Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.2841796875 KB

Ko'chirib olish

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish

M U N D A R I J A KIRISH ................................................................................................................ 4 I. BOB. MAHALLIY BYUDJETLAR DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISH VA MAHALLIY SOLIQLARNI ................................... UNDIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ............................................ 8 1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning mohiyati va ....... prinsiplari ........................................................................................................ 8 1.2. Mahalliy soliqlarning mazmun-mohiyati va xususiyatlari ................... 14 II. BOB. MAHALLIY SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINING ............... TAHLILI (Denov tumani misolida) ..................................................... 20 2.1. Mahalliy soliqlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi o’rni va .................................................................................................................................. ahamiyati ....................................................................................................... 20 2.2. Mol-mulk va yer soliqlarini byudjetga undirish mexanizmini tahlili ... 27 2.3. Boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarni byudjetga undirish mexanizmini ............................................................................................................ tahlili ............................................................................................................. 40 III. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA MAHALLIY SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINI .................................... TAKOMILLASHTIRISH .................................................................... 46 3.1. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy soliqlarga doir vakolatlarini ............................................................................................................. oshirish masalalari ........................................................................................ 46 3

3.2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlarni undirish va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish masalalari ............................................................................................................ 50 XULOSA ............................................................................................................ 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ..................................... 59 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz hududlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda mahalliy byudjetlarning o’rni va ahamiyati katta. Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish amaliyotida turli manbalardan foydalanilsada, ularning birlamchi daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlarning ahamiyatini oshirish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov 2012 yil yakunlariga baho berib, mamlakatimiz iqtisodiyoti yuqori barqaror o’sish sur’atlariga ega ekanligini qayd etdi. “2012 yilda O’zbekiston o’z iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni davom ettirdi, aholi turmush darajasini izchil yuksaltirishni ta’minladi, dunyo bozoridagi o’z pozitsiyasini mustahkamladi. Bu davrda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o’sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, qishloq xo’jaligi 7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi ta’minlandi. Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o’sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo’lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. Inflyatsiya darajasining o’sish sur’ati prognoz ko’rsatkichlari doirasida saqlab qolindi va 7 foizdan oshmadi. 4

2012 yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Shularga qaramasdan, davlat byudjetining daromadlar qismi bo’yicha ko’rsatkichlari to’liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi 1 . Ushbu erishilayotgan yutuqlar boshqa omillar bilan birga samarali soliq siyosatiga bevosita bog’liqdir. “2013 yilda mutanosib va barqaror davlat byudjetini shakllantirish maqsadida soliq ma’murchiligini yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlash, butun soliq tizimini soddalashtirish va uning oshkoraligini ta’minlash bo’yicha tegishli tadbirlar ko’zda tutilmoqda. Shularning hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta’minlanib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan bu ko’rsatkich 21,3 foizni tashkil etadi” 2 . Shunga qaramasdan, mahalliy byudjetlarning, ayniqsa qishloq tumanlarida mahalliy soliqlar va yig’imlarning mahalliy byudjetlarni shakllantirishdagi ahamiyati sezilarli darajada emas. “Hozirgi kunda ba’zi viloyatlar va ko’plab qishloq tumanlari byudjetlarining dotatsiyada qolib ketayotgani, ya’ni respublika byudjeti hisobidan ta’minlanayotgani, tumanlarda mahalliy byudjet xarajatlarining 50 foizdan ko’prog’i viloyat va respublikadan olinadigan dotatsiya hisobiga qoplanayotganini qanday baholash kerak?” 3 . Ana shunday sharoitda byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Buning ustiga, hozirgi sharoitda byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning roli sezilarli darajada emas. Bu toifaga kiruvchi soliqlar 1 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish”. – Xalq so’zi. - 2013. – 19 yanvar. 2 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish”. – Xalq so’zi. - 2013. – 19 yanvar. 3 Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarning bosh maqsadidir. //Xalq so’zi. - Toshkent, 2008 yil 9 fevral. 5

xisobidan mahalliy byudjetlar daromadlarining ko’pi bilan 15-17 foizi shakllanmoqda, xolos. Ayrim hududlarda uning salmog’i 10 foizdan past bo’lgan darajada hamon saqlanib qolmoqda. Aksincha, mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib kelayapti. Bundan ko’rinadiki, mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning ahamiyatini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu holat o’z navbatida bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligini ifodalaydi. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti va predmeti. Denov tumanida faoliyat ko’rsatayotgan yuridik va jismoniy shaxslar to’laydigan mahalliy soliqlar mazkur ishning ob’ekti hisoblanadi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida yuridik va jismoniy shaxslar to’laydigan mahalliy soliqlarni undirish jarayonidagi moliyaviy munosabatlar ishning predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirish, mahalliy soliqlarni undirish jarayonidagi muammolarni aniqlash va ularni barataraf etishga qaratilgan taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi:  mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning mohiyati va printsiplari yoritish;  mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning mazmun-mohiyati va xususiyatlarini yoritish;  mahalliy soliqlar va yig’imlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi o’rni va ahamiyatini tahlil qilish;  mol-mulk va yer soliqlarini byudjetga undirish mexanizmini tahlil qilish;  boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarni byudjetga undirish mexanizmini 6

tahlil qilish;  mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashdagi vakolatlarini oshirish yo’llarini yoritish;  iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlarni undirish va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish masalalarini bayon etish. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Malakaviy ishdan olingan ilmiy xulosalar va amaliy tavsiyalardan iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlarni takomillashtirishga doir ilmiy ishlarni olib borishda, mamlakatimiz soliq tizimini yanada takomillashtirishda foydalanish mumkin. Shuningdek, malakaviy ish materiallaridan o’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida soliq tizimiga doir fanlarni o’qitishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tarkibi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobi mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish va mahalliy soliqlarni undirishning nazariy asoslariga qaratilib, unda mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning mohiyati va printsiplari, mahalliy soliqlarning mazmun-mohiyati va xususiyatlari yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobi mahalliy soliqlarni undirish tartibining tahliliga qaratilib, unda mahalliy soliqlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi o’rni va ahamiyati, mol-mulk, yer va boshqa mahalliy soliqlarni byudjetga undirish mexanizmi O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi va Denov tumani DSI ma’lumotlari asosida tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning uchinchi bobi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlarni undirish tartibini takomillashtirishga qaratilib, unda mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashdagi vakolatlarini oshirish, mahalliy soliqlarni undirish va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish masalalari yoritilgan. 7

Ish xulosa bilan yakunlanib, unda mavzuni o’rganish natijasida chiqarilgan nazariy va amaliy xulosalar umumlashtirilgan. I. BOB. MAHALLIY BYUDJETLAR DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISH VA MAHALLIY SOLIQLARNI UNDIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning mohiyati va prinsiplari Soliq tizimi va byudjet tuzilishini shakllantirishning eng asosiy muammolaridan bo’lib bir xil darajadagi iqtisodiy sub’ektlar byudjetlari o’rtasida soliqlarni taqsimlashda bir tomonlama yondoshuvni ta’minlash hisoblanadi. Hududiy byudjetlarda soliqlarni taqsimlashda yagona yondoshuv soliqlarning teng bazasi hududiy byudjetga teng ravishda soliqli tushumlarni beradi. Byudjet daromadlarini shakllantirish va unda mahalliy soliqlarning rolini aniqlash uchun, eng avvalo, shu jarayonga tegishli bo’lgan bir necha nazariy masalalarga aniqlik kiritib olish maqsadga muvofiq. Ana shunday masalalardan biri byudjet daromadlarini shakllantirishning mohiyati va uning printsiplarini aniqlashdan iborat. Bu masalalarga aniqlik kiritmasdan va ularga nisbatan o’zimizning qat’iy pozitsiyamizga ega bo’lmasdan turib byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar rolini oshirish masalasini oqilona hal qilishning iloji yo’q. Shunday bo’lishiga qaramasdan byudjet daromadlarini shakllantirishning mohiyatini aniqlashni byudjet daromadlarining mohiyatini aniqlamasdan turib tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. - byudjet daromadlarining mohiyatini yoritish; - byudjet daromadlarini shakllantirishning mohiyatini aniqlash; - byudjet daromadlarini shakllantirish printsiplarini tahlil qilish. 8

Haqiqatdan ham byudjet daromadlarini shakllantirish va unda mahalliy soliqlarning rolini oshirish masalasini oqilona hal etish uchun, avvalo, ana shu yuqorida keltirilgan masalalarga jiddiy e’tibor bermoq lozim. Prof. L.Drobozinaning fikricha, “byudjet daromadlari - bu byudjetga jalb qilinadigan soliqli va soliqsiz mablag’lar”. Prof. M.Afanasev nazarida “byudjet daromadlari - bu amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda tiklanmaydigan va qaytarilmaydigan tartibda davlat hokimiyat organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablag’lari”. Professorlar M.Romanovskiy, O.Vrublevskaya va B.Sabantilar byudjet daromadlarining mohiyatini ifodalovchi quyidagi ta’rifni berganlar: “byudjet daromadlari davlat hokimiyati va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari ixtiyoriga mamlakatda amal qiladigan byudjet va soliq qonunchiligiga muvofiq ravishda tiklanmaydigan va qaytarilmaydigan tarzda kelib tushadigan pul mablag’laridir”. Byudjet daromadlarining mohiyatini ifodalash maqsadida yuqorida keltirilgan ta’riflardan, ko’rinib turibdiki, eng avvalo, ular shaklan bir-biridan tubdan farq qiladi. Lekin shunday bo’lishiga qaramasdan, ular mazmunmohiyati jihatidan bir-biridan uncha uzoq emas va shuning uchun ham ular birbirlaridan mohiyatan keskin farq qilmaydi. Chunki ularning barchasida byudjet daromadlarining byudjetga jalb qilinadigan mablag’lar ekanligi u yoki bu tarzda e’tirof etilmoqda. Prof. A.Vahobov va prof. Z.Srojiddinovalar tomonidan byudjet daromadlariga quyidagicha ikki xil shaklda ta’rif berilgan: 1. “Byudjet daromadlari - bu davlat byudjet tizimining turli darajalaridagi byudjetlariga qonunchilikka muvofiq ravishda tiklanmaydigan va qaytarilmaydigan tartibda tushadigan pul mablag’laridir”. 2. “Byudjet daromadlari - davlat hokimiyat organlari va mahalliy o’z- o’zini boshqarish organlarining ixtiyoriga qonunchilikka muvofiq ravishda tiklanmaydigan va qaytarilmaydigan tartibda tushadigan pul mablag’laridir”. 9

Byudjet daromadlarini shakllantirishning umumiy masalalari, xususan, byudjet daromadlarini shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslari, byudjetning soliqli daromadlari, byudjet daromadlarining boshqa manbalari, iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida byudjet daromadlarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari kabi masalalar birinchilar qatori o’zbek iqtisodchi olimlaridan prof. A.Jo’raevning ishlarida tadqiq etilgan. Unda muallif byudjet daromadlarini shakllantirishning zarurligi, mohiyati, manbalari va omillari, byudjet daromadlarini tasniflash mezonlari, byudjet daromadlarini shakllantirish yuzasidan xorijiy davlatlarning ijobiy tajribalarini o’zlashtirish, byudjetning soliqli daromadlari tarkibi va dinamikasi, soliqlarning byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanish tartibi, to’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarning undirish amaliyoti, byudjetning soliqli daromadlarini shakllantirishda to’lov intizomiga rioya qilish, byudjet soliqsiz daromadlarining zarurligi, mohiyati va turkumlanishi, soliqsiz daromadlarning byudjet daromadlarining hajmidagi o’rni va dinamikasi, xo’jalik sub’ektlarining investitsion faoliyatini soliqlar orqali rag’batlantirish va soliq imtiyozlari tizimini takomillashtirish orqali byudjet daromadlarini shakllantirish kabi masalalarni atroflicha yoritib bergan. Byudjet daromadlarining mazmun-mohiyatini ifodalovchi ta’rif berilayotgan paytda, birinchidan, byudjet daromadlari davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismidan iborat ekanligini va ikkinchidan esa, ular davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarurligini, eng avvalo, e’tirof etmoq lozim. Shuningdek, bu ta’rifda byudjet daromadlari pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etishi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushishi, albatta, hisobga olinishi shart. Bizning nazarimizda, ana shu yuqoridagi holatlar prof. T.Malikov va prof. N.Haydarovlarning byudjet daromadlariga bergan quyidagi ta’riflarida o’zining yaqqol ifodasini topgan: “Pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning 10

funktsiyalariki ajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi byudjet daromadlari deyiladi. Shunisi xarakterliki, byudjet daromadlari mamlakatlarning davlat tuzilishiga bog’liq ravishda farqlanadi. Unga ko’ra byudjet daromadlari markaziy (davlat) byudjet(i) daromadlari va unitar (yagona) davlatlardagi mahalliy byudjetlar daromadlaridan iborat bo’lishi mumkin. Bir vaqtning o’zida, federativ (ittifoqchilik) tuzilish(i)ga ega bo’lgan davlatlarda byudjet daromadlarining bu ikki ko’rinishi federatsiya a’zolari byudjetlarining daromadlari bilan to’ldiriladi. Byudjet daromadlarini va davlatning daromadlaridan ham farqlamoq lozim. Shunga ko’ra, byudjet daromadlari davlatning daromadlariga nisbatan torroq bo’lgan tushuncha hisoblanadi. Buning sababi shundami, davlat daromadlari hokimiyat barcha darajalari byudjetlarining moliyaviy mablag’lari bilan birgalikda yana o’zining tarkibiga davlat nobyudjet fondlari va barcha davlat sektoriga tegishli bo’lgan boshqa resurslarni ham qamrab oladi. Byudjet daromadlari to’g’risida gap ketar ekan, bu yerda uning asosiy manbai nimadan iborat ekanligini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan ta’kidlash kerakki, byudjet daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy daromad hisoblanadi. Agar davlatning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun milliy daromad etarli bo’lmasa, davlat bunday ehtiyojni qondirishga milliy boylikni jalb etishi mumkin. Shu o’rinda milliy daromadni davlat tomonidan davlatlashtirish (davlat ixtiyoriga o’tkazish) turli metodlar yordamida amalga oshirilishini ham qayd etib o’tishimiz kerak. Davlat hokimiyat organlari tomonidan milliy daromadni qayta taqsimlash va byudjet daromadlarini shakllantirish uchun foydalanilayotgan metodlarning asosiylari bo’lib soliqlar, davlat krediti va pul emissiyasi hisoblanadi. Ular o’rtasidagi nisbatlarning mamlakatlar va davrlar bo’yicha turlicha bo’lishiga mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa qarama-qarshiliklarning o’tkirlik darajasi, davlatning moliyaviy siyosati va moliyaviy ahvoli o’z ta’sirini ko’rsatadi. 11

Milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy metodi soliqlar bo’lganligi uchun ular yordamida byudjet daromadlarining asosiy salmog’i ta’minlanadi. Shuningdek, davlat kreditlari va qog’oz pullar emissiyasi ham byudjet daromadlarining navbatdagisi bo’lib hisoblanadi. Byudjet daromadlariga tegishli bo’lgan xarakterli xususiyatlardan biri ularning mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, oraliq (tranzit) xarakterga ega ekanligidir. Bu daromadlar yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismining byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. O’z navbatida, byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmuni davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’laridan iborat. Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning, ya’ni byudjet daromadlarining namoyon bo’lish shakllari byudjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan tashkil topadi. Byudjetning daromadlari miqdoriy jihatdan yaratilgan (ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushidan darak beradi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i quyidagi omillarning ta’siri bilan belgilanadi: - mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning tegishli talablarini hisobga olmaslik, eng kamida, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: - sub’ektlarning mustaqilligi yo’qotiladi; - sub’ektlarning kasodga uchrash hollari vujudga keladi; - sub’ektlarning ichki rezervlarini qidirib topishga va ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’minlashga intilishi susayadi; - xufyona iqtisodiyot rivojlanadi va boshqalar. Ma’lumki, hozirgi sharoitda byudjet daromadlarining asosiy qismi soliqlar yordamida byudjetga undiriladi. Bu narsa byudjet daromadlarini shakllantirish printsiplariga o’zining ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. Shuning uchun ham jahon amaliyoti va tajribasi byudjet daromadlarining asosiy qismi soliqlar 12

yordamida shakllanganligini inobatga olib, bu jarayonda hayot sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan va ularning to’g’ri ekanligini hayotning o’zi tasdiqlagan bir necha printsiplardan foydalanish kerakligini allaqachon isbotlab bergan. 1-rasm. Byudjet daromadlarini shakllantirish printsiplari O’zbekiston uchun hozirgi kunda nafaqat soliq tizimi bilan byudjet tizimi qurilishining o’zaro munosabatlari, balki turli darajadagi hukumat organlarida soliq undirish bo’yicha huquqiy vakolatlarning taqsimlanishi ham dolzarb muammoligicha qolmoqda. Iqtisodiyotda davlat rolining kamayishi, o’tish davrida iqtisodiy ziddiyatlarining yuzaga kelishi mamlakatda siyosiy erkinliklarining yuzaga kelishi, mahalliy hukumat organlariga yuklatilgan vazifalarni mavjud moliyaviy resurslar hisobidan moliyalashtirish uchun tabiiy ravishda nomarkazlashuvni taqozo etadi. Respublika byudjetidan mahalliy byudjetlarga beriladigan mablag’lar hajmi hududlarning siyosiy maqomlaridan kelib chiqib belgilanadi. 13 Byudjet daromadlarini shakllantirish p rintsiplari sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish ( sharoit yaratish ) sub’ektlarning hatti - harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi и shlab chiqarishning ke ngaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonalar - ning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish b yudjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish

1.2. Mahalliy soliqlarning mazmun-mohiyati va xususiyatlari Mahalliy soliqlar va yig’imlarning mohiyati bevosita soliqlarning mohiyatidan kelib chiqadi. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq soliqlar deganda Soliq kodeksida belgilangan, muayyan miqdorlarda undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan va beg’araz xususiyatga ega bo’lgan, byudjetga yo’naltiriladigan majburiy pul to’lovlari tushuniladi. Boshqa majburiy to’lovlar deganda Soliq kodeksida belgilangan davlat maqsadli jamg’armalariga majburiy pul to’lovlari, bojxona to’lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to’lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to’lanishi lozim bo’lgan yig’imlar, davlat boji tushuniladi 4 . Soliqlar majburiy to’lovlarni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning asosiy manbai soliqlardir. Respublikamizda o’ziga xos soliq tizimi shakllantirilgan bo’lib, mavjud soliqlar bir tomondan davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan esa tadbirkorlik faoliyati rivojlanishini rag’batlantirishga qaratilgandir. Ana shu ikki tomonlama munosabatlarning uyg’unligini ta’minlash maqsadida iqtisodiyotning barcha sohalarida bo’lgani kabi soliq tizimida ham keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda va ularning nazariy hamda amaliy jihatlari, natijalari turli darajada o’rganilmoqda. Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur bo’lgan majburiy to’lovlar sifatida, davlat paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar, davlat faoliyat ko’rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati xuddi shu yerdan kelib chiqadi. Davlat soliqlarsiz mavjud bo’la olmaydi, soliqlar 4 O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.: “Adolat”, 2010 y. – 8 b. 14

bu davlatning ajralmas qismidir. Demak, davlat va davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning mavjudligi, soliqlarni amal qilishini taqozo etadi. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etishdan asosiy maqsad mintaqani rivojlantirish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa moddiy resurslarni takror ishlb chiqarish, davlat hokimiyati organlarining faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratishdir. O’zbekiston Respublikasi qonunlari, davlat hokimiyati mahalliy organlarining qarorlari bilan belgilangan, ular tomonidan o’z vakolatiga muvofiq ravishda mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun ishlatiladigan soliqlar mahalliy soliqlar hisoblanadi. Mahalliy yig’imlar – bu O’zbekiston Respublikasi qoununlari, davlat hokimiyati mahalliy organlarining qaroriga muvofiq belgilangan, yuridik va jismoniy shaxslarga ularga ko’rsatilgan madaniy-maishiy xizmatlar yoki davlat hokimiyatining mahalliy organlari nazorati ostida o’tkaziladigan boshqa tadbirlarning chiqimlari bilan bog’liq xarajatlarni qisman qoplash uchun undiriladigan to’lovlardir. Respublikamiz byudjet-soliq qonunchiligiga muvofiq mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbai hisoblanib, ular hozirga qadar davlatchilik munosabatlari rivojlanishiga mutanosib ravishda shakllanib, takomillashib keldi. Agarda respublikamizning bozor munosabatlariga o’tishi bilan bog’liq turli sohalarda amalga oshirilgan va davom ettirilayotgan islohotlarga nazar tashlaydigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat idoralarining mavqeini oshirish borasidagi chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shunday chora-tadbirlarning aniq yo’nalishi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbaini mustahkamlashga qaratilgandir. Bu boradagi islohotlarning ilk huquqiy asoslaridan biri, shubhasiz 1993 yil 7 mayda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida”gi qonunidir. Ushbu qonunga muvofiq respublikada mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy qilindi. Ularni joriy etishdan maqsad mintaqani 15

ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa resurslarni qayta ishlab chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarining faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratish qilib belgilandi. Mamlakat soliq tizimidagi islohotlarning muhim yo’nalishi mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirishga qaratilgan. Bu borada birgina ularning tarkibidagi o’zgarishlarni tahlil qiladigan bo’lsak, shuni alohida qayd etish lozimki, ular yuqoridagi qonunga muvofiq joriy etilgan paytda 17 turda amal qilgan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi qabul qilinishi bilan 8 turda undirila boshlandi. Hozirgi paytga kelib esa ularning faqatgina 6 turi amal qilib, 5 turdagi soliq va 1 turdagi yig’im sifatida undirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 23-moddasiga muvofiq mahalliy soliqlar va yig’imlarga quyidagilar kiradi: 1. Mol-mulk solig’i; 2. Er solig’i; 3. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; 4. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq. 5. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im. 6. Yagona yer solig’i 5 . Mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy etilgan paytdan shu kunga qadar ular tarkibidagi o’zgarishlar nafaqat son jihatdan, shuning bilan birgalikda mohiyat jihatdan ham keng ko’lamli o’zgarishlarga erishildi. Bugungi kunga kelib ularning yangi turlari joriy etildi va amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda. Respublikamizda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq muammolar markazida ularning mahalliy byudjetlar xarajatlarini to’liq miqdorda moliyalashtira olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy byudjetlarga ajratmalar, ya’ni tartibga solinadigan soliqlardan to’liq 5 O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.: “Adolat”, 2010 y. 22-23 b. 16

yoki qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir qadar oshirilgan bo’lsada, bugungi kunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-nazaridan bir qadar cheklangan, amalda esa o’z hududlarida undiriladigan barcha soliqlar va yig’imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli hokimiyat organlarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarini yanada aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlarini oshirish muhim yo’nalish qilib belgilanishi lozim. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etish sabablari sifatida, birinchi navbatda ularning fiskalligini e’tirof etish lozim. Qayd etilganidek, mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etishdan maqsad mintaqani rivojlantirish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa moddiy resurslarni takror ishlab chiqarish, davlat hokimiyati organlarining faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratishdir. Demak, mahalliy soliqlar va yig’imlar orqali davlat mahalliy hokimiyatiga moliyaviy resurslar jalb etiladi va ushbu resurslardan mahalliy ehtiyojlarni qondirishda foydalaniladi. Shuningdek, mahalliy soliqlar vositasida mahalliy ob’ektlardan samarali foydalanishga erishiladi. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba sifatida qaralsada, u mahalliy byudjetga biriktirilgan xarajatlarni moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. Mahalliy byudjetlarning xarajatlari oshib borayotgan bir payitda davlat tomonidan ularning daromadlarini mustaxkamlash borasida bir qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Avvalombor, biriltirilgan daromadlar soni ko’paytirilib borildi, tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar miqdori oshirildi. Bu, o’z navbatida mahalliy byudjetlarning daromadlari ko’payishiga, demakki ularning o’z hududlarida yaratilayotgan milliy daromadni taqsimlashdagi o’rni mustahkamlanishiga olib keladi. 17

Mahalliy byudjetlar daromadlarini mustaxkamlash, xarajatlarini barqarorlashtirish, ularning daromad bazasini kengaytirib borish dolzarb masalalardan biridir. Mahalliy byudjetlarning daromad bazasi xududlarida yaratilayotgan milliy daromad, ya’ni ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi, daromadlarning doimiy va bir maromda tushishi bilan bevosita bog’liqdir. Mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning ichki rezervlari hududlarda ishlab chiqarishning rivojlanishi, joylarda iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Mahalliy boshqaruv organlari faoliyatini to’g’ri tashkil etish har bir hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Respublikamiz soliq tizimidagi mavjud mahalliy soliqlar va yig’imlarga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarning ayrimlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: - mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralari tasarrufida bo’lgan hududlar ehtiyojlari uchun ishlatiladi; - ularning asosiy qismi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bevosita o’zlari tomonidan joriy etiladi; - ularni huquqiy jihatdan tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga bir qadar vakolatlar berilgan bo’lsada, respublika qonunchiligi bilan ham hisoblashishni talab etadi va boshqalar. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning muhim xususiyatlaridan yana biri, ularni belgilash usuliga ko’ra ikki guruhga, ya’ni respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan va mahalliy davlat hokimiyati idoralari qonunchiligi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlarga bo’linishidir. Mahalliy soliqlardan mol-mulk va yer soliqlari respublika qonunchiligi bilan joriy etiladi va butun respublika hududida undiriladi hamda ular stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi. Shuningdek, belgilanishi va amal qilishi nuqtai-nazaridan transport vositalariga benzin, dizel 18

yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq butun respublika hududida undirilib, yagona stavkasi amal qiladi 6 . Mazkur guruh mahalliy soliqlari bo’yicha mahalliy davlat hokimiyati idoralarining faqatgina bir vakolati mavjud bo’lib, bu ham bo’lsa, ular o’z hududlarida joylashgan soliq to’lovchilarga mol-mulk solig’i bo’yicha qo’shimcha imtiyozlar berishi mumkin. Ikkinchi guruh mahalliy soliqlar va yig’imlari, jumladan, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im mahalliy davlat hokimiyati idoralari tomonidan joriy etiladi. Ular stavkalarining eng yuqori miqdorlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanib, mahalliy davlat hokimiyati idoralari faqatgina ana shu stavkalar doirasida o’z hududlari uchun soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini belgilash bo’yicha esa to’liq huquqga ega. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba sifatida qaralsa ham, bu soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetga biriktirilgan xarajatlarini moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. Byudjet parametrlarini belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan ajratmalar belgilanadi. Bu jarayon har yili byudjet parametrlarini tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy byudjetlarning o’z daromadlarining tushumi hamda ular tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirib boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy byudjetlarning o’z daromad manbalari (soliqlari) ko’payib qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi. 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 19

II. BOB. MAHALLIY SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINING TAHLILI (Denov tumani misolida) 2.1. Mahalliy soliqlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi o’rni va ahamiyati Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbai hisoblanib, ular hozirga qadar davlatchilik munosabatlari rivojlanishiga mutanosib ravishda shakllanib, takomillashib keldi. Agarda respublikamizning bozor munosabatlariga o’tishi bilan bog’liq turli sohalarda amalga oshirilgan va davom ettirilayotgan islohotlarga nazar tashlaydigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat idoralarining mavqeini oshirish borasidagi choratadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shunday chora-tadbirlarning aniq yo’nalishi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbaini mustahkamlashga qaratilgandir. Mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy etilgan paytdan shu kunga qadar ular tarkibidagi o’zgarishlar nafaqat son jihatdan, shuning bilan birgalikda mohiyat jihatdan ham keng ko’lamli o’zgarishlarga erishildi. Bugungi kunga kelib ularning yangi turlari joriy etildi va amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda. Soliqlarning byudjet daromadlarining manbai sifatida, birinchidan, soliqlar davlatning funktsiyalarini bajarishning asosiy va birlamchi moliyaviy manbai hisoblanadi; ikkinchidan, soliqlarning milliy daromadni qayta taqsimlashdagi roli bevosita davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasi bilan belgilanadi; uchinchidan, soliqlardan byudjetning iqtisodiy mazmundagi xarajatini moliyalashtirishda foydalanish masalasiga alohida e’tibor berish amaliy ahamiyat kasb etadi, chunki rivojlanayotgan davlatlarda iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish davlatning iqtisodiyotga faol moliyaviy aralashuvini zarur qilib qo’yadi; to’rtinchidan, soliqqa tortish tamoyillarini buzilishiga yo’l qo’ymaslik soliq tushumlarining barqarorligiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi; 20

beshinchidan, respublikamiz iqtisodiyotining investitsion resurslarga bo’lgan yuqori darajadagi talabini qondirish maqsadida soliqlarning jamg’armalarga ta’sirini ilmiy jihatdan o’rganish nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. 1-jadval O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining asosiy ko’rsatkichlari 7 (2011-2013 yillar) 2011 yil 2012 yil 2013 yil (prognoz) mlrd.so’m foiz mlrd.so’m foiz mlrd.so’m foiz 1.To’g’ri soliqlar 4238,7 26,2 5196,4 25,2 6583,1 26,2 1.1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 825,0 5,1 917,2 4,4 1239,0 4,9 1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratma 527,5 3,3 703,5 3,4 817,3 3,3 1.3. Yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratma 378,4 2,3 538,5 2,6 755,1 3,0 1.4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 1789,7 11,1 2372,7 11,5 2769,7 11,0 1.5. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq 187,5 1,2 218,1 1,1 342,1 1,4 1.6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 530,6 3,3 446,4 2,2 659,9 2,6 2. Egri soliqlar 8656,9 53,5 11187,8 54,3 13039,4 51,9 2.1. Qo’shilgan qiymat solig’i 5228,8 32,3 6784,5 32,9 7737,8 30,8 2.2. Aktsiz solig’i 2481,8 15,3 3115,5 15,1 3726,5 14,8 2.3. Bojxona boji 516,0 3,2 732,4 3,6 992,6 4,0 2.4. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 430,3 2,7 555,4 2,7 582,5 2,3 3. Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari 2308,9 14,3 2746,4 13,3 3755,5 15,0 3.1. Mol-mulk solig’i 490,5 3,0 642,0 3,1 831,4 3,3 3.2. Er solig’i 346,9 2,1 446,0 2,2 646,3 2,6 3.3. Er qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 1409,7 8,7 1585,3 7,7 2180,1 8,7 3.4. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 61,8 0,4 73,1 0,4 97,7 0,4 4. Qo’shimcha foyda solig’i 142,3 0,9 250,0 1,2 294,5 1,2 5. Boshqa daromadlar 831,8 5,1 1233,5 6,0 1432,4 5,7 7 www.mf.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 21

JAMI SOLIQLI DAROMADLAR 16178,6 100,0 20614,1 100,0 25104,9 100,0 Keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Davlat byudjeti daromadlari umumiy summasi yildan-yilga o’sib bormoqda, ya’ni 2011 yilda 16178,6 mlrd.so’mni, 2012 yilda 20614,1 mlrd.so’mni tashkil etgani holda, 2013 yilda 25104,9 mlrd.so’mni tashkil etishi rejalashtirilgan. Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, mahalliy soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati unchalik yuqori emas. Jumladan, tahlil qilinayotgan yillarda (2011-2013 yillar) mos ravishda mol-mulk solig’ining ulushi 3,0; 3,1; 3,3 foizni, yer solig’ining ulushi 2,1; 2,2; 2,6 foizni, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining ulushi 3,3; 2,2; 2,6 foizni, transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning ulushi 2,7; 2,7; 2,3 foizni tashkil etgan. Tahlillar ko’rsatmoqdaki, mahalliy soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ulushi so’nggi yillarda keskin ravishda o’zgarmagan. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy hududlari bo’yicha byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning ahamiyatini tahlil qilish lozim. 2-jadval O’zbekiston Respublikasining ma’muriy hududlari bo’yicha byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning ahamiyati 8 Ma’muriy hududlar Yillar O’rtaasi 2006 2007 2008 2009 2010 Qorakalpog’iston Res. 10,87 11,45 12,70 15,15 14,01 12,84 Andijon viloyati 13,72 16,45 18,33 17,91 17,60 16,80 Buxoro viloyati 10,20 12,49 12,98 13,34 10,45 11,89 Jizzax viloyati 14,91 15,91 18,44 18,27 17,84 17,07 Qashqadaryo viloyati 16,21 18,57 18,27 19,05 14,65 17,35 Navoiy viloyati 13,52 13,90 6,31 6,53 8,34 9,72 Namangan viloyati 15,45 17,41 17,78 20,42 21,03 18,42 8 www.mf.uz ma’lumotlari. 22

Samarqand viloyati 14,35 18,11 17,08 17,65 20,00 17,44 Surxondaryo viloyati 15,20 17,02 16,27 18,76 18,18 16,89 Sirdaryo viloyati 13,61 14,22 14,05 13,59 14,47 13,99 Toshkent viloyati 11,67 14,50 11,83 13,14 14,90 13,21 Fargona viloyati 10,87 11,90 12,91 12,61 12,17 12,10 Xorazm viloyati 10,13 10,79 11,91 15,78 17,55 13,23 Toshkent shahri 13,22 13,54 14,82 17,64 19,01 15,65 O’zbekiston Respublikasi 12,87 14,31 13,37 14,54 14,98 14,01 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, 2006-2010 yillarda mamlakatimiz byudjeti daromadlarining mahalliy soliqlar hisobidan shakllanganlik darajasi 12,87 foizdan (2006 yil) 14,98 foizgacha tebrangan bo’lsa-da, bu ko’rsatkichning o’rtacha darajasi shu yillar oralig’ida 14,01 foizga teng bo’lgan. Ana shu ko’rsatkichning o’rtacha darajasiga qarab turib, respublikamizdagi ma’muriy hududlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratishimiz mumkin: - byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning darajasi respublikadagi o’rtacha darajadan past bo’lgan ma’muriy hududlar; - byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning darajasi respublikadagi o’rtacha darajadan yuqori bo’lgan ma’muriy hududlar. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning salmog’i ularning rolini belgilab beruvchi yakka-yu, yagona ko’rsatkich bo’lmasligi kerak. Shu munosabat bilan ana shu ko’rsatkichning darajasiga qarab turib byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning roliga baho beriladigan bo’lsa, bunday bahoni etarli darajada asoslanmagan baho sifatida e’tirof etmoq lozim. Chunki xalkaro tajribaning ko’rsatishicha, har qanday mamlakatning milliy iqtisodiyotida qo’llanilayotgan byudjet daromadlari tizimining samaradorligi faqat yukoridagi ko’rsatkich bilan xarakterlanmasdan, balki mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishga ham borib taqaladi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, byudjetga tegishli bo’lgan mablag’larning byudjetga tushumini qanday tashkil etilganligiga qarab ham byudjet daromadlari tizimining samaradorligini aniqlash va byudjet daromadlarini shakllantirishda 23

ularning roliga baho berish mumkin. Bizning nazarimizda, masalaga xuddi shunday tarzda yondoshilsagina, jumladan, byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini ob’ektiv va kompleks tarzda baholasa bo’ladi. Buning uchun esa, o’z navbatida, ana shu jarayonni, ya’ni mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishning tegishli tartibi (ko’rsatkichlari)ni ishlab chiqmok lozim. 2-rasm. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish maqsadida ular byudjetga tushumini oqilona tashkil etishning asosiy yo’nalishlari Demak, 2-rasmdan ko’rinib turibdiki, byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning roliga baho berilayotgan va ularning rolini oshirish bilan bog’liq bo’lgan muammoning echimi izlanayotgan paytda, fakat 24Byudjet da romadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish maqsadida ular byudjetga tushumini oqilona tashkil etishning asosiy yo’nalishlari Byudjetga tegishli bo’lgan mahalliy soliqlarni huquqiy jihatdan rasmiylashtirish Mahalliy soliqlarning byudjetga o’tkazish tartibini aniqlash Mahalliy soliqlar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibini belgilash Byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarni hisobga olish Byudjetga mahalliy soliqlarni undirishda soliq organlarining huquq v a majburiyatlarini belgilash Byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta’minlashga yo’nalti - rilgan chora - tadbirlar tizimini ishlab Byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarning javobgarligini aniq belgil ash

mahalliy soliqlarning byudjet daromadlariyu shakllantirishdagi salmog’i bilan cheklanib qolmasdan, balki muammoni xal etishning ana shu rasmda keltirilgan jihatlariga ham jiddiy e’tior bermoq lozim. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish mexanizmi hozirgi amaliyotining tahlil qilishni mol-mulk solig’idan boshlar ekanmiz, bu jarayonda mol-mulk solig’ining Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibidagi ahamiyatiga to’xtali o’tish maqsadga muvofiq. 25

3-jadval Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibida mol- mulk solig’ining ahamiyati 9 Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil (prognoz) mln.so’m Foiz mln.so’m foiz mln.so’ m foiz Jami daromadlar 79990,0 100,0 94706,1 100,0 95588,1 100,0 Mol-mulk solig’i 1401,3 1,8 1907,1 2,0 2579 2,7 shundan: - yuridik shaxslar molmulk solig’i 289,0 0,4 492,0 0,5 718,0 0,8 - jismoniy shaxslar molmulk solig’i 1112,3 1,4 1415,1 1,5 1861,0 1,9 Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlarining tahlili ko’rsatmoqdaki, tuman mahalliy byudjeti daromadlarining yillar bo’yicha muntazam ravishda o’sib borishi kuzatilgan. Jumladan, tuman byudjeti daromadlari 2011 yilda 79990,0 mln.so’mni, 2012 yilda 94706,1 mln.so’mni tashkil etgani holda, 2013 yilda 95588,1 mln.so’mni tashkil etishi rejalashtirilgan. Tuman mahalliy byudjeti daromadlari tarkibida mol-mulk solig’ining ulushi unchalik yuqori emas. Mol-mulk solig’i bo’yicha tushum 2011 yilda 79990,0 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 1,8 foizini, 2012 yilda 94706,1 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 2,0 foizini, tashkil etgani holda, 2013 yilda 95588,1 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 2,7 foizini tashkil etishi rejalashtirilib, uning miqdori va ulushi yillar davomida ortib bormoqda. Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i ushbu yillarda 0,4; 0,5; 0,8 foizni tashkil etgan. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ining ulushi tahlil qilinayotgan yillarda 1,4; 1,5; 9,8 foizni tashkil etgan. Soliq Surxondaryo viloyati Denov tumani Moliya bo’limi ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 26

tushumlari tarkibida mol-mulk solig’ining ulushi unchalik yuqori ahamiyatga ega emas. 9 Byudjet daromadlarini mahalliy soliqlar hisobidan shakllantirish hozirgi amaliyotining tahlili yer solig’i misolida amalga oshirilayotgan paytda, bu jarayonda yer solig’ining Denov tumani bo’yicha soliq tushumlaridagi ahamiyatiga to’xtali o’tish maqsadga muvofiq. 4-jadval Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibida yer solig’ining ahamiyati 10 Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil (prognoz) mln.so’m Foiz mln.so’m foiz mln.so’ m foiz Jami daromadlar 79990,0 100,0 94706,1 100,0 95588,1 100,0 shundan: Er solig’i 4361,5 5,5 4050,1 4,3 5126,0 5,4 Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibida yer solig’i 2011 yilda 4361,5 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 5,5 foizini, 2012 yilda 4050,1 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 4,3 foizini, tashkil etgani holda, 2013 yilda 5126,0 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 5,4 foizini tashkil etishi rejalashtirilib, uning miqdori va ulushi yillar davomida ortib bormoqda. Boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish mexanizmini tahlil qilishdan oldin, ushbu soliqlarning, ya’ni obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i, transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi Surxondaryo viloyati Denov tumani Moliya bo’limi ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 27

va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq va boshqalarning Denov tumani bo’yicha soliq tushumlaridagi ahamiyatiga to’xtali o’tish maqsadga muvofiq. Denov tumani bo’yicha soliq tushumlarining tahlili ko’rsatmoqdaki, tumanda jami soliq tushumlari tarkibida boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarning o’sishi kuzatilgan. Jumladan, boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarning tuman mahalliy byudjeti daromadlari tarkibidagi ulushi so’nggi uch yilda 5,5 foizdan 11,8 foizga qadar ortgan. 10 5-jadval Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibida boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarning ahamiyati 11 Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil (prognoz) mln.so’ m Foiz mln.so’ m foiz mln.so’m foiz Jami daromadlar 79990,0 100,0 94706,1 100,0 95588,1 100,0 Boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlar 4417,6 5,5 7490,5 7,9 11299,0 11,8 shundan: - obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 231,8 0,3 578,3 0,6 772,0 0,8 - transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 4004,5 5,0 6692,1 7,1 10247,0 10,7 - boshqa mahalliy yig’imlar 181,3 0,2 220,1 0,2 280,0 0,3 Boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlar 2011 yilda 4417,6 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 5,5 foizini, 2012 yilda 7490,5 mln.so’mni yoki jami daromadlarning 7,9 foizini tashkil etgani holda, 2013 yilda 11299,0 mln.so’mni Surxondaryo viloyati Denov tumani Moliya bo’limi ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 28

yoki jami daromadlarning 11,8 foizini tashkil etishi rejalashtirilib, uning miqdori va ulushi yillar davomida ortib bormoqda. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i ushbu yillarda 0,3; 0,6; 0,8 foizni, transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 5,0; 7,1; 10,7 foizni, boshqa mahalliy yig’imlar 0,2; 0,2; 0,3 foizni tashkil etgan. 2.2. Mol-mulk va yer soliqlarini byudjetga undirish mexanizmini tahlili Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda mol-mulk solig’i asosiy daromad turlaridan hisoblanadi. Mol-mulk solig’i to’lovchilari bo’yicha yuridik va jismoniy shaxslarga bo’linadi. 11 Surxondaryo viloyati Denov tumani Moliya bo’limi ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 29

Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lovchilar quyidagilardir: - O’zbekiston Respublikasi hududida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslar – O’zbekiston Respublikasining rezidentlari; - agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshirayotgan va (yoki) O’zbekiston Respublikasi hududida o’z mulkida ko’chmas mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslar – O’zbekiston Respublikasining norezidentlaridir. Agar ko’chmas mulk mulkdorining joylashgan yerini aniqlash imkoni bo’lmasa, bu mol-mulk qaysi shaxsning egaligida va (yoki) foydalanishida bo’lsa, shu shaxs soliq to’lovchidir. Quyidagilar yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lovchilar bo’lmaydi: - notijorat tashkilotlar; - soliq solishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilgan yuridik shaxslar. Quyidagi mol-mulk soliq solish ob’ektidir: 1) asosiy vositalar, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar; 2) tugallanmagan qurilish ob’ektlari; 3) belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar. Soliq solinadigan baza quyidagilardir: - asosiy vositalar bo’yicha – asosiy vositalarning o’rtacha yillik qoldiq qiymati. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati ushbu mol-mulkning boshlang’ich (tiklanish) qiymati bilan soliq to’lovchining hisob siyosatida belgilangan usullardan foydalanilgan holda hisoblab chiqilgan amortizatsiya hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi; 30

- normativ (belgilangan) muddatda tugallanmagan qurilish ob’ektlari va ishga tushirilmagan asbob-uskunalar bo’yicha – tugallanmagan qurilishning va o’rnatilmagan asbob-uskunalarning o’rtacha yillik qiymati. - O’zbekiston Respublikasi norezidentlarining ko’chmas mulk ob’ektlariga nisbatan ushbu mol-mulkning o’rtacha yillik qiymati soliq solinadigan bazadir. Soliq solish ob’ektlarining o’rtacha yillik qoldiq qiymati (o’rtacha yillik qiymat) hisobot davridagi har bir oyning oxirgi kunidagi holatga ko’ra soliq solish ob’ektlarining qoldiq qiymatlarini (o’rtacha yillik qiymatlarini) qo’shishdan olingan summaning o’n ikkidan bir qismi sifatida ortib boruvchi yakun bilan aniqlanadi. 2008 yil 1 yanvardan boshlab o’rtacha yillik qoldiq qiymat quyidagicha aniqlangan: 2008 yil 1 yanvardan boshlab o’rtacha yillik qoldiq qiymat = (31.01ga + 28(29).02ga + 31.03ga + 30.04ga + 31.05ga + 30.06ga + 31.07ga + 31.08ga + 30.09ga + 31.10ga + 30.11 ga 31.12ga qoldiq qiymat)/12. Yagona soliq to’lovini to’lovchilar bo’lgan yuridik shaxslar bir oydan kam muddatga ijaraga berilgan mol-mulk bo’yicha soliq solinadigan bazani bu molmulkning mazkur oyning oxirgi kunidagi holatga ko’ra hisoblab chiqilgan qoldiq qiymatini o’n ikkiga va shu oydagi kalendar kunlar soniga bo’lishdan olingan, mazkur mol-mulk ijarada turgan kunlar soniga ko’paytirilgan bo’linma sifatida aniqlaydilar. Binoning bir qismi ijaraga berilgan taqdirda, soliq solinadigan baza umumiy maydoni bir kvadrat metrining qoldiq qiymatini ijaraga berilgan maydonning o’lchamiga ko’paytirish orqali aniqlanadi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari 2013 yil uchun quyidagicha belgilangan. Me’yoriy muddatlarda o’rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig’i ikki baravar miqdorda to’lanadi. Belgilangan (me’yoriy) muddatlarda ishga tushirilmagan tugallanmagan qurilish va uskunalar qiymatiga pasaytirilgan stavkalar qo’llanilmaydi. 31

6-jadval Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari 9 N To’lovchilar Soliq solinadigan bazaga nisbatan foizlarda soliq stavkasi 1. Yuridik shaxslar 3,5 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 10 oktyabrdagi PF-1871-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan ro’yxatda keltirilgan xom ashyo mahsulotlaridan tashqari, o’zi ishlab chiqargan tovarlar, ishlar, xizmatlarni erkin almashtiriladigan valyutadagi eksporti tashkil qiladigan ulushi quyidagilarni tashkil etadigan eksport qiluvchi korxonalar uchun: sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha belgilangan stavka 30%ga pasaytiriladi sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori belgilangan stavka 50%ga pasaytiriladi Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari bir necha yillardan e’tiboran o’zgarishsiz qolmoqda. Buning boisi shundan iboratki, 2002 yilgacha yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortishda asosiy omil sifatida soliq stavkalari hisoblangan bo’lsa (deyarli har yili soliq stavkalari qayta ko’rib chiqilgan), 2002 yildan e’tiboran har yili 1 yanvar holatiga yuridik shaxslar molmulkining qayta baholanishi natijasida, asosiy tartibga solish vositasi soliq stavkalari bilan birga qayta baholash qiymati ham hisoblanmoqda. Bu holat, yuridik shaxslar mol-mulkining bozor qiymatini aniqlash imkonini berishi bilan birga, ularda amortizatsiya fondlarining ham texnika-texnologiyalarini yangilashdagi ahamiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Shuningdek, o’zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportining erkin almashtiriladigan valyutadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksportchi korxonalar uchun kamaytiruvchi soliq stavkalarining joriy etilishi, eksportyor korxonalarning tashqi bozorga imkon darajasida pastroq bahoda 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 32

taklifining paydo bo’lishiga va ushbu tovarni jahon bozoridagi narx raqobatiga chidamliligini oshirishga xizmat qiladi. Soliq davri mobaynida soliq to’lovchilar har oyda joriy to’lovlarni to’laydilar (mikrofirmalar va kichik korxonalardan tashqari). Joriy to’lovlar summasi tegishli yil uchun mol-mulkning o’rtacha yillik qoldiq qiymatidan (o’rtacha yillik qiymatdan) va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq yillik summasining o’n ikkidan bir qismi miqdorida belgilanadi. Joriy to’lovlar miqdorini hisoblab chiqarish uchun soliq to’lovchi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organiga belgilangan shakldagi ma’lumotnomani joriy yilning 20 yanvarigacha taqdim etadi. Byudjetga joriy to’lovlarni to’lash har oyning 25-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning hisob-kitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq ham foyda solig’i singari korxonaning jami soliq majburiyatlari tarkibida unchalik atta ahamiyat kasb etmaydi. Shunga qaramasdan, korxona tomonidan so’nggi yillarda mol-mulk solig’ini hisoblash mexanizmiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, mol-mulk solig’i korxonaning mol-mulkidan samarali foydalanishga undayotganligini ko’rish mumkin. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirda qabul qilingan va 2008 yil 1 yanvardan kuchga kiritilgan Soliq kodeksiga muvofiq, jismoniy shaxslar byudjet bilan munosabatlarining ma’lum bir qismini jismoniy shaxslarining molmulkiga solinadigan soliq orqali amalga oshiradilar. Soliq kodeksining 272- 277moddalarida ana shu soliqqa tegishli soliq to’lovchilar, soliq solish ob’ekti, 33

soliq solinadigan baza, imtiyozlar, soliq tavkasi qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari, soliqni hisoblab chiqarish va to’lash tartibi belgilab berilgan. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq - bu bevosita soliq bo’lib, u o’zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg’arish jarayonida undiriladi. Bu real soliqdir, ya’ni ushbu soliq birinchi galda fuqaro egalik qiladigan mol-mulkka solinishi bilan bog’liq. Shaxsiy soliqdan farqli ravishda real soliq soliq to’lovchining haqqoniy daromadiga emas, balki soliq solinadigan u yoki bu predmetdan, masalan, ko’chmas mulkdan olinishi mo’ljallanayotgan o’rtacha daromadga solinadi. Jismoniy shaxslarning molmulkiga solinadigan soliq muntazam soliq hisoblanadi, ya’ni u yarim yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. Nihoyat bu hududiy soliq bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lgan va unda ro’yxatga olingan ko’chmas mulk uchun to’lanadi. Mol-mulk solig’i mutanosib va shedulyardir. Soliq solishning shedulyar tizimi daromadlarning kelib tushishi manbalariga qarab ularni turli guruhlarga, qismlarga bo’ladi. Har bir shedulaga o’z qoidalari va soliq solish miqdorlari qo’llaniladi. Mulkida soliq solinadigan mol-mulki bo’lgan jismoniy shaxslar, shu jumladan chet el fuqarolari, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’lovchilaridir. O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan uy joylar, kvartiralar, dala hovli imoratlari, garajlar va boshqa imoratlar, joylar, inshootlar soliq solish ob’ektidir. Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organ tomonidan belgilanadigan soliq solish ob’ektlarining inventarizatsiya qiymati to’lovchilar uchun soliq solinadigan bazadir. Jismoniy shaxslarning mol-mulkini baholash bo’yicha vakolatli organ tomonidan aniqlangan soliq solish ob’ektining bahosi mavjud bo’lmagan 34

taqdirda, mol-mulkning qonun hujjatlari bilan belgilanadigan shartli qiymati soliq solinadigan bazadir. Bitta jismoniy shaxs bir nechta soliq solish ob’ekti bo’yicha to’lovchi bo’lgan taqdirda, soliq solinadigan baza har bir ob’ekt bo’yicha alohida-alohida hisoblab chiqiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq bo’yicha bir qator imtiyozlar mavjud. Masalan, qonun hujjatlarida belgilangan soliq solinmaydigan maydon o’lchami doirasida pensionerlar mol-mulki; I va II guruh nogironlarining mol-mulki va boshqalar soliqdan ozod qilingan. Soliq imtiyozlari mulkdorning tanlashiga binoan faqat bir mol-mulk ob’ektiga taalluqli bo’ladi. Imtiyozlar jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan yoxud yuridik shaxsga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga ijaraga berilgan soliq solish ob’ektlariga nisbatan qo’llanilmaydi. 2013 yil uchun jismoniy shaxslar mol-mulkiga soliq stavkasi quyidagicha qilib belgilanagan. 7-jadval Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari 10 № Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi (foizda) 1. Turar joylar, kvartiralar (shaharda joylashgan umumiy maydoni 200 kv. metrdan yuqori bo’lganlardan tashqari), dala hovli, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar 1,04 2. Shaharda joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydoni: 200 kv. metrdan 500 kv. metrgacha bo’lgan 1,25 500 kv. metrdan yuqori bo’lgan 1,55 Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo’yicha organlar belgilagan inventarizatsiya qiymati bo’lmasa, soliq undirish uchun Toshkent shahri va 10 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 35

viloyat markazlarida 18480,0 ming so’m, boshqa shaharlar va qishloq joylarda - 8030,0 ming so’m miqdorida mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Soliq solinadigan mol-mulkka egalik qiladigan pensionerlar uchun molmulk solig’i bo’yicha soliq solinmaydigan umumiy maydonning 60 kv. metri hajmida belgilanadi. Jismoniy shaxslar tomonidan turar joy fondi ob’ektlari noturar joy fond toifasiga o’tkazilganda yoki ular tomonidan noturar joy fond ob’ektlari (binolar, binodagi xonalar) mulk sifatida xarid qilinganda jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq yuridik shaxslar uchun belgilangan stavka bo’yicha to’lanadi 11 . Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo’lgan pensionerlar uchun mol-mulk solig’i bo’yicha soliq solinmaydigan eng kam miqdor umumiy maydonning 60 kv. metri hajmida belgilanadi. Jismoniy shaxslar tomonidan turar joy fondi ob’ektlari noturarjoy fond toifasiga o’tkazilganda yoki ular tomonidan noturarjoy fond ob’ektlari (binolar, binodagi xonalar) mulk sifatida xarid qilinganda jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq yuridik shaxslar uchun belgilangan stavka bo’yicha to’lanadi. Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo’lgan pensionerlar uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarganda mol-mulk solig’i soliq solinmaydigan eng kam miqdordan oshadigan maydondan to’lanadi. Bunda soliq solinmaydigan eng kam miqdor summasini aniqlash uchun mol-mulkning umumiy inventarizatsiya qiymati mol-mulk maydonining umumiy miqdoriga bo’linadi va 60 kv. metrga (soliq solinmaydigan eng kam miqdor) ko’paytiriladi. Olingan natija mol-mulkning umumiy inventarizatsiya qiymatidan chiqariladi. Pensionerlar uchun byudjetga to’lanadigan mol-mulk solig’i summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: (Q um. - (Q um./S um.) * 60 kv. metr) * M, bu yerda: S um. - mol-mulk egallagan maydonining umumiy miqdori; 11 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1679-sonli Qarori (2012 yil 30 dekabr). 36

Q um. - mol-mulkning umumiy inventarizatsiya qiymati; M - mol-mulk solig’i stavkasi. Masalan, mulk huquqida pensionerga tegishli bo’lgan mol-mulkning umumiy inventarizatsiya qiymati 1750000 so’mni tashkil etadi, mol-mulk umumiy maydonining miqdori - 158 kv. metr, bu holda byudjetga to’lanadigan soliq summasi: [1750000 - (1750000 / 158) * 60] * 0,5% = 5427 so’mni tashkil etadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish soliq to’lovchining yashash joyidan qat’i nazar, soliq solish ob’ekti joylashgan erdagi davlat soliq xizmati organlari tomonidan ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organning ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq summasi molmulkning 1 yanvarga bo’lgan holatiga ko’ra inventarizatsiya qiymatidan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Bir nechta mulkdorning umumiy ulushli mulkida bo’lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mulkdorlarning har biri tomonidan ularning ushbu imoratlar, binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda to’lanadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash to’g’risidagi to’lov xabarnomasi soliq to’lovchilarga davlat soliq xizmati organi tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni soliq davri uchun to’lash hisobot yilining 15 oktyabriga qadar amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i ob’ekti hisoblangan uy joylar, kvartiralar va boshqa imoratlarni bozor bahosida soliqqa tortish mexanizmini shakllantirish muammosi dolzarbdir. Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’i 37

Mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan yuridik shaxslar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasining norezidentlari yer solig’ini to’lovchilaridir. Quyidagilar yer solig’ini to’lovchilar bo’lmaydi: - notijorat tashkilotlar; - soliq solishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilgan yuridik shaxslar. Mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yuridik shaxslarda bo’lgan yer uchastkalari soliq solish ob’ektidir. Quyidagilarga soliq solish ob’ekti sifatida qaralmaydi: - aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari. Aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari jumlasiga quyidagilar kiradi: - maydonlar, ko’chalar, tor ko’chalar, yo’llar, sug’orish tarmog’i, sohil bo’yi yerlari va boshqa shu kabi yerlar; - aholining madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish va dam olishi uchun foydalaniladigan yerlar (daraxtzorlar, bog’lar, sayilgohlar, xiyobonlar, shuningdek ariq tarmoqlari egallagan yerlar); - kommunal-maishiy yerlar (qabristonlar, chiqindilarni zararsizlantirish va ularni utilizatsiya qilish joylari va boshqa shu kabi joylar); - zahira yerlar. Er uchastkasining soliq solinmaydigan yer uchastkalari maydonlari chegirib tashlangan holdagi umumiy maydoni soliq solinadigan bazadir. Yuridik shaxslarda yer solig’i bo’yicha imtiyoz huquqlari vujudga kelgan taqdirda, soliq solinadigan baza ushbu huquq vujudga kelgan oydan e’tiboran kamaytiriladi. Er solig’i bo’yicha imtiyoz huquqi bekor qilingan taqdirda, soliq solinadigan baza ushbu huquq bekor qilinganidan keyingi oydan e’tiboran hisoblab chiqariladi (ko’paytiriladi). Er solig’i bo’yicha imtiyozlar ikki guruhga bo’linadi: 1. Er solig’i to’lashdan ozod qilingan yuridik shaxslar. Masalan, madaniyat, ta’lim, sog’liqni saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish tashkilotlari; ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar tashkil 38

qilgan yuridik shaxslar; yangi tashkil etilgan dehqon xo’jaliklari – davlat ro’yxatidan o’tkazilgan oydan e’tiboran ikki yilga va boshqalar. 2. Soliq solinmaydigan yer uchastkalari. Masalan, suv fondi yerlari; elektr uzatish liniyalari, ularning podstantsiyalari va inshootlari egallagan yerlar; madaniyat, xalq ta’limi va sog’liqni saqlash ob’ektlari egallagan yerlar; umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari egallagan yerlar va boshqalar. Er uchastkasi mulkdorining, yer egasi, yerdan foydalanuvchi yoki ijarachining aybi bilan qishloq xo’jaligi yerlarining sifati yomonlashgan (bonitet balli pasaygan) taqdirda, yer solig’i yerning sifati yomonlashguniga qadar belgilangan stavkalar bo’yicha yuridik shaxslar tomonidan to’lanadi. Shaharlar va shaharchalarning ma’muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo’jaligi ahamiyatiga molik yerlar uchun yer solig’i qishloq xo’jaligi yerlari uchun belgilangan stavkalarning ikki baravari miqdorida to’lanadi. Er solig’i har bir soliq davrining 1 yanvariga bo’lgan holatga ko’ra hisoblab chiqariladi va yer solig’ining hisob-kitobi yer uchastkasi joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organiga hisobot yilining 15 fevraliga qadar taqdim etiladi. Er solig’ini to’lash yuridik shaxslar tomonidan yilning har choragida, yil choragi ikkinchi oyining 15-kuniga qadar teng ulushlarda amalga oshiriladi. Yagona yer solig’i to’lashga o’tmagan qishloq xo’jaligi korxonalari tomonidan yer solig’ini to’lash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - hisobot yilining 1 iyuliga qadar – yillik soliq summasining 20 foizi; - hisobot yilining 1 sentyabriga qadar – yillik soliq summasining 30 foizi; - hisobot yilining 1 dekabriga qadar – soliqning qolgan summasi. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i Mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini to’lovchilardir. 39

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara haqi yer solig’iga tenglashtiriladi. Er uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish, soliq hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi. Uy-joy, yashash uchun mo’ljallanmagan imorat va inshootlar meros bo’yicha o’tishi bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish huquqi va foydalanish huquqi o’tgan yer uchastkalari uchun yer solig’i meros qoldiruvchining soliq majburiyatlari hisobga olingan holda merosxo’rlardan undiriladi. Jismoniy shaxslar uchun quyidagi yer uchastkalari soliq solish ob’ektidir: 1) dehqon xo’jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 2) yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan, umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 3) jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan, shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer uchastkalari; 4) xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar; 5) meros bo’yicha, hadya qilinishi yoki olinishi natijasida uy-joy va imoratlar bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish va foydalanish huquqi ham o’tgan yer uchastkalari; 6) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari; 7) tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari. Ko’p kvartirali uylar egallagan yer uchastkalari soliq solish ob’ekti bo’lmaydi. 40

Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazishni amalga oshiruvchi organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma’lumotlari soliq solinadigan bazadir. Jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun fuqarolarga berilgan, shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer uchastkalarining maydonlari bo’yicha soliq solinadigan baza ushbu yer uchastkalarini bergan tashkilotlar boshqaruv organlarining ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi. Xizmat yuzasidan berilgan chek yerlarning maydonlari bo’yicha soliq solinadigan baza o’z xodimlariga yer uchastkalari bergan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi. Er solig’i bo’yicha jismoniy shaxslarning ayrimlariga imtiyozlar ko’zda tutilgan. Masalan, yaylov chorvachiligining cho’ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari, veterinariya vrachlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari; I va II guruh nogironlari; yolg’iz pensionerlar va boshqalar. Tadbirkorlik faoliyatida foydalaniladigan yoxud uylar, dala hovli imoratlari, yakka tartibdagi garajlar va boshqa imoratlar, inshootlar, joylar yuridik shaxsga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga ijaraga berilganda yer uchastkalari uchun yer solig’i jismoniy shaxslardan yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’ini to’lash uchun belgilangan stavkalar bo’yicha undiriladi hamda ularga imtiyozlar tatbiq etilmaydi. Er solig’ini hisoblab chiqarish davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat soliq xizmati organlari yer solig’ini to’lovchilar bo’lgan jismoniy shaxslarning hisobini muntazam yuritadi. Er solig’i summasi va uni to’lash muddatlari ko’rsatilgan to’lov xabarnomasi jismoniy shaxslarga davlat soliq xizmati organlari tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. 41

Er solig’i yer uchastkasining mulkdori, yerga egalik qiluvchi, yerdan foydalanuvchi yoki ijarachining yashash joyidan qat’i nazar, yer uchastkasi joylashgan hududdagi tuman yoki shaharning mahalliy byudjetiga to’lanadi. Soliq davri uchun yer solig’i to’lash jismoniy shaxslar tomonidan hisobot yilining 15 oktyabriga qadar amalga oshiriladi. 2.3. Boshqa mahalliy soliqlar va yig’imlarni byudjetga undirish mexanizmini tahlili Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning asosiy daromad turlaridan hisoblanadi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i: Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar – O’zbekiston Respublikasi rezidentlari obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’lovchilardir. Quyidagilar obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’lovchilar bo’lmaydi: - notijorat tashkilotlar; - soliq solishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilgan yuridik shaxslar. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i chegirilganidan keyin yuridik shaxs ixtiyorida qoladigan foyda soliq solish ob’ekti va soliq solinadigan bazadir. Bunda olingan dividendlar soliq solinadigan bazadan chegirib tashlanadi. Balansida ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari bo’lgan soliq to’lovchilar soliq solinadigan bazani foyda solig’i to’langanidan keyin yuridik shaxs ixtiyorida qoladigan foydani va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini ta’minlash uchun haqiqatda sarflangan xarajatlarning mazkur xarajatlar summasidan hisoblab chiqilgan foyda solig’i summasiga kamaytirilgan summasini qo’shish orqali aniqlaydi. 42

Ijtimoiy infratuzilma ob’ektlariga sog’liqni saqlash ob’ektlari, xalq ta’limi ob’ektlari va bolalar dam olish oromgohlari kiradi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’lashdan ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar tashkil etgan yuridik shaxslar ozod qilinadi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i soliq solinadigan bazadan hamda belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Balansida ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari bo’lgan soliq to’lovchilar byudjetga to’lanadigan soliq summasini quyidagi tartibda aniqlaydi: - agar ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini ta’minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq summasiga teng yoki undan ortiq bo’lsa, soliq to’lanmaydi; - agar ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini ta’minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq summasidan kam bo’lsa, byudjetga to’lanadigan soliq hisoblab chiqarilgan soliq summasi bilan haqiqatda sarflangan xarajatlar summasi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Soliq to’lovchilar hisobot davri mobaynida obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i bo’yicha joriy to’lovlar to’laydi. Joriy to’lovlar taxmin qilinayotgan sof foyda summasidan hamda O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan shakl bo’yicha hisobot davrining birinchi oyi 10-kuniga qadar soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladigan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining joriy to’lovlari to’g’risidagi ma’lumotnomada ko’rsatilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining belgilangan stavkasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Joriy to’lovlar hisoblab chiqarilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining yil choragidagi summasining uchdan bir qismi miqdorida har oyning 15-kunidan kechiktirmay to’lanadi. 43

Quyidagilar joriy to’lovlarni to’lamaydi: - hisobot davrida coliq solinadigan bazasi eng kam ish haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda bo’lgan soliq to’lovchilar; - ilgarigi hisobot davrida ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini saqlash xarajatlari summasi soliq solinadigan baza summasiga teng yoki undan ortiq bo’lgan soliq to’lovchilar; - yagona soliq to’lovini to’lashga o’tmagan mikrofirmalar va kichik korxonalar. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining hisobkitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to’lovchilar tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa, yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’lash mazkur soliq bo’yicha hisob-kitobni taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq. Yuridik va jismoniy shaxslarga transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazni avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali realizatsiya qilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqni to’lovchilardir. Avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari deganda avtomobillarga kompressor vositasida gaz to’ldirish, avtomobillarga yoqilg’i quyish va avtomobillarga gaz quyish shoxobchalari tushuniladi. Transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazni realizatsiya qilish soliq solish ob’ektidir. 44

Transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazning natura holidagi realizatsiya qilingan hajmi soliq solinadigan bazadir. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq summasi transport vositalari uchun yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali realizatsiya qilinadigan benzin, dizel yoqilg’isi va gazning narxida hisobga olinadi. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning hisob-kitobi joriy o’n kunlik to’lovlar hisobga olingan holda yoqilg’i quyish shoxobchalari joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organlariga har chorakda, soliq davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqni to’lash transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz realizatsiya qilingan oyning o’n kunligi tugaganidan keyingi uchinchi kundan kechiktirmay, yoqilg’i quyish shoxobchalari joylashgan yerda har o’n kunda amalga oshiriladi. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im. Yig’im joriy qilingan tovarlar savdosini va xizmatlar ko’rsatishni belgilangan tartibda amalga oshirayotgan yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish huquqi uchun yig’im to’lovchilardir. Tovarlar va xizmatlarning qonun hujjatlarida belgilanadigan ro’yxati tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish uchun yig’im ob’ektidir. 45

Tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish huquqi uchun yig’im yig’im stavkalarining qonun hujjatlarida belgilangan oylik miqdori doirasida hisoblab chiqariladi. Tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish huquqi uchun yig’imning aniq stavkasi mahalliy davlat hokimiyatining vakillik organlari tomonidan belgilanadi va qonun hujjatlarida belgilangan eng yuqori stavkalardan ortiq bo’lishi mumkin emas. Tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish huquqi uchun yig’im har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmasdan to’lanadi. 8-jadval Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning chegaralangan stavkalari 12 № Soliqlar va yig’imlar turlari Eng yuqori stavkalar 1. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i sof foydaning 8 foizi 2. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga: * benzin, dizel yoqilg’isi ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 litr uchun 240 so’m suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 kg uchun 165 so’m siqilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 kub metri uchun 200 so’m 3. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig’im**: alkogolli mahsulotlar 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 5 baravari qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 3,5 baravari 4. Avtotransportni saqlash bo’yicha pulli xizmatlarni ko’rsatganlik uchun yig’im*** har oy uchun eng kam ish haqining 8 baravari *) Ko’rsatib o’tilgan stavkalar miqdorlari O’zbekiston Respublikasining butun hududida yagona hisoblanadi. Soliq stavkasining aniq miqdori 12 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 46

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining taklifiga ko’ra Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Yuridik shaxslarga chakana narxlarda chakana savdo tarmog’i (avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari) orqali benzin sotishda chakana narxda hisoblanadigan jismoniy shaxslardan benzin iste’moli uchun olinadigan soliq qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda byudjetga to’lanadi. **) Yig’imning bir qismi Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar davlat hokimiyati organlari qaroriga asosan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda ularning yig’im undirishni ta’minlash bilan bog’liq xarajatlarini qoplashga, Toshkent shahrida esa Toshkent shahar hokimligi huzuridagi Savdo, xizmatlar sohasi va xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish departamentini saqlab turishga yo’naltiriladi. ***) Toshkent shahrida yig’im miqdori kamida eng kam ish haqining 5 baravari, viloyat markazlarida eng kam ish haqining 3 baravari, qolgan aholi punktlarida eng kam ish haqining 2 baravari miqdoridan kam bo’lmasligi kerak. Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, 2013 yilda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i sof foydaning 8 foizi miqdorida, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 litr uchun 240 so’m miqdorida, suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 kg uchun 165 so’m miqdorida, siqilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 1 kub metri uchun 200 so’m miqdorida, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig’im alkogolli mahsulotlar 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 5 baravari msiqdorida, qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar 1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 3,5 baravari miqdorida, avtotransportni saqlash bo’yicha pulli xizmatlarni ko’rsatganlik uchun yig’im har oy uchun eng kam ish haqining 8 baravari miqdorida belgilangan. 47

III. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA MAHALLIY SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINI TAKOMILLASHTIRISH 3.1. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy soliqlarga doir vakolatlarini oshirish masalalari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy hokimiyat organlarining soliq-byudjet huquqlarini oshirish ayni vaqtda dolzarbdir. Chunki, amalda mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlarning daromadlarini shakllantirishda asosiy manba sifatida namoyon bo’lmayapti. Mamlakatda samarali soliq siyosatini olib borishda mahalliy hokimiyat organlari alohida ahamiyat kasb etib, yagona soliq siyosatini yuritilishida, soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan boshqa majburiy to’lovlarning hududlar byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bo’yicha vazifalarning bajarilishida ularning soliqlarga doir vakolatlarini kengaytirish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir sohada bo’lgani kabi davlat hokimiyati organlarining ham mustaqilligi ta’minlanadi. Shundan kelib chiqib respublikamizda mahalliy hokimiyat organlarining mustaqilligini ta’minlashdagi ahamiyatini oshirishga qaratilgan islohotlar davom etar ekan, shunga mos ravishda ular vakolatlarini bosqichma-bosqich kenaytirib borish hozirgi kunning asosiy talablaridan biridir. Hozirgi sharoitda mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlarini kengaytirish zarurati ularning mahalliy talab va ehtiyojlarni to’liqroq ravishda hisobga olish imkoniyatining mavjudligi bilan belgilanadi. Respublikamiz byudjet-soliq siyosatida mahalliy hokimiyat organlarining bu boradagi bir qator vakolatlari mavjud bo’lsada, bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda yondashganda ular etarli emas, ya’ni mahalliy hokimiyat organlari mamlakatimiz soliq qonunchiligiga muvofiq bir qancha vakolatlarga ega bo’lib, ular o’zlarining hududida joylashgan soliq to’lovchilarga mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha qo’shimcha soliq imtiyozlarini belgilash, soliq stavkalarining 48

miqdorini Qarorda belgilab qo’yilgan eng yuqori stavkalar doirasida belgilash kabi vakolatlarini sanab o’tishimiz mumkin. Mahalliy hokimiyatlar mahalliy soliqlar va yig’imlardan mol-mulk solig’i va yer solig’i bo’yicha mutlaq vakolatlarga ega emas, ular respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlardir. Shuningdek, ayrim mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha, ya’ni obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i, transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning eng yuqori chegarasini Prezident qarorida belgilanishi mahalliy hokimiyat organlarining o’z daromadlarini mustahkamlash borasidagi vakolatlarini cheklaydi. Shuningdek, mahalliy hokimiyat organlarining respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan mol-mulk solig’i bo’yicha ham birgina vakolati mavjud bo’lib, u ham bo’lsa, o’z hududida joylashgan soliq to’lovchilarga qo’shimcha imtiyozlar berishlari mumkin. Bu esa xuddi yuqorida qayd etganimizdek mahalliy hokimiyat organlarining soliq potentsialini mustahkamlash bo’yicha mutlaq vakolatini anglatmaydi. Mahalliy byudjetlar daromadlarini umumdavlat soliqlari hisobiga shakllantirilishi ular xarajatlarini mahalliy byudjetlarning birlamchi daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar hisobiga moliyalashtirish imkoni yo’qligi bilan ifodalanadi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, mahalliy hokimiyat organlarining o’zlariga bevosita biriktirilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarining cheklanganligi sharoitida, umumdavlat soliqlaridan ajratmalar amalga oshirilishi ularda o’z daromadlari bazasini mustahkamlashdagi vakolatlarini yanada cheklab qo’ymoqda. Shunga qaramasdan mahalliy hokimiyat organlariga ajratmalar belgilangan umumdavlat soliqlari bo’yicha ham ayrim vakolatlar berilgan bo’lib, ular asosan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar daromad solig’i va alohida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq bo’yicha Prezident qarorida eng yuqori va quyi chegaralari belgilangan bazaviy stavkalari darajasidan kelib chiqqan holda, o’z hududlari uchun ushbu chegaradan chiqib ketmagan holda ularning aniq 49

stavkalarini belgilash vakolatlariga egadirlar. Shunday bo’lsada, mahalliy hokimiyat organlari daromadlarining asosini tashkil etadigan soliqlar va yig’imlar bo’yicha ular vakolatlarining cheklanganligi, qaysidir ma’noda mahalliy hokimiyat organlarining o’z daromadlarini mustahkamlashga doir qiziqishlarini cheklab qo’ymoqda. Shuning bilan birga mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning subventsiya berish tizimining mavjudligi ularni yuqori byudjetga tobeligini bildiradi. Bu esa iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mahalliy hokimiyat organlarining erkinligini ta’minlashga qaratilgan davlat siyosatini to’liq ro’yobga chiqarish imkonini bermaydi. Qayd etish lozimki, mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishning umumdavlat soliqlaridan ajratmalar belgilash va subventsiya tizimining mavjudligi, respublikamiz byudjet qonunchiligiga muvofiq belgilangan mahalliy byudjetlarda taqchillikka yo’l qo’yish mumkin emasligi bilan asoslanib, ushbu holat ham mahalliy hokimiyat organlarining boqimandaligini kuchaytirmoqda. Mahalliy soliqlar va yig’imlar hududlar byudjeti daromadlarining muhim manbai hisoblanadi, biroq amalda ularning asosiy daromadlaori umumdavlat soliqlaridan ajratmalar hisobiga shakllantirilmoqda. Mahalliy byudjetning yuqori byudjetga tobe’ligi o’z navbatida, mahalliy soliq va yig’imlarni xarajatlarni qoplashga etmasligi va eng muhimi mahalliy hokimiyat organlarining soliq- byudjet huquqlarini cheklanishini isbotidir. Mavjud muammolardan kelib chiqqan holda mahalliy hokimiyat organlarining soliqlar bo’yicha vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan islohotlar olib borish respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishning muhim yo’nalishi qilib belgilanishi lozim. Bu bir tomondan mahalliy hokimiyat organlarining daromad bazasini mustahkamlashga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan soliqlarning rag’batlantiruvchi funktsiyasini yanada kengaytirish imkonini beradi. Ma’lumki, davlat boshqaruvining hozirgi davrida soliqlar iqtisodiyotning rivojlanishini rag’batlantiruvchi asosiy vosita bo’lib hisoblanadi. Mahalliy hokimiyat organlarining esa mahalliy shart-sharoitlarni to’liq hisobga olish 50

imkoniyatining mavjudligi, ularning soliqlarga doir vakolatlarini kengaytirish bilan soliqlarning rag’batlantirish funktsiyasini kuchaytirish mumkin. Mahalliy hokimiyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy boshqarishdagi rolini kuchaytirish va mahalliy byudjetlar bazasini kengaytirish borasida quyidagilar amaliyotga tadbiq etilsa maqsadga muvofiq: Birinchidan, mahalliy hokimiyat idoralarining soliq yig’imlarini ko’paytirishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish va subventsiyalarni hamda boshqa moliyaviy yordam turlarini qisqartirish maqsadida rejadan ortiqcha tushgan soliq miqdorini taqsimlash mexanizmini qayta ko’rib chiqish asosida takomillashtirish zarur. Chunki hozirgi vaqtda rejadan ortiq tushumlar respublika va mahalliy byudjetlarning joriy ehtiyojlaridan kelib chiqib, tizimlanmagan usulda taqsimlanmoqda. Agar yagona barqaror me’yorlar joriy etilsa, subventsiyalarga bo’lgan ehtiyojni keyinchaliq soliq tushumlarining oshishi bilan qoplashga istiqbolli imkoniyat yaratilar edi. Ikkinchidan, mahalliy byudjetlar daromad bazasini yanada mustahkamlashda ularga to’g’ridan-to’g’ri kelib tushadigan soliqlarni hisoblanish usuli va imtiyozlarini qayta ko’rib chiqib, yanada takomillashtirish muhimdir. Hozirda hududlarning joylashgan georafik va iqtisodiy holatlarini inobatga olib belgilangan stavkalar bizningcha, bir oz nomutanosibdir. Qolaversa, tabiiy resurslarga bo’lgan soliq imtiyozlarini qisqartirish va asosiy soliq yukini bu soliqlarga yuklash xom-ashyo va materiallarni oqilona va tejamkorlik bilan ishlatishga olib keladi. Uchinchidan, bundan tashqari tartibga soluvchi soliqlarni yagona, barqaror me’yorlar asosida 5 yilga qat’iy belgilab qo’yish lozim, bu boqimandalikni bartaraf qilishda va mahalliy hokimiyat idoralarining soliq yig’ishdan manfaatdorligini oshirishda hamda soliq bazasini kengaytirishda ijobiy samarasini beradi. O’zbekistonda so’nggi yillarda soliq tizimini takomillashtirishda resurs soliqlariga ustuvor ahamiyat qaratilishiga qaramasdan, amaldagi soliqlar tizimining tabiiy resurslardan samarali foydalanishni rag’batlantirishga ta’siri 51

unchalik sezilmayapti. Buning asosiy sabablarini amaldagi tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq soliqlar mexanizmidagi muammolarning mavjudligi va soliqlarning rag’batlantiruvchi roli hamda ularning tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga bo’lgan ta’sirchanligi etarli darajada emasligi bilan izohlash mumkin. Shu bois, respublikada xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tabiiy resurslardan samarali foydalanishini soliqlar vositasida rag’batlantirish, ularning ahamiyatini oshirishga doir masalalar dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu borada ham mahalliy hokimiyatlarning vakolatlarini oshirish ayni muddaodir. Yuridik va jismoniy shaxslarning mahalliy byudjetlar xarajatlarini moliyalashtirish bilan bog’liq homiylik yordamlari summasini muayyan soliq turlari bo’yicha soliqqa tortiladigan bazadan chegirish tizimini joriy etish lozim. 3.2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlarni undirish va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish masalalari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakat soliq siyosatini isloh qilish muhim ahamiyatga ega. Bu boradagi islohotlar natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning soliq yukini yanada kamaytirish, mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovini 5 foizga tushirilishi, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalarining kamaytirilishi va ayni paytda uni hisoblash tartiblarining takomillashtirilishi tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesni izchil rivojlantirish uchun kuchli rag’batlantiruvchi omillar yaratdi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar rolini oshirishning asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida ularning shu jarayondagi salmog’ini oshirish e’tirof etilgan va unga, bir tomondan, soliqqa tortish bazasini kengaytirish va ikkinchi tomondan, tegishli mahalliy soliqlarning stavkalarini o’zgartirish orkali erishish ko’zda tutilgan. 52

Ana shunday yo’nalishlardan biri mahalliy soliklarning undirish mexanizmini takomillashtirish orqali ularning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi rolini oshirish hisoblanishi kerak. Hozirgi sharoitda va yaqin kelajakda byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish muammosi fakat ularning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi salmog’ini oshirish orqali emas, balki mahalliy soliqlarning undirish mexanizmini takomillashtirish - ularning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi rolini oshirish yo’nalishi sifatida e’tirof etilmog’i lozim ekanligini to’liq tasdiqlaydi. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish masalasi, asoslangan yo’nalish sifatida, mahalliy soliqlarning undirish mexanizmini takomillashtirish orqali hal etilar ekan, u holda bu borada quyidagilarning amalga oshirilishiga e’tibor bermoq lozim: - byudjetga tegishli bo’lgan mahalliy soliqlarni huquqiy jihatdan to’g’ri rasmiylashtirish va bunga tegishli bo’lgan amaliyotdagi ayrim masalalarga aniqliklar kiritish; - mahalliy soliqlar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibini belgilash va keyingi yillardagi respublikamizda soliqqa tortish amaliyotidaga o’zgarishlarni inobatga olgan holda tegishli o’zgartirishlarni amalga oshirish; - byudjetdan qilinadigan xarajatlarning o’z vaqtida moliyalashtirilishini ta’minlash, soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini yil davomida tekis taqsimlash, pulning davriy qiymati va inflyatsiya omillarini hisobga olgan holda mahalliy soliqlarning byudjetga o’tkazish tartibiga, bozor iqtisodiyotining zamonaviy talablariga binoan, ba’zi bir o’zgartirishlarni joriy etish; - byudjetga mahalliy soliklarni to’lovchilarnining to’liq hisobga olinishiga erishish; - byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarning javobgarligini aniq belgilash, ularni ma’lum darajada, ya’ni ta’sirchan darajada keskinlashtirish, bunda soliq to’lovlarining, jumladan, mahalliy soliq to’lovlarining ham birinchi darajali to’lov ekanligiga jiddiy e’tibor berish; 53

- byudjetga mahalliy soliqlarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta’minlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish orqali hisoblangan va to’lash muddati etib kelgan mahalliy soliqlarning o’z vaqtida va belgilangan summalarda to’liq to’lanashiga erishish; - byudjetga mahalliy soliqlarni undirishda soliq organlarining hukuq va majburiyatlarini yanada aniq belgilash va ularning ta’sirchanligini ta’minlash; - byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilar o’rtasidagi manfaatlarning oqilonaligini qo’lga kiritish va boshqalar. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliklar rolini oshirish O’zbekiston iqtisodiyotidagi haqiqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda fqyidagi ikki asosiy yo’nalishda amalga oshirilmog’i lozim: a) byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar salmog’ini (hissasini) oshirish; b) mahalliy soliqlarni byudjetga undirish mexanizmini takomillashtirish. Hozirgi vaqtda byudjet daromadlarini va ayniqsa, mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar salmog’ini oshirishning zarurligi, eng avvalo, ushbu salmoqning nisbatan pastligi, shunga qaramasdan byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar salmog’ining mamlakatimizda oshayotganligi, ana shu tendentsiyani davom ettirishning zarurligi va ma’lum ma’noda, amaliyotda shunday siyosatning hayotga tatbiq etilayotganligi, shunday bo’lishiga qaramasdan, byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar salmog’ini oshirish imkoniyatlaridan mamlakatimiz amaliyotida etarli darajada foydalanilmasdan kelinayotganligi, respublikamizdagi mavjud 14 ta ma’muriy hududlarning 7 tasida byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning salmog’i shu ko’rsatkichning respublikadagi o’rtacha darajasidan birmuncha pastligi, respublikamiz ma’muriy hududlarning hammasida emas, aksincha ularning faqat ayrimlarida byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish borasida qat’iylik bilan izchil siyosat olib borilganligi, qolganlarida esa bunday siyosatning amalga oshirilmaganligi oqibatida vujudga kelgan 54

tendentsiyaning respublikamizdagi umumiy tendentsiyaga mos tushmayotganligi va hatto, ularning ayrimlari uchun esa teskari tendentsiyaning xos ekanligi, byudjetdan va ayniqsa, mahalliy byudjetlardan xarajatlarni o’z vaqtida moliyalashtirishning zarurligi, ushbu masalaga nisbatan ilg’or xorij tajribasining mavjudligi va boshqalar bilan izohlanadi. Hozirgi sharoitda va yaqin kelajakda byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar salmog’ini oshirish masalasini hal etishning bir necha yo’nalishlari mavjud bo’lishiga qaramasdan, ularni quyidagi ikki guruhga birlashtirish mumkin: a) mahalliy soliqlarga tegishli bo’lgan soliqqa tortish bazasini kengaytirish. Jumladan, barcha jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan mol- mulklarning inventarizatsion qiymatini aniqlanishiga to’liq erishish va shunga mos ravishda ularni soliqqa tortishdagi qmol-mulkning shartli kiymatiqdan foydalanish amaliyotiga chek qo’yish; jismoniy shaxslar mol-mulki qiymatining inflyatsiya sur’atlariga mos ravishda qayta baholanishiga erishish va ularning haqikiy bozor bahosini aniqlash va boshqalar. b) mahalliy soliqlarga tegishli bo’lgan soliq stavkalarini o’zgartirish. Xususan, daromad olishda bevosita ishtirok etadigan mol-mulkka nisbatan faqat unga tegishli sharoitlarni yaratishga xizmat qiladigan mol-mulk uchun olinadigan soliqning stavkasi birinchisiga nisbatan yuqoriroq bo’lmog’i lozim; jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning stavkasini aholining daromadlari, uning to’lov qobiliyati, o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkdan qanday foydalanayotganligi va uning samaradorligi nuqtai-nazarlaridan qayta ko’rib chiqish; byudjet va ayniqsa, mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning rolini oshirish masalasini noan’anaviy yo’llardan foydalangan holda hal etishga urinish. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirishga asoslangan yo’nalish sifatida, mahalliy soliqlarning undirish 55

mexanizmini takomillashtirish orqali hal etishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: - byudjetga tegishli bo’lgan mahalliy soliqlarni huquqiy jihatdan to’g’ri rasmiylashtirish va bunga tegishli bo’lgan amaliyotdagi ayrim masalalarga aniqliklar kiritish; - mahalliy soliqlar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibini belgilash va keyingi yillardagi respublikamizda soliqqa tortish amaliyotidagi o’zgarishlarni inobatga olgan holda tegishli o’zgartirishlarni amalga oshirish; - byudjet xarajatlarini o’z vaqtida moliyalashtirilishini ta’minlash, soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini yil davomida tekis taqsimlash, pulning davriy qiymati va inflyatsiya omillarini hisobga olgan holda mahalliy soliqlarning byudjetga o’tkazish tartibiga, bozor iqtisodiyotining zamonaviy talablariga binoan, ba’zi bir o’zgartirishlar kiritish; - byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarnining to’liq hisobga olinishiga erishish; - byudjetga mahalliy soliqlarni to’lovchilarning javobgarligini aniq belgilash, ularni ma’lum darajada, ya’ni ta’sirchan darajada keskinlashtirish, bunda soliq to’lovlarining, jumladan, mahalliy soliq to’lovlarining ham birinchi darajali to’lov ekanligiga jiddiy e’tibor berish; - byudjetga mahalliy soliqlarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta’minlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish orqali hisoblangan va to’lash muddati etib kelgan mahalliy soliqlarning o’z vaqtida va belgilangan summalarda to’liq to’lanashiga erishish; - byudjetga mahalliy soliqlarni undirishda soliq organlarining huquq va majburiyatlarini yanada aniq belgilash va ularning ta’sirchanligini ta’minlash va boshqalar. Mamlakat iqtisodiyotining turli hududlar taraqqiyoti yaxlitligining umumiy holatiga asoslanishi esa soliq tizimidagi islohotlarni hududlar miqyosida amalga oshirishning afzalligi yuqori ekanligini tasdiqlaydi. Hududlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish, investitsion faollikni yanada jonlantirish, 56

ijtimoiyiqtisodiy farovonlikni oshirishda soliqlarning o’rni juda muhim hisoblanadi. Shu sababdan ham har bir hududning o’ziga xos shart-sharoitlari, mavjud barcha imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda ularning har birida o’ziga xos tarzdagi soliq siyosatini amalga oshirishga doir alohida tadbirlarni qo’llash mexanizmining yaxlit, mukammal va mustahkam tizimini yaratish bugungi sharoitda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti yo’lida amalga oshirilayotgan islohotlar tarkibida etakchi o’ringa ko’tarilgan. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish masalasini ularning undirish mexanizmini takomillashtirish orqali hal etishda, xususan, nisbatan kam va aksincha, nisbatan katta miqdordagi mol-mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslar uchun joriy to’lovlarni to’lash muddatini, mos ravishda, o’zgartirish, shu masalada norezidentlar va rezidentlarga nisbatan yondoshuvning bir xilligini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan takliflarning amaliyotga joriy etilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 57

XULOSA Bitiruv malakaviy ishida mahalliy soliqlarni undirish tartibini nazariy va amaliy jihatdan o’rganish natijasida quyidagi xulosalar chiqarildi. 1. Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish amaliyoti ko’rsatmoqdaki, mahalliy soliqlar va yig’imlardan tushayotgan daromadlar mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega emas. Natijada, mahalliy byudjetlarning asosiy daromadlari umumdavlat soliqlaridan ajratmalar va subventsiyalar hisobiga shakllantirilmoqda. Mahalliy hokimiyat organlarining o’z daromadlarini oshirishga bo’lgan qiziqishlariga doir mexanizm mavjud emas. 2. Mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashda mahalliy soliqlar va yig’imlarning ahamiyatini oshirish maqsadga muvofiq. Bu holat amaldagi mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirishni, mahalliy hokimiyat organlarining ularga doir vakolatlarini oshirishni taqazo etadi. 3. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning mahalliy byudjetlarning daromadlaridagi ahamiyatini oshirishda, ularni undirish mexanizmini takomillashtirish lozim. Bu borada, quyidagilarning amalga oshirilishiga e’tibor bermoq lozim: - mahalliy soliqlarni huquqiy jihatdan to’g’ri rasmiylashtirish va bunga tegishli bo’lgan amaliyotdagi ayrim masalalarga aniqliklar kiritish; - mahalliy soliqlar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibini belgilash, soliqqa tortish amaliyotidagi o’zgarishlarni inobatga olgan holda tegishli o’zgartirishlarni amalga oshirish; - byudjetdan qilinadigan xarajatlarning o’z vaqtida moliyalashtirilishini ta’minlash, soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini yil davomida tekis taqsimlash, inflyatsiya omillarini hisobga olgan holda mahalliy soliqlarning byudjetga o’tkazish tartibiga, bozor iqtisodiyotining zamonaviy talablariga binoan, ba’zi bir o’zgartirishlarni joriy etish; - mahalliy soliklarni to’lovchilarnining to’liq hisobga olinishiga erishish; 58

- mahalliy soliqlarni to’lovchilarning javobgarligini aniq belgilash, ularni ta’sirchanligini kuchaytirish, bunda soliq to’lovlarining, jumladan, mahalliy soliq to’lovlarining ham birinchi darajali to’lov ekanligiga jiddiy e’tibor qaratish; - mahalliy soliqlarni o’z vaqtida va to’liq byudjetga kelib tushishini ta’minlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish; - mahalliy soliqlarni undirishda soliq organlarining huquq va majburiyatlarini yanada aniq belgilash va ularning ta’sirchanligini oshirish. Ushbu xulosalardan kelib chiqib, mahalliy soliqlarni undirish tartibini takomillashtirishga qaratilgan takliflarimiz quyidagilardan iborat: 1. Yuridik va jismoniy shaxslarning mahalliy byudjetlar xarajatlarini moliyalashtirish bilan bog’liq homiylik yordamlari summasini muayyan soliq turlari bo’yicha soliqqa tortiladigan bazadan chegirish tizimini joriy etish lozim. 2. Rivojlangan mamlakatlar soliq amaliyotida ko’chmas mulk solig’i asosiy soliq turlaridan biri hisoblanadi. Bu soliq mahalliy soliqlar tizimida amalda mavjud bo’lgan ikki soliq turi: korxonalar mol-mulk solig’i va yer solig’i o’rniga kiritilishi lozim. Bizningcha, kelajakda erlarning bozor bahosini aniqlash mexanizmini ishlab chiqish bilan bir qatorda, jahon amaliyotiga muvofiq ko’chmas mulk solig’ini joriy etish maqsadga muvofiq. 3. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirishga qaratilgan keyingi taklifimiz obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining hamda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining ob’ekti bir xil bo’lganligi uchun ularni unifikatsiya qilish va ularni byudjetlararo taqsimlash me’yorlarini joriy qilish lozim. 4. Mol-mulk solig’ini to’lashda faqat soliq to’lovchining ro’yxatdan o’tgan joyi emas, balki mol-mulkning joylashgan joyi ham hisobga olinishi lozim. 5. Jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan mol-mulklarning inventarizatsion qiymatini aniqlanishiga to’liq erishish va shunga mos ravishda 59

ularni soliqqa tortishdagi “mol-mulkning shartli kiymati”dan foydalanish amaliyotiga chek qo’yish kerak. 6. Jismoniy shaxslar mol-mulki qiymatining inflyatsiya sur’atlariga mos ravishda uzluksiz qayta baholanishiga erishish va ularning haqiqiy bozor bahosini aniqlash zarur. 7. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning stavkasini aholining daromadlari, uning to’lov qobiliyati, o’ziga tegishli bo’lgan molmulkdan qanday foydalanayotganligi va uning samaradorligi nuqtai- nazarlaridan qayta ko’rib chiqish lozim. 8. Soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimiga o’tgan yuridik shaxslar tomonidan to’langan yagona soliq to’lovining mahalliy soliqlar qismini yoki belgilangan o’rtacha foizda mahalliy byudjetlarning daromadlar bazasini yanada mustahkamlash va bunda mahalliy hokimiyat organlarining manfaatdorligini oshirish uchun mahalliy byudjetlarga o’tkazish maksadga muvofiq. 60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ-huquqiy hujjatlar: 1.1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2011. - 22 b. 1.2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.: “Adolat”, 2010. - 395 b. 1.3. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. 1997 yil, 29 avgust. 1.4. O’zbekiston Respublikasining “Soliq maslahati to’g’risida”gi qonuni, 2006 yil 21 sentyabr. //Xalq so’zi, - 2006 yil, 21 sentyabr. 1.5. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14 dekabr. 1.6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi PF3620-sonli “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. 1.7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 15 maydagi “Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida”gi 1112-sonli Qarori. 1.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi 1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). 1.9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston 61

Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 1.10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 8 yanvardagi “Respublika soliq organlari tizimini yanada modernizatsiya qilish choratadbirlari to’g’risida”gi PQ-1257 sonli Qarori. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalari 1.11. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.: “O’zbekiston”, 1995, - 205 b. 1.12. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: O’zbekiston, 1998. - 360-b. 1.13. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik. – T.: “O’zbekiston”, 2005 y. 1.14. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T.: “O’zbekiston”, 2005. - 96 b. 1.15. Karimov I.A. Yangilanish va barqaror traqqiyot yo’lidan yanada izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon turmush sharoiti yaratish – asosiy vazifamizdir. // Xalq so’zi 2007 yil 13 fevral. 1.16. Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarning bosh maqsadidir. // Xalq so’zi. 2008 yil 9 fevral. 1.17. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: “O’zbekiston”, 2009. – 56 b. 1.18. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 b. 62

1.19. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiqladi. – T.: O’zbekiston, 2011. – 21 b. 1.20. Karimov I.A. “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi”. – T.: O’zbekiston, 2012. - 12 b. 1.21. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish”. – Xalq so’zi. - 2013. – 19 yanvar. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. Darslik va o’quv adabiyotlari: 2.1. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. – T.: Sharq, 2009. -526 b. 2.2. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish- ning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. 2.3. Jo‘raev A. Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. O‘quv qo‘llanma. – T.: “O‘qituvchi” nashriyoti, 2007. –232 b. 2.4. Jo’raev A., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2008. -210 b. 2.5. Jo‘raev A., Toshmatov Sh., Abduraxmonov O. Soliqlar va soliqqa tortish. O‘quv qo‘llanma, –T.: “Norma”, 2009. –184 b. 2.6. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. -544 b. 2.7. Malikov T.S. Soliq yukining og’irligini keskin kamaytirish kerakmi? Risola. -T.: 2006. —B. 32. 2.8. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: Akademiya, 2002. -204 b. 2.9. Миляков Н.В. Налоги и налогообложения: Учебник. -М.: “Инфра-М”, 2008 63

2.10. Налоги в условиях экономической интеграции. / В.С. Бард и др. под ред. проф. В.С.Барда и Л.П.Павловой. –М.: КНОРУС, 2009. -288 с. 2.11. Налоги в условиях экономической интеграции. //Под ред. проф. В.С.Барда и Л.П.Павловой. -М.: “Кнорус”, 2007 2.12. Налоги и налогообложение. Учебник для вузов /Под ред. Д.Г.Черника. М: Юнита-Дана, 2010. -345 с. 2.13. Налоги и налоговое право. /Под ред. А.В. Брызгалина. – М.: Аналитика-Пресс, 2010. -608 с. 2.14. Налоги и налогообложение./Тарасова В.Ф. и др.– М.:Финансы и статистика, -2010. 2.15. Пансков В.Г., Князев В.Г. Налоги и налогообложение: Учебник для вузов. –М.: “МЦФЭР”, 2009 2.16. Перов А.В., Толкушкин А.В. Налоги и налогообложение. Учебное пособие. - М.: ЮРАЙТ - 2010. - 387 с. 2.17. Русакова И.Г., Кашина В.А. Налоги и налогообложение. - М.: ЮНИТИ, -2009. 2.18. Soliq tizimini takomillashtirish yo’nalishlari. / Respublika ilmiyamaliy konferentsiya materiallari (2011 yil 26 fevral). T.: “IQTISODMOLIYA”, 2011. – 298 b. 2.19. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. /Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2002. -127 b. 2.20. Финансы. /Под ред. Л.А. Дробозиной –М.: ЮНИТИ, 2010. -350 с. 2.21. Xvan L.B. Soliq huquqi. - T.: Konsauditinform, 2001.-432 b. 2.22. Черник Д.Г. Налоги. 8-е издание –М.: Финансы и статистика, 2010. - 430. 2.23. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. 8-е изд., перераб. и доп. –М.: ИНФРА-М, 2010. -576 с. 64

2.24. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. -247 b. 2.25. Haydarov N.H. Soliqlar va soliqqa tortish masalalari. O’quv qo’llanma. - T.: “Akademiya”, 2007. - B. 214. Ilmiy jurnallardagi maqolalar va tezislar: 2.26. Abduraxmonov O. Soliq siyosati: dunyo tajribasi va O’zbekiston istiqboli. //Bozor, pul va kredit. – Toshkent, 2009. - № 5. - B. 36. 2.27. Adizov S. O’zbekistonda soliq-byudjet sohasidagi iqtisodiy islohotlar va ularning tahlili. //Moliya. - Toshkent, 2012. - №3. - B. 55-59. 2.28. Boymurodov S. Soliq imtiyozlari va ularning soliq to‘lovchilar moliyaviy faoliyatiga ta’siri. //Soliq solish va buxgalteriya hisobi. - Toshkent, 2007. - №8. 2.29. Jo’raev A. Daromad, byudjet va soliqlar. //Soliq to’lovchining jurnali. — Toshkent, 2004. №4, - B. 27. 2.30. Malikov T.S. Mustaqillik yillarida soliq siyosati. //Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2001. №2, - B. 26. 2.31. Niyozmetov I. Soliq yukini mikrodarajada baholashning ob’ektiv zarurati. //Bozor pul va kredit. - Toshkent, 2007. - №5. - B. 51- 53. 2.32. Olimjonov O. Adolatli soliq — mamlakat tayanchi. //Soliq to’lovchining jurnali. - Toshkent, 2006. - №6. - B. 38-40. 2.33. To’raev Sh. Xo’jalik sub’ektlari soliq yuki hisobini takomillashtirish. // Bozor, pul va kredit. -Toshkent, 2007. -№2. - B. 35- 38. 2.34. To’raev Sh. Oqilona soliq siyosati – iqtisodiy taraqqiyot omili. //Bozor, pul va kredit. № 3 – 2008. 41-44 b. 65

2.35. Zaripov H. Mol-mulkdan samarali foydalanishda soliqlarning rag’batlantiruvchilik ta’sirini oshirish masalalari. //Moliya. - Toshkent, 2011. - № 2. - B. 65-69. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar. 3.1. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2010 yil. -T.:2011.-№9. 3.2. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2011 yil. -T.:2012.-№6. 3.3. O’zbekiston statistik axborotnomasi. - Toshkent, 2008-2012. 3.4. Surxondaryo viloyati Denov tuman DSI ma’lumotlari. IV.Internet saytlari. 4.1. http://www.prezident.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti. 4.2. http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti. 4.3. http://www.soliq.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy sayti. 4.4. http:// www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. 4.5. http://www.nalog.ru - Rossiya Federatsiyasi Federal soliq xizmati rasmiy sayti. 4.6. http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti. 4.7. http:// www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi rasmiy sayti. 4.8. http://www. tfi.uz - Toshkent moliya instituti rasmiy sayti. 66

O'xshashlar

Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni takomillashtirish yo‘llari

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibi

Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati

Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatini takomillashtirish