlangan holda, amaldagi miqdoriga nisbatan uchdan bir qismga kamaytirildi. Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash, bozor islohotlarini liberallashtirish va chuqurlashtirish yo’lidan jadal harakat qilish, tadbirkorlikka ko’proq erkinlik berish, kichik biznes va xususiy tadbbirkorlikni rivojlantirish yo’lidagi to’siq va g’ovlarni barataraf etish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushini oshirish, eksport salohiyatini rivojlantirish, aholi bandligi va daromadlarini ta’minlash maqsadida quyidagilar ustuvor yo’nalishlar sifatida belgilandi: ü Tijorat banklarini kapitallashuv darajasi oshmoqda, kichik biznes sub’ektlarini, ayniqsa, ularning yuqori texnologik uskunalar xarid qilishi imtiyozli kreditlash mexanizmi takomillashtirildi; 79

ü Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yo’lidagi ortiqcha byurokratik to’siq va g’ovlarga barham berish, davlat boshqaruvi funksiyalarini qisqartirish va tadbirkorlikka ko’proq erkinlik berish bo’yicha aniq choratadbirlarni amalga oshirish, davlat boshqaruv organlari tomonidan amalga oshirilayotgan turli ruxsat berish me’yorlari hamda cheklash tartiblarini keskin qisqartirish belgilandi; ü Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining davlat boshqaruvi idoralari, soliq va nazorat tuzilmalari bilan o’zaro munosabatlarida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash, hisobotlar tizimi hamda moliya, soliq va statistika idoralariga hisobotlarni topshirish mexanizmini ularni electron tizim bo’yicha taqdim etishga bosqichma-bosqich o’tish orqali tubdab soddalashtirish amaliyotga joriy etilmoqda ; ü Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga soliq, bojhona hamda boshqa to’lovlar bo’yicha tadbirkorlik faoliyatini jadal rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishga ko’maklashadigan qo’shimcha imtiyoz hamda prefertensiyalar berish ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida e’tirof etilmoqda; ü Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tijorat banklari bilan o’zaro hamkorlik mexanizmini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko’rsatish sifatini oshirish, ularga ajratilayotgan kreditlar, birinchi navbatda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilishga va texnologik yangilshga yo’naltiriladigan uzoq muddatli kreditlar hajmini ko’paytirish; ü Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatda keng ishtirok etishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularning mahsulotlarini tashqi bozorlarga olib chiqishga ko’maklashish, eksport shartnomalarini ro’yhatdan o’tkazish jarayonini hamda umuman bojhona ma’muriyatchiligini soddalashtirish va liberallashtirish; ü Yuridik shaxslar tekshiruvlar natijalari bo’yicha qo’shimcha hisoblangan soliq va boshqa majbutiry to’lovlarni, shuningdek, moliyaviy sanksiyalarni 80

undirish to’g’risida qaror qabul qilingan kundan boshlab olti oy mobaynida teng ulushlarda to’lash huquqiga ega; ü O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasi, Moliya Vazirligi O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi bilan birgalikda barcha kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini 2014-yilning oxirigacha soliq va moliyaviy hisobotlarni topshirishning elektron tizimiga bosqichma- bosqich o’tkazish belgilandi. Markaziy bank, O’zbekiston banklari assotsatsiyasi, tijorat banklarining tadbirkorlik sub’ektlariga nisbatan bank faoliyatining yanada ochiqligini oshirish va liberallashtirish bo’yicha quyidagilarni nazarda tutuvchi takliflar qabul qilindi: ü Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining kelishilgan hajmda kreditlar ajratish haqidagi arizalarining ko’rib chiqish muddati uch bank ish kunidan oshmaydigan muddat bilan cheklash; ü Xo’jalik sub’ektlari tomonidan savdo va servis sohasida xarid qilinadigan Tovar(ish, xizmat)lar uchun korporativ plastic kartalaridan foydalangan holda to’lovlarni amalga oshirishda to’lov cheklari birlamchi buxgalterlik hujjatlariga tenglashtirish; ü Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga bank muassasalariga eng ka mish haqining yigirma barobari miqdorigacha bo’lgan naqd pul tushumini mustaqil topshirish huquqini berish; ü Xalqaro moliya tuzilmalari, xorijiy jamg’armalar va banklar bilan hamkorlikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga tijorat banklari tomonidan yangi texnologik uskunalar xarid qilish uchun beriladigan kreditlarning garov bilan qoplanmagan qismi bo’yicha ta’minotni taqdim etish uchun Tadbirkorlikni rivojlantirish bo’yicha kafolatlash fondini tashkil etish; ü Mikrofirmalar va kichik korxonalar o’zi ishlab chiqargan Tovar(ish,xizmat)larni eksport qilishdan tushadigan valuta tushumining 50 % ini majburiy sotishdan ozod etish; 81

ü O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligining “Markazsanoateksport” davlat aksiyadorlik tashqi savdo kompaniyasi qoshida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari mahsulotlarini eksport qilish bo’yicha “O’ztadbirkoreksport” ixtisoslashtirilgan tashqi savdo kompaniyasini tashkil etish va 2011-yilning oxirigacha respublika hududlarida uning vakolatxonalarini ochish to’g’risidagi taklifi berilgan; ü Xo’jalik sub’ektlari o’rnatilgan texnologik uskunalarga Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro’yhat bo’yicha respublika hududiga olib kelinadigan ehtiyot va butlovchi qismlar uchun 2016-yilning 1-yanvarigacha bojhona to’lovlarini (bojhona rasmiylashtirish yig’imlari bundan mustasno) to’lshdan ozod etiladi. Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqning farovon turmush darajasi, qolaversa, mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liqdir. Bu holat esa korxonalarning iqtisodiy erkinligini rag’batlantirish darajasining rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Istiqbolda iqtisodiyot tarmoqlarida ham o’zgarishlar yuzaga keladi. Bu holat ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi asosida ro’y beradi. Umumiy sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda istiqbolda o’zgarishlar sanoat sohasiga talab natijasida sodir bo’ladi, shuningdek, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi kichik korxonalarning rivojlanishi hisobiga bu soha yanada yuksaldi. Hududlarning mashinasozlik va metallga ishlov berish, yengil sanoat, ayniqsa, trikotaj, tikuvchilik buyumlari, tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sohalarida kichik biznesning o’rni va ulushi yetarli darajada emas. Agar barcha sohada ishlab chiqarish faolligi tenglashsa, ijobiy natijalarga erishamiz. Respublikamizda kichik korxonalar tomonidan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning o’sishini yaratilgan imkoniyatlardan faollik bilan foydalanish evaziga ta’minlash mumkin. Statistik hisoblarga ko’ra, 2015-yilga borib, respublika bo’yicha kichik biznesning ishlab chiqarilgan YaIM hajmidagi 82

ulushini 61,1 % ga yetkazish, kichik tadbirkorlik korxonalarining yillik mahsulot ishlab chiqarishining o’sishi 2,5 % dan kam bo’lmagan holatdagina amalga oshadi. Buning uchun hududlardagi kichik tadbirkorlik korxonalarining respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan YaIM dagi ulushining istiqbolda quyidagi holatda o’sib borishiga erishish zarur. 5-jadval Respublika YAIM da hududlardagi kichik korxonalarning yalpi hududiy mahsulotdagi ulushining istiqbolda o’sib borishi (% hisobida) 23 Respublika hududlari 2000 2005 2010 2015 2015-yilda 2000-yilga nisbatan o’zgarishi O’zbekiston Respublikasi 31,0 38,2 52,1 66,1 213,2 Qoraqalpog’iston 26,9 48,9 57,9 66,9 248,7 Andijon 32,9 38,7 49,9 61,1 185,7 Buxoro 33,0 44,4 51,1 57,8 175,2 Jizzax 37,1 64,4 73,0 79,8 215,1 Qashqadaryo 25,8 38,4 45,8 58,4 226,4 Navoiy 21,5 20,9 33,5 46,1 214,4 Namangan 33,4 51,4 75,4 81,4 243,7 Samarqand 44,3 54,5 68,3 78,9 178,1 Surxondaryo 39,1 45,9 64,8 81,7 208,9 Sirdaryo 38,9 58,8 72,5 80,6 207,2 Toshkent 34,0 36,3 45,6 54,9 161,5 Farg’ona 32,0 43,9 64,7 82,3 257,2 23 O’zbekiston Respublikasining statistik axborotnomasi asosida hisoblandi . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashriyoti, T.: 2012, 223-bet 83

Xorazm 34,2 54,2 78,3 81,9 239,5 Toshkent shahri 41,5 54,3 70,2 79,1 190,6 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, respublikamiz hududlararo YaIM hajmidagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushi yildan-yilga o’sib bormoqda. Bu ko’rsatkich rivojlangan davlatlarda, masalan, AQShda 75-82 % ni, Yaponiyada 81 % ni, Italiyada 74 % ni tashkil etadi. Respublikamiz kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bo’yicha bunday ko’rsatkichlarga erishishi tadbirkorlik faolligi orqali amalga oshiriladi. Istiqbolda kutiladigan natijalar asosan, kichik tadbirkorlikning faol rivojlanishi evaziga ro’y beradi. Bu esa ular tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorining o’sish dinamikasini ta’minlaydi. 6-jadval Istiqbolda hududlar bo’yicha kichik tadbirkorlik korxonalari tomonidan mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi (mln. so’m hisobida) 26 Hududlar 2000 2005 2010 2015 2015-yilda 2000-yilga nisbatan o’zgarishi % da O’zbekiston Respublikasi 892573,0 956838,2 1089938,7 1223039,2 137,0 Qoraqalpog’iston Respublikasi 18786,6 22919,6 24982,3 27045 143,9 Andijon 70178,8 74249,1 82564,9 90880,7 129,5 Buxoro 46619,4 51934,0 55413,5 58893,1 126,3 Jizzax 31281,6 39821,3 43245,9 46670,5 149,2 26 O’zbekiston Respublikasining statistik axborotnomasi asosida hisoblandi . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 84

majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma “O’qituvchi”nashriyoti, T.: 2012, 223-bet Qashqadaryo 61485,8 69233,0 74356,2 79479,4 129,3 Namangan 50919,4 60084,8 74505,1 88925,4 174,6 Navoiy 24940,4 25065,1 29100,5 33135,9 132,9 Samarqand 67851,2 74772,0 85090,5 95409,0 140,6 Surxondaryo 82241,4 87833,5 104434,0 121034,5 147,2 Sirdaryo 34155,4 40952,3 46562,7 52173,1 152,8 Toshkent 110782,4 112665,7 123143,6 133621,5 120,6 Farg’ona 104838,6 117314,3 141715,6 166116,9 158,5 Xorazm 36708,7 44050,4 54666,5 65282,6 177,8 Toshkent shahri 219770,8 247901,4 287813,5 327426,6 148,9 Hududlar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmining istiqbolda o’sib borish dinamikasini korxonalar miqdorining o’sib boorish holati bo’yicha tahlil qilsak, bu holat qo’shimcha yangi kichik korxonalarning tashkil etilishi hisobiga amalga oshadi. Yaratilgan imkoniyatlardan samarali foydalangan hududlarda yalpi hududiy mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi ta’minlanadi. Jumladan, kichik korxonalarining ishlab chiqarish samaradorligini oshirish evaziga istiqbolda ko’zlangan natijalarga erishish ta’minlanadi. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi iqtisodiy faoliyat jarayonlari va uning natijalarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlarda kichik biznes ulushining yuqori bo’lishiga ham bog’liq ekanligi shubhasizdir. Xulosa qilib aytish mumkinki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bilan mamlakatimizda o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish vazifasini bevosita hal qilishga erishamiz. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo’lgan muhim sohaga aylanadi. 85

Xulosa Mamlakatimizda xususiy sektorning ulushi tobora ortib bormoqda. Bu borada Respublikamizda olib borilayotgan tub islohotlar samara berayotganligini ko’rib o’tdik. Mavzuni o’rganish davomida olingan natijalarga ko’ra, olingan ilmiy xulosalar quyidagilardan iborat: 1. Tijorat banklarining kichik biznesga berayotgan moliyaviy ko’maklarini yil sayin kengaytirib borish iqtisodiyotda xususiy sektor ulushini orttirishga qaratilgan tub islohotlar ko’rinishiga aylantiradi. 2. Mavzuni o’rganish davomida shu narsa ayon bo’ldiki, tadbirkorlarning kredit olish uchun hujjatlarni yig’ish bilan bog’liq xarajatlarini kamaytirish, tijorat banklari kreditlarining jozibadorligini oshiradi. 3. Joylarda aholining yangi mahsulot turiga bo’lgan talabini aniqlash tizimini joriy qilib, shu mahsulotlarni ishlab chiharishga ixtisoslashgan kichik korxonalarga alohida imtiyozli kreditlar berishni kengaytirish kichik tadbirkorlikning tobora rivojlanishiga turtki beradi. 4. Tijorat banklari lizing xizmatlarining rivojlanishi tadbirkorlarga zamonaviy uskunalarni sotib olishlarida soliq va bojhona imtiyozlarini qo’llashni kengaytirish tartibotlarida namoyon bo’ladi. 5. Kichik biznes subektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq muammolarga barham berish eng avvalo huquqiy bazaning mukammal yaratilishi sharoitida erishiladi. 6. Budjetdan tashqari jamg’armalarning davlat budjeti mablag’lari hisobidan subsidiyalanishi kichik biznesni kreditlashda mazkur jamg’armalarning hissasini orttiradi. 86

7. Tadbirkorlarga ajratilayotgan kreditlarning qaytmaslik muammosi kreditlar birlamchi ta'minot asosida qaytarilish imkoniyatining oshishi natijasida hal etiladi. 8. Kichik korxonalarda hisob yuritish bazasining mukammal ishlab chiqilishi bankdan olgan kreditlarni qaytarishga qulaylik yaratadi. 9. Garov ta’minotini to’g’ri tan olish va uni baholash kreditlarni to’liq qaytarilishiga olib keladi. 10. Jahon amaliyotida kreditlarni ta'minlashning qulay garov turlarini mamlakatimiz amaliyotiga qo’llash, tadbirkorlarimizning garovni rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarini kamaytirishga erishishimiz mumkin. 11. Yirik va kichik biznes o’rtasidagi manfaatdorlik hissini uyg’otish, kichik korxonalarning to’xtab qolish holatlarini oldini olishda yordam beradi. 12. Kichik biznes faoliyatining rivojlanishiga ta'sir qiluvchi beshta asosiy jarayonni ko’rsatish mumkin: davlat nazorati asosida davlat va biznes manfaatlarining muvozanatlashuvi, ro’yhatdan o’tkazishning sodda va tushunarli bo’lishi, soliq qonunchiligining barqarorligi, banklarning imtiyozli kreditlar bilan ta'minlashi, samarali eksport-import jarayoni. Bitiruv malakaviy ishi davomida aytib o’tilgan takliflarni mamlakatimiz iqtisodiyotiga amaliyotga tadbiq etilsa, o’ylaymizki bu kichik biznesni moliyaviy qo’llab-quvvatlash taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shadi. 87

O'xshashlar

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalarini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish yo’nalishlari

Kichik biznes subyektlari faoliyatini lizing asosida moliyalashtirishni takomillashtirish

Bitiruv malakaviy ishi (uslubiy qo'llanma)