Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni takomillashtirish yo‘llari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni takomillashtirish yo‘llari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

480 KB

Ko'chirib olish

“Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni takomillashtirish yo ‘ llari ” 2

MUNDARIJA betlar KIRISH ..................................................................................................... 3 I BOB. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN SOLIQLARNING BYUDJET DAROMADLARIDAGI SALMOG’I VA SOLIQ SIYOSATINING ASOSIY YO’NALISHLARI..................................................................... 7 1.1. Byudjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslar undiriladigan soliqlarning salmog’i............................................. 7 1.2. O’zbekiston Respublikasining soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari................................................................................. 13 II BOB. II BOB. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN SOLIQLARNI HISOBLASHNING AMALDAGI HOLATI TAHLILI (Navoiy shahar ma’lumotlari misolida) .................... 20 2.1. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatining tahlili............................................................................................ . 20 2.2. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’ini undirishning amaldagi holati tahlili........................................................... ........ 30 2.3. Jismoniy shaxslarning mol-mulklaridan soliq hisoblash va byudjetga undirish jarayoni......................................................... . 38 III BOB . JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI....................... . ..... 47 3.1. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va yer soli qlar ini undirishni takomillashtirish......................................................... 47 3.2. Jismoniy shaxslar daromad solig’ini xorij tajribasi asosida maqbullashtirish yo’nalishlari...................................................... 50 XULOSA................................................................................................... .. 58 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO’YXATI............................ .. 61 4

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Soliq islohotlarini o’tkazishda soliqqa tortishning an’anaviy tamoyillari o’zgarmaydi. Lekin amaldagi soliq tizimining iqtisodiy – huquqiy tamoyillarini takomillashtirib boradi. Bunda soliq munosabatlarining tamoyillari o’tkazilgan har bir islohotlar natijasida sayqallanadi va mohiyati, mazmuni maqsadlari borgan sari nazariy tamoyillar darajasiga yaqinlashib boradi. Zero har bir davrning o’ziga xos soliq tizimining adolatlilik, samaradorlik va soddalashtirilgan namunasi mavjud. Ana shu ko’rsatkishlar muayyan davrga moslashtirilgan soliq islohotlari o’tkazilishi natijasida an’anaviy mezonlarga yaqinlashib boradi. Soliqlar har bir davlatning moddiy jihatlarini ta’minlaydi. Jahon iqtisodiyoti taraqqiyotining hozirgi bosqichida ular iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishning muhim vositasi hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish va shuqurlashtirish jarayonida kishik biznesni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozorlarni tovarlar bilan to’ldirish, raqobat muhitini yaratish, ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilish va davlat soliq siyosati samaradorligini oshirishning hozirgi kundagi amaliyoti nazariyotchilar oldiga uning qator yangi muammolariga yeshim topishni ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Ma’lumki, aholi pul daromadlarini mustahkamlash respublikamiz taraqqiyotining hozirgi bosqishida jamiyatimizning poydevori sifatida ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan eng muhim bo’lgan sohaga aylanib bormoqda. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimov 2012 yil yakunlari bo’yisha Vazirlar Mahkamasi majlisida so’zlagan ma’ruzasida, “Har qaysi oiladagi farovonlik, yurtdoshlarimizning hayotga bo’lgan munosabati, provard natijada butun jamiyatimizning barqarorligi, avvalo, odamlarimizning qanday ish bilan ta’minlanganligi, o’z mehnatiga yarasha munosib maosh olishiga bog’liqdir ”- deb barshamiz, avvalombor katta-kishik rahbarlar hesh qashon esdan 5

shiqarmasliklarini ta’kidladilar. 1 Prezidentimiz fikrlaridan kelib shiqqan holda, jismoniy shaxslarning ish bilan bandligini ta’minlash, real daromadlarini oshirishga qaratilgan shora-tadbirlarni ishlab shiqish, ularning daromadlarini soliqqa tortishda eng maqbul uslubiyatlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlarni nazariy jihatdan tadqiq etish, bir tomondan ushbu soliqlarning byudjet-soliq tizimidagi ahamiyatini oshirishga xizmat qilsa, ikkinshi tomondan aholining soliqlar xususidagi fikrlarini ijobiy bo’lishini ta’minlaydi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni alohida chuqur o’rganadigan ilmiy tadqiqotlarga ehtiyoj mavjuddir. Yuqoridagilarga tayanib, jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlardan daromad, mol-mulk va yer soliqlarini nazariy jihatdan mushohada etish va ushbu soliqlar bo’yisha qarzdorliklarni bartaraf etish jarayonlarini o’rganish maqsadida mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusi tanlandi. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti. Ishning ob’ekti bo’lib daromad, mol-mulk va er uchastkalaridan soliqlarni to’lovchi jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti jismoniy shaxslarning daromadlari, mol-mulklari va yer ushastkalarini soliqqa tortishni takomillashtirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad, mol-mulk va er soliqlarini nazariy va amaliy ma’lumotlar orqali o’rganib chiqish hamda ularni undirish jarayonidagi muammolarni aniqlash va bu muammolarni bartaraf etishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish ishning maqsadi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishi oldiga qo’yilgan vazifalar quyidagilardan iborat: 1 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz-keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan olindi. Soliq va bojxona xabarlari gazetasi. № 3(392) 2013 yil 22 yanvar. 6

-jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar tahlili va ularning byudjetlarni shakllantirishda tutgan o’rnini aniqlash; -mamlakatimiz soliq qonunchiligida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar yuzasidan o’zgarishlarni tahlil qilish, takomillashtirish bo’yisha takliflar berish; -jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar bo’yisha qarzdorliklarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish yo’llarini asoslab berish. Bitiruv malakaviy ishning yangiliklari sifatida quyidagilarni qayd qilish mumkin: -soliq tizimi va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati, ularning o’ziga xos xususiyatlari aniqlandi; -jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini undirishdagi ba’zi muammoli jihatlar o’rganildi va ularni bartaraf etish bo’yisha tavsiya keltirildi; - jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va yersolig’i imtiyozlarini ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlash, ularning chegarasini belgilash ishlab chiqildi; - jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning stavkalarini asta-sekin kamaytirib borish taklif qilindi; - mol-mulk va yer solig’ini undirish uslubiyatiga o’zgartirishlar kiritish asoslab berildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati shundaki, ish natijalaridan jismoniy shaxslarni soliqqa tortishni tadqiq etishga qaratilgan ilmiy ishlarda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, ishning xulosalari va amaliy takliflaridan jismoniy shaxslarni soliqqa tortishni takomillashtirish, o’quv uslubiy majmualarni yangilashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 7

Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida O’zbekiston Respublikasining soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari, davlat byudjeti daromadlari shakllanishida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning o’rni va ahamiyati atroflicha o’rganib chiqilgan. Ishning ikkinchi bobida jismoniy shaxslardan undiriladigan asosiy soliq turlaridan daromad solig’i tadqiq qilinib, uning hisoblanish uslubiyatlari yoritib berilgan. Bundan tashqari jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i va er solig’ini undirish jarayonlari amaliy ko’rsatkichlar asosida batafsil yoritib berilgan. Bitiruv malakaviy ishning uchinchi bobida jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqni maqbullashtirish masalalari va jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mul va er soliqlarini undirish bo’yicha amaliyotda vujudga kelayotgan muammolar o’rganilgan va ularni bartaraf etadigan bir qator asosli yo’nalishlar keltirib berilgan. Mavzuni nazariy va amaliy ko’rsatkichlar asosida o’rganish orqali bitiruv malakaviy ishi yuzasidan tavsiyalar va takliflar keltirilgan. 8

I BOB . JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN SOLIQLARNING BYUDJET DAROMADLARIDAGI SALMOG’I VA SOLIQ SIYOSATINING ASOSIY YO’NALISHLARI 1.1. Byudjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslar undiriladigan soliqlarning salmog’i Mamlakatimiz davlat byudjeti tizimida respublika byudjeti asosiy o’rinni egallaydi. Respublika byudjeti umumdavlat resurslarining bir qismini bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvchi va farmoyish beruvchi oliy organi – O’zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvni ta’minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo’lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo’jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zahiralarini) mablag’ bilan ta’minlashga ishlatiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjet tizimining muhim tarkibiy qismini mahalliy byudjetlar tashkil etadi. Ular davlat hokimiyatining har bir mahalliy organi o’z faoliyatini amalga oshirishi ushun uning ixtiyorida moliyaviy baza yaratadi. Mahalliy byudjetlar tizimi mahalliy talab ehtiyojlarni to’laroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan muvofiqlashtirib borish imkonini beradi. Mahalliy hokimiyat organlari mahalliy byudjet daromadlarining ko’payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarflanish tadbirlarini amalga oshiradi. Joylarda iqtisodiy va ijtimoiy yuksalish sur’atlari mahalliy xo’jalik salohiyatini safarbar qilish, mablag’larni tejab ishlatish bilan bevosita bog’liqdir. Bu esa o’z navbatida O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlaydi. Mahalliy byudjetlar hisobidan uy-joy kommunal xo’jaligi va obodonlashtirish, maorif va sog’liqni saqlash muassasalari (maktablar, 9

kasalxonalar, maktabgasha tarbiya muassasalari va boshqalar), ijtimoiy ta’minot sohasidagi tadbirlar mablag’ bilan ta’minlanadi. Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo’linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo’linishi xususiyatidan hamda soliq tushumlarining yo’nalishidan kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o’z byudjetiga va uni ta’minlaydigan manbalarga ega bo’lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat ko’lamida juda katta vazifalarni: mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib intizom o’rnatish, bozor infratuzilmasini yaratish, mehnatkashlarning ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator yumushlarni bajaradi. Shuning u s hun uning byudjeti ham, soliqlari ham salmoqli bo’lishi shart. Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo’yisha tegishli byudjetlar o’rtasida taqsimlanadi. Mahalliy soliqlar - mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalarga qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib berilgan. Mahalliy hukumatlar asosan mehnatkashlarga yaqin bo’lganligidan ular ijtimoiy masalalarni: maktab, sog’liqni saqlash, madaniyat, maorif, shaharlar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig’imlar ularning byudjet xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi. Mahalliy byudjetlar daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Faqat o’z daromad manbaiga to’liq ega bo’lgan mahalliy hukumatlar o’z faoliyatlarini to’liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda har xil moliyaviy kamchiliklarga yo’l qo’yish ehtimoli bor. Mahalliy byudjetlarning soliq va yig’imlari kam bo’lganligidan bu byudjetlarning daromad va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar O’zbekiston Respublikasi hududidagi yuridik va jismoniy shaxslar mahalliy soliqlar va yig’imlarni to’lovchilar bo’lib hisoblanadilar. 10

Soliq to’lovchi jismoniy shaxslarning byudjetda tutgan salmog’i hozirda 25 foizni tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslar umumdavlat va mahalliy soliqlarni to’laydilar. Bu soliqlarni xisoblab chiqarish va to’lash tartiblari O’zR Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda, jismoniy shaxslar o’z daromadlaridan, mol-mulkidan va egallab turgan yerlaridan turli xil soliqlar hamda yig’imlar to’laydilar. Jismoniy shaxsning huquq layoqati-bu fuqarolik huquqlari, burchlariga ega bo’lishi tushuniladi. Yuridik me’yorlarga muvofiq bu layoqat 18 - yoshda, ya’ni fuqaro balog’at yoshiga yetganda yuzaga keladi (F.K. - 22 modda). Soliqlar va yig’imlar yordamida davlat ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, tadbirkorlikning ustivor turlarini rag’batlantirish orqali eng zarur ijtimoiy muammolarni hal qilish dolzarb masalaga aylanib qoldi. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar ikki turga: - umumdavlat soliqlari; - mahalliy soliqlarga bo’linadi. Jismoniy shaxslar umumdavlat soliqlaridan quyidagilarni to’laydilar: - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; - qo’shilgan qiymat solig’i: - aksiz solig’i (asosan c hetdan olib kirilgan aksiz osti tovarlari ushun); - y er qa’ridan foydalanganlik uchun soliqlar; - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. J ismoniy shaxslar mahalliy soliqlardan quyidagilarni to’laydilar: - y er solig’i; - mol-mulk solig’i; - jismoniy shaxslar transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik ushun soliq; Jismoniy shaxslar tomonidan respublika byudjetiga undiriladigan umumdavlat soliqlar i . Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromad solig’i. 11

Jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlari va boshqa daromadlari progressiv (tabaqalashtirilgan) stavkalarda soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromadlar tarkibiga: -mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlar; -mulkiy daromadlar; -moddiy naf tarzidagi daromadlar; - boshqa daromadlar kiradi. 1-jadval Davlat byudjeti daromadlari tarkibida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining dinamikasi 2 mln. so’mda Ko’rsatkishlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil Summa % Summa % Summa % Davlat byudjetining jami soliqli daromadlari 13116396,9 100 16178563,5 100 20614100,0 100 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 1535033,4 11,7 1789700,0 11,1 2372700,0 11,5 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, jami soliqli tushumlarga nisbatan daromad solig’ining salmog’i 2010 yilda 11,7 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda 11,1 % ni tashkil etgan, 2012 yilga kelib 11,5 foizni tashkil qilgan. Bu yerda shuni ko’rish mumkinki, 2010 yilga qadar daromad solig’i salmog’i biroz yuqori bo’lgan, lekin 2011-2012 yillarda esa pasayganligi ko`rinib turibdi. Buning sababi jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha soliq stavkalarining kamaytirilishi bilan izohlanadi. Jismoniy shaxslarning yer solig’i - O’zbekiston Respublikasida yerga egalik qilish va yerdan foydalanish pullidir. Yer uchun haq yillik yer solig’i sifatida undiriladi. «Yer to’g’risida»gi qonunga muvofiq, yerga egalik qiluvchi yoki undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar yillik yer solig’i 2 Byudjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlar asosida tayyorlandi. 12

to’laydilar. Uning hajmi mazkur uchastkadagi yer sifatiga, qayerda joylashganiga hamda suv bilan ta’minlanish darajasiga qarab belgilanadi. O’zbekiston soliq qonunchiligida yerlar o’z mulkida, egaligida yoki foydalanishda degan tushunchalar mavjud. Amaliyotda esa jismoniy shaxslar yerlari, tomorqa yerlari va qo’shimcha ya’ni tashqaridan olingan yerlarga bo’linadi. 2-jadval Davlat byudjeti daromadlari tarkibida yer solig’ining dinamikasi 3 mln. so’mda Ko’rsatkishlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil Summa % Summa % Summa % Davlat byudjetining jami soliqli daromadlari 13116396,9 100 16178563,5 100 20614100,0 100 Ye r solig’i 303850,1 2,3 346862,9 2,1 446000,0 2,2 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, umumiy tushumga nisbatan yer solig’ining salmog’i 2010 yilda 2,3 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda 2,1 % ni ko’rsatib turibdi. Bu ko’rsatkish esa 2012 yilga kelib 2,2 % ni tashkil etgan. Yer solig’i stavkalari har yili yangi yil uchun byudjet parametrlari tasdiqlanayotganda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan soliq to’lovchilarga belgilangan tartibda yetkaziladi. Byudjet daromadlarida yer solig’ining diamikasini tahlil qilganimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o’sib borayotganligini kuzatishimiz mumkin. Bu holatga yer solig’i bo’yicha soliq stavkalarining har yili qaytadan 3 Byudjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlar asosida tayyorlandi. 13

indeksatsiya qilinayotgani va qo’shimcha soliqqa tortiladigan yer ob’ektlarining aniqlanayotganligi bilan izohlaymiz. Yer uchastkasi jismoniy shaxsga ajratilgandan so’ng yerning sifati soliq to’lovchi jismoniy shaxsning aybi bilan yomonlashganda soliq yil boshida belgilangan (ya’ni yer ajratilgan davrdagi) stavka bilan hisoblab chiqariladi va undiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’i - j ismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq to’lovchilarning hisobi davlat soliq xizmati organlari har bir yilning 1 yanvardagi holati bo’yicha davlat kommunal xo’jalik organlari (texnik inventarlash byurolari (BTI))da mavjud bo’lgan imoratlar va mol-mulk egalari to’g’risidagi ma’lumotlarga binoan amalga oshiriladi. Mulkchiligida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ini to’lovshilar hisoblanadi. 3-jadval Davlat byudjeti daromadlari tarkibida mol-mulk solig’ining dinamikasi 4 mln. so’mda Ko’rsatkishlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil Summa % Summa % Summa % Davlat byudjetining jami soliqli daromadlari 13116396,9 100 16178563,5 100 20614100,0 100 Mol-mulk solig’i 354128,5 2,7 490536,2 3,0 642000,0 3,1 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, umumiy tushumga nisbatan mol-mulk solig’ining salmog’i 2010 yilda 2,7 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda 3,0 % ni ko’rsatib turibdi. Bu ko’rsatkich esa 2012 yilga kelib 3,1 % ni tashkil qilgan. 4 Byudjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlar asosida tayyorlandi. 14

Byudjet daromadlarida mol-mulk solig’ining salmog’ini tahlil qilganimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o’sib borayotganligini kuzatish mumkin. Bu holatga mol-mulklar inventarizatsiya baholarining indeksatsiya qilinayotgani, soliq stavkalarining tabaqalashtirilganligi va qo’shimcha soliqqa tortiladigan mol-mulk ob’ektlarining hisobga olinayotganligi sabab bo’lmoqda. 1.2. O’zbekiston Respublikasining soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar negizini xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash, moliya-xo’jalik faoliyatini soliqlar orqali rag’batlantirish, imtiyozli kreditlar bilan ta’minlash, ularning xo’jalik tizimiga turli nazorat qiluvchi organlar aralashuvini qisqartirish kabi muhim tadbir qamrab olgan. Soliq siyosati va mamlakatimizdagi soliq organlari tizimining samarali isloh qilinishi iqtisodiyotimizning bozor iziga ko’chirishda muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biri ekanligini hozirgi paytda deyarli hamma tan olayapti. Bugungi kunda soliqlar muammosi bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar amaliyotidagi eng murakkab muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Juda keskin tanqidga ushrayotgan, juda qaynoq munozalarga sabab bo’layotgan isloh qilish bo’yisha tahlil ob’ekti va qarama-qarshi g’oyalarga ega bo’layotgan soliqlar muammosidan bo’lak islohotlarning boshqa bir yo’nalishi yo’qdir. Boshqa bir tomondan esa, soliq tizimi bozor munosabatlarining eng muhim elementlaridan bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy o’zgarishlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan unga bog’liqdir. Shuning ushun ham hozirgi vaqtda mavjud soliq tizimini keskin qayta o’zgartirish to’g’risidagi berilayotgan takliflarga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshish zarurligini taqozo etmoqda. Bunday hollarda faqat bir daqiqalik samarani hisobga olmasdan, balki bu takliflarni mamlakat iqtisodiyoti va moliyasini barcha tomonlariga qay darajada ta’sir etishi, albatta inobatga olinmog’i lozim. 15

Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar negizini xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash, moliya-xo’jalik faoliyatini soliqlar orqali rag’batlantirish, imtiyozli kreditlar bilan ta’minlash, ularning xo’jalik tizimiga turli nazorat qiluvshi organlar aralashuvini qisqartirish kabi muhim tadbir qamrab olgan. Iqtisodiyotni tartiblashning asosiy dastaklaridan biri sifatida soliqlar tan olinganligi barchamizga ma’lum, shu sababli respublikamiz hukumati tomonidan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ishlab chiqilgan keng qamrovli dasturda asosiy e’tibor xo’jalik yurituvshi sub’ektlarni soliq imtiyozlari orqali rag’batlantirishga qaratilgan. Soliq imtiyozlari asosida xo’jalik yurituvshi sub’ektlar moliyaviy ahvoli barqarorlashadi, ishki aylanma mablag’larga muqobil ravishda qo’shimcha resurslar hosil qilinib, ularni xo’jalik faoliyatiga qaytadan reinvestitsiya qilish imkoniyatlari yuzaga keladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilga asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1675-sonli hamda 2012 yil 25 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilga asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1887-sonli qarorlari orqali soliq sub’ektlari zimmasidagi soliq yukini kamaytirish bilan birga, ayrim soliq turlari bo’yisha hisob-kitoblar takomillashdi va soddalashtirildi. Mazkur qarorlarga muvofiq, soliq siyosatini takomillashtirishga qaratilgan bir qator tadbirlar amalga oshirildi, jumladan:  yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha belgilangan 9 foizlik asosiy stavka 2013 yilda o’zgartirishsiz qoldirilgan;  to’liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalarni realizatsiya qilishdan yoki tugatishdan olingan foyda soliq solishdan ozod qilindi. Jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tortishda quyi shkala eng kam ish haqining 6 baravaridan 5 baravariga, soliq stavkasi 11 foizdan 9 foizga 16

hamda o’rta shkala stavkasi 17 foizdan 16 foizga tushirildi, yuqori stavka esa 22 foiz miqdorida saqlab qolindi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkasining quyi shkalasi 9 foizdan 8 foizga, ya’ni jismoniy shaxslarningn eng kam oylik ish haqining 5 baravarigacha bo’lgan daromadlari 1 foizlik punktga kamaytirildi. Shu bilan birga, soliqqa tortiladigan shkalalar soliq solinadigan daromad guruhlari bo’yicha yil boshiga – 2013 yil 1 yanvar holatiga (79590 so’m) belgilangan eng kam oylik ish haqi asosida aniqlanadi hamda yil mobaynida eng kam oylik ish haqi o’zgargan taqdirda ham qayta hisob qilinmaydi. 2012 yildan boshlab, uy-joyning 1 m 2 ushun ( umumiy maydondan kelib chiqib ) ijara to’lovining eng kam miqdorini uning joylashgan joyiga qarab belgilangan tabaqalashgan miqdorlari o’zgarishsiz qoldirildi. ( Toshkent shahrida – 3,0 ming so’m; Nukus shahri va viloyatga bo’ysunadigan shaharlarda – 2,0 ming so’m; Boshqa aholi punktlari – 1,0 ming so’m). Soliq stavkasining pasaytirilishi natijasida 79,4 mlrd. so’mga kamayishi ko’zda tutilgan tushumlar ish haqi miqdorlarini oshishi va soliqqa tortiladigan bazani kengaytirilishi hisobidan qoplanadi. Shu bilan bir qatorda soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish, ishchilar soni va ish haqi fondining kamaytirib ko’rsatilishini oldini olish chorasi sifatida quyidagilar joriy etildi:  iqtisodiyotning ayrim sohalari, ya’ni qurilish, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sub’ektlari ushun belgilangan mehnat sarfidan kelib chiqib hisoblangan eng kam ishchilar soni va ish haqi fondi me’yori belgilandi;  belgilangan ushbu me’yorlarga amal qilmaslik holatlari aniqlanganda soliq xizmati organlariga korxonaning mablag’lari hisobidan soliqlar va boshqa mablag’larni to’liq hisoblash huquqi berildi;  xodimlar sonini yashirganlik (mehnat shartnomasini tuzmasdan faoliyatni amalga oshirganlik) uchun ma’muriy javobgarlik shoralari joriy etildi. Bunda xodimlar sonini yashirish:  fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan besh 17

baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o’n baravarigacha miqdorda jarima solinishi belgilandi. Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa:  -fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o’n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima solinishi belgilandi. Xodimlar soni va daromadlarining yashirilishini bartaraf etilishi soliqqa tortiladigan bazaning kengayishiga olib keladi hamda ish beruvchining mehnat qonunchiligiga amal qilishda javobgarligini oshiradi. Mazkur tadbirlar qo’shimcha 123,8 mlrd. so’m, shu jumladan 34,4 mlrd. so’m byudjetga, 89,4 mlrd. so’m pensiya jamg’armasiga tushishini ta’minlaydi. Mikrofirma va kishik korxonalar ushun yagona soliq to’lovi bo’yicha iqtisodiyotning barcha tormoqlari korxonalariga soliq stavkasi o’tgan yilgi 7 foizdan 6 foizga tushirildi. Soliq yukining kamayishi evaziga byudjetga yiliga 57,8 mlrd. so’m mablag’ kam tushishi kutilmoqda. Shu bilan birga soliq stavkasining kamayishi natijasida, mikrofirma va kishik korxonalar uchun soliq yuki pasayishi evaziga ularni yanada rivojlantirish sur’atlarini oshirishga va bu o’z navbatida soliq solish bazasining kengayishiga olib keladi. Buning hisobiga yagona soliq to’lovi bo’yicha yo’qotishi to’liq qoplanib, byudjetga qo’shimcha 9,8 mlrd. so’m mablag’ tushishi ko’zda tutilgan. Yuridik va jismoniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari va yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq stavkalari o’zgartirishsiz qoldirildi. Shu bilan birgalikda “viloyatlardagi shaharlar” toifasiga aniqlik kiritilib, bu “Nukus shahri va viloyatga buysunuvchi shaharlar” tahririda bayon etildi. 2013 yilda qat’iy belgilangan soliq stavkasi yil boshiga – 2013 yil 1 yanvar holatiga (79590 so’m) belgilangan eng kam oylik ish haqi asosida aniqlanadi hamda yil mobaynida eng kam oylik ish haqi o’zgargan taqdirda ham qayta hisob qilinmaydi. 18

Xususan, 2012 yilda eng kam ish haqi 2 marotaba o’zgarganda qat’iy soliq summasi proportsional ravishda oshgan. Masalan, Navoiy shahrida nooziq-ovqat tovarlari bilan savdo faoliyatini (bir oyga eng kam ish haqining 6,5 barobari) amalga oshiruvshi tadbirkor 2012 yil iyul oyida 409 ming so’m soliq to’lagan bo’lsa, avgust oyida 470,3 ming so’m va dekabr oyida esa 517,3 ming so’m qat’iy soliq to’lagan, joriy yildan esa yil davomida tadbirkor eng kam oylik ish haqi o’zgarishidan qat’i nazar 517,3 ming so’m soliq to’laydi. 2012 yildan boshlab, o’rnatilgan tartibda jismoniy shaxslar tomonidan yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tmasdan faoliyat ko’rsatish holatlari aniqlangan taqdirda davlat soliq xizmati organlariga tegishli faoliyat turi bo’yicha bir yil uchun hisoblangan qat’iy belgilangan soliqni undirish huquqi saqlanib qolindi. Agarda davlat ro’yxatidan o’tmasdan faoliyat ko’rsatish holatlari aniqlangan kundan boshlab yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tgan jismoniy shaxslar bundan mustasno. Bunday jismoniy shaxslarga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’rnatilgan tartibda bir yil uchun hisoblangan qat’iy belgilangan soliqni to’lash mazkur soliq bo’yicha kelgusi to’lovlar hisobiga amalga oshirish huquqi beriladi. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha stavka 20 foiz miqdorida saqlab qolinishi bilan bir qatorda, paxta tolasiga respublikaning ichki iste’molchilari realizatsiya qilish oborotiga nol darajali stavka bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’i solish belgilandi. Aksiz solig’i bo’yicha alkogol ichimliklar, pivo, spirt va tamaki mahsulotlari uchun aksiz solig’i stavkalari o’rtasha 22 foizga indeksatsiya qilindi. Ushbu indeksatsiya natijasida byudjetga qo’shimcha 65,4 mlrd. so’m mablag’ kelib tushishi ta’minlanadi;  Djeneral motors O’zbekiston” YoAJ tomonidan ishlab chiqariladigan avtomobillarga hisoblanadigan aksiz solig’ining byudjetga ko’chirib beriladigan qismi 30 foizdan 40 foizga oshirildi. Buning natijasida 19

byudjetga qo’shim c ha 53,0 mlrd. so’m soliq tushishi ta’minlanadi.  O’zbekiston Respublikasiga olib kelinadigan aksiz solig’iga tortiladigan tovarlarga aksiz solig’i stavkalari 2012 yil darajasida saqlab qolindi. Suv resurslaridan foydalanganlik ushun soliq bo’yicha 2012 yilda amalda bo’lgan stavkalar o’rtacha 1,2 martaga indeksatsiya qilindi. Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i bo’yicha stavkalar 2012 yil darajasida saqlab qolindi.  2011 yilning 1 yanvaridan boshlab, eskirgan asbob-uskunalar o’z vaqtida almashtirilishini rag’batlantirish maqsadida xo’jalik yurituvshi subektlar uchun (mikrofirma va kishik korxonalardan tashqari) foydali ish muddati tamom bo’lgan to’liq eskirgan asbob-uskunalardan foydalanganlik ushun dastlabki qiymatning 0.25 foizi miqdorida to’lov joriy etildi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkasi 2012 yilda amal qilgan 0,9 foiz o’rniga 2013 yilda 1,04 foiz qilib belgilandi. Shu bilan birga shaharda joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydonidan kelib chiqib quyidagi soliq stavkalari belgilandi:  200 kv. metrdan 500 kv. metrga c ha bo’lgan hajmga – 1,25 foiz;  500 kv. metrdan yuqori bo’lgan hajmga –1,55 foiz.  jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo’yicha organlar belgilagan inventarizatsiya qiymati bo’lmasa, soliq undirish uchun Toshkent shahri va viloyat markazlarida 18480,0 ming so’m, boshqa shaharlar va qishloq joylarda - 8030,0 ming so’m miqdorida mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi;  soliq solinadigan mol-mulkka egalik qiladigan pensionerlar uchun mol-mulk solig’i bo’yicha soliq solinmaydigan umumiy maydonning 60 kv. m hajmida belgilanadi;  jismoniy shaxslar tomonidan turar joy fondi ob’ektlari noturar joy fond toifasiga o’tkazilganda yoki ular tomonidan noturar joy fond ob’ektlari (binolar, binodagi xonalar) mulk sifatida xarid qilinganda jismoniy shaxslar 20

mol-mulkiga solinadigan soliq yuridik shaxslar ushun belgilangan stavka bo’yisha to’lanadi. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i, yagona yer solig’i bo’yisha 2011 yilda amalda bo’lgan stavkalar o’rtacha 1,2 baravariga indeksatsiya qilindi. Resurs soliqlari stavkalarining indeksatsiya qilinishi natijasida byudjetga qo’shimcha 67,4 mlrd. so’m mablag’ tushishi ko’zda tutilgan. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning amaldagi stavkalari 2013 yilga quyidagicha belgilandi: 1. Benzin, dizel yoqilg’isi uchun 1 litrga stavka -240 so’m; 2. Suyultirilgan gaz uchun 1 litrga stavka -165 so’m; 3. Siqilgan gaz uchun metr kubda stavka -200 so’m. Soliq stavkalarining oshirilishi evaziga byudjetga qo’shimcha 104,0 mlrd. so’m mablag’ tushadi. Byudjetdan tashqari jamg’armalarga majburiy to’lovlar bo’yicha:  respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratma stavkasi 1,5 foizdan 1,4 foizga pasaytirildi;  pensiya jamg’armasiga majburiy ajratma stavkasi 1,5 foizdan 1,6 foizga oshirildi.  ta’lim muassasalarini rekonstruktsiya qilish bo’yicha jamg’armaga 0,5 foiz miqdorida majburiy ajratma belgilandi. Ijtimoiy sug’urtaga majburiy badallar va ajratmalar bo’yicha:  yagona ijtimoiy to’lov stavkasi 25 foiz miqdorida saqlab qolindi;  fuqarolarning sug’urta badallari stavkasi 5,5 foizdan 6,0 foizga oshirildi. Keyingi yillarda tadbirkorlik sohasida qo’lga kiritgan yutuqlarimiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan tarkibiy o’zgartirish va diversifikatsiya qilish, qisqa muddatda biz uchun mutlaqo yangi, iqtisodiyot tarmoqlarni barpo 21

etish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash dasturlarini amalga oshirish, zamonaviy bozor infratuzilmasini shakllantirish borasida o’z vaqtida boshlangan, chuqur o’ylangan va uzoq istiqbolga mo’ljallangan ishlarimizning natijasi deb hisoblaymiz. II BOB. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN SOLIQLARNI HISOBLASHNING AMALDAGI HOLATI TAHLILI (Navoiy shahar ma’lumotlari misolida) 2.1. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatining tahlili Bozor iqtisodiyoti sharoitida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar davlat byudjetining muhim daromad manbai bo’lishi bilan birga millionlab aholi turmush tarziga ta’sir ko’rsatishning muhim dastagi hisoblanadi. Bugungi kunda bu boradagi xar bir o’zgarish nafaqat iqtisodchi, olim va amaliyotchilar balki keng xalq ommasi tomonidan muhokama qilib kelinmoqda. Aksariyat hollarda asosiy e’tibor daromadning soliqqa tortiladigan miqdori, ya’ni, soliq yuki masalasiga borib taqalmoqda. Chunki soliq yuki muayyan mamlakatda mavjud soliq tizimi hamda davlat soliq siyosati mazmunini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliq yukiga baho berar ekanmiz, shu o’rinda biz daromad solig’ini yetakchi ahamiyat kasb etishini anglashimiz zarur. Jismoniy shaxslarga xo’jalik mehnat shartnomasi, fuqarolik – huquqiy shartnomalari bo’yicha ish haqi, mukofot va boshqa qator daromadlar to’lovchi korxona, tashkilot, muassasa soliqlarni to’liq, to’g’ri hisoblash va o’z vaqtida byudjetga o’tkazib berish javobgarligini o’z zimmalariga oladilar. Fuqarolarning olgan daromadlari to’g’risida soliq idoralariga, fuqaroga bildirish va ma’lumotnoma yozib berish vazifasi ham yuridik shaxslarga yuklatilgan. 22

Jismoniy shaxslardan olinadigan soliq yukiga baho berish ancha murakkab, chunki u yuridik shaxs tomonidan to’lanadigan soliqlarni ham o’z ichiga olishi bilan ifodalanadi. 23

4-jadval Jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliq stavkalari 5 Soliq solinadigan daromad Soliq stavkasi Eng kam ish haqining besh baravarigasha miqdorda Daromad summasining 8 foizi Eng kam ish haqining besh baravaridan (+1 so’m) o’n baravarigasha miqdorda besh baravar miqdordan soliq + eng kam ish haqi miqdorining besh baravaridan oshadigan summadan 1 6 foiz Eng kam ish haqining o’n baravari (+1 so’m) va undan yuqori miqdorda O’n baravar miqdordan soliq + eng kam ish haqi miqdorining o’n baravaridan oshadigan summadan 2 2 foiz Bunda soliq solinadigan daromadlar guruhlari bo’yicha soliq solish shkalasi yil boshiga 2013 yil 1 yanvarga belgilangan eng kam ish haqi (79590 so’m) miqdoridan kelib chiqib aniqlanadi va yil davomida eng kam ish haqi miqdori o’zgarganda qayta ko’rib chiqilmaydi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i summasini hisoblab chiqarish maqsadida eng kam ish haqi miqdori yil boshidan ortib boruvchi yakun bilan (yil boshidan boshlab tegishli davrning har bir oyi uchun eng kam ish haqi summasi) hisobga olinadi. Belgilangan stavkatardan kelib chiqib hisoblangan va byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i summasi, soliq solinadigan daromadlardan 1 foiz miqdorida hisoblab chiqarilib fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o’tkaziladigan har oylik majburiy badallar summasiga kamaytiriladi. Soliq yukini pasaytirishda soliq stavkasi bilan birgalikda quyidagi masalalarni yechimi dolzarb ahamiyatga ega, ya’ni: 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi PQ-1887-son qaroridan olingan. 24

 soliqqa tortiladigan daromadni guruhlarga ajratishni optimallashtirish;  soliqqa tortilmaydigan minimumni joriy qilish va uning miqdorini bosqichma-bosqich soliq su’bektining ehtiyoji uchun talab etiladigan xarid quvvatiga tenglashtirish;  soliq sub’ektining ijtimoiy-iqtisodiy holatidan kelib chiqqan holda ularning daromad summasiga nisbatan imtiyozlar tizimini shakllantirish. Soliq kodeksining 31-bobiga binoan jismoniy shaxslarga nisbatan quyidagi soliq imtiyozlari amal qiladi: -jismoniy shaxslarning ayrim daromadlariga soliq solinmaydi; -soliq solishdan jismoniy shaxslar to’liq ozod qilinadi; -jismoniy shaxslar soliq solishdan qisman (daromad olingan har bir oy uchun eng kam ish haqining to’rt baravari miqdoridagi daromadlar bo’yicha) ozod qilinadi. Imtiyozlarga bo’lgan huquqlar kalendar yili davomida vujudga kelgan taqdirda, imtiyozlarga bo’lgan huquqlar vujudga kelgan paytdan e’tiboran qo’llaniladi.Fuqarolar soliq imtiyozidan mahrum bo’lganda 15 kun ichida bu haqda korxona, tashkilotni, shuningdek qarzidan soliqni ushlab qoladigan jismoniy shaxsni, yoxud soliq organini (agar soliq miqdorini shu organ hisoblaydigan bo’lsa) xabardor qilishlari kerak. Jismoniy shaxslar ayrim toifalari daromadlariga, ya’ni o’ta zararli, o’ta og’ir, zararli va og’ir mehnat sharoitidagi ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarning daromadlarini soliqqa tortishda imtiyozli soliq stavkalari qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 12 maydagi 250-son qarori hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 24 dekabrdagi 562-son qarori bilan tasdiqlangan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi zararli va og’ir sharoitli ishlarda band bo`lgan jismoniy shaxslarning ayrim toifalari uchun, shuningdek, tabiiy iqlim sharoitlari yomon joylarda ishlash bilan band bo’lganda qo’shimcha 25

to’lovlar bo’yicha imtiyozli daromad solig’i stavkalarini belgilashga haqlidir. Soliq kodeksinig 184-moddasiga asosan jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliqni to’lov manbaida hisoblab chiqarish, ushlab qolish va to’lash majburiyati yuridik shaxslar, faoliyatni O’zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali amalga oshirayotgan O’zbekiston Respublikasi norezidentlari hamda chet el yuridik shaxslarining vakolatxonalari zimmasiga yuklatiladi. Jismoniy shaxslarning daromadlariga to’lov manbaida soliq solinadigan daromadlariga quyidagilar kiradi: 1) amaldagi soliq kodeksining 172-moddasiga muvofiq jismoniy shaxslarning mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlari; 2) jismoniy shaxslarning bir martalik ishlarni bajarishdan oladigan daromadlari; 3) jismoniy shaxslarning dividendlar, foizlar, pul mukofotlari tariqasida olgan daromadlari; 4) jismoniy shaxslarning bepul berilgan aksiyalar yoki yuridik shaxslar mol-mulkining ulushi tariqasidagi daromadlari; 5) O’zbekiston Respublikasi norezidentlariga to’lanadigan daromadlar; 6) jismoniy shaxslarning mol-mulkni yuridik shaxsga ijaraga berishdan oladigan daromadlari; 7) royalti; 8) jismoniy shaxslarning tanlovlar va musobaqalar yakunlari bo’yicha sovrinlar, yutuqlar tariqasida oladigan daromadlari; 9) yuridik shaxs – grant oluvchi tomonidan jismoniy shaxsga beriladigan grantlarning summalari; 10) jismoniy shaxslarga yaratilgan fan, adabiyot va san’at asarlari (predmetlari) uchun yuridik shaxslar tomonidan to’lanadigan daromadlar; 11) jismoniy shaxsga yuridik shaxs tomonidan moddiy naf tariqasida to’lanadigan daromadlar. 26

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish uchun soliq stavkasini qo’llash maqsadida eng kam ish haqi miqdori yil boshidan ortib boruvchi yakun bo’yicha (yil boshidan tegishli davrning har bir oyi uchun eng kam ish haqlarining summasi) hisobga olinadi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish va ushlab qolish belgilangan soliq solinadigan baza hamda stavkalardan kelib chiqqan holda daromad hisoblanishiga qarab, yil boshidan ortib boruvchi yakun bo’yicha har oyda jismoniy shaxsning asosiy ish joyi bo’yicha soliq agenti tomonidan amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining hisoblab chiqarilgan summasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda jismoniy shaxslarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o’tkaziladigan har oylik majburiy badallar summasiga kamaytiriladi. O’z xodimlariga moddiy yordam ko’rsatgan va qimmatbaho sovg’alar bergan soliq agentlari jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini soliq davrining oxirida amalda bo’lgan eng kam ish haqi miqdoridan kelib chiqqan holda qayta hisob-kitob qiladi. Jismoniy shaxsning asosiy bo’lmagan ish joyidan yoki boshqa yuridik shaxslardan moddiy yordam va qimmatbaho sovg’a olgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i summasini qayta hisob-kitob qilish jismoniy shaxs daromadlar to’g’risida deklaratsiya topshirgan taqdirda, davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq davrining oxirida amalda bo’lgan eng kam ish haqi miqdoridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. 27

5-jadval 2013 yilning fevral oyi u c hun jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq hisob-kitobi 6 Soliq solinadigan daromad miqdori Soliq summasi ( 5 x 159180 ) = 795900 so’mgasha Daromad summasining 8 foizi 795900 so’mdan (10 x 159180 ) = 1591800 so’mgasha 63672 so’m + 795901 so’mdan ortiq summaning 1 6 foizi 1591800 so’m va undan yuqori 191016 so’m + 1591801 so’mdan ortiq summaning 22 foizi Yanvar-fevral oylari uchun eng kam ish haqi (EKIH) miqdori 159180 so’mga (79590 + 79590) teng. Bir oyda olgan daromadlari eng kam ish haqining besh baravaridan ko’p bo’lmagan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i hisob-kitobi. Fevral oyida jismoniy shaxsning mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadi 375 000 so’m bo’lganda, uning yanvar-fevral oylari uchun jami daromadi 750 000 so’mga (375 000 + 375 000) teng. Yanvar-fevral oylari uchun daromad solig’i quyidagi tartibda hisoblab yoziladi: 8%lik stavka bo’yicha soliq solinadigan daromad summasini hisoblab chiqarish kerak: 159180 x 5 = 795900 so’m. Jismoniy shaxsning 750000 so’mgacha mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadiga 8%lik stavka bo’yicha soliq solinadi, soliq summasi quyidagini tashkil etadi: 6 Soliq qonun hujjatlari asosida talaba tomonidan tayyorlandi. 28

750000 x 8% = 60000 so’m. Yanvar oyi uchun 30000 so’m miqdorida soliq ushlanganligi sababli, fevral oyi uchun ushlanadigan soliq summasi 30000 so’mni (60000 - 30000) tashkil etadi. Yanvar-fevral oylari uchun ish haqining 1 foizi miqdoridagi shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga (ShJBPHga) majburiy ushlanmalar summasi: 750 000 x 1% = 7 500 so’mdan iborat. Fuqarolarning ShJBPHga majburiy badallari xodimga hisoblab yozilgan ish haqi (daromadi) soliq solinadigan summasining 1 foizi miqdorida hisoblab yoziladi va qonunga muvofiq hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan chegiriladi. Yanvar oyida ShJBPHga 3750 so’m miqdorida majburiy badallar ushlanganligi bois, fevral oyi uchun ajratma miqdori 3750 so’mni (7500 - 3750) tashkil etadi. Shu munosabat bilan fevral oyi uchun byudjetga o’tkaziladigan soliq summasi quyidagini tashkil etadi: 30000 - 3750 = 26250 so’m. Majburiy sug’urta badallari xodimning fevral oyidagi ish haqining butun summasi - 375000 so’mdan undiriladi. U 375000 x 6% = 22500 so’mni tashkil etadi. Soliqlar va majburiy ajratmalar ushlanganidan keyin jismoniy shaxsga to’lanadigan daromad: 375000 - 30000 - 22500 = 322500 so’mni tashkil etadi. 29

Bir oyda olgan daromadlari eng kam ish haqining o’n baravaridan ko’p bo’lmagan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i hisob-kitobi. Fevral oyida jismoniy shaxsning mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadi 550 000 so’m bo’lganda, uning yanvar-fevral oylari uchun jami daromadi 1100 000 so’mni (550 000 + 550 000) tashkil etadi. Daromad solig’i quyidagi tartibda hisoblab yoziladi. 16%lik stavka bo’yisha soliq solinadigan jismoniy shaxsning mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromad summasini hisoblab chiqarib, soliqni hisoblab yozish kerak: (1100 000 - 795900) x 16% = 304100 x 16% = 48656 so’m. Yuqorida keltirilgan soliq stavkalari jadvalidan ko’rinib turganidek, bir oyda EKIHning besh baravari miqdorigacha daromaddan olinadigan soliq miqdori 63672 so’mni tashkil etadi. Qo’shish yo’li bilan jismoniy shaxsning yanvar-fevral oylaridagi daromadlaridan ushlanadigan soliq summasiga ega bo’lamiz: 63672 + 48656= 112328 so’m. Yanvar oyida 56164 so’m miqdorida soliq ushlanganligi sababli, fevral oyi uchun ushlanadigan soliq summasi 56164 so’mni (112328 - 56164) tashkil etadi. Xodimning yanvar-fevral oylari uchun soliq solinadigan ish haqi summasining 1 foizi miqdoridagi ShJBPHga majburiy ushlanmalar summasi: 1100 000 x 1% = 11 000 so’m. Yanvar oyida ShJBPHga 5500 so’m miqdorida majburiy badallar ushlanganligi bois, fevral oyi uchun ajratma miqdori 5500 so’mni (11 000 - 5500) tashkil etadi. Fuqarolarning ShJBPHga hisoblab yozilgan majburiy badallari qonunga muvofiq hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan chegiriladi. Shu munosabat bilan fevral oyi uchun byudjetga o’tkaziladigan soliq summasi quyidagini tashkil etadi: 56164 - 5 500 = 50664 so’m. 30

Bir oyda olgan daromadlari eng kam ish haqining o’n baravaridan ko’p bo’lgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i hisob-kitobi. Fevral oyida jismoniy shaxsning mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadi 850 000 so’mni tashkil etgan bo’lsa, uning yanvar-fevral oylari uchun jami daromadi 1700 000 so’mni (850 000 + 850 000) tashkil etadi. Daromad solig’i quyidagi tartibda hisoblab yoziladi. 22%lik stavka bo’yicha soliq solinadigan jismoniy shaxsning mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromad summasini hisoblab chiqarib, soliqni hisoblab yozish kerak: (1700 000 - 1591800) x 22% = 108 200 x 22% = 23804 so’m. Yuqorida keltirilgan soliq stavkalari jadvalidan ko’rinib turganidek, bir oyda EKIHning besh baravari va o’n baravari miqdorigacha daromaddan olinadigan soliq miqdori 191016 so’mni tashkil etadi. Qo’shish yo’li bilan jismoniy shaxsning yanvar-fevral oylaridagi daromadlaridan ushlanadigan soliq summasiga ega bo’lamiz: 191016 + 23804 = 214820 so’m. Yanvar oyi uchun 107410 so’m miqdorida soliq ushlanganligi sababli, fevral oyi uchun (214820 - 107410) = 107410 so’m soliq ushlanishi kerak. Yanvar oyi uchun soliq solinadigan ish haqi summasining 1 foizi miqdoridagi ShJBPHga majburiy ushlanmalar summasi: 1700 000 x 1% = 17 000 so’m. Fuqarolarning ShJBPHga majburiy badallari xodimga hisoblab yozilgan ish haqi (daromadi) soliq solinadigan summasining 1 foizi miqdorida hisoblab yoziladi va qonunga muvofiq hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan chegiriladi. Yanvar oyida ShJBPHga 8 500 so’m miqdorida majburiy badallar ushlanganligi bois, fevral oyi uchun ajratma miqdori 8 500 so’mni (77 000 - 8 500) tashkil etadi. Shu munosabat bilan fevral oyi uchun byudjetga o’tkaziladigan soliq summasi quyidagini tashkil etadi: 31

107410 - 8 500 = 98910 s o`m Yangi asosiy ish (xizmat, o’qish) joyida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish kalendar yil uchun ilgarigi va yangi ish (xizmat, o’qish) joylaridan olingan jami daromaddan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Mehnat shartnomasi bekor qilingandan so’ng xodimga ilgarigi asosiy ish joyida to’lov amalga oshirilgan taqdirda, mazkur to’lovlarga jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i amaldagi Kodeksning 179 va 180- moddalarida nazarda tutilgan imtiyozlar qo’llanilmagan holda solinadi. Yuridik shaxs bu xodimga to’lagan daromadning jami summasi va undan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining ushlab qolingan umumiy summasi haqida bu yuridik shaxs hisobga qo’yilgan joydagi davlat soliq xizmati organiga o’ttiz kun ichida yozmaravishda ma’lum qilishi shart. Asosiy bo’lmagan ish joyidan yoki boshqa yuridik shaxslardan olingan daromadlarga to’lov manbaida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish jami daromad summasidan amaldagi Kodeksning 179 va 180-moddalarida nazarda tutilgan imtiyozlar qo’llanilmagan holda, belgilangan stavkalar bo’yicha hisoblanishiga qarab, yil boshidan ortib boruvchi yakun bo’yisha amalga oshiriladi. Agar asosiy bo’lmagan ish joyidan yoki boshqa yuridik shaxslardan daromadlar olayotgan jismoniy shaxs buxgalteriyaga o’z daromadidan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining eng yuqori stavkasi bo’yicha ushlab qolish to’g’risida ariza bersa, daromadlar to’layotgan yuridik shaxslar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini imtiyozlarni qo’llamagan holda eng yuqori stavka bo’yicha ushlab qoladilar. Soliq agentlari ish haqi to’layotganda jismoniy shaxsning talabiga binoan unga daromadlarining summalari va turlari haqida, shuningdek jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining ushlab qolingan summasi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va O’zbekiston Respublikasi 32

Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan shaklda ma’lumotnoma berishlari shart. Jismoniy shaxslarning asosiy bo’lmagan ish joyidan olgan daromadlaridan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining yakuniy summasi olingan daromadlar, qilingan xarajatlar va ushlab qolingan soliq summalari to’g’risida taqdim etilgan deklaratsiyaning ma’lumotlari bo’yicha davlat soliq xizmati organi tomonidan hisoblab chiqariladi. To’lov manbaida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining hisoblab chiqarilgan summasi byudjetga soliq agenti tomonidan quyidagi muddatlarda to’lanadi: -pul mablag’larini olish ushun xizmat ko’rsatuvchi bankka hujjatlarni taqdim etish bilan bir vaqtda; -to’lov natura shaklida amalga oshirilgan oy tugaganidan keyin besh kun ichida, agar bunday to’lovga qonun hujjatlarida ruxsat berilgan bo’lsa. Agar yuridik shaxsning bank hisobvarag’ida ish haqini to’lash va bir vaqtning o’zida xodimlarning ish haqidan ushlab qolingan soliqlarni byudjetga o’tkazish uchun mablag’lar yetarli bo’lmasa, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bank hisobvarag’idagi qoldiq mablag’larga mutanosib summada byudjetga o’tkaziladi. 2. 2 . Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’ini undirishning amaldagi holati tahlili O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra, mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga “Mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilishi vakolati berilgan” 7 . Shu bilan mahalliy hokimiyat organlarining byudjet sohasidagi faoliyatining konstituttsiyaviy asosi o’rnatilgan. Mahalliy joylardagi vakillik hokimiyati va ijro hokimiyati organlarining bu sohadagi vazifalari, vakolatlari turlicha bo’lib, ular avvalo “Mahalliy davlat hokimiyati 7 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasi 4 bandi. 33

to’g’risida”gi qonunda belgilangan. Xalq deputatlari Kengashlari o’z hududining byudjetini va uning ijrosi xaqidagi hisobotni tasdiqlaydi 8 . Byudjet loyihasi (ko’rsatkichlari) hokim tomonidan taqdim qilinadi. Shuningdek, qonunning shu moddasiga binoan mahalliy kengashlar, mahalliy soliqlar, yig’imlar, boj miqdorini belgilaydi va mahalliy byudjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig’imlar va to’lovlar bo’yicha imtiyozlar beradi. Hozirgi kunda mamlakatimizda jismoniy shaxslar yer solig’i mahalliy byudjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Yer solig’ining iqtisodiy mohiyati va undirilishning asosiy sabablaridan biri yerning cheklangan resurs ekanligi, shuningdek, yer egalarini yerdan unumli foydalanishga majbur etish. Jismoniy shaxslar yer solig’i mahalliy byudjet daromadlarini doimiy shakllantirib turuvchi barqaror manba bo’lganligi uchun ham undiriladi. U fiskal funksiyani bajarib davlat byudjet daromadlarini to’ldiradi va bundan davlat byudjeti manfaatdordir. Yer solig’ining joriy etilishi bilan mamlakatda yer munosabatlarini tartibga solishning chinakam iqtisodiy vositalari paydo bo’ldi. Yerdan pulli foydalanishni joriy etishning asosiy maqsadi yerdan oqilona foydalanishni ta’minlash, ya’ni, yer resurslarini, ayniqsa sug’oriladigan yerlarni iqtisodiy usullar yordamida asrash hisoblanadi. Shuning ushun ham yerdan samarali foydalanishni kuchaytirishda yer solig’ining o’ziga xos ta’siri mavjud. Jismoniy shaxslar yer solig’ida ham soliq solish obyekti qat’iydir. Bunda soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash soliq to’lovchining xoxishidan kelib chiqmaydi va bundan shunday xulosa qilish mumkinki, soliq to’lashdan qochish maqsadida soliq obyektini yashirish qiyin. Yerdan foydalanishni, egalik qilish, yer uchastkalariga bo’lgan mulk huquqi va boshqa shu kabi mulkiy huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qonun-hujjatlarga O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi hamda O’zbekiston Respublikasining Yer kodeksi kiradi. 8 "Ma halliy davlat ho kimiyati t o’g’risida"gi qonun 24-moddasi. 34

6-jadval Navoiy shahar mahalliy byudjetining soliqli daromadlari tarkibida yer solig’ini salmog’i 9 mln.so’mda Ko’rsatkishlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil summa % summa % summa % Mahalliy byudjetning jami soliqli daromadlari 124587,2 100 142335,7 100 156218 ,6 100 Mahalliy byudjetga tushadigan y er solig’i 3363,8 2,7 4554,7 3,2 5311,4 3,4 Jadvaldan ko’rish mumkinki, yer solig’ining mahalliy byudjet jami daromadlaridagi ulushi sezilarli salmoqqa ega emas. Yer solig’i 2010 yil umumiy daromadda 2,7 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yil 3,2 foizni tashkil qilib, 0,5 punktga oshganligini ko’ramiz. Buning sababi jismoniy shaxslar yer solig’i bo’yicha tushumlarning ko’payishi hisoblanadi, bunga qo’shimcha yer obyektlarini ro’yxatga olish ta’sir ko’rsatgan. 2012 yilda yer solig’i daromadlar tarkibining 3,4 foizini tashkil qilgan. Soliq kodeksining 287-moddasiga asosan mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini to’lovchilardir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara haqi yer solig’iga tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish, soliq hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi. 9 Navoiy shahar DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 35

Uy-joy, yashash uchun mo’ljallanmagan imorat va inshootlar meros bo’yicha o’tishi bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish huquqi va foydalanish huquqi o’tgan yer uchastkalari uchun yer solig’i meros qoldiruvchining soliq majburiyatlari hisobga olingan holda merosxo’rlardan undiriladi. Jismoniy shaxslar yer solig’i uchun quyidagi yer uchastkalari soliq solinadigan obyekt hisoblanadi: 1) dehqon xo’jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 2) yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan, umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 3) jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan, shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer ushastkalari; 4) xizmat yuzasidan berilgan c hek y erlar; 5) meros bo’yicha, hadya qilinishi yoki olinishi natijasida uy-joy va imoratlar bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish va foydalanish huquqi ham o’tgan yer uchastkalari; 6) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari; 7) tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari. Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig’i stavkalari viloyat, shahar va shaharlar bo’yicha tabaqalashtirilgan hamda maxsus zonalarga bo’linadi. Yer solig’i stavkalarini ishlab chiqishda shaharlar va shahar qo’rg’onlari hududini, shahar ayrim shaharlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo’yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan. Ma’lumki, shahar hududining qimmati markazdan chekka joylarga qarab nafaqat hududning infratuzilma bilan ta’minlashdagi tafovutlar, balki boshqa omillar ta’siri tufayli ham kamayib boradi. Shunga ko’ra yer solig’i stavkalari ham kamayib boradi. Shu sababli yer solig’i stavkalarini tabaqalashtirish uchun shahar va qo’rg’onlar 36

hududi zonalarga bo’linadi, bunda yerlarni kompleks baholashning qiymati umum tomonidan qabul qilingan, zonaning shahar hosil qiluvchilik rolini, transport bilan ta’minlanganligi, muhitni jozibadorligi, ekologik holati, yer tebranishlari bo’lish-bo’lmasligi, shahar ayrim shaharlarining funktsional vazifalarini hisobga oladigan, yer uchastkalarining iste’mol qiymatiga ta’sir ko’rsatadigan koeffitsentlarni qo’llagan holda belgilanadi. Ta’kidlash joizki, yer solig’i stavkalari soliq to’lovchilarning yerdan foydalanishining samarasiga muvofiq, ya’ni yer uchastkalaridan yomon foydalanishligiga qarab oshirilgan tartibda qo’llaniladi. Masalan, berilgan yerlardan ikki yil davomida foydalanmagan jismoniy shaxslardan yer solig’i, uch barovar stavkada qo’llaniladi. Bundan tashqari yer uchastkalarining ma’muriy va sanoat markazlariga nisbatan joylashishiga qarab qishloq joylari uchun belgilangan yer solig’i stavkalariga oshiruvchi koeffitsientlar ham qo’llaniladi. Soliq kodeksining 290-moddasiga binoan quyidagi jismoniy shaxslar yer solig’idan ozod qilinadilar: a) yaylov chorvachiligining sho’ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari, veterinariya vrashlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari; 2) «O’zbekiston Qahramoni», Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo’lgan, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan fuqarolar. Mazkur imtiyoz «O’zbekiston Qahramoni» unvoni berilganligi to’g’risidagi guvohnoma, Sovet Ittifoqi Qahramoni va Mehnat Qahramoni daftarchalari, orden daftarchasi yoki mudofaa ishlari bo’limining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 3) 1941 – 1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari hamda qonun hujjatlarida belgilanadigan doiradagi ularga tenglashtirilgan shaxslar. Mazkur imtiyoz urush nogironining tegishli guvohnomasi yoki mudofaa ishlari bo’limining yoxud boshqa vakolatli organning ma’lumotnomasi asosida, boshqa nogironlarga – Nogironning imtiyozlarga bo’lgan huquqi to’g’risidagi guvohnoma asosida beriladi; 37

4) I va II guruh nogironlari. Mazkur imtiyoz pensiya guvohnomasi yoki tibbiy-mehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 5) yolg’iz pensionerlar. Yolg’iz yoki voyaga yetmagan bolalari bilan yoxud nogiron bolasi bilan alohida uyda, kvartirada yoki yotoqxonada birga yashovchi pensionerlar soliq solish maqsadi da yolg’iz pensionerlar deb tushuniladi. Mazkur imtiyoz pensiya guvohnomasi va (yoki ) shahar (shahar) ijtimoiy ta’minot bo’limining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 6) boquvchisini yo’qotgan ko’p bolali oilalar. Ota-onasidan biri yoki ota- onasi vafot etgan hamda oilada o’n olti yoshga to’lmagan beshta va undan ortiq bolalari bo’lgan oilalar soliq solish maqsadida boquvchisini yo’qotgan ko’p bolali oilalardir. Mazkur imtiyoz shahar (shahar) ijtimoiy ta’minot bo’limining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 7) Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslar. Mazkur imtiyoz tibbiy-mehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi, nogironning maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatish ishtirokshisining guvohnomasi, shuningdek vakolatli organlar tomonidan berilgan va imtiyozlar berish ushun asos bo’ladigan boshqa hujjatlar asosida beriladi; 8) shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar; 9) ko’chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer uchastkalari bo’yisha – yer uchastkalari berilgan paytdan e’tiboran besh yilgacha; 10) shaxslar – ularga yakka tartibdagi uy-joy qurilishi va dehqon xo’jaligi yuritish ushun qonun hujjatlarida belgilangan normalar doirasida berilgan y er uchastkalari bo’yicha – yer uchastkasi berilgan oydan keyingi oydan e’tiboran ikki yil muddatga . Imtiyoz huquqi yer solig’ini to’lashdan ozod etilgan shaxslar yashaydigan va birgalikda xo’jalik yuritadigan butun oilaga tatbiq etiladi. Jismoniy shaxslar uchun yer solig’ini davlat soliq organlari hisoblab chiqaradi. 38

Davlat soliq xizmati organlari yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari yoki yerdan foydalanuvchilar yoki ijarachilar bo’lgan jismoniy shaxslarning muntazam hisobini yuritadilar. 7-jadval Navoiy shahar DSI tomonidan jismoniy shaxslarning y er solig’ini undirish ko’rsatki c hlari 10 T/R Ko’rsatkishlar 2013 yil 1 may holatiga 1. Ye r solig’i ob y ektlari soni 8579 2. Yer maydoni (ga) 323,5 3. Hisoblangan soliq summasi (ming.s.) 282108,9 4. Imtiyoz berilgan y er ob y ektlari soni 914 5. Ye r maydoni (ga) 55,5 6. Imtiyoz berilgan y er ob y ektlariga nisbatan hisoblangan soliq summasi (ming.s.) 35000,8 7. Soliqqa tortiladigan y er ob y ektlari soni 7665 8. ye r maydoni (ga) 268 9. Hisoblangan soliq summasi 247108,1 Jumladan: -tadbirkorlik maqsadida foydalanilayotgan yer obyektlari soni 1063 - y er maydoni (ga) 18,8 -tadbirkorlik maqsadida foydalanilayotgan yer obyektlariga nisbatan hisoblangan soliq summa (ming.s.) 136613,4 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, Navoiy shahr ida jismoniy shaxslarning yer uchastkalaridan soliq undirish bo’yicha 2013 yilning 1 may holatiga shaharda 8579 ta soliq to’lovchi ro’yxatga olingan bo’lib, ular tasarrufida 323,5 gektar yer maydoni mavjuddir. Yer solig’i to’lovchilarning 914 tasi yer solig’idan imtiyoz olganlar, hisoblangan yer maydoni 55,5 gektarni tashkil qiladi. Imtiyoz taqdim etilgan yerlardan soliq summasi 35000,8 ming so’mni tashkil qiladi. Soliq to’lovchi subyektlar soni 7665 tani tashkil etib, yer maydoni 268 gektardan iborat va ulardan undiriladigan yer solig’i summasi 247108,1 ming so’mni 10 Navoiy shahar DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 39

tashkil etadi. Soliqqa tortiladigan yer uchastkalari tarkibida tadbirkorlar tasarrufida bo’lgan yer obyektlari 1063 tani tashkil etib, yer maydoni 18,8 gektardan iborat hamda ulardan undiriladigan soliq summasi 136613,4 ming so’mni tashkil qiladi. Soliq to’lanishi to’g’risidagi to’lov xabarnomalari jismoniy shaxslarga davlat soliq organlari tomonidan har yili, joriy yilning 1 mayidan kechiktirmay topshiriladi. Yer uchastkalarining maydoni o’zgarganda va yil davomida imtiyoz huquqi paydo bo’lganda (bekor qilinganda) davlat soliq organlari bir oy davomida soliqni qayta hisob-kitob qilishlari va soliq to’lovchiga to’lash muddatlari o’zgarganini hisobga olgan holda yangi yoki qo’shimcha to’lov xabarnomasini taqdim etishlari shart. Yer uchastkalarining mulkdorlari, yer egalari yoki yerdan foydalanuvchilar yoki ijarachilar bo’lgan jismoniy shaxslar davlat soliq organlari tomonidan har yili 1 yanvardagi holat bo’yicha hisobga olinadilar. Jismoniy shaxslarga shahar va qo’rg’onlarda yakka tartibda uy-joy qurish uchun berilgan yer uchastkalarining maydonlari yakka tartibdagi uy-joylarni hisobga olish va nazorat qilish shahar yoki shahar boshqarmasi yoxud ishlab chiqarish uy-joy inspektsiyasining mavjud materiallari bo’yisha hisobga olinib, har yili naturada aniqlashtiriladi. Jismoniy shaxslarga qishloq joylarda shaxsiy yordamchi xo’jalik (dehqon xo’jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkalari tomorqa yerlardan va jamoat yerlarida qo’shimcha ajratilgan yer uchastkalaridan iborat bo’lishi mumkin. Bunday holda tomorqa yerlar maydoni yer kadastri ma’lumotlari bo’yicha qabul qilinib, yuz bergan o’zgarishlar har yili naturada aniqlashtiriladi. Jamoat yerlarida qo’shimcha ajratilgan yer uchastkalari maydoni xo’jaliklarning ma’lumotlari bo’yicha hisobga olinib, har yili aniqlashtiriladi. Xizmat chek yerlarining maydoni o’z xodimlariga yer uchastkalarini bergan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ma’lumotlari bo’yicha qabul qilinib, ular joyning o’zida aniqlashtiriladi. 40

Agar jismoniy shaxs yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki shaxsiy yordamchi xo’jalik (dehqon xo’jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkasida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullansa yoki yerdan maqsadli foydalanishni o’zgartirmasdan o’z uyini ofis sifatida rasmiylashtirsa, bunda undan yer solig’i yakka tartibda uy- joy qurilishi yoki dehqon xo’jaligini yuritish uchun berilgan yerlar uchun belgilangan stavkalar bo’yicha undiriladi. Jismoniy shaxslar yer solig’ini 15 oktyabrdan kechiktirmay to’laydilar. 2. 3 . Jismoniy shaxslarning mol-mulklaridan soliq hisoblash va byudjetga undirish jarayoni Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqlar, yig’imlar va davlat tomonidan joriy qilinadigan maqsadli jamg’armalarga ajratmalar faqat qonunchilik asosida amalga oshiriladi. Shu sababdan, qonunchilik hujjatlari qanchalik puxta va mukammal ishlab chiqilgan bo’lsa, soliqlar va boshqa majburiy ajratmalarni hisoblash, undirish osonlashadi hamda ularni yig’ish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar arzonlashadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mahalliy byudjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i mahalliy byudjet daromadlarini doimiy shakllantirib turuvchi barqaror manba bo’lganligi uchun undiriladi. U fiskal funktsiyani bajarib, davlat byudjeti daromadlarini to’ldiradi. Shunday qilib mazkur soliqning ahamiyati davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi salmog’i bilan asoslanadi. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ining yana bir ustun jihati shundaki, bu uning soliq bazasining identifikatsiyasi bilan bog’liq, ya’ni soliq ob’ektining qat’iyligidadir. Shuning uchun ham mol-mulkni soliq to’lashdan qoshish maqsadida yashirish qiyin va soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash egasining xoxishidan kelib chiqmaydi. Quyida jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ining davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilamiz. 41

8-jadval Navoiy shahar mahalliy byudjetining soliqli daromadlari tarkibida mol-mulk solig’ining dinamikasi 11 mln.so’mda Ko’rsatkishlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil summa % summa % summa % Mahalliy byudjetning jami soliqli daromadlari 124587,2 100 142335,7 100 156218 ,6 100 Mahalliy byudjetga tushadigan mol-mulk solig’i 3862,2 3,1 4697,0 3,3 5467,6 3,5 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’ining Navoiy shahar mahalliy byudjet jami daromadlaridagi ulushi ansha kam. Mol-mulk solig’ining mahalliy byudjet daromadlaridagi salmog’i yillar bo’yicha tahlil qilinganda sezilarli o’zgarish 2012 yilda kuzatiladi. 2010 yil umumiy daromadda 3,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yil 3,3 foizga tushgan. Buning sababi jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i tushumlarining kamayishidadir. 2012 yilda esa mol-mulk solig’i daromadlar tarkibining 3,5 foizini tashkil qilgan. Boshqa soliq turlari singari jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig’ini mavjud mexanizmini nazariy jihatdan tahlili bu soliq turini undirishni yanada takomillashtirilishi lozim degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda soliqqa tortishning umumiy rivojlanish tamoyillari soliqlar sonini qisqartirish, mol-mulkdan olinadigan soliqlar rolini oshirish, soliq majburiyatlarini asta-sekinlik bilan korxonalar zimmasidan jismoniy shaxslar zimmasiga o’tkazish zarurligiga asoslanadi. Bu tamoyillar ko’p yillik taraqqiyot jarayonida vujudga kelgan. O’zbekiston byudjet daromadlari shakllantirilishida mol-mulk solig’ining miqdori va o’rni hozircha unchalik yuqori emas. Birinchidan, bu soliqlar mukammal xarakterga ega bo’lmagani uchun ularga yetarli e’tibor berilmagan. 11 Navoiy shahar DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 42

Ikkinchidan, jismoniy shaxslarning mol-mulkidan olinadigan soliq mahalliy byudjetlarning daromadini tashkil etadi. Respublika fuqarosi, boshqa davlat fuqarosi yoki fuqaroligi bo’lmagan shaxs, O’zbekiston rezidenti yoki norezidenti bo’lishidan qat’iy nazar soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i to’lovchilari bo’lib hisoblanadi. Soliq kodeksining 273-moddasiga muvofiq soliqqa tortiladigan obyektga: O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan uy joylar, kvartiralar, dala hovli imoratlari, garajlar va boshqa imoratlar, joylar, inshootlar kiradi hamda yuqoridagilar bo’yicha jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i to’lovchilaridir. Soliq solish obyekti - bu subyektning soliq to’lash majburiyatini shart qilib qo’yuvchi yuridik dalillardir (mazkur holatda mulkchilik huquqida mol-mulkka egalik qilish yuridik dalil hisoblanadi). Soliq solish predmeti (atama mazmuniga ko’ra soliq solish obyektiga yaqin) - bu tegishli soliqning undirilishini asoslab beruvchi daliliy xususiyatdagi belgilardir. Masalan, uy, kvartira kabi mol-mulk uchun mulkchilik huquqi obyekti bo’ladi, uy yoki kvartiraning o’zi esa soliq solish predmeti hisoblanadi va h.k. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli qaroriga muvofiq jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo’lgan uy-joylar, kvartiralar (shu jumladan xususiylashtirilgan kvartiralar), garajlar, boshqa imoratlarni baholash va qayta baholash ushun yagona funksional ko’rsatkich-imorat, bino umumiy maydonning kvadrat metri belgilanadi. Bu esa soliq solish birligidir. Mol-mulk solig’idan imtiyoz olish huquqiga ega bo’lgan kishilar soliq xizmati organlariga zararuriy hujjatlarni taqdim etadilar. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq uning har yili 1 yanvar holatiga ko’ra ro’yxatga olish (invetarizatsiya) qiymatiga nisbatan foiz hisobida hisoblab chiqariladi. Agar imoratlar, binolar va inshootlarning ro’yxatga olish qiymati haqidagi ma’lumotlar bo’lmasa, u holda soliq ushbu 43

mulkning davlat majburiy sug’urtasi bo’yicha summalarni hisoblash uchun belgilangan qiymatidan, shuningdek, har yilning 1 yanvar holatiga ko’ra baholanishidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqiladi. Jismoniy shaxslarning mol - mulk solig’i stavkasini har yili kelgusi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti parametrlari va asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari tasdiqlangandan so’ng O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan tasdiqlanadi. 2013 yil uchun Prezidentning 2012 yil 25 dekabrdagi 1887-sonli qarori bilan jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ining quyidagi stavkasi belgilangan: 9 -jadval Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari 12 Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi (%da) 1. Turar joylar, kvartiralar, dala hovli va bog’ uychalari, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar ularning qiymatidan kelib chiqib *) 1,04 2. Shaharda joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydoni: 200 kv. metrdan 500 kv. metrgacha bo’lgan 500 kv. metrdan yuqori bo’lgan 1,25 1,55 Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo’yicha organlar belgilagan inventarizatsiya qiymati bo’lmasa, soliq undirish uchun Toshkent shahri va viloyat markazlarida 18480,0 ming so’m, boshqa shaharlar va qishloq joylarda - 8030,0 ming so’m miqdorida mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 275-moddasi soliq bo’yicha imtiyozlarga ega bo’lgan shaxslar doirasini tartibga soladi. Uning tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, qonun chiqaruvchi har qanday mol-mulk solig’idan ozod etiladigan jismoniy shaxslarning qator toifalarini ajratadi, jismoniy shaxslarning 12 O’z.R. Prezidentining 2012 yil 25 dekabardagi PQ-1887 sonli qaroridan olindi. 44

boshqa guruhlariga esa, faqat imoratlar, binolar va inshootlar uchun soliq to’lash bo’yicha imtiyozlar beradi. Soliq kodeksining 275-moddasiga binoan jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i yuzasidan bir qator imtiyozlar taqdim etilgan bo’lib, quyidagilarning mulkiga soliq solinmaydi: 1) «O’zbekiston Qahramoni», Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo’lgan, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan fuqarolarning. Mazkur imtiyoz tegishlicha «O’zbekiston Qahramoni» unvoni berilganligi to’g’risidagi guvohnoma, Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni daftarchalari, orden daftarchasi yoki mudofaa ishlari bo’yicha bo’limning ma’lumotnomasi asosida beriladi; 2) 1941–1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari doirasi, qonun hujjatlari bilan belgilanuvchi va ularga tenglashtirilgan shaxslarning. Mazkur imtiyoz urush nogironining tegishli guvohnomasi yoki mudofaa ishlari bo’yicha bo’limning yoxud boshqa vakolatli organning ma’lumotnomasi asosida, boshqa nogironlarga – Nogironning imtiyozlarga bo’lgan huquqi to’g’risidagi guvohnoma asosida beriladi; 3) o’n nafar va undan ortiq bolalari bor ayollarning. Mazkur imtiyozni berish uchun fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organining bolalar borligini tasdiqlovchi ma’lumotnomasi asos bo’ladi; 4 ) Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda ishtirok etganlik uchun imtiyozlar oladigan fuqarolarning (shu jumladan u yerga vaqtincha yo’llangan yoki xizmat safariga yuborilgan shaxslarning). Mazkur imtiyoz tegishlicha tibbiy-mehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi, nogironning maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatish ishtirokchisining guvohnomasi, vakolatli davlat organlari tomonidan berilgan, imtiyozlar berish uchun asos bo’ladigan boshqa hujjatlar asosida beriladi; 45

5) qonun hujjatlarida belgilangan soliq solinmaydigan maydon o’lchami doirasida pensionerlarning. Mazkur imtiyoz pensiya guvohnomasi asosida beriladi; 6) I va II guruh nogironlarining. Mazkur imtiyoz pensiya guvohnomasi yoki tibbiy-mehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 7) harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador, kontuziya bo’lganlik yoki shikastlanganlik oqibatida yoxud frontda bo’lish tufayli orttirilgan kasallik oqibatida halok bo’lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari va boshqa turmush qurmagan rafiqalarining (erlarining) beriladi . Belgilangan imtiyozlar mulkdorning tanlashiga binoan faqat bir mol-mulk obyektiga ta`lluqli bo’ladi. Yuqorida keltirilgan imtiyozlar jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan yoxud yuridik shaxsga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga ijaraga berilgan soliq solish obyektlariga nisbatan qo’llanilmaydi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish soliq to’lovchining yashash joyidan qat’iy nazar, soliq solish obyekti joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organlari tomonidan ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organning ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Amaldagi Kodeksning 275-moddasida ko’rsatilgan imtiyozlarni olish huquqiga ega bo’lgan shaxslar imtiyozlarni olish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni mustaqil ravishda taqdim etadilar. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq summasi mol- mulkning 1 yanvarga bo’lgan holatiga ko’ra inventarizatsiya qiymatidan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Bir nechta mulkdorning umumiy ulushli mulkida bo’lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mulkdorlarning har biri tomonidan ularning ushbu imoratlar, binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda to’lanadi. 46

Mol-mulkka bo’lgan mulk huquqi kalendar yil mobaynida bir mulkdordan boshqasiga o’tgan taqdirda, jismoniy shaxslarning mulkiga solinadigan soliq avvalgi mulkdor tomonidan shu yilning 1 yanvaridan e’tiboran u mol-mulkka bo’lgan mulk huquqini yo’qotgan oyning boshlanishiga qadar, yangi mulkdor tomonidan esa unda mulk huquqi vujudga kelgan oydan e’tiboran to’lanadi. Yangi imoratlar, binolar va inshootlar bo’yicha jismoniy shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq ular barpo etilgan yildan keyingi yil boshidan e’tiboran to’lanadi. 10-jadval Navoiy shahar DSI tomonidan jismoniy shaxslar mol-mulkidan soliqni undirish ko’rsatkichlari 13 T/R Ko’rsatki c hlar 2013 yil 1 may holatiga 1. Mol-mulk solig’i ob y ektlari soni 34011 2. Hisoblangan soliq summasi (ming.s.) 2391018 3. Imtiyoz berilgan mol-mulk obyektlari soni 9469 4. Imtiyoz berilgan mol-mulk ob y ektlariga nisbatan hisoblangan soliq summasi (ming.s.) 459196,4 5. Soliqqa tortiladigan mol-mulk ob y ektlari soni 30305 6. Hisoblangan soliq summasi 1931821,6 Jumladan: -pensionerlarga tegishli maydoni 60 kv.m.dan ortiq bo’lgan mol-mulk obyektlari soni 5763 -tadbirkorlik maqsadida foydalanilayotgan mol-mulk obyektlari soni 2024 -tadbirkorlik maqsadida foydalanilayotgan mol-mulk obyektlariga nisbatan hisoblangan soliq summa (ming.s.) 767561 Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, ko’rinib turibdiki Navoiy shahar ida jismoniy shaxslarning mol-mulklaridan soliq undirish bo’yi c ha 2013 yilning 1 may holatiga shaharda 34011 ta soliq to’lov c hi ro’yxatga olingan 13 Navoiy shahar DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 47

bo’lib, ularning 9469 tasi mol-mulk solig’idan imtiyoz olganlar hisoblanadi. Imtiyoz taqdim etilgan mol-mulklardan soliq summasi 459196,4 ming so’mni tashkil qiladi. Soliq undiriladigan subyektlar soni 30305 tani tashkil etib, ulardan undiriladigan mol-mulk solig’i summasi 1931821,6 ming so’mdan iborat. Soliqqa tortiladigan mol-mulklar tarkibida pensionerlar tasarrufida bo’lgan maydoni 60 kv.m.dan ortiq bo’lgan mulk obyektlari 5763 tani tashkil etadi. Meros bo’yicha o’tgan mol-mulk uchun jismoniy shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq merosxo’rlarda mulk huquqi vujudga kelgan oydan e’tiboran to’lanadi. Soliq solish obyekti yo’q qilingan, vayron bo’lgan, buzib tashlangan taqdirda, jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni undirish mol- mulk yo’q qilingan, vayron bo’lgan yoki buzib tashlangan oydan e’tiboran to’xtatiladi. Soliq summasini qayta hisob-kitob qilish mahalliy davlat hokimiyati organi yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organi tomonidan berilgan yo’q qilinganlik, vayron bo’lganlik, buzib tashlanganlik faktini tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lgan taqdirda, amalga oshiriladi. Kalendar yil mobaynida imtiyoz huquqi vujudga kelgan taqdirda, jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni qayta hisob-kitob qilish ushbu huquq vujudga kelgan oydan e’tiboran amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash to’g’risidagi to’lov xabarnomasi soliq to’lovchilarga davlat soliq xizmati organi tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni soliq davri uchun hisobot yilining 15 oktyabriga qadar amalga oshiriladi: Soliq ortiqcha to’langan bo’lsa, kelgusi davr qarzlariga yetkaziladi yoki yozma arizasiga binoan boshqa soliq va yig’imlardan qarzi bo’lmasa 30 kun ichida qaytariladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash usuli - kadastrli usul hisoblanadi. Soliqni bunday usul bilan to’lashning o’ziga xos hususiyati shundan iboratki, mol-mulkka uning tashqi belgilari, 48

mo’ljallanayotgan daromad asosida soliq solinishi bois, soliqni to’lash vaqti daromadni olish vaqti bilan hech qanaqa bog’liq emas va shu munosabat bilan mol-mulk solig’ini to’lash uchun qat`iy muddat belgilanadi. Jismoniy shaxs mol-mulk solig’ini to’lagandan so’ng soliq inspektori tomonidan mol-mulk solig’ini to’langanligi to’g’risida ikki nusxada patta yoziladi va bir nusxasi soliq to’lovchiga beriladi. 49

III BOB. JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN SOLIQLARNI UNDIRISH TARTIBINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI 3.1. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va y er soli qlar ini undirishni takomillashtirish Bizga ma’lumki, jismoniy shaxslar yuridik shaxslarga nisbatan son jihatdan ko’pchilikni tashkil etsada, ulardan undiriladigan soliqlar yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlardan bir necha barobar kam. Bu oradagi farqni kamaytirish, ya’ni jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni davlat byudjetidagi salmog’ini oshirish uchun aynan soliq to’lovchi jismoniy shaxslarni faolligini oshirish, soliq siyosatining tarkibiy qismi sifatida strategik va taktik yo’ldan adashmaslik hamda amaliyotda rejalashtirilgan natijalarga erishishni ta’minlash lozimdir. Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tarkibida, barqaror rivojlanish va byudjet munosabatlariga ijobiy ta’sir ko’rsatishning muhim vositasi sifatida, soliq siyosati islohotlarni zamonaviy talablariga moslashtirib borilishini talab qilmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning: “Soliq tizimining eng muhim vazifasi ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy-xom ashyo, tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to`plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir”, − degan fikrlari, jumladan, soliq tizimida jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’iga ham to’liq tegishlidir. Agar yer solig’iga ta’rif beradigan bo’lsak yer solig’i – bu yerdan samarali foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish, yerni o’zlashtirish va qo’riqlashni rag’batlantirish hamda turli sharoitda yerdan foydalanuvshilarning iqtisodiy ahvolini tenglashtirishni ko’zda tutib, yerdan foydalanuvchilar tomonidan byudjetga to’lanadigan majburiy to’lov turidir. Respublikamizda yangi Soliq Kodeksi qabul qilinishi yer solig’ini hisoblashdagi ayrim kamshiliklarni hisobga olgan holda “Yuridik shaxslardan 50

olinadigan yer solig’i” va “Yagona yer solig’i” alohida ajratilib, muvofiq ravishda soliq bazasi va stavkalari, imtiyozlari belgilandi. Shu bilan birga qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarni oborotga kiritish va ulardan samarali foydalanishni rag’batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari belgilangan. Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan yer va mulklar turlari va miqdori tobora ko’payib bormoqda. Bu holatlar esa soliqqa tortishdan qochish, daromadlarni ko’chmas mulklarga aylantirish hamda jamiyatda tabaqalanish jarayoni kuzatiladi. Shuning uchun fuqarolar daromadlarini «xaqli» ravishda soliqqa tortish yo’llaridan biri – jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni takomillashtirish hisoblanadi. Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig’ini tahlil etish asosida ushbu soliq mexanizmini xorijiy tajribalarni hisobga olgan holda takomillashtirish lozim. Jahon iqtisodiyoti integratsiyalashuvi jarayonida Davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlashning davlat tadbirlari ichida turli darajadagi mahalliy byudjetlarni boshqarishda yer solig’idan keng foydalanish va byudjet amaliyotida shu asosda tub o’zgarishlarni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jismoniy shaxslar tomonidan to’lanadigan yer solig’i bo’yicha amaliyotda vujudga kelayotgan muammolarni hal etish va to`lanishi bo’yicha soliq to’lovchilarni ma’suliyatini oshirish va yanada takomillashtirish maqsadida quyidagi takliflarni amaliyotga tadbiq qilinsa maqsadga muvofiq bo’lar edi:  soliq yukining og’irlashuvi natijasida kelib chiqadigan oqibatlarni tahlil qilish va buni oldini olish yo’llarini o’rganish, soliq yukini yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida taqsimlanishini optimallashtirish, uni kamaytirish barobarida byudjetga tushumlar qisqarib ketishini oldini olish bo’yicha optimal variantlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi;  mamlakatimizda mavjud qonunchilikning amal qilinishi ustidan operativ nazorat o’rnatish hamda soliqqa tortishdan qochish, noqonuniy faoliyat va yashirin iqtisodiy operatsiyalarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni kuchaytirish; 51

 jismoniy shaxslarning yer solig’i va mulk solig’ini birlashtirib, xorijiy tajribalarni hisobga olgan holda ko’chmas mulk solig’ini joriy etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu birinchidan, jismoniy shaxslarning soliqlarini hisoblash va undirish xarajatlarini qisqartiradi. Ikkinchidan, ko’chmas mulk solig’ini joriy etilishi soliq tizimidagi soliqlar yanada soddalashgan bo’lar edi deb hisoblaymiz. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ini undirishda proportsional stavka qo’llaniladi. Bunda mol-mulk ob’ekti qiymatidan qat’iy nazar bir xil stavka qo’llaniladi. Agar O’zbekistonda ham jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ini proressiv stavka bo’yicha undirilsa, mahalliy byudjet daromadlarida mol-mulk solig’i ulushining oshishiga olib keladi. Progressiv stavka qo’llanilganda mol- mulk qiymati tabaqalashtiriladi va kam mol-mulkka ega bo’lgan jismoniy shaxslar past stavkada soliq to’laydi, ko’p mol-mulkka ega bo’lgan soliq to’lovchilar esa yuqoriroq stavkada soliq to’laydilar. Bunday stavkani qo’llashda kam ta’minlanganlar ijtimoiy himoyalanadi. Mazkur soliqni undirishdan asosiy maqsad mahalliy byudjet daromadlarini to’ldirish bo’lgani uchun ham progressiv stavkani qo’llash maqsadga muvofiq bo’lar edi. Ijtimoiy himoyani yanada kuchaytirish maqsadida ko’pgina xorijiy mamlakatlarda qo’llanilayotgan mol-mulk solig’iga tortilmaydigan mol- mulkning minimum qiymatini ham amalga kiritish kerak. Bunda kam ta’minlangan va o’rtahol aholi qatlamlari uchun soliq yukini kamaytirish, ko’pchilik hollarda esa istisno etish uchun ham mol-mulkning soliqqa tortilmaydigan minimal qiymatini joriy etish maqsadga muvofiqdir. Mol- mulkning muayyan miqdori va turi odamlarning zaruriy hayotiy ehtiyoji hisoblanadi. Bunda mol-mulkning zaruriy minimumi soliqqa tortishdan ozod qilinishi kerak va zaruriy ehtiyojdan ortib qolgan qismi soliqqa tortilishi kerak. Mol-mulkning soliqqa tortilmaydigan minimum qiymatini belgilashda soliq to’lovchi joylashgan hududning rivojlanganlik darajasi, oila a’zolarining soni, soliq to’lovchining ijtimoiy ahvoli, to’lovga qobiliyatlilik darajasi kabi turli xil omillarga e’tibor berish kerak. Shunday qilib, madaniy va hatto, iqtisodiy nuqtai 52

nazardan saqlab qolinishi kerak bo’lgan minimal qulaylik soliqqa tortilmasligi kerak. Jismoniy shaxslar mol-mulkiga hisoblangan soliq summasini, ular ishlaydigan korxona, tashkilotlarda hisoblangan ish haqidan to’lanishini yo’lga qo’yish taklifini beramiz. Bunday to’lash usuli davlatga foydadan holi emas. Chunki bunday to’lash usuli soliq summasini byudjetga tushishini o’z muddatida amalga oshiradi hamda ushbu soliq turini undirishdagi xarajatlarni kamaytiradi. Shuningdek, bu soliq turini jismoniy shaxslar tomonidan to’lamaslik hollari keskin qisqaradi. Soliq summasi teng ulushlarda oylar bo’yicha taqsimlangan holda davlat soliq inspektsiyasi hisobraqamiga o’tkaziladi. Bunda oylar bo’yicha taqsimlangan soliq summasining og’irligi soliq to’lovchiga sezilmaydi. 3.2. Jismoniy shaxslar daromad solig’ini xorij tajribasi asosida maqbullashtirish yo’nalishlari Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq borasida fikr yuritilganda, masalaning mohiyati albatta soliq stavkasiga borib taqaladi. Mamlakatimiz soliq amaliyotida bugungi kunda uning ush pog’onali, ya’ni 8, 16, 22 foizli stavkalari amal qilmoqda. Ba’zi iqtisodshilar Rossiya Federatsiyasi tajribasi, ya’ni yagona soliq stavkasini qo’llash maqsadga muvofiq deb hisoblashadi. Lekin bu tadbirni amalga oshirish ham soliq sub’ektlari, ham byudjet ushun ijobiy natijalar beradimi, degan savolga hamisha ham javob olomaymiz. Yagona soliq stavkasini joriy qilish taklif qilinganda, byudjet kamomadiga yo’l qo’ymaslik ushun uning miqdorini respublikada mavjud o’rtasha soliq yukinidan kelib shiqqan holda 18 foiz qilib belgilash talab etiladi. Bu 64,5 foiz soliq sub’ekti ushun soliq yuki 5 foizga, hamda 23,4 foiz soliq sub’ekti ushun esa o’rtasha 2,1 foizga o’sishi yoki kam ta’minlangan aholi qatlami jabr ko’rishini anglatadi. Yagona soliq stavkasini pastroq qilib belgilash mumkinmi, 53

degan savolga esa soliq sub’ektlari soni yoki daromadlarining legallashishi orqali erishsa bo’ladi, deb javob berish mumkin. Harakatdagi daromad solig’iga 3 pog’onali stavkalarining joriy qilinganligini ijtimoiy nuqtai-nazardan adolatli deb hisoblash mumkin, ammo bu borada soliq stavkalari o’rtasidagi farqni daromad shakllanishiga imkon beradigan darajada belgilash maqbul holatni yuzaga keltiradi. Jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tortish sohasida o’z eshimini kutayotgan masalalardan biri-daromad summasidan ba’zi xarajatlarni shegirish tartibini ishlab shiqish va joriy etish hisolanadi. Bu barsha soliq sub’ektlari daromadiga qo’llaniladigan soliqqa tortilmaydigan miqdorni hamda alohida soliq sub’ekti ijtimoiy-iqtisodiy holatidan kelib shiqqan holda joriy qilinadigan shegirmalardir. Masalan, Yaponiya soliq tizimida aholi yalpi daromadga nisbatan quyidagi shegirmalar joriy qilgan: - tibbiy xizmat bilan bog’liq xarajatlar ushun shegirma. Soliq sub’ektining o’zi yoki birga yashaydigan oila a’zolari salomatligi ushun sarflangan mablag’ning 2 mln. yenagasha bo’lgan miqdorda shegirma; - nogironlarga joriy qilingan shegirma. Soliq sub’ektining o’zi, turmush o’rtog’i yoki uning qaromog’idagi oila a’zosi nogiron bo’lgan holda har bir nogiron ushun 270 ming yena (og’ir holatda bo’lsa 400 ming yena) miqdorida shegirma; - qariyalar ushun shegirma. Soliq sub’ekti 65 yoshdan oshgan bo’lsa va yillik daromadi 10 mln. yenadan oshmasa 500 ming yena miqdorida shegirma; -mehnat faoliyati bilan band bo’lgan talabalar ushun shegirma. Agar soliq sub’ekti mehnat faoliyati bilan band talaba bo’lsa, ma’lum hollarda (masalan, yillik daromadi 650 ming yenadan oshmasa) 270 ming yena miqdorida shegirma; -boquvshisini yo’qotganlik ushun shegirma. Agar soliq sub’ektining turmush o’rtog’i olamdan o’tgan yoki ajrashgan va qariyalar ushun shegirma qo’llanmagan holda 270 ming yena, agar qaramog’ida farzandi bo’lsa, qo’shimsha 80 ming yena miqdorida shegirma; 54

-mol-mulkni sug’urtalashga yo’naltirilgan mablag’ning 15 ming yena miqdorida shegirma; -soliq sub’ektining o’zi yoki yaqinlarining hayotini sug’urtalashga yo’naltirilgan mablag’ning 50 ming yena miqdorida shegirma va shu kabi boshqa shegirmalar. Soliq solinmaydigan eng kam miqdor kategoriyasiga o’z mohiyati va ahamiyatiga ko’ra standart shegirma deb ataluvshi shegirma – AQSh qonunshiligida nazarda tutilgan imtiyoz yaqindir. Standart shegirma soliq solinmaydigan eng kam miqdor bilan baravar ravishda qo’llanib kelinadi. U soliq solinmaydigan eng kam miqdor singari qat’iy qayd etilgan summada, masalan, 5,5 ming dollar bilan (yolg’iz soliq to’lovshilar ushun), 11 ming dollar bilan (er-xotinlar ushun) va 2 ming dollar bilan (bir uy xo’jaligidagi har bir shaxs ushun) ifodalanadi. Masalan, to’rt kishidan iborat bir oila – 8 ming dollar standart shegirmaga ega 14 . AQShdagi imtiyozning muhim farqi shundan iboratki, soliq to’lovshi standart shegirma o’rniga o’z shiqimlarini moddalar bo’yisha hisoblash usulini qo’llash mumkin. Bu xarajatlarni yalpi daromaddan shiqarib tashlashga ruxsat etiladi (tibbiy xizmat va dori-darmon sotib olish xarajatlari; tish do’xtiri xizmatlariga haq to’lash; ipoteka krediti bo’yisha to’lanadigan foizlar va shu kabilar). Bizda bu xildagi xarajatlar soliqqa tortiladigan daromaddan shiqarib tashlanmagan. Chunki hozirsha, bizning nazarimizda, mamlakatimiz iqtisodiyoti bunday imtiyozli xarajatlarga tayyor emas. Bu aholining daromadlarini soliqqa tortishni yanada takomillashtirish yo’lida yangi bosqish bo’lishi mumkin edi. Eng murakkab masala – soliqning eng kam va eng yuqori stavkalar to’g’risidagi masaladir. Bizning nazarimizda, avvalo eng yuqori va eng kam stavkalar nisbati nimalarga bog’liqligini aniqlab olish nazariy jihatdan muhimdir. Bu erda asosiy omil – jamiyatning tabaqalarga bo’linishi, eng badavlat 10% aholi bilan eng kambag’al 10% aholi daromadlari o’rtasidagi 14 Qarang : Макконел К., Брю С. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.: Пер. с англ. 11-го изд., Т.1. – М.: Республика, 2002. – с.120. 55

tafovutdir. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda bu koeffitsient ansha katta hisoblanadi. Shu sababli daromad solig’ining eng yuqori va eng kam stavkalari o’rtasida katta tafovut o’zini oqlaydi. Bizga ma’lumki, barsha rivojlangan mamlakatlarning aksariyat qismida aholidan daromad solig’i ko’payib boruvshi (progressiv) usulda davlat byudjetiga tortiladi (bizda ham shu usulda), ammo AQShda bunday usul mustasnodir. U erda aholidan olinadigan daromad solig’i regressiv usulda amalga oshiriladi. Bu holatni quyidagi jadval orqali yorqin namoyon etish mumkin (1 1 -jadvalga qaralsin). 1 1 -jadval AQShda soliq to’lovshi jismoniy shaxsning oilaviy maqomiga qarab soliq stavkasining o’zgarishi 15 Yillik daromad bazasi $ Soliq summasi% 1. Birgalikda soliq deklaratsiyasini to’ldirayotgan er-xotinlardan -0 dan 29750 gasha 15.0 -29751 dan to 71900 gasha 28.0 -71901 dan to 171090 gasha 33.0 -171090 va yuqorisiga 28.0 2. Oila boshlig’idan -0 dan 23900 gasha 15.0 -23900 dan 61650 gasha 28.0 -61650 dan 123790 gasha 33.0 -123790 dan yuqorisiga 28.0 3. Yolg’iz soliq to’lovshidan -0 dan 17850 gasha 15.0 -17850 dan 43150 gasha 28.0 -43150 dan 89560 gasha 33.0 -89561 dan yuqorisiga 28.0 15 Беляев Ю.А. Бюджетный федерализм: зарубежный опыт. –М.: Финансы, 2007 56

Jismoniy shaxslar daromadini soliqqa tortish amaliyotida soliq stavkasi miqdorini progressiv (ko’payib boruvshi) usuli bilan birgalikda, aholining ayrim qatlamlari ushun regressiv (kamayib boruvshi) usulidan ham foydalanish lozim. Soliqqa tortishni bu uslubining ahamiyatli tomoni shundan iboratki, daromad o’sib borgan sari soliq stavkasi miqdori muvofiq ravishda kamayib boradi. Bu esa hozirgi kundagi davlatning ijtimoiy siyosatiga mos keladi. AQShda shaxsiy daromad solig’ining yuqori (33%) stavkasi daromad 148250$ dan oshganda so’ng qo’llaniladi, ammo o’rtaga yillik soliq stavkasi 28 %dan oshmaydi. Chunki buning eng xususiyatli tomoni shundaki, 33%li stavkadan keyingi stavka 28 %likdir. Mazkur stavkaning tadbiq etilishi 250000$ dan boshlab qo’llanilmoqda, shunday bo’lsada o’rtaga yillik soliq stavkasi 28% dan oshmagan. Bunday pasayib boruvshi stavkani qo’llashdan davlat hesh qanday iqtisodiy zarar ko’rmaydi, shu bilan bir qatorda aholining daromad solig’iga bo’lgan ruhiy ishonsh yo’qolmay soliq to’lashdan qoshish holatlari deyarli kuzatilmaydi. Ushbu soliq yuki aholi daromadida boshqa egri soliqlarga nisbatan kam bo’lishligi kuzatiladi. 10-jadvaldan ma’lum bo’layaptiki, AQShda federal shaxsiy daromad solig’ining maksimal stavkasi 33% ni tashkil qilsada, lekin eng oxirgi stavkasi 28%ni tashkil qilmoqda. Ma’lumki, soliqlar stavkasining me’yoridan tashqariga oshishi respublika va mahalliy byudjetning daromad qismini ko’payishiga olib kelmaydi. Bu haqida Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deydi: «Soliqlarning miqdorini turli yo’llar bilan oshira borish davlatga va jamiyatga naf keltirmasligini ham anglab olishimiz kerak. Soliqlar daromadlarning bir qismigagina solinishi, ayni vaqtda xalq xo’jaligi va aholiga kerakli mahsulot hamda mollarni ko’proq va yaxshiroq ishlab shiqarishga intilayotgan tashkilotlarni va kishilarni har jihatdan rag’batlantirish ham zarur» 16 . Chunki soliqlardan shakllanayotgan daromadlar o’lshamini ko’payishi har doim ham soliqqa tortiladigan bazaning o’sishi bilan proportsional bo’ladi. Ammo har doim ham soliq stavkasi o’sishga proportsional 16 I. A. Karimov . O’ zbekiston kelajagi b u yuk davlat. – T.: O’ zbekiston, 1997. – 31-bet. 57

bo’lavermaydi. Soliq stavkasining oshishi ma’lum bir nuqtaga etgash, byudjetga tushadigan soliq tushumlarining hattoki kamayishiga ham olib keladi. Buni Laffer qonuni bilan tushuntirish mumkin. Chunki soliq to’lovshi sub’ektlar, xoh u yuridik shaxs bo’lsin, xoh u jismoniy shaxs bo’lsin, soliqlarni to’lashdan qoshishga urinadi, daromadlarni oshirishning yashirin yo’llarini qidiradi yoki bo’lmasa soliq to’lovshi va ma’lum soliq inspektorlari o’rtasida o’zaro manfaatli kelishuvlarga ham olib kelishi mumkin va h.k. Umuman olganda, turmush darajasini aniqlashga bag’ishlangan tadqiqotlarda aholi daromadlarini inflyatsiyaga to’g’rilab, nominal emas, real daromadlarni aniqlash joiz, ya’ni bunda daromad soliqlari va boshqa turdagi majburiy to’lovlar shiqarib tashlanishi kerak» 17 . Tahlillar shuni ko’rsatadiki, AQShda aholidan olinadigan daromad solig’ini asosiy farqi kamayuvshan (regressiv) usulda soliqqa tortiladi. Bizda esa daromadning oshishi bilan soliq stavkasi ko’payib boruvshi, ya’ni progressiv usulda. Bizning fikrimizsha, ma’lum bir davrlardan so’ng, bizda ham daromad solig’iga tortishning regressiv usulidan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday usul, birinshi navbatda, ma’naviyat va ma’rifat sohasida faoliyat ko’rsatayotgan aholi qatlamiga (shoirlar, yozuvshilar, bastakorlar va h.k.) ijobiy ta’sir ko’rsatsa, ikkinshi navbatda jami aholining psixologik kayfiyatida ham ijobiy iz qoldiradi. O’zbekistonda hozirgi vaqtda boshqa shart-sharoitlar mavjud bo’lib, daromadlar ko’proq jamg’arish omillari hisobidan emas, balki narx omillari hisobidan o’smoqda. Bu erda rag’batlantiruvshi omillar boshqasha harakat qiladi. Shu sababli o’tish davri mobaynida o’ta yuqori daromadlar ushun eng yuqori stavkalar belgilanishi to’g’ridir. Bozor xo’jaligi normal izga tushib borishiga qarab, boylik va kambag’allik o’rtasidagi farq sekin-asta qisqarib borishini kutish mumkin. Shunda soliqning ortib borishini kamaytirish ham haqqoniy bo’ladi. 17 M. Yunusov . O’zbekistonda soliq siyosatining dolzarb muammolari //Bozor, pul va kredit. – 2004. - №2.-13- bet. 58

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i tartibini takomillashtirish masalalaridan biri bo’lgan soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdorni aniqlash va soliq ortib borishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslariga nisbatan yuqorida bildirilgan fikrlarning inobatga olinishi, aholidan olinadigan daromad solig’i tartibini davr talabiga moslab takomillashtirishga o’zining munosib hissasini qo’shadi. Ko’pshilik mamlakatlar soliq siyosatida, yuqorida qayd etib o’tilganidek, daromad solig’i tuzilishining «global» va «shedulyar» tizimlaridan foydalanish keng yo’lga qo’yilib kelinmoqda. Keng qamrovli «global» tizimda soliq qaysi manbadan kelib tushishiga qaramasdan yalpi daromaddan olinishini ko’zda tutsa, «shedulyar» tizimi esa daromadni uning kelib shiqish manbalari bo’yisha (ish haqi, renta, dividendlar, foiz va h.k.) oldindan qismlarga bo’lib shiqishni, keyin daromadning har bir turi bazasidan tegishli stavka bo’yisha soliq undirishni nazarda tutadi. O’zbekiston Respublikasi qonunlari daromadlarning passiv va faol daromadlarga, ya’ni mol-mulkdan olingan daromadlarga va ishlab shiqarish faoliyatidan olingan daromadlarga bo’lishni nazarda tutmaydi. Turli manbalardan olingan daromadlarga (yalpi daromadga) yagona stavkalar bo’yisha soliq solinadi. «Global» yoki boshqasha qilib aytganda, soliq solishning sintetik tizimi tatbiq etiladi. Fuqarolarning daromad manbalari sir saqlanishi tamoyiliga amal qiladigan ko’pgina mamlakatlarda faqat deklaratsiyalar bo’yisha soliq to’lashdan foydalanib kelingan. Endilikda mazkur mamlakatlarda ilgarigi qarashlar qayta ko’rib shiqilib, soliqni hisoblash va to’lashning aralash tartibiga (daromad manbaidan to’lashga va deklaratsiya bo’yisha to’lashga) o’tilmoqda va bunga soliq to’lashdan bo’yin tovlashlarga kurashning kushaytirilishi sabab bo’lmoqda. Jismoniy shaxslardan daromad solig’i olishning deklaratsiyali tizimini joriy qilish to’g’risida mustaqillikdan oldin fikr yuritilganda, universal daromad solig’i tizimiga o’tish ushun bir qator tashkiliy, ta’limiy va iqtisodiy muammolarni hal qilish kerakligi haqida gapirilgan edi 18 . Bu muammolarning 18 Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: Akademiya, 2002. – 87 b. 59

hammasi unshalik oddiy bo’lmasdan ko’pinsha sertashvish hisoblanadi. Shuning ushun ham bu sohada shoshma-shosharlik qilish ishga faqat zarar etkazishi mumkin. Shunday qilib, bu o’rinda soliq solishning yangi tizimini kompleks tarzda amal qilishini e’lon qilib qolmasdan, shu bilan birga uning samarali bo’lishini ta’min etish ushun hali ko’p va jiddiy ishlar olib borish talab qilinadi. Respublikamiz iqtisodiyoti bozor yo’lidan borayotganligi sababli soliq to’lovshilarning daromadlarini hisobga olishning deklaratsiyali usulini to’g’ri deb oqlayotgan rivojlangan mamlakatlarning jahon tajribasini uloqtirib tashlamasdan, u bilan birgalikda integratsion jarayonlarga qo’shilish zarurligini hisobga olgan holda mazkur usulga o’tishning istiqbolli ekanligini nazarda tutish kerak. Biroq, bizning nazarimizda, bu usulga darxol emas, balki sekin-astalik bilan o’tish o’zini oqlaydi. 60

XULOSA Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar yuzasidan tayyorlagan mazkur bitiruv malakaviy ishimizda biz, ulardan undiriladigan soliq turlarini, ularni hisoblashning amaldagi holatini, mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning o’rni hamda ularni undirish tartibini takomillashtirish masalalarini o’rganib chiqib quyidagi xulosalarga keldik: 1-xulosa. O’zbekistonda soliq islohoti iqtisodiy o’zgarishlarning tarkibiy qismi sifatida o’tish davrining umumiqtisodiy va maxsus vazifalarni hal etishga yordam berishi lozim. Bunda jismoniy shaxslarni daromadlarini soliqqa tortish tizimini davr talabidan kelib chiqib takomillashtirish, undan aholining turmush darajasini tartibga solish, tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirish va byudjetga muntazam ravishda daromadlar kelib tushushini ta’minlash uchun foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. 2-xulosa. Iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida vujudga kelgan muammolar soliq tizimining butunlay yangi huquqiy va qonuniy asoslarini izlashga shu jumladan yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchilar daromadlarini soliqqa tortishga undaydi, ish haqi shaklidagi shaxsiy daromad, shuningdek tadbirkorlik faoliyati sohasidagi daromadlarni qat’iy cheklashdan qaytish fuqorolarning turli manbalaridan olinadigan daromadlari hajmini soliq yo’li bilan tartibga solishning ahamiyatini ancha oshiradi. 3-xulosa. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati va uni takomillashtirish yo’nalishlari soliq solish tamoyillari hamda ularni ro’yobga chiqarishdagi izchillikni taqozo etadi. Tamoyil davlat tomonidan hayotga tatbiq etiladigan har qanday iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlarni tartibga soladi, munosabatlar o’rtasida ma’lum mavqega ega bo’lgan muvozanatni yuzaga keltiradi. 61

4-xulosa . Mahalliy byudjetlarni barqarorlashtirish, soliq-byudjet yaxlitligiga erishish, mahalliy byudjetlarda ichki muvozanatni ta’minlash, ya’ni birinchi yo’nalishni mahalliy byudjetlarning takomillashuviga qaratish. 5-xulosa. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish yuzasidan uchraydigan kamchiliklarni inobatga olgan holda ularni bartaraf etish, jismoniy shaxslardan undiriladigan soliq stavkalarini optimallashtirish, bitta soliq ob’ektini bir necha bor soliqqa tortish hollariga barham berish, bir xil bazaga ega bo’lgan soliq turlarini unifikatsiyalash, ya’ni, bu yo’nalishni soliqqa tortish mexanizmining hamda soliq stavkalarining takomillashuviga qaratish. 6-xulosa. Soliq imtiyozlarini takomillashtirish, amalda ish bermayotgan soliq imtiyozlarini bekor qilish va ulardan hosil bo’ladigan tushumlarni mahalliy byudjetlarga biriktirish. 7-xulosa . Byudjetlarning barqarorlashtirishga nafaqat daromadlarini oshirish, balki xarajatlarini optimallashtirish nuqtai nazaridan ham qarash lozim. Xarajatlarni optimallashtirish ularning hududiy imkoniyatlar bilan bog’lanishini bildiradi. Shuningdek ularning eng zarur aholining xarid qobiliyati past bo’lgan xizmatlarni bepul ko’rsatishni moliyalashtirishga qaratilishi lozim. Bitiruv malakaviy ishi yuzasidan quyidagi takliflarni keltirishni maqsadga muvofiq deb hisobladik: 1-taklif. Jismoniy shaxslarning soliqqa tortiladigan daromadlardan turli toifa aholi uchun imtiyozli chegirmalar ishlab chiqish kerak. Bu jarayon aholini ijtimoiy nuqtai-nazardan to’liq himoyalaydi hamda taklif etilayotgan chegirmalar rivojlangan mamlakatlar soliq tizimida samarali qo’llab kelinmoqda. 2-taklif. Jismoniy shaxslar daromadlaridan undiriladigan soliqning uslubiyatini soddalashtirish maqsadida hamda soliq yukini kamaytirish uchun progressiv soliq stavkasi o’rniga bir bosqichli yagona soliq stavkasini joriy etishni taklif etaman. 62

3-taklif. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosatning samarasini yanada oshirish maqsadida daromad solig’ini hisoblashda soliqqa tortilmaydigan minimumni soliq amaliyotiga qaytadan joriy etish taklif etiladi. 4-taklif. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini undirish paytida mol- mulklarning haqiqiy bozor bahosi hisobga olinmaydi. Buning ustiga soliq stavkasi mulkning ilgarigi qiymatiga nisbatan qo’llanilayotganligi, mahalliy byudjetlar daromadlarning kamayishiga olib kelmoqda, shuning uchun qurilish materiallari va ishlarining bozor narxlarini hisobga olgan holda jismoniy shaxslarning mol-mulklari qiymatini indeksatsiya qilish tavsiya etiladi. 5-taklif. Jismoniy shaxslarning yer solig’i va mulk solig’ini birlashtirib, xorijiy tajribalarni hisobga olgan holda ko’chmas mulk solig’ini joriy etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu birinchidan, jismoniy shaxslarning soliqlarini hisoblash va undirish xarajatlarini qisqartiradi. Ikkinchidan, ko’shmas mulk solig’ini joriy etilishi soliq tizimidagi soliqlar yanada soddalashgan bo’lar edi deb hisoblaymiz. 6-taklif. Mamlakatimizda mavjud qonunchilikning amal qilinishi ustidan operativ nazorat o’rnatish hamda soliqqa tortishdan qochish, noqonuniy faoliyat va yashirin iqtisodiy operatsiyalarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni kuchaytirish zarur. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ-huquqiy hujjatlar: 1.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008 y. -40 B. 1.2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr- O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2008 y. -692 B. 1.3. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. 1997 yil, 29 avgust. 1.4. O’zbekiston Respublikasining “Xo’jalik yurituvshi sub’ektlar faoliyatini davlat nazorati to’g’risida”gi Qonuni. 1998 yil 24 dekabr. 1.5. O’zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. 1999 yil 14 aprel. 1.6. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14 dekabr. 1.7. “Oilaviy korxona to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining Qonuni 2012 yil 12 aprel. 1.8. O’zbekiston Respublikasining 2012 yil 25 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga o’zgartish va qo’shimshalar kiritish to’g’risida”gi O’zR-343-sonli Qonuni. 1.9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 iyundagi PF- 3619-sonli “Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish shora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni. 1.10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 iyundagi “Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini 64

takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik ushun javobgarlikni kushaytirish to’g’risida”gi Farmoni. 1.11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustdagi PF 3305-sonli O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 aprel “Xususiy tadbirkorlik, kishik va o’rta biznes rivojlanishini yanada rag’batlantirish shora- tadbirlari to’g’risida”gi Farmoniga o’zgartirish va qo’shimshalar kiritish to’g’risida»gi Farmoni. 1.12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 29 yanvarda “Uy- joy fondini foydalanishga tayyor holda topshirish shartlarida rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash bo’yisha pudrat ishlarini kengaytirishni rag’batlantirishga doir qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1051 sonli Qarori. 1.13. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 19 iyundagi “Devorbop materiallar ishlab shiqarishni ko’paytirishni rag’batlantirish va sifatini yaxshilash borasidagi qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ- 1134-sonli Qarori. 1.14. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ- 1438-sonli “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori reyting ko’rsatkishlarga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” gi Qarori. 1.15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkishlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi 1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). 1.16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkishlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 1.17. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 avgustdagi “Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish shora-tadbirlari to’g’risida”gi 280-sonli qarori. 65

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalari 1.18. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni shuqurlashtirish yo’lida. -Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1995 y. -B. 269. 1.19. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1997 y.-B. 326. 1.20. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1998. -B. 686. 1.21. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. - Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1999 y. — B. 412. 1.22. Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash-barsha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. - Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2008. - B. 64. 1.23. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - engilmas kush. -T.: «Ma’naviyat», 2008. -B. 176. 1.24. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz-keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. II. Asosiy va qo’shimsha adabiyotlar. Darslik va o’quv adabiyotlari: 2.1. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq, 2009. -526 b. 2.2. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.: Sharq, 2003. -400 b. 66

2.3. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish-ning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. 2.4. Jo’raev A., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2008. -210 b. 2.5. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. / “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. -544 b. 2.6. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: Akademiya, 2002. -204 b. 2.7. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. 8-е изд., перераб. и доп. –М.: ИНФРА-М, 2010. -576 с. 2.8. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. -247 b. 2.9. Yuldashev A. Soliq va soliqqa tortish. O'quv qo'llanma. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan o'quv qo'llanma sifatida tavsiy etilgan/ A. Yuldashev. - T.: " Fan texnalogiya", 2007. - 128 s 2.10. Jo‘raev A., Toshmatov Sh., Abduraxmonov O. Soliqlar va soliqqa tortish. O‘quv qo‘llanma, –T.: “Norma”, 2009. –184 b. 2.11. Jo‘raev A. Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. O‘quv qo‘llanma. – T.: “O‘qituvshi” nashriyoti, 2007. –232 b. 2.12. Беляев Ю.А. Бюджетный федерализм: зарубежный опыт. –М.: Финансы, 2007 2.13. Черник Д. Налоги и налогообложение. Учебное пособие. –М.: “Юнити-Дана”, 2010 2.14. Жидкова Е. Налоги и налогообложение. Учебное пособие. –М.: “Эксмо”, 2010 2.15. Худолеев В. Налоги и налогообложение. Учебник. –М.: “Форум”. 2009 2.16. Тарасова В., Владика М. Налоги и налогообложение. Учебник. – М.: “Кнорус”. 2009 2.17. Пансков В.Г., Князев В.Г. Налоги и налогообложение: Учебник для вузов. –М.: “МЦФЭР”, 2009 67

2.18. Malikov T.S. Soliq yukining og’irligini keskin kamaytirish kerakmi? Risola. -T.: 2006. —B. 32. 2.19. Макконел К., Брю С. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.: Пер. с англ. 11-го изд., Т.1. – М.: Республика, 2002. – с.120. 2.20. Mamanazarov A.B. Soliq siyosati. -T.: «Moliya», 2003. -B. 148. 2.21. To’raev Sh.Sh. Soliqqa tortishni tahlil etishning dolzarb masalalari. -T.: “Akademiya”, 2005. - B. 130 2.22. O’rmonov J.J. Xorijiy mamlakatlar soliq tizimi: O’quv qo’llanma - T.: Soliq akademiyasi, «Dizayin-Print», 2007. -B. 202. 2.23. Almardonov M.I., Qo’zieva N.R. Soliqlar va soliqqa tortish. - T.: «Iqtisod-moliya», 2007. -B. 245. Ilmiy jurnallardagi maqolalar va tezislar: 2.24. Boymurodov S. Soliq imtiyozlari va ularning soliq to‘lovshilar moliyaviy faoliyatiga ta’siri. //Soliq solish va buxgalteriya hisobi. 2007 yil, №8 2.25. Jo’raev A. Daromad, byudjet va soliqlar.//Soliq to’lovshining jurnali. — Toshkent, 2004. №4, - B. 27. 2.26. Malikov T.S. Mustaqillik yillarida soliq siyosati. //Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2001. №2, - B. 26. 2.27. Musagaliev A. Soliqlar vositasida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish. //Bozor pul va kredit. - Toshkent, 2007. - №8. - B. 41-42. 2.28. Niyozmetov I. Soliq yukini mikrodarajada baholashning ob’ektiv zarurati. //Bozor pul va kredit. - Toshkent, 2007. - №5. - B. 51-53. 2.29. Olimjonov O. Adolatli soliq - mamlakat tayanshi. //Soliq to’lovshining jurnali. - Toshkent, 2006. - №6. - B. 38-40. 2.30. Usmanova M.S. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishning ayrim masalalari// Birja Ekspert.-Toshkent , 2009.-№12(24)-B.15. 2.31. Yunusov M. O’zbekistonda soliq siyosatining dolzarb muammolari // Bozor, pul va kredit. 2004. - №2.-13-bet. 68

2.32. O’rmonov J. Mahalliy byudjet daromadlarini oshirish yo’llari. //Soliq siyosatini yanada takomillashtirish-printsipial muxim ustuvor vazifa. Respublika amaliy-ilmiy konferentsiyasi tezislar to’plami. -Toshkent, 2005. -B. 156-157. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar. 3.1. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2007 yil. -T.:20084.-№5. 3.2. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2008 yil. -T.:2009.-№10. 3.3. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2009 yil. -T.:2010.-№12. 3.4. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2010 yil. -T.:2011.-№9. 3.5. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2011 yil. -T.:2012.-№6. 3.6. O’zbekiston statistik axborotnomasi. - Toshkent, 2008 - 2012. IV.Internet saytlari. 4.1. http://www.prezident.uz 4.2. http://www.gov.uz 4.3. http://www.soliq.uz 4.4. http:// www.mf.uz 4.5. http://www.nalog.ru 4.6. http://www.stat.uz 4.7. http:// www.lex.uz 4.8. http:// www. tfi .uz 69

O'xshashlar

Kredit ta’minoti, turlari va ularni takomillashtirish masalalari

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati

Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlarini soliqqa tortish uslubiyatini takomillashtirish