Халқаро ҳисоб-китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Халқаро ҳисоб-китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

229.865234375 KB

Ko'chirib olish

Халқаро ҳисоб - китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари 5340700- “ Банк иши ” йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

Мундарижа КИРИШ ....................................................................................... 3 I - БОБ . ХАЛҚАРО ҲИСОБ - КИТОБЛАР ВА УЛАРНИ ҚЎЛЛАНИЛИШИ …………………………………………… 6 1.1. Халқаро ҳисоб - китоблар моҳияти ва ташкил қилиниши …... 6 1.2. Халқаро ҳисоб - китоблар шакллари ва улар бўйича ҳисоб - китобларни амалга ошириш тартиби ………………………… 10 II- БОБ . ЎЗБЕКИСТОНДА ХАЛҚАРО ҲИСОБ - КИТОБЛАРНИ ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ ………………………………………... 19 2.1. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятида ҳалқаро ҳисоб - китобларнинг қўлланилиши ҳолати …………………………. 19 2.2. Тижорат банклари томонидан амалга ошириладиган ҳисоб - китобларнинг амалий ҳолати таҳлили ……………………….. 33 III- БОБ . ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИДА ХАЛҚАРО ҲИСОБ - КИТОБЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ……………………………………………… 44 ХУЛОСА ................................................................................... 55 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ............ 58 Кириш Битирув малакавий иши мавзусининг долзарблиги . Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир мамлакат бошқа мамлакатлар билан иқтисодий муносабатлар ўрнатиш , ташқи савдо алоқаларини ривожлантириш каби энг долзарб вазифаларни ўз олдига мақсад қилиб қўяди . 2012 йилда иқтисодиётнинг юқори барқарор ва мувозанатли ўсиш суръатлари , макроиқтисодий барқарорлик таъминланди , таркибий қайта 2

ўзгартиришлар , иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш , техник ва технологик жиҳатдан янгилаш ишлари давом эттирилди . Шу билан бирга , иқтисодиётни , унинг етакчи , энг аввало , экспортга йўналтирилган тармоқларини ривожлантиришнинг самарадорлиги ва мувозанатлашганлигига 2008 йилда юзага келган ва ҳозирги кунгача давом этаётган жаҳон иқтисодий кризиси ва унинг оқибатлари салбий таъсир этмоқда . Экспортни рағбатлантириш борасида олиб борилаётган чора - тадбирлар ва маҳаллийлаштириш дастурининг изчил амалга оширилиши натижасида республикамиз тўлов балансининг , хусусан , ташқи савдо балансининг барқарорлиги сақлаб қолинди . 2012 йилда экспорт ҳажми сезиларли равишда , яъни 11,6 фоизга ўсди , экспорт қилинаётган маҳсулотлар таркибида хомашё бўлмаган тайёр товарларнинг улуши 70 фоиздан зиёдни ташқил этди . Импорт ҳажми 9 фоизга ўсиб , унинг таркибида машина ва ишлаб чиқариш ускуналари импорти 45,4 фоизни ташқил қилди . Ташқи савдо айланмасидаги ижобий сальдо 1 миллиард 120 миллион доллардан ошди 1 . Иктисодиётда чуқур таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш ишлаб чиқаришни доимий равишда модернизациялаш ва технологик жиҳатдан янгилаб бориш , иқтисодиётни ислох этишнинг стратегик вазифаларидир . Фақат шунинг ҳисобидан , иқтисодиётимизнинг барқарор ривожланишини таъминлаш , жаҳон бозорида муваффақиятли рақобатлашиш мумкин . Ушбу битирув малакавий ишини айнан “ Халқаро ҳисоб - китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари ” мавзусида олинишининг сабаби , шуки Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятини ривожлантириш , хозирги кунда жаҳон амалиётида кенг фойдаланиладиган халқаро ҳисоб - китоб шаклларини Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятида қўллаш , бозор иқтисодиёти шароитида оптимал халқаро ҳисоб - китоблар шаклларини жорий қилишдаги муаммоларни ўз ичига қамраб олганлигидир . 1 Президент Ислом Каримовнинг 2012 йилнинг асосий якунлари ва 2013 йилда Ўзбекистонни ижтимоий - иктисодий ривожлантиришнинг мухим устивор йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси . 3

Битирув малакавий иши мақсади . Халқаро ҳисоб - китобларни қўллашдаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш , хамда Ўзбекистон иқтисодиётида ҳалқаро ҳисоб - китоб шаклларини қўллаш имкониятларини ривожлантириш . Битирув малакавий иши вазифалари . Юкорида таъкидлаганлардан келиб чиққан ҳолда , ушбу битирув малакавий ишига қуйидаги асосий вазифалар қўйилган : • Халқаро иқтисодий муносабатлар моҳияти ва турларини баён қилиш ; • Халқаро ҳисоб - китобларнинг моҳияти ва унинг ролини тавсифлаш ; • Халқаро ҳисоб - китоб шакллари ва уларнинг аҳамияти ; • Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятининг умумий тавсифи ; • Ўзбекистон ташқи иқтисодий муносабатларида қўлланиладиган халқаро ҳисоб - китоб шакллари ва улардаги муаммолар ; • Ўзбекистон иқтисодиётида қўлланиладиган халқаро ҳисоб - китоб шакллари ва уларни қўллаш имкониятларини тадқиқ қилиш . Битирув малакавий иши объекти . Ўзбекистон ташқи иқтисодий муносабатлари ва тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операциялари . Битирув малакавий иши предмети . Халқаро ҳисоб китоб шакллари моҳиятини очиб бериш ва Ўзбекистонда уни ривожлантириш масалаларини ўрганиш . Мавзунинг назарий - амалий аҳамияти . Битиру малакавий ишининг назарий ва амалий аҳамияти шундаки , халқаро ҳисоб китоблар ва уларнинг қўлланилиш масалаларини ўрганилиши , ушбу мавзуга оид фанларнинг илмий мазмунини бойитишга хизмат қилади . Тадқиқот ишида ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар мамлакатимиз ташқи иқтисодий муносабатларида иштирок этувчи субъектлар фаолиятини ривожлантириш , мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш , экспорт - импорт операцияларини тартибга солиш , ҳамда халқаро ҳисоб - китобларни қўллаш имкониятларини ривожланишига олиб келиши кўзда тутилган . Мавзуни назарий томонини ёритишда Ўзбекистон , Россия ва Ғарбда чоп этилган адабиётлар ва журналлардан фойдаланилди ва муаллифлар фикрлари ўрганиб чиқилди . Шунингдек Ўзбекистон Республикаси Президенти 4

И . Каримов асарларидан , Олий Мажлисдаги сўзлаган маърўзалардан ва амалдаги қонун ҳужжатларидан фойдаланилди . Битирув малакавий иши таркиби кириш , 3 та боб , хулоса ва адабиётлар руйхатидан иборат . Кириш қисмида тадқиқот ишининг аҳамияти , бозор иқтисодиёти шароитида мавзунинг долзарблиги ҳақида баён этилган . Битирув малакавий ишининг биринчи бобида халқаро ҳисоб - китоблар моҳияти ва ташқил қилиш асослари , халқаро ҳисоб - китоб шакллари ҳақида фикр юритилган . Тадқиқот ишини иккинчи ва учинчи бобларида Ўзбекистон ташқи иқтисодиёти ва унда халқаро ҳисоб китоб шаклларининг жорий қилиниши ҳамда ундаги муаммолар , бартараф қилиш масалалари айтиб ўтилган . Хулоса қисмида Ўзбекистон иқтисодиёти учун қулай бўлган халқаро ҳисоб - китоб шаклларини қўллаш ёрдамида иқтисодиётни ривожлантиришга қаратилган таклифлар келтирилган . I - боб . Халқаро ҳисоб - китоблар ва уларни қўлланилиши 1.1. Халқаро ҳисоб - китоблар моҳияти ва ташқил қилиниши Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банклари нафақат мамлакат ичкарисида , балки бошқа мамлакатлар билан ҳам турли ҳисоб - китоб операцияларини амалга оширадилар . Бундай операциялар ҳалқаро ҳисобкитоб операциялари дейилади 2 . Халқаро ҳисоб - китоблар - бу давлат , компаниялар , корхоналар , бошқа мамлакатлар ҳудудларидаги фуқароларнинг иқтисодий , сиёсий , маданий ва бошқа муносабатлари натижасида вужудга келган пулли талаб ва мажбуриятлари бўйича тўловларни амалга ошириш ва тартибга солиш тизимидир . 2 Абдуллаева Ш . З . Халқаро валюта - кредит муносабатлари . Дарслик / Т .2005 йил , 255- бет 5

Халқаро ҳисоб - китоблар ташқи савдодаги товарлар ва хизматлар , ҳамда нотижорат операциялари , давлатлараро кредитлар ва капиталлар ҳаракати , шу жумладан чет элларда қурилиш объектлари ва тараққий этаётган давлатларга ёрдам билан боғлиқ ҳисоб - китобларни ўз ичига олади . Халқаро ҳисоб - китоблар - бу турли давлатлар ҳуқуқий шахслари ва фуқаролари орасидаги иқтисодий , сиёсий ва маданий муносабатлар туфайли вужудга келадиган пуллик талаблар ва мажбуриятлар бўйича тўловларни тартибга солиш демакдир . Халқаро ҳисоб - китоблар бир тарафдан тўловларни амалга оширишнинг амалиётда ишлаб кўрилган ва қоидалар билан мустаҳкамланган шартлари ва тартибларини , бошқа тарафдан - банкларни шу тўловларни ўтказиш буйича кундалик амалий фаолиятини ўз ичига олади . Ҳисоб - китобларнинг асосий кўпчилик кисми нақд пулсиз банклардаги ҳисобларга ёзиш орқали амалга оширилади . Бунда халқаро ҳисоб - китобларни амалга оширишда йирик банклар етакчи рол уйнайди . Халқаро ҳисоб - китобларда улар таъсирининг даражаси улар жойлашган давлат ташқи иқтисодий алоқаларининг кўламига , миллий валютасининг амал қилиши , махсуслашганлиги , молиявий аҳволи , мухбир - банклари ва ишбилармонликдаги обрўсига боғлиқ . Ҳисоб - китобларни амалга ошириш учун банклар ўзларининг чет эллардаги шахобчаларидан ва чет эл банклари билан мухбирлик алокаларидан “ лоро ” ( мазкур банкдаги чет эл банки ҳисоби ) ва “ ностро ” ( мазкур банкнинг чет эл банкидаги ҳисоби ) ҳисобларни очиш орқали фойдаланади . Мухбирлик битимлари ҳисоб - китоб тартибларини , воситачилик ҳақларини , сарф қилинган маблағларни тўлдириш методларини аниқлайди . Халқаро ҳисоб - китобларни ўз вактида ва рационал амалга ошириш учун банклар одатда содир бўладиган тўловларнинг структураси ва муддатларига мувофиқ турли валюталарда керакли валюталар позицияларини сақлаб турадилар ва ўз валюта заҳираларини диверсификациялаш сиёсатини олиб борадилар . Юқори фойда олиш мақсадида банклар валюта активларини дунё ссуда бозорида шу жумладан евробозорда жойлаштиришни афзал 6

кўрган холда “ ностро ” ҳисобларида минимал қолдиқларни сақлаб туришга интиладилар . Халқаро ҳисоб - китоблар доирасида банклар фаолияти бир томондан , уларнинг миллий қонунчилиги томонидан тартибга солиб турилади , бошқа томондан - ўрнатилган тартиб ва урф - одатлар ҳолида мавжуд бўлган амалдаги тажриба билан аниқланади ёки алоҳида ҳужжатлар билан мустаҳкамланади . Бугунги кунда жаҳон амалиётида ҳалқаро ҳисоб - китобларнинг бирбиридан техникасининг мураккаблиги , белгиланган мақсади ва қўлланиш шартлари билан фарқ қилувчи турли шакллари қўлланилади . Қўлланилаётган операциялар ҳарактери буйича савдо ва носавдо ҳисобкитобларга булинади . Халқаро савдо ҳисоб - китобларига махсулот ва хизматлар экспорти ва импорти билан боғлиқ бўлган барча операциялар киради Халқаро носавдо ҳисоб - китоблар хорижий сайёхларга ва Ўзбекистон сайёхларига хизмат кўрсатиш билан , турли фондлар ташкил қилиш орқали турли молиявий ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ бўлган ва халқаро савдо ҳисоб - китоблари туркумига кирмаган бошқа операцияларни ўз ичига олади . Субъектлар характери буйича : а ) давлатлараро ҳисоб - китоблар : кредиторлик ва дебиторлик қарзларини тартибга солиш учун давлатлараро даражасида олиб борилади ; б ) Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқий шахсларнинг халқаро ҳисобкитоблари : хорижий ҳамкорлар билан ҳисоб - китобларда ишлатилади ; в ) жисмоний шахслар ва Ўзбекистон Республикаси худудида жойлашган хорижий фирмалар , ва ваколатхоналарнинг халқаро ҳисоб - китоблари : Ўзбекистон Республикаси хусусий шахслари билан хорижий фирмалар , ҳамда Ўзбекистон худудида жойлашган хорижий фирмалар ва ваколатхоналар билан хорижий давлатдаги фирма ва шахслар орасидаги халқаро иқтисодий муносабатларни тартибга солади . Халқаро ҳисоб - китоблар халқаро айланишда қўлланиладиган турли тўлов воситалари - векселлар , банк тўлов ҳужжатлари , чеклар , пулли аккрдетивлар , телеграф ўтказмалари ёрдамида амалга оширилади . 7

Бундан ташқари , халқаро ҳисоб - китобларда валюта маблағлари сифатида кредит ва тўлов ҳужжатлари ишлатилади . Ҳозирги кунда амалда халқаро ҳисоб - китобларнинг қўйидаги асосий шакллари қўлланилади : ҳужжатли аккредитив , инкассо , банк ўтказмаси , очик ҳисоб , аванс . Бундан ташқари векселлар ва чеклар ёрдамида ҳам ҳисоб - китоблар амалга оширилади . Халқаро ҳисоб - китоблар билан айрим ҳисоб - китоб турлари ( масалан , инкассо , аванс , очик ҳисоб ) буйича банкларнинг кафолат операциялари чамбарчас богланган , улар ташқи савдо ҳамкорларининг шартнома буйича ўзларига кабул килган мажбуриятларини бажарилишини кушимча таъминлаш учун хизмат қилади . Тарихан халқаро ҳисоб - китобларнинг қўйидаги алоҳидаликлари шаклланган : Импортёрлар ва экспортёрлар , уларнинг банклари ташқи савдо шартномалари орқали товар таркатиш ва тўлов ҳужжатларини расмийлаштириш , жўнатиш , ўрганиш , тўловларни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатларга киришадилар . Мажбуриятлар ҳажми ва улар орасида жавобгарликнинг тақсимланиши аниқ бир ҳисоб - китоб турига қараб белгиланади . Халқаро ҳисоб - китоблар миллий қонунчилик норматив актлари ҳамда халқаро банк қоидалари ва одатлари билан тартибга солинади . АҚШдаги ягона шаклдаги савдо кодексида ҳисоб - китоблар , шу жумладан халқаро ҳисоб - китоблар нормаси акс эттирилган . Халқаро ҳисоб - китоблар - унификация объекти бўлиб , у хўжалик алокаларининг байналминаллашуви , банк операцияларининг универсаллашуви билан боғлиқ , 1930 ва 1931 йиллардаги Женева конференцияларида вексель ва чек қонунларини унификациялаштиришга ва халқаро ва ҳисоб - китобларда вексель ва чеклар ишлатилишидаги кийинчиликларни бартараф қилишга йуналтирилган халқаро Вексель ва Чек конверцияларини кабул қилинди . Ягона шаклдаги вексель қонуни кўпгина мамлакатлар милий қонунчилигининг асоси булиб хизмат қилади . БМТнинг халқаро савдо хукуки буйича комиссияси ( ЮНСИТРАЛ ) вексеь қонунчилигининг кейинги унификациясини амалга оширмокда . XX аср 8

бошларида Парижда ташқил этилган Халқаро Савдо палатаси ҳужжатли аккредитивлар , инкасо буйича унификацияланган қоидалар ва одатларни ишлаб чиқади ва нашр қилади . Массалан , инкассо буйича биринчи қоидалар 1936 йилда ишлаб чиқилган , кейин 1967 ва 1978 йилларда қайта ишланган (1979 йил январдан кучга кирди ). Жахоннинг кўпгина банклари аккредетивлар ва инкассоларнинг унификация қоидаларига кушилганини эълон килдилар . Халқаро савдо палатаси шартнома кафолатлари қоидаларини тайёрлаш буйича иш олиб бормокда . Халқаро ҳисоб - китоблар , одатда ҳужжатли ҳарактерга эга , яъни молиявий ва тижорат ҳужжатларига карши амалга оширилади . Молиявий ҳужжатларга оддий ва ўтказма векселлар , чеклар , тўлов тилхатлари киради . Тижорат ҳужжатларига : а ) инвойслар ; б ) товар ортилган ёки жўнатилгани ёки ортикча ортишга кабул қилинганини тасдиқловчи ҳужжатлар ( коносоментлар , темир йўл , автомобиль ва авиация накладнойлари , почта квитанциялари , аралаш юк ташишга юк ҳужжатлари ); в ) денгиз суғуртачилари ёки улар агентлари суғурта компанияларининг суғурта ҳужжатлари , чунки экспорт юклар одата суғўрта қилинади ; г ) бошқа ҳужжатлар - махсулот келиб чикиши , оғирлиги , сифати ёки унинг анализини ҳамда чегарани кесиб ўтганлигини тасдиқловчи сертификатлар , таможня ва консуллик ҳисоблари ва бошқалар . Банк бу ҳужжатларининг таркибини ва мавжудлигини текширади . Халқаро тўловлар турли валюталарда амалга оширилади . Шунинг учун улар валюта операциялари , валюта олди - сотдиси билан узвий боғланган . Буларнинг самарали амалга оширилишига валюта курсининг ўзгаришлари таъсир этади . 1.2. Халқаро ҳисоб - китоблар шакллари ва улар бўйича ҳисоб китобларни амалга ошириш тартиби 9

Ҳозирги кунда амалда халқаро ҳисоб - китобларнинг қўйидаги асосий шакллари қўлланилади : - ҳужжатли аккредитив - инкассо - банк ўтказмаси - очик ҳисоб - чек ва векселлар Халқаро ҳисоб - китоблар билан айрим ҳисоб - китоб турлари ( масалан , инкассо , аванс , очик ҳисоб ) буйича банкларнинг кафолат операциялари чамбарчас боғланган , улар ташқи савдо ҳамкорларининг шартнома бўйича ўзларига қабул қилган мажбуриятларини бажарилишини қўшимча таъминлаш учун хизмат қилади . Ҳужжатли аккредитивлар учун унификациялашган тартиблар ва фойдаларга мувофик аккредитив - бу шундай келишувки унга мувофик банк мижоз илтимосига кўра учинчи шахсга ( бенефициарга , яъни унга очилган аккредитивни ) ҳужжатлар тўловини амалга ошириш ёки бенефициар томонидан тақдим этилган тратта акцептини тўлаш ёки ҳужжатларни сотиб олиш ( негоциация ) мажбуриятини олади . Аккредитив бўйича банк мажбурияти мустақил ҳисобланади ва у тижорат шартномаси томонларининг хуқуқий муносабатларига боғлиқ эмас . Бу вазият банк ва унинг мижозлари фойдасини химоя қилишга йўналтирилган ; экспортерга ҳужжатларни расмийлаштириш талабларини чекланишини ва фақат аккредитив шартлари буйича тўловларни олишини , ипортерга - экспортер томонидан аккредитивнинг ҳамма шартларининг тўла бажарилишини таъминлайди . Аккредитив шаклида ҳисоб - китоб қўйидагича амалга оширилади : 1. Импортёр банк аккредетив очиш учун ариза беради . 2. Аккредетив очган импортёр банки аккредетив хатни экспортёр мамлакатидаги ўз ининг мухбир банкларидан бирига юбориб , уни авизоловчи банк этиб тайинлайди ва унга аккредетивни бенефициарга топширишни юклайди . 10

3. Бенефициар ўз фойдасига очилган махсулот учун тўлов ни таъминловчи аккредетивни олгандан кейин махсулотни ортади ҳужжатларни авизаловчи банка тақдим этади , банк ўз навбатида уларни банк - эмитентга тулаш учун юборилади . 4. Ҳужжатларни тўғрилигини текширгандан сунг аккредетив очган банк тўловни амалга оширади . Агар ҳужжат аккредетив шартларига мос келса , банк авизоловчи банк йўрикномаси бўйича пулини ўтказади ва ҳужжат ларни инпортёрга махсулотни олиши учун топширади . Келган тушум экспортер ҳисобига ёзилади . импортер Шартнома тузилиши , Ҳисоб - китоб шакли аккредитив аккредитив очиш тўғрисида топшириқ Аккр . очилиши 11 экспортер Банк ( экспортер ) авизо - банк Банк ( импортер ) Аккредитив очувчи банк

1- расм . Ҳужжатли аккредитивнинг ўтиши 3 Аккредетив шартлари бўйича ҳужжатларни тўловини оширувчи банк ( бажарувчи банк ) сифатида авизоловчи банк ҳам тайинланилиши мумкин . Бу холда у экспорт ҳужжатларни тақдим этиши билан тўловни амалга оширади ва кейин банк - эмитентдан амалга оширилган тўловни ( ёпилмаган аккредетивлар буйича ) қоплашни талаб қилади . Одатда бажарувчи банк билан банк - эмитент бир - бирлари билан ўзаро мухбирлик ҳисоблари бўлмаса , у холда ҳисоб - китобларда кўрсатилган банкларнинг мухбирлик ҳисоблари очилган учунчи банк ( рамбурсловчи банк ) иштирок этади . Аккредетив очилганда банк - эмитент рамбурсловчи банкка бажарувчи банк талабларини аккредетивда курсатилган муддатга ва қиймат чегараларида бажаришга йўриқнома ( рамбурс ваколати ) беради . Аккредетив шакллари хилма - хилдир ва қўйидаги принциплар бўйича класификацияланади : 1. Банк - эмитент томонидан аккредетивни ўзгартириш ёки бекор қилиш имкониятлари нуқтаи - назаридан : a) чақириб олинмайдиган аккредетив банк - эмитентининг манфаатдор томонларнинг розилигисиз ўзгартирмаслик ва бекор килмаслик қатъий мажбурияти ; b) чақириб олинадиган аккредетив - бенефициарни олдиндан огохлантирмасдан исталган вактда ўзгартирилиши ёки бекор қилиши . Тегишликурсатмалар б улмаганда аккредетив чакириб олинмайдиган ҳисобланади . 2. Аккредетив бўйича бошқа банкнинг қўшимча мажбуриятлари нуқтаи - назаридан : a) тасдиқланган аккредетив ; b) тасдиқланмаган аккредетив . Агар банк - эмитент бошқа банки унинг чакириб олинмайдиган аккредетивни тасдиқлашни ваколатласа ёки сўраса , у холда бундай тасдиқлаш 3 Абдуллаева Ш . З . Халқаро валюта - кредит муносабатлари . Дарслик / Т .2005 йил , 276- бет 12

( агар керакли ҳужжатлар тақдим этилган ва аккредетивнинг ҳамма шартлари бажарилган бўлса ) тасдиқловчи банкнинг банк - эмитентнинг тўлов мажбуриятига , акцептига ёки тратта негоциациясига кушимча қатъий мажбуриятини билдиради . 3. Аккредитивни қайта тиклаш нуқтаи - назаридан ролловер ( револьверли , қайта тикланадиган ) аккредитивлар қўлланилади . Улар шартнома кийматининг бир кисмига аккредитив кисмига тула бажарилгандан кейин ( бир катор ҳужжатлар туплами учун ) олдинги кийматини қайта тиклаш шарти билан ёки ҳар бир ҳужжатлар туплами тақдим этилганда очилади . Қоида буйича аккредитив матнида умумий тўлов миқдори курсатилади , унда ушбу аккредитив буйича мажбуриятларнинг йигиндиси кўп булиши мумкин эмас . Айланиш буйича ҳаражатларни қисқартиришга имкон берувчи ролловер аккредитивлар йирик кийматли , ўзок вакт давомида махсулотларни мунтазам ортиш шартномалари буйича ҳисоб - китобларда кенг қўлланилмокда . 4. Аккредитивни иккинчи бенифициарлар ( махсулот ортувчилар , етказиб берувчилар ) томонидан қўлланилиши имконияти нуқтаи - назаридан ўтказилувчан ( трансферабель ) аккредитивлар булади . Махсулот етказиб берувчилар томонидан туп - туплаб махсулот етказиб беришда бенифициар курсатмаси буйича аккредитив тулалигича ёки кисман иккинчи бенифициарларга охиргисининг мамлакатида ёки бошқа - бошқа мамлакатда ўтказилиши мумкин . Трансферабель аккредитиви бир мартадан ортик ўтказилмайди . 5. Валютани копланиш мавжудлиги нуқтаи - назаридан копланган ёки копланмаган аккредитивлар . Банк - эмитент копланиш билан аккредитив очганда аккредитив кийматидаги валютани , қоида буйича , авизоловчи банкка ўтказади . Аккредитивни копланишнинг бошқа шаклларига депозитли ва тухтатилган ( блоировка ) ҳисоблари , суғурта депозитлари ва бошқалар киради . Ҳозирги шароитда копланмаган аккредитивлар кўпчиликни ташқил қилади . 6. Аккредитивни сотиш нуқтаи - назаридан : 13

a) ҳужжатларга қарши тўлов аккредитивлари ; b) аккредитивнинг ҳамма шартлари бажарилган тақдирда банк - эмитентнинг тратта акцептини кўзда тутувчи акцептли аккредитивлар ; c) тўлов вақти ўзайтирилган аккредитивлар ; d) ҳужжатлар негоциацияси аккредитиви . Ҳужжатли аккредитивлардан фаркли уларок пулли аккредитив номи ёзилган ҳужжат булиб , унда курсатилган шартларга риоя килганда маълум вакт ичида олувчига пулни тулаш топшириги курсатилган булади . Аккредитив шаклларидан бири эркин негоциацияли циркуляр аккредитив . У уни бажаришни истаган исталган банка қаратилган бундай аккредитивлар қайтариб олинмайди ва ишбилармон доираларда машхур ва юқори обруга эга бўлган йирик банклар томонидан тақдим этилади , акс холда экспортерга уни реализация қилиш кийин б улади . Ҳозирги шароитда яна компенсация ва “ бэк - ту - бэк ” аккредитивлар қўлланилмокда . Бу шаклдаги аккредитивларнинг иқтисодий мазмуни қўйидагини билдиради . Чет эллик ҳаридор топшириги билан фойдасига аккредитив очилган бенефициар махсулот ишлаб чиқарувчи эмас , балки воситачи ҳисобланади . У махсулотни охирги ҳаридорга етказиб бериш учун уни сотиб олиши шарт . Агар махсулот ишлаб чиқарувчи фирма билан ҳисобкитоб ҳужжатли аккредитив шаклида амалга ошириладиган булса , у холда шундай аккредитив очишни таъминлаш сифатида воситачи ташқилот банкка импортер томонидан унинг фойдасига очилган бирламчи аккредитивни таклиф қилиш мумкин . Айрим мамлакатлар , айникса АКШ , контрагаентлар томонидан шартнома буйича ўзига олган мажбуриятларни бажариш кафолати булиб хизмат килувчи резервли кафолатли аккредитивни (“ стэндбай ” туридаги ) ишлатишади . Аккредитив шаклидаги ҳисоб - китоблар - энг мураккаб ва кимматдир . Аккредитив операцияларини бажариш учун ( авизолаш , тасдиқлаш , ҳужжатларни текшириш , тўлов ) банклар бошқа ҳисоб - китоб шакллари , масалан инкассага нисбатан кўпроқ воситачилик ҳақи оладилар . Бундан 14

ташқари , аккредитив очиш учун импортер одатда банкдан маълум фоиз эвазига кредит олади , бу эса бундай ҳисоб - китоб шаклини кимматлаштиради . Импортер учун аккредитив шаклидаги ҳисоб - китоб унинг капиталининг сарфланишига ва сочилишига олиб келади , чунки у аккредитивни махсулотни олмай ва сотмай туриб очиши керак , лекин айни вактда банклар орқали экспортер томонидан келишув шартларининг бажарилишини назорат қилиш имкониятини беради . Экспортер учун аванс тўловларидан кейин аккредитив шаклидаги ҳисоб - китоблар анча манфаатли ҳисобланади , чунки у банкнинг тўловни амалга ошириш мажбурияти бўлган ягона ҳисоб - китоб шаклидир ( банк кафолати операцияларидан ташқари ). Банклараро пул ўтказиш - бирор шахснинг ( жўнатувчининг ) ўз банкига маълум пул микдорини бошка шахс ( олувчи ) фойдасига ўтказиш ҳақида тақдим қилган талабномасидир . Пул ўтказиш ҳақида талабнома олган банк бу талабномани олувчининг мамлакатида жойлашган корреспонденти орқали амалга оширади . Экспортер банки Тўлов ўтказилади . Пул тушганлигини Пул ўтказиш маълум қилади учун ариза 15 Импортер банки Импортер Экспортер

Шартнома Товар жўнатилади 2- расм . Банк ўтказмаси бўйича ҳисоб - китоблар 4 Банк ўтказмаси бўйича ҳисоб - китобларни амалга ошириш тартиби қуйидагича : 1. Шартнома тузилади . 2. Товарлар жўнатилади . 3. Экспортер транспорт ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни импортерга юборади . 4. Импортер товарларни олгандан кейин ўз банкига пул ўтказиш учун ариза тақдим қилади . 5. Банк ўтказмани амалга оширади . 6. Экспортер банк маблағни экспортер ҳисоб рақамига ўтказади . Банклараро пул ўтказиш йули билан хисоб - китоблар икки турга ажратилади : - аввалдан пул тулаш : импортер экспортерни жўнатилмаган товар учун кредитлайди . - насияга олинган товар учун пул тўлаш : импортер қабул қилинган ёки экспортер жўнатган товар учун экспортер олдидаги ўз карзини ўзади . Хозирги кунда Ўзбекистон Республикасида импорт контрактлари буйича контракт суммасининг 15% дан куп булмаган қисминигина аввалдан тўлашга рухсат берилади . Контракт суммасининг колган қисми тўлаш 4 Абдуллаева Ш . З . Халқаро валюта - кредит муносабатлари . Дарслик / Т .2005 йил , 260- бет 16

экспортер контракт бўйича барча мажбуриятларини бажарганидан сўнг амалга оширилади . Ҳисоб китобларнинг инкассо шакли банк ўтказмасига нисбатан анча ишончлироқ . Инкассо – экспортернинг ўз банкига импортердан бевосита ёки бошқа банк орқали маълум бир суммани тўлатиб олиш ёки белгиланган муддат ичида сумма тўланишини ифодалайди . Ремитент банк Ҳужжатлар жўнатилади Тўлов ўтказилади Ёки вексел акцепт . инкассо топшириқномаси ва бошқа ҳужжатлар тақдим қилинади Шартнома Товар жўнатилади 3- расм . Инкассо бўйича ҳисоб - китоблар 5 5 Абдуллаева Ш . З . Халқаро валюта - кредит муносабатлари . Дарслик / Т .2005 йил , 269- бет 17 Инкассоловчи банк Импортер Экспортер

Инкассо икки тури мавжуд : соф инкассо ва ҳужжатлаштирилган инкассо . Инкассо бўйича ҳисоб - китобларни амалга ошириш тартиби қуйидагича : 1. Шартнома тузилади . 2. Товарлар жўнатилади . 3. Экспортер транспорт ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни импортерга юборади . 4. Экспортер ҳужжатлар тўпламини инкассо топшириғи билан ўз банкига тақдим қилади . 5. Банк инкассо топшириқномаси ва ҳужжатларни текшириб импортер банкига жўнатади . 6. Импортер банк импортерга ҳужжатларни текшириш учун тақдим қилади ва тўловни амалга оширади ёки векселни акцептлаб жўнатади . 7. Экспортер банк маблағни экспортер ҳисоб рақамига ўтказади ёки векселни экспортерга тақдим қилади . Халқаро ҳисоб - китоб шаклларини танлашга бир катор омиллар таъсир курсатади : * Ташқи савдо объекти ҳисобланган товарнинг ташқи кўриниши ( машина ускуналар ёки масалан озиқ - овқат жўнатилганда ҳисобкитоб шакллари фарқ қилади ); * кредит келишувининг мавжудлиги ; * ташқи иқтисодий келишувлар бўйича контрагентларнинг улар орасидаги келишмовчиликлар ҳарактерини аниқловчи тўлов кобилияти ва обруси ; * жаҳон бозорларида шу товарга бўлган талаб ва таклиф даражаси . Шартномада халқаро ҳисоб - китобларнинг шакллари ва шартлари келишилади . 18

II- боб . Ўзбекистонда халқаро ҳисоб - китобларни қўлланилиши ва уларнинг амалий ҳолати таҳлили 2.1. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятида ҳалқаро ҳисоб - китобларнинг қўлланилиши ҳолати Ўзбекистон Республикаси ўз суверенитети ва миллий мустақиллигини қўлга киритганидан кейинги дастлабки йиллардан бошлабоқ , жаҳон хўжалик тизими билан узоқ вақт давомида узилиб қолган алоқаларни тиклашга , халқаро ҳамжамиятга кирувчи давлатлар билан савдо - иқтисодий ва бошқа алоқаларни йўлга қўйишга киришди . Собиқ иттифоқ даврида ташқи сиёсатни , шу жумладан ташқи иқтисодий савдо сиёсатини марказ томонидан амалга оширилиши , давлат монополияси эканлиги чет элларга , хусусан Ўзбекистон ССР га ўзга мамлакатлар билан бевосита алоқа қилиш имонини бермас эди ва бу ҳол амалда мамлакатимизни ташқи дунёдан ажратиб қўйди , жаҳон иқтисодий - хўжалик тизимидан ажралиб қолишига олиб келди . Аслида бу сиёсатнинг мақсади , мамлакатимизни бир томонлама хом ашё етказиб берувчи регионга айлантиришга қаратилганлиги маълум бўлди . Ташқи иқтисодий фаолиятни йўлга қўйилиши ва кенг ривожлантирилиши Ўзбекистоннинг ташқи дунёга чиқишининг асосий усулларидан бири бўлиб қолди . Мустақиллик йилларида ташқи иқтисодий алоқалар таркибий жиҳатдан ўзгартирилиб , хом ашёни четга чиқаришдан тайёр маҳсулотлар , тугалланган технология натижаларини экспорт қилишга ўтила бошланди . Жумладан , агар 1991 йилда экспортда пахтанинг ҳиссаси 77,6 фоизни ташқил этган бўлса , 2012 йилга келиб бу кўрсаткич 8 фоизни ташқил қилди . 2012 йилда экспорт ҳажми сезиларли равишда , яъни 11,6 фоизга ўсди , экспорт қилинаётган маҳсулотлар таркибида хомашё бўлмаган тайёр товарларнинг улуши 70 фоиздан зиёдни ташқил этди . Импорт ҳажми 9 фоизга ўсиб , унинг таркибида машина ва ишлаб чиқариш ускуналари импорти 45,4 фоизни ташқил қилди . Ташқи савдо 19

айланмасидаги ижобий сальдо 1 миллиард 120 миллион доллардан ошди 6 . 2012 йилда ташқи савдо соҳасида амалга оширилган комплекс чоратадбирлар республика экспорт салоҳиятини ривожлантириш , саноат тармоқлари ва ҳудудларнинг экспортини таъминлаш , экспортнинг географияси ва номенклатурасини такомиллаштириш , шунингдек тарифларни тартибга солиш чора - тадбирлари орқали импортнинг таркибини оптималлаштириш , мақсадли кўрсаткичларни башорат қилиш ва уларнинг бажарилишини мониторинг қилиш асосида мувозанатлашган савдо балансини таъминлашга йўналтирилди . Инқир o зга қарши ч o ралар дастури д o ирасида амалга o ширилган яна бир йўналиш – мамлакатимиздаги маҳсул o т экспорт қиладиган к o р xo наларни қўллаб - қувватлаш ва рағбатлантириш , экспорт сал o ҳиятини мустаҳкамлаш бўйича қабул қилинган амалий ч o ралар муҳим аҳамиятга эга бўлди . Маҳсул o т экспорт қиладиган к o р xo наларни қўллаб - қувватлаш бўйича кўрилган ч o ра - тадбирлар натижасида уларнинг барқар o р ишлашини таъминлашга , 2012 йилда экспорт ҳажмини 11,6 ф o из o ширишга эришилди . Бу ўтган йили ташқи савд o айланмасини 2,3 миллиард д o ллардан кўпр o қ иж o бий сальд o билан якунлаш имк o нини б e рди . Бундай натижа , ўз навбатида , мамлакатимиз тўл o в балансининг иш o нчлилиги ва иқтис o диётимиз барқар o рлигини янада мустаҳкамлашга имк o н б e рди . 2012 йилда Республика ташқи иқтисодий алоқаларини янада ривожлантириш борасида олиб борилган комплекс чора - тадбирлар ва ташқи иқтисодий фаолиятни такомиллаштириш бўйича амалга оширилган ишларнинг натижасида ҳажми 28 млрд . АҚШ долларидан ортиқ ташқи савдо айланмаси таъминланди . Ташқи савдо айланмасининг сальдоси 1.1 млрд . АҚШ доллари атрофида бўлди . Ўтган йиллар мобайнида экспорт қилувчи корхоналарни қўллабқувватлаш борасида амалга оширилган чора - тадбирлар 6 Президент Ислом Каримовнинг 2012 йилнинг асосий якунлари ва 2013 йилда Узбекистонни ижтимоий - иктисодий ривожлантиришнинг мухим устивор йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси . 20

иқтисодиётимизнинг экспорт салоҳиятини юксалтириш , ташқи савдо таркибида ижобий силжишларга эришиш , унинг ҳажмини барқарор ўстириш имконини бермоқда (4- расм ). 4- расм . Ўзбекистон ташқи савдо айланмаси динамикаси 7 Маълумотлардан кўринадики , республикамиз ташқи савдо айланмаси муттасил ўсиб бормоқда . Хусусан , бу кўрсаткич 2012 йилда 28 млрд . АҚШ долларини ташқил этиб , 2008 йилга нисбатан 1,33 марта , 2011 йилга нисбатан 10,5 фоизга ўсди . Бу экспорт ҳажми 11,6 фоизга ўсгани ҳолда импорт ҳажмининг 9 фоизга ошиши натижасида рўй берди . 2000-2012 йиллар давомида экспорт ва импортни диверсификация қилиш , унинг таркибини такомиллаштириш борасидаги чора - тадбирлар натижасида мамлакатимиз экспортининг товар таркибида ижобий силжишлар рўй берди . экспорт қилинаётган маҳсулотлар таркибида хомашё бўлмаган тайёр товарларнинг улуши 70 фоиздан зиёдни ташкил этди . 2000-2012 йилларда республикамиз импорти таркибида ижобий силжишлар рўй берди . 2012 йилда импорт таркибида машина ва ишлаб чиқариш ускуналари импорти 45,4 фоизни ташкил қилди . Мамлакатни модернизациялаш , техник ва технологик жиҳатдан қайта қуроллантириш тадбирларининг кенг миёсда амалга оширилишини таъминлаш жами импорт ҳажмида машина ва ускуналар импорти улушининг жадал ўсишига олиб келди . 7 Ўзбекистон давлат статистика қўмитаси 21

Ташқи савдо айланмаси , хусусан экспортнинг географик таркибида МДҲ мамлакатларининг улуши 2012 йил якунларига кўра 40 фоизни ташқил этди 2012 йилда мамлакатимиз корхоналари экспортининг асосий қисми Россия Федерацияси , Украина , Қозоғистон ҳиссасига тўғри келди . 5- расм . Ўзбекистон экспортининг таркиби 8 Узоқ хориж давлатларига қилинган экспортнинг жами экспортдаги улуши 2011 йилда 56,5 фоизни , 2012 йилда эса 59,4 фоизни ташқил этди . Бу мамлакатлар бўйича мамлакатимиз экспортининг диферсификациялашув даражаси нисбатан чуқурроқ бўлиб , 2012 йил маълумотларига кўра Хитой , Швейцария , Афғонистон , Туркия , Эрон , Германия , АҚШнинг мамлакатимиз экспортидаги улуши юқоридир . Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолият давлат ташқи сиёсатининг таркибий қисми сифатида давлатларнинг суверен тенглиги , куч ишлатмаслик , чегараларнинг дахлсизлиги , низоларни тинч йўл билан ҳал этиш , бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидаларига ва халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган қоидалари ва нормаларига асосланган ҳолда амалга оширилиши Ўзбекистон Республикаси 8 Ўзбекистон давлат статистика қўмитаси 22

Конституциясида белгилаб қўйилган . “ Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида ” ги , “ Инвестиция фаолияти тўғрисида ” ги , “ Чет эл инвестициялари тўғрисида ” ги , “ Чет эллик инвесторлар хуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида ” ги қонунлар ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солувчи ҳуқуқий негиз ҳисобланади . “ Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида ” ги қонуннинг 3- моддасига мувофиқ ташқи иқтисодий фаолият деганда , Ўзбекистон Республикаси юридик ва жисмоний шахсларининг , шунингдек , ҳалқаро ташқилотлар билан ўзаро фойдали иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантиришга қаратилган фаолияти тушунилади ", яъни Ўзбекистон қонунчилигига кўра ташқи иқтисодий фаолият , бу Ўзбекистон Республикаси жисмоний шахслари билан хорижий давлатларга мансуб юридик ва жисмоний шахслар орасидаги савдо - иқтисодий ва бошқа хўжалик алоқаларидан иборат . Давлат бу фаолиятни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиб бориши ташқи иқтисодий фаолият олиб борилиши учун зарур қулай ташқилий , иқтисодий ва бошқача шарт - шароитларни яратиб бериши мумкин . Давлатнинг ўзи ҳам субъект сифатида ташқи иқтисодий фаолиятда бевосита ёки ўзининг махсус ваколат берилган ташқилотлари орқали иштирок этиши мумкин . Ташқи иқтисодий фаолиятни йўлга қўйилишида ва унинг иштирокчилари томонидан бу фаолиятни амалга оширилиши учун зарур шароитлар яратилишида Ўзбекистон Республикасининг ташқи савдо иқтисодий фаолиятига оид миллий қонунчилиги тизимлари билан бир қаторда ҳалқаро шартномалар , шу жумладан , кўп томонлама ва икки томонлама битимлар ҳамда турли аҳдлашувлар муҳим аҳамиятга эга бўлади . 1992 йил 15 майдаги “ Мустақил Давлатлар ҳамдўстлигига аъзо давлатларнинг ташқи иқтисодий фаолият йўналишида ҳамкорлик қилиш ҳақидаги келишув ” ни шундай кўп томонлама шартнома мисолида кўрсатиш мумкин . Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошираётган Ўзбекистон Республикасининг юридик ва жисмоний шахслари ташқи иқтисодий фаолият субъектлари ҳисобланади . 23

Ташқи иқтисодий фаолият субъектлари ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишлари чоғида қуйидаги мажбуриятларга амал қилишлари лозим : Ташқи иқтисодий фаолият ҳам давлат ташқи сиёсатининг бир йўналиши сифатида , иқтисодий , сиёсий , ҳуқуқий ва бошқа воситалар билан тартибга солиниб борилади . Бунда қуйидаги тамойилларга амал қилинади : ташқи иқтисодий субъектларининг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллиги ; ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг тенглиги ; савдо - иқтисодий муносабатларни амалга оширишда камситишларга йўл қўйилмаслиги ; ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишдан ўзаро манфаатдорлик ; ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари давлат томонидан ҳимоя қилиниши . Ташқи иқтисодий фаолиятга давлат таъсири қуйидаги йўналишларда амалга оширилади : 1. Иқтисодий тараққиётга , барқарорликка эришиш мақсадида экспортимпорт операцияларини тартибга солиш , божхона ва валюта назоратини амалга ошириш йўли билан . 2. Фуқаролар соғлигини ҳимоялаш ва экологик хавфсизликни таъминлаш ё ` налишида , бунда муайян товарларни Ўзбекистонга олиб кирилиши пайтида уларнинг сифат ва келиб чиқиш сертификатларига , ветеринария , санитария гувоҳномаларига эга бўлишлиги талаб этилади , ҳамда бундай ҳужжатларнинг мавжуд бўлмаслиги ушбу товарларни Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудудидан ўтказмаслигига сабаб бўлади . 3. Ўзбекистонлик ишлаб чиқарувчилар учун хорижий бозорларга кенг йўл очилишини таъминлаш йўналиши бўйича , бунда Ўзбекистоннинг халқаро кўп томонлама ва икки томонлама шартнома ва битимлари , айниқса , савдо - иқтисодий масалаларда ҳамкорликни йўлга қўйиш ҳамда ривожлантиришга оид шартномалар тузилиши , ратификация қилиниши , Ўзбекистоннинг ҳалқаро ташқилотларга аъзо бўлиши , улар фаолиятида иштирок этиши ушбу мақсадларга хизмат қилади . 24

4. Давлат эҳтиёжларини таъминлаш йўналиши бўйича , бунда имтиёзли шартларда кредитлар бериш , божхона божи ва бошқа тўловлардан озод қилиш , валютанинг бир қисмини мажбурий сотиш мажбуриятидан озод қилиш , квоталар белгилаб бериш каби қулай иқтисодий шарт - шароитлар яратилади ва шу йўл билан давлат эҳтиёжи учун маҳсулот келтирилиши қўллаб - қувватланади . 5. Ўзбекистонлик тадбиркорларнинг ташқи бозорда рақобатбардошлигини таъминлаш ва ошириб бориш . Ана шу мақсадда Ўзбекистон Республикасининг “ Бож тарифи тўғрисида ” ги қонунида компенсация ҳамда демпингга қарши божлар қўллаш , бошқа шаклларда қулай шарт - шароитлар яратиб бериш назарда тутилган . 6. Айрим тармоқлар тараққиётини рағбатлантириш йўналиши бўйича , бунда кўпроқ Ўзбекистон аграр - индустриал мамлакат бўлганлиги туфайли қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари , фермер ва деҳқон хўжаликлари , кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ҳар томонлама қўллаб - қувватланмоқда ҳамда уларга ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширилиши соҳасида қулай шароитлар яратиб берилмокда . Ўзбекистон Республикасининг “ Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида " ги қонунининг 9- моддасига мувофиқ Ўзбекистонда ташқи иқтисодий фаолиятнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат : халқаро иқтисодий ва молиявий ҳамкорлик ; ташқи савдо фаолияти ; чет эл инвестицияларини жалб қилиш ; Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти . Ташқи иқтисодий фаолият турли туман шартномалар ( контракт , келишув , битимлар ) тузиш орқали амалга оширилади . Хўжалик шартномаларининг , шу жумладан ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги шартномаларни тузиш ва ижро этишга оид бўлган асосий принциплар ҳамда қоидалар Ўзбекистон Республикасининг Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий ҳуқуқий базаси тўғрисида " ги қонуни билан белгиланган . 25

Импорт шартномалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 сентябрдаги 416 - сонли « Экспорт - импорт операцияларининг мониторинги юритилишини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида » ги қарори талабларига мувофиқ ҳолда тузилиб , импорт қилувчиларнинг чет эл валютасидаги талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварақлари мавжуд бўлган ваколатли банкларда ҳисобга олинади . Импорт шартномаларини ( импорт шартномасига қўшимчаларни ) ваколатли банкларда ҳисобга қўйиш учун импорт қилувчи томонидан қуйидаги ҳужжатлар тақдим қилинади : Ушбу Низомнинг иловасига мувофиқ шаклда тўлдирилган ариза ; шартнома ( қўшимча келишув ) нинг асл нусхаси ; шартнома ( қўшимча келишув ) нинг ксеронусхаси ; қонунчиликда белгиланган тартибда расмийлаштирилган импорт битими паспорти уч нусхада ; Импорт шартномалари ( қўшимча келишувлар ) нинг ваколатли банкларда ҳисобга олиниши , ҳужжатлар топширилган кун ҳам инобатга олинган ҳолда , икки иш кунида амалга оширилади . Ваколатли банкларда шартномалар ( қўшимча келишувларни ) кўриб чиқиш натижалари бўйича , топширилган ҳужжатлар белгиланган талабларга мувофиқ бўлган ҳолда шартнома ( қўшимча келишув ) асл нусхасининг ҳар бир варағи , унинг ксеронусхаси ва импорт битими паспортининг уч нусхасида ташқи савдо шартномаларини ҳисобга олиш ва уларни назорат қилиш бўлинмаси бошлиғининг имзоси қўйилиб , банкнинг тўртбурчак муҳри босилади , шунингдек , импорт қилувчига шартномага идентификацион рақам берилганлиги тўғрисидаги маълумотнома тақдим этилади . Шартнома ( қўшимча келишув ) ваколатли банкда ҳисобга олинганидан сўнг , импорт шартномаси ( қўшимча келишув ) ҳақидаги маълумотлар Ташқи савдо операциялари ягона электрон ахборот тизимига киритилади . Шартнома ( қўшимча келишув ) нинг асл нусхаси ва импорт битими паспортининг икки нусхаси шартнома ( қўшимча келишув ) ни божхона органларида ҳисобга қўйиш учун импорт қилувчига қайтариб берилади . Импорт шартномаси ( қўшимча 26

келишув ) ни божхона органларида ҳисобга олиш ҳужжатлар топширилган кун ҳисобга олинган ҳолда икки иш кунида амалга оширилади . Айни пайтда , иш ва хизматларни импорт қилишга оид шартномалар божхона органларида ҳисобга олинмайди . Товарлар , иш ва хизматлар биргаликда импорт қилиниши кўзда тутилган шартномалар бундан мустасно . Импорт қилинаётган товарлар ( иш ва хизматлар ) тўлови , импорт қилувчи томонидан ваколатли банкда чет эл валютасидаги талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағидан банк ўтказмаси , ҳужжатли аккредитивлар учун бирхиллаштирилган қоида ва одатларга ( Халқаро савдо палатасининг 1993 йилдаги таҳрирдаги № 500 нашри ,) ҳамда инкассо буйича бирхиллаштирилган қоидаларга ( Халқаро савдо палатасининг 1995 йилдаги тахрирдаги № 522 нашри ) мувофиқ ҳисоб - китобларнинг аккредитив ва инкассо шаклларида амалга оширилади . Бўнак тўловлари , импорт қилувчилар давлат рўйхатидан ўтган манзил бўйича божхона органларида шартнома ҳисобга олинганидан сўнг , шартнома шартларига мувофиқ ҳолда амалга оширилади . Товар божхонада « эркин муомалага чиқариш учун » тартиботида расмийлаштирилганидан сўнг , импорт қилувчи томонидан ваколатли банкка келиб тушган товар учун чет эл валютасини тўлашга асос бўлиб хизмат килувчи товар келиб тушгани тўғрисидаги божхона хизматининг тегишли белгилари қўйилган товарни олиб кириш варақчаси асл нусхаси тақдим қилинади . Норезидентлар томонидан импорт қилувчиларга ишлар бажарилиши ва хизматлар кўрсатилиши кўзда тутилган шартномаларнинг тўлови , тақдим этилган ҳужжатлар ( бажарилган ишлар бўйича далолатномалар , инвойслар , тўловнома ) асосида ҳамда импорт битими паспортида маблағларни ўтказиш санаси ва суммаси қайд этилган ҳолда амалга оширилади . Импорт қилинаётган товарлар ( бажарилган ишлар , кўрсатилган хизматлар ) учун тўлов импорт қилувчилар томонидан ваколатли банкка ўрнатилган тартибда тегишли ҳужжатлар тақдим этилган кундан кейинги иш кунидан кечиктирмасдан амалга оширилади . 27

Бўнак тўловлари бўйича маблағлар қайтарилганда ёки вакил - банкнинг воситачилик ҳақи импорт қилувчининг маблағлари ҳисобидан тўланиши ҳисобига импорт шартномаси бўйича товарлар тўлиқ келиб тушмаганда , ушбу маблағ дебиторлик қарзи деб ҳисобга олинмасдан , импорт қилувчи балансининг чиқим қисмида ҳисобга олиниши лозим . Ваколатли банклар импорт шартномаларини бажарилиши юзасидан Марказий банк ва унинг ҳудудий Бош бошқармаларига , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланадиган шакллар ва саналарда ҳисобот тақдим этиб борадилар . Ваколатли банклар томонидан божхона ва солиқ органлари билан импорт қилувчиларнинг ташқи савдо операциялари бўйича қонунчиликда белгиланган тартибда маълумотлар алмашинуви амалга оширилади . Ваколатли банклар ва божхона органлари зиммасига , қонунчиликка мувофиқ , импорт шартномаларининг ўз вақтида ва тўғри ҳисобга олиниши ҳамда тўлов шаклларининг тўғри қўлланилиши учун жавобгарлик юкланади . Ўзбекистон Республикасининг " Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида " ги Қонунининг 7- ва 40- моддалари , Ўзбекистон Республикасининг " Валютани тартибга солиш тўғрисида " ги қонуни , Ўзбекистон Республикасининг " Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятинииг шартномавий - хуқуқий базаси тўғрисида " ги қонуни , Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 94- моддаси , Ўзбекистон Республикасининг " Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида " ва " Тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги кафолатлари тўғрисида " ги қонунлари , Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Экспорт - импорт операциялари устидан валюта назоратини таъминлаш чора - тадбирлари тўғрисида " 1994 йил 20 апрелдаги ПФ -837- сонли фармони ва бошқа қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ишлаб чиқилган бўлиб , у ваколатли банклар муассасалари томонидан экспорт ва бартер битимлари хисобини юритиш ва улар ижроси устидан назоратни амалга ошириш тартибини белгилайди . Ваколатли банкларда божхона тартибидан қатъи назар барча экспорт ва бартер битимлари , жумладан : 28

• чет эл валютасига республика товар - хом ашё биржаларида ; • товарларни қайта ишлаш учун ; • Ўзбекистон инвестициялари иштирокида хорижда ташқил этилган корхоналарга жумладан , консигнация асосида товар етказиб бериш учун ; • ҳукуматлараро битимларга кўра товарлар етказиб бериш учун тузилганлар ҳисобга олинади . Экспорт қилиниши тақиқланган товарларни олиб чиқиб кетишга доир битимларнинг ваколатли банклар томонидан ҳисобга олиниши ман этилади . Экспорт битимлари экспортчиларнинг чет эл валютасидаги талаб қилиб олинадиган депозит ҳисобварақлари очилган манзил бўйича ваколатли банклар муассасаларида ҳисобга олинади . Белгиланган тартибда тузилган бартер битимлари экспортчиларнинг чет эл валютасидаги талаб қилиб олинадиган депозит ҳисобварақлари очилган манзил бўйича ваколатли банклар муассасаларида ҳисобга олинади . Экспортчилар жўнатилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун тушум , уларнинг ҳисобварақларига ўз вақтида ва тўлиқ келиб тушиши учун жавобгардирлар . Бунда ўзбекистонлик экспортчилар томонидан бошқа юридик шахслар фойдасига амалга ошириладиган транс - ферабель аккредитивлари ва бошқа тўлов ҳужжатларини қўллаш йўли билан тушумни бошқаларга бериш тақиқланади . Фирмаларнинг хорижий банклардаги ҳисобварақлари орқали хорижий шериклар билан экспорт операциялари бўйича ўзаро ҳисоб - китобларнинг амалга оширилиши ман этилади . Ваколатли банкларда экспорт ва бартер битимларини рўйхатга олшм мақсадида экспортчи томонидан қуйидаги ҳужжатлар тақдим этилади : • илова қилинган шакл бўйича ариза ; • битимнинг асл нусхаси ; • битим нусхаси ; 29

• махсус товарлар экспорти битимлари бўйича - Ташқи иқтисодий алоқалар агентлиги лицензиясининг нусхаси ; • бартер битимларини ҳисобга олишда - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Мақкамаси , Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши , вилоятлар ва Тошкент шахри қокимликлари қарорининг нусхаси , Деққон ва фермер хўжаликлари уюшмаси аъзолари ёки уларнинг тайёрлов ширкатлари томонидан тузилган мева - сабзавотлар ва уларни қайта ишлаш мақсулотларини четга олиб чиқишга оид бартер битимлари бўйича - туман ва шаҳар ҳокимликларининг бартер операцияларини амалга ошириш учун берган рухсатномаси ва Уюшмага аъзолик тўғрисидаги гувоҳнома нусхаси ; Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар агентлигида рўйхатга олиниши лозим бўлган экспорт битимлари Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар агентлигида рўйхатга олинганидан сўнг ваколатли банклар томонидан ҳисобга олинади . Республика товар - хом ашё биржаларида чет эл валютасига тузилган экспорт битимлари республика товар - хом ашё биржаларида қайд этилганидан ва божхона органларида ҳисобга олинганидан сўнг ваколатли банкларда рўйхатга олинади . Ваколатли банкларда экспорт ва бартер битимларини рўйхатга олиш икки иш куни , Деққон ва фермер хўжаликлари уюшмаси аъзолари томонидан тузилган битимлар эса - бир иш куни мобайнида амалга оширилади . Ҳисобга олинган ҳар бир экспорт ( бартер ) битими бўйича ваколатли банк унинг ижроси билан боғлиқ бўлган операциялар устидан назоратни олиб боради . Ҳисобга олинган битимлар бўйича келаётган барча тушум экспортчиларнинг транзит ҳисобварағига киритилади ва бу ҳақда ваколатли банк кейинги иш кунидан кечиктирмасдан белгиланган тартибда экспортчига хабар беради . Агар тўлов ҳужжатларига мувофиқ қайси битим бўйича товарлар ( ишлар , хизматлар ) экспорти учун пул маблағлари келиб тушганлигини аниқлашнинг имконияти бўлмаса , экспортчи хабарни олган санадан бошлаб уч кун мобайнида ваколатли банкка тушум келиб тушган 30

битим бўйича ушбу битимнинг рақами ва тузилган санаси тўғрисида , шунингдек , улар ижросининг банк томонидан тегишлича назорат қилиниши учун зарур бўлган бошқа маълумотларни тақдим этади . Экспорт битимлари бўйича қонунчиликда белгиланган тартиб ва миқдорда мажбурий сотув амалга оширилади . Экспорт қилувчи ва импорт қилувчига хизмат кўрсатувчи банклар ўртасида тўғридан - тўғри вакиллик муносабатлари мавжуд бўлмаганлиги туфайли , эскпорт битимлари бўйича тўловлар Ўзбекистон Республикаси банклари билан вакиллик муносабатларини ўрнатган бошқа банклар орқали амалга оширилган ҳолатда ва вакил - банкнинг воситачилик ҳақи экспортчи ҳисобварағига келиб тушаётган маблағлар ҳисобидан тўланганда , ушбу харажатлар дебиторлик қарзи деб ҳисобланмайди ва экспортчи балансининг харажат қисмида ҳисобга олинади . Товар ва хизматларни экспорт ва импорт қилиш билан боғлиқ халқаро ҳисоб - китоб операциялари Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги , Халқаро савдо палатасининг Бирхиллаштирилган қоида ва таомиллари ҳамда тегишли меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади . Тижорат банклари халқаро ҳисоб - китобларни амалга оширишлари учун : • Ўзбекистон Республикасининг валюта билан ишлашга доир амалдаги қонунчилиги , Халқаро савдо палатасининг инкассо , аккредитив , банк ўтказмалари ва кафолатларга тегишли Бирхиллаштирилган қоида ҳамда таомилларини , халқаро ҳисоб - китоблар бўйича банк операцияларини бажаришнинг амалдаги тартиби , ҳукуматлараро ва банклараро битимларни билиш ; • аккредитив хатлар , инкассо ва ўтказма топшириқномалар , шунингдек товарга - илова қилинадиган ва бошқа ҳужжатларнинг мазмунини билиш , тушуниш ва уларни аккредитив шартларига мувофиқлигини текшира олиш даражасида чет тилини ҳамда банк атамаларини билиш ; • ҳисоб - китобларни текшириш ва қиёсланмаган суммаларни тартибга солиш тартибини билиш ; 31

• банк ва мижоз манфаатлари нуқтаи назаридан олинган ва қўйилган мажбуриятларни таҳлил қила билиш ; • банк тижорат ёзишмаларини чет тилида юритиш тажрибасига эга бўлиш . Товар ва хизматлар экспорти ҳамда импорти бўйича ҳисоб - китоблар амалга ошириладиган иш участкаси мижозлар ва хорижий банклар билан тўғри муносабат ўрната оладиган , тез - тез юзага келадиган келишмовчиликларни халқаро қоида ва таомилларга мувофиқ ҳал қилиш йўлларини топа оладиган , юқори малакали ходимлар билан таъминлашни талаб қилади . Шуни ҳисобга олиш зарурки , ҳисоб - китобларни амалга ошириш вақтида банк йўл қўйган ҳар қандай хато жарима ва бурдсизлик тўлови шаклидаги валюта йўқотишларига олиб келади . Бу соҳа мутахассисларининг иш тажрибаси хатоларни ўз вақтида аниқлаш , уларнинг турини тушуниш ва улар бўйича жавобгарликни тўғри белгилаш учун зарур бўлади . Бу эса йўқотишларни иложи борича камайтириш имконини беради . 2.2. Тижорат банклари томонидан амалга ошириладиган ҳисоб - китобларнинг амалий ҳолати таҳлили Тижорат банклари халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида муҳим ва етакчи ўринни эгаллайди . Халқаро ҳисоб - китоблар банкнинг статистик маълумотларига кўра , ҳозирги вақтда халқаро молия бозорларидаги операцияларнинг 50 фоизига яқин қисми 10 та тижорат банкнинг ҳиссасига тўғри келади . Жаҳон оборотидаги тўловларнинг 85 фоизидан ортиқ қисми тижорат банклари орқали амалга оширилмоқда . Халқаро операцияларнинг 56 фоизи Лондон , Нью - Йорк ва Токио бозорларида амалга оширилмоқда . Мазкур маълумотлар шундан далолат берадики , биринчидан , тижорат банклари халқаро иқтисодий муносабатларни ривожлантиришда муҳим ўрин тутмоқда ; иккинчидан , тижорат банклари халқаро муносабатларда иштирок этаётган субъектларнинг тўлов операцияларининг мутлоқ асосий қисмини амалга оширишни таъминламоқда ; учинчидан , ХИМ тизимида халқаро 32

тижорат банкларининг юқори даражадаги мавқеи юзага келди , улар халқаро молия бозорларидаги операцияларнинг ярмига яқинини амалга оширмоқда ; тўртинчидан , молиявий активлар билан амалга ошириладиган халқаро операцияларнинг асосий қисмини бир неча йирик молиявий марказларга тўпланиш тенденцияси кўзатилмоқда . Халқаро ҳисоб - китоблар – хорижий валюталардаги талаб ва мажбуриятларни амалга ошириш ва тартибга солиш тизими бўлиб , турли мамлакатларнинг хуқуқий ва жисмоний шахслари ўртасидаги иқтисодий , сиёсий ва маданий алоқалар муносабати билан юзага келади . Халқаро ҳисобкитоб муносабатлари , бир томондан , тўловларни амалга ошириш тартиби ва шартларини ўз ичига олса , иккинчи томондан , тижорат банкларининг уларни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган кундалик фаолиятини олади . Бозор иқтисодиётининг муҳим ва ажралмас тузилмаларидан бири ҳисобланувчи банклар тизими ва халқаро муносабатлар доимо ўзоро боғлиқ шаклда ривожланиб келган . Шу билан бирга , банклар халқаро муносабатларда ҳисоб - китобларни амалга ошириш , хўжалик субъектларини кредитлаш , халқаро капиталларни қайта тақсимлашда воситачи сифатида иштирок этиш , ташқи муносабатларда қатнашувчи субъектларга бошқа турли хизматлар кўрсатиш орқали меҳнат унумдорлигини ҳамда ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга амалда ёрдам кўрсатадилар . Халқаро тижорат банклари халқаро миқёсида кенг тарқалган ва ривожланган филиал тармоқларига ва банклараро вакиллик ҳисоб варақларига эга бўлиб , бу икки омил , пировард натижада , уларнинг ХИМ тизимидаги юқори даражадаги мавқеини таъминлашнинг бирламчи зарурий шарти ҳисобланади . Тижорат банкларининг халқаро вакиллик муносабатлари географик йўналиши , операция турлари ва муносабатларнинг характерига кўра фарқланади . Тижорат банкларининг ўзаро вакиллик муносабатлари географик йўналишига кўра ички ва ташқи муносабатларга бўлинади . Ички муносабатлар деганда , бир мамлакат ичидаги тижорат банклари ўртасидаги 33

ўрнатилган ўзаро вакиллик муносабатлари тушунилади . Халқаро ҳисобкитобларнинг асосий қисми ташқи вакиллик муносабатлари орқали амалга оширилади . Бунда тўловлар « Ностро » ва « Востро » вакиллик ҳисоб варақлари орқали амалга оширилади . Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг ривожланган хорижий давлатларнинг тижорат банклари билан бир томонлама ташқи вакиллик муносабатларига эга эканлиги халқаро операциялар кўламини кенгайтиришга салбий таъсир қилади . Масаланинг моҳияти шундаки , Республикамизнинг йирик тижорат банклари ривожланган хорижий давлатларнинг тижорат банкларида ўзларининг « Ностро » вакиллик ҳисоб варағига эга . Ривожланган хорижий давлатларнинг тижорат банклари эса , республикамизнинг тижорат банкларида ўзларининг « Востро » вакиллик ҳисоб варағига эга эмаслар . Тижорат банкларининг халқаро вакиллик муносабатлари операцияларининг тури бўйича , иккига , яъни , мижозларнинг операциялари ва банкнинг ўзини операцияларини амалга ошириш билан боғлиқ муносабатларга бўлинади . Мижозларнинг операцияларига уларга траст хизмати кўрсатиш операциялари , мижозларнинг тижорат операциялари , уларнинг мажбуриятлари бўйича тўлов топшириқномалари , чеклар , ҳужжатлаштирилган аккредетивлар ва инкассо воситасида тўловларни амалга ошириш операциялари , қимматли қоғозлар билан боғлиқ опрациялар , уларга кафолатлар бериш ва бошқа операциялар киради . Банкларнинг ўз операцияларига хорижий валютада кредитлар бериш ва кредитлар олиш , депозитлар қабул қилиш , валюталарни , қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш операциялари киради . Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг биронтаси ҳозирги кунга қадар халқаро қимматли қоғозлар бозорининг листингига кирмаган . Бу эса , уларнинг хорижий валютадаги ёзалган қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларини ривожлантиришга тўсқинлик қилади . Республикамиз тижорат банкларининг валюталарни сотиб олиш операцияларининг ривожланиш даражаси уларнинг имкониятлари 34

даражасидан анча паст . Бу ҳолатнинг намоён бўлиш шакллари қуйидагилардан иборат : а ) Республикамиз тижорат банкларининг халқаро валюта бозорларидаги операциялари миқдори жуда кичик . Бу операциялар асосан импорт тўловларини амалга ошириш билан боғлиқ . б ) Республикамиз тижорат банкларининг валюта опционлари ва валюта фьючерслари билан боғлиқ муддатли операциялари мавжуд эмас . в ) Мамлакатимиз банкларида своп операциялари ривожланмаган . Тижорат банкларининг халқаро вакиллик муносабатлари ўзаро муносабатларнинг характерига кўра , ҳисоб варағи очиш асосидаги ва ҳисоб варағи очмасдан туриб ўрнатиладиган муносабатларга бўлинади . Кўпчилик ҳолатларда ўзаро вакиллик муносабатлари икки томонлама ёки бир томонлама ҳисоб варақлари очиш йўли билан амалга оширилади . Айни вақтда , ҳисоб варақлари очмасдан туриб ҳам ўзаро вакиллик муносабатларини ўрнатиш мумкин . Бунда халқаро ҳисоб - китоблар учинчи банкда очилган ҳисоб варағи орқали амалга оширилади . Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатларини ўрнини белгиловчи иккинчи асосий омил уларнинг халқаро электрон тўлов тизимига уланиши ҳисобланади . Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг , банк соҳасида олиб борилган ислоҳатлар натижасида қисқа муддатда миллий электрон тўловлар тизими жорий этилди . Бунинг натижасида Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларида хўжалик субектлари ўртасида тўловлар ўтказиш вақти кескин равишда қисқарди . Маълумотларга кўра , хўжалик субъектлари ўртасидаги тўлов топшириқномалари билан амалга ошириладиган ҳисоб - китоблар 1991 йил республика ичида 90 кунда , вилоят ичида 30 кунда амалга оширилган бўлса , 1997 йилга келиб ушбу ҳисоб - китоблар республика ичида 15 минутда , вилоят ичида 3 минутда амалга ошириладиган бўлди . Тижорат банкларида энг замонавий техналогияларга асосланган электрон тизимни жорий қилиниши уларни халқаро электрон тўлов тизимига уланишга имкон берди . 35

Халқаро электрон тўлов тизимида етакчи ўринни , шубҳасиз , SWIFT ( Жаҳон банклараро молиявий телекомуникациялар ҳамжамияти ) тизими эгаллайди . Ушбу тизим 1973 йилда АҚШ ва Ғарбий Европа тижорат банкларининг ташаббуси билан тузилган эди . Ҳозирги кунда SWIFT тизимининг уч маркази мавжуд бўлиб , улар Брюссель , Амстердам ва АҚШнинг Кильперер шаҳарларида жойлашган . S.W.I.F.T. тизими халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш вақтини сезиларли даражада қисқартирди . Ҳозирги вақтда , S.W.I.F.T. тизими орқали ҳар қандай дунёнинг исталган мамлакатига 5 дақиқада етказалаши мумкин . Ҳолбуки , S.W.I.F.T. тизими юзага келтирилганга қадар АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларининг хўжалик субъектлари ўртасида тўлов топшириқномалари билан амалга ошириладиган ҳисоб - китоблар бир ҳафтадан 10 кунгача чўзилар эди . Тижорат банкларининг халқаро муносабатлардаги ҳисоб - китоб операцияларининг ўрни ва аҳамиятини ошишига сабаб бўлган учинчи омил халқаро ҳсиоб - китоблар бўйича халқаро қоидаларни қабул қилиши бўлди . 1930-1932 йиллар мобайнида Халқаро Савдо Палатаси томонидан ҳужжатлаштирилган аккредетивлар ва инкассо бўйича халқаро қоидалар қабул қилинди . Халқаро қоидалар халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш жараёнини осонлаштиради ва соддалаштиради . Чунки улар мамлакатнинг миллий қонунчилигидаги ўзаро фарқлар ва қарама - қаршиликларни бартараф этиш имконини беради . Масалан , ҳужжатлаштирилган аккредетивлар бўйича қабул қилинган халқаро қоида аккредетивларнинг тўрт асосий шаклини мавжудлиги ва уларнинг ҳар бири билан тўловларни амалга ошириш тартиби аниқ белгилаб қўйилган . Ҳусусан , чақириб олинадиган аккредетивлар аккредетив банки томонидан мустақил равишда бекор қилиниши ёки унинг тўлов шартлари ўзгартирилиши мумкин . Ёки тасдиқланган ҳужжатлаштирилган аккредетивни олайлик . Ушбу аккредетив учинчи мамлакат банки томонидан сиёсий рискни 36

бартараф этиш мақсадида тасдиқланди ва сиёсий риск юз берган тақдирда аккредетив суммаси тасдиқланган банк томонидан тўлаб берилади . Инкассо тўғрисида халқаро қоидада инкассони икки асосий шаклининг , яъни соф инкассо ва ҳужжатли инкассонинг мавжуд эканлиги эътироф этилгани ҳолда , ҳар бир шакл бўйича халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш тартиби аниқ белгилаб қўйилган . Масалан , соф инкассода фақат тўлов ҳужжатларини инкассога қабул қилинади ва вексель акцептлангандан сўнг товарлар билан боғлиқ ҳужжатлар импортёрга ўзатилади . Ҳужжатли инкассода эса , фақат тижорат ҳужжатлари инкассога қабул қилинади ёки тижорат ҳужжатлари тўлов ҳужжатлари билан биргаликда инкассога қабул қилинади . Агар тижорат ҳужжатларининг ўзи инкассога қабул қилинса , у ҳолда товарлар билан боғлиқ ҳужжатлар импортёрга тўлов ҳақиқатда амалга оширилгандан сўнг ўзатилади . Юқорида қайд этилган халқаро қоидалардан ташқари , вексель муомаласи ва чеклар бўйича халқаро Женева конвенцияси мавжуд . Ушбу конвенцияларда векселлар ва чеклардан халқаро ҳисоб - китобларда фойдаланишнинг ҳуқуқий асослари белгилаб берилган . Масалан , банкларнинг ордерли чеклари аниқ таъминланганлик объектига эга эмас . Яъни , ордерли чекни банк мижозининг ёзма кўрсатмасига асосан ёзади ва бунда мижознинг жорий ҳисоб варағида валюта маблағларининг мавжудлиги ёки йўқлиги инобатга олинмайди . Шунингдек , банкларнинг ордерли чекларини индоссамент ёрдамида учинчи шахсга ўзатиш мумкин . Ўзбекистон Республикаси хўжалик амалиётида қўлланилаётган ҳисобкитоб чекларини учинчи шахсга узатиш мумкин эмас . Бундан ташқари , чек суммаси албатта алоҳида ҳисоб рақамида депонент қилинади . Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатлари бир қатор ўзига хос ҳусусиятларга эга бўлиб , улар қуйидагилардан иборат : • Импортёрлар ва экспортерлар , уларнинг банклари ташқи савдо шартномасига бевосита боғлиқ бўлмаган ўзаро муносабатга киришадилар . Мазкур ўзига хос муносабат товарлар билан боғлиқ 37

ҳужжатларни расмийлаштириш , текшириш , ўзатиш ва тўловларни амалга ошириш натижасида юзага келади . • Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операциялари миллий қонунчилик билан , шунингдек , халқаро қоидалар билан тартибга солинади . АҚШда ягона савдо кодекси мавжуд бўлиб , унда банкларнинг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини амалга ошириш учун зарур бўлган ҳуқуқий асослар ўз аксини топган . • Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатлари унификация объекти бўлиб , у хўжалик алоқаларининг байналминаллашуви ва банк операцияларининг универсаллашувига асосланган . • Банкларнинг халқаро ҳисоб - китоб операцияларида икки тўлов шарти қўлланилади : а ) Тўловлар ҳужжатларга қарши . б ) Тўловлар акцептга қарши . Биринчи тўлов шартида импортёр тўловни амалга оширгандан кейингина унга товарлар билан боғлиқ ҳужжатлар берилади . Тўловнинг иккинчи шартида импортёр томонидан вексель акцептлангандан кейингина унга ҳужжатлар берилади . • Кўпчилик ривожланаётган давлатларда миллий валютанинг баҳоловчи валюта вазифасини бажара олмаслиги ва ушбу мамлакатлардаги банкларнинг ривожланган хорижий давлатларнинг банклари билан бир томонлама вакиллик муносабатларига эга эканлиги тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини ривожланишига тўсқинлик қилмоқда . • Халқаро ҳисоб - китоб операцияларининг 90 фоизига яқин қисми фақат бешта валютада амалга оширилмоқда . Буларга АҚШ доллари , евро , Япония иени , Буюк Британия фунт стерлинги ва Швейцария франки киради . Мазкур валютанинг барчасини эркин сузиб юрувчи курс режимига эга эканлиги халқаро ҳисоб - китоб муносабатларида валюта риски муаммоси ва тўлов риски муаммосини юзага келтирмоқда . Хулоса қилиб айтганда , халқаро тижорат банклари ХИМ тизимида муҳим ва ҳал қилувчи ролни ўйнамоқда . Уларнинг халқаро ҳисобкитобларни 38

амалга ошириш борасидаги бой тажрибасини илмий асосда ўрганиш республикамизнинг тижорат банклари учун катта амалий аҳамиятга эгадир . Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини тўғри таснифлаш асосида уларнинг самарадорлигини баҳолаш муҳим аҳамият касб этади . Бунинг боиси шундаки , тижорат банки учун тўлов риски ҳар бир халқаро ҳисоб - китоб шаклида бир - биридан фарқ қилади . Халқаро банк амалиётида тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операциялари , иқтисодий моҳиятига кўра , икки йирик гуруҳга ажратилади : 1. Соф тўловлар . 2. Ҳужжатлаштирилган тўловлар . Бунда туркумлаш учун мезон бўлиб , тўлов шартлари ҳисобланади . Масалан , соф тўловлар учун уч тўлов шарти хос : а ) товарлар суммасининг маълум қисмини олдиндан тўлаш ; б ) товарлар суммасини товарни қабул қилиб олгандан сўнг тўлаш ; в ) очиқ ҳисоб варақлари бўйича ҳисоблашиш . Ушбу учала шартдан камида биттаси бажариладиган тўлов шакли соф тўлов ҳисобланади . Шу боисдан ҳам , соф тўловларга тўлов топшириқномалари ва чеклар воситасидаги халқаро ҳисоб - китоблар киритилади . Тўлов топшириқномалари билан амалга ошириладиган ҳисобкитобларда импорт суммаси товар қабул қилиб олингандан сўнг амалга оширилади . Бунда импортёр биринчи навбатда товарлар билан боғлиқ ҳужжатларни олади . Ундан кейин эса , товарлар билан боғлиқ ҳужжатлар орқали товарларни портдан ёки омборхонадан олади . Импортёр товарни сифатини ҳақиқатда текширгандан кейин тўлов топшириқномаси ёзади . Демак , тижорат банки учун мазкур ҳисоб - китоб шаклида тўлов риски мавжуд эмас . Бундан ташқари , ушбу тўлов шакли импортёр учун қулай бўлиб , экспортёрга тўлов рискини юзага келтиради . Бундай шароитда тўлов риски муаммосининг чуқурлашиши дебитор қарздорлик суммасининг ошишига ва мамлакат экспорт тушумини камайишига олиб келиши мумкин . Бу ҳолат эса , ўз навбатида , миллий 39

валютанинг алмашув курсига ва экспортёрларнинг тўловга қобиллигига салбий таъсир қилади . Халқаро савдони молиялаштириш билан боғлиқ бўлган халқаро ҳисобкитоб муносабатларида тижорат банкларининг ордерли чекларидан кенг кўламда фойдаланилади . Республикамиз банк амалиётида эса , ҳозирги вақтда банкларнинг ордерли чеклари муомаласи мавжуд эмас . Тижорат банкларининг ордерли чеклари билан амалга ошириладиган халқаро ҳисоб - китоб операцияларида банк чекни мижознинг ёзма кўрсатмасига асосан ёзади . Аммо банк томонидан чек суммаси алоҳида баланс ҳисобварағида депонентланмайди . Демак , бунда банк учун тўлов риски мавжуд эмас . Лекин , халқаро амалиёт тажрибалари шуни кўрсатмоқдаки , ордерли чекларнинг асосий қисми , импортёрларнинг жорий валюта маблағлари етмай қолган шароитда , тижорат банкларининг кредитлари ҳисобидан тўланмоқда . Демак , ордерли чеклар тижорат банклари учун тўлов рискини юзага келтирмасада , улар учун юқори даромад олиш манбаи бўлиб қолмоқда . Ривожланган давлатларнинг хўжалик амалиётида очиқ ҳисоб варақлари бўйича ҳисоблашишдан кенг кўламда фойдаланилади . Бунда , одатда , экспортёрнинг банкида мазкур ташқи савдо шартномасини молиялаштириш учун алоҳида баланс ҳисоб варағи очилади . Импортёр ҳар бир партия товарнинг суммасини товар жўнатилгунга қадар экспортёрнинг ҳисоб варағига ўтказиши лозим . Экспортёр товарни жўнатгандан сўнг , унинг банки тўлов суммасини экспортёрнинг жорий валюта ҳисоб варағига ўтказади . Очиқ ҳисоб варақлари бўйича ҳисоблашишда тижорат банки учун тўлов риски мавжуд эмас , балки экспортёр учун тўлов риски мавжуд . Ўзбекистон Республикаси банк амалиётида очиқ ҳисоб варақлари бўйича ҳисоблашиш мавжуд эмас . “ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ чет эл ва республиканинг етакчи кредит ва молиявий ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорликда , мижозларга халқаро хисоб - китоблар сохасида кенг кўламдаги хизматларни амалга оширади . 40

“ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ 350 дан зиёд банклар билан вакиллик муносабатларини ўрнатган . 1- жадвал НОСТРО вакил лик ҳисоб рақамлари 9 БАНК валюта Хисоб рақам Халқаро банк коди (SWIFT) STANDARD CHARTERED BANK NEW YORK, USA USD 3582023569001 SCBLUS33 CITIBANK N.A. NEW YORK, USA USD 3611-4296 CITIUS33 JP MORGAN CHASE BANK NEW YORK, USA USD 400-000261 CHASUS33 LANDESBANK AG BERLIN, GERMANY USD EUR 3270000197 (USD) 6630008233 (EUR) BELADEBE COMMERZBANK AG FRANKFURT, GERMANY USD EUR GBP JPY 400/8864282/00 (USD) 400/8864282/01 (EUR) 400/8864282/00 (GBP) 400/8864282/00 (JPY) COBADEFF JP MORGAN AG FRANKFURT, GERMANY EUR DE 9750 1108 0062 3160 8305 (EUR) CHASDEFX BANQUE DE COMMERCE ET DE PLACEMENTS S.A. GENEVA, SWITZERLAND USD EUR CH2608629106012260001 (USD) CH5308629106012260000 (EUR) BPCPCHGG CREDIT SUISSE ZURICH, SWITZERLAND USD EUR 0835-0000 497-84-705 (USD) 0835-0428 843-14-005 (EUR) CRESCHZZ80A UBS AG ZURICH, SWITZERLAND USD EUR 023 000 000 692 837 10000D (USD) 023 000 000 692 837 00000X (EUR) UBSWCHZH80A RAIFFEISEN ZETRALBANK OESTERREICH AG VIENNA, AUSTRIA EUR 000-55.035.281 RZBAATWW BNP PARIBAS PARIS, FRANCE USD EUR 081910 12 (USD) 081003 27 (EUR) BNPAFRPP RUSSLAVBANK MOSCOW, RUSSIA USD 30112 840 0 000 000 0003 RSLBRUMM ASIA-INVEST BANK MOSCOW, RUSSIA USD RUB 30111 840 4 000 000 00005 (USD) 30111 810 2 080 000 00004 (RUB) ASIJRUMM VNESHTORGBANK MOSCOW, RUSSIA USD RUB 30111 840 5 555 500 00089 (USD) 30111 810 2 555 500 00089 (RUB) VTBRRUMM PROMSVYAZBANK MOSCOW, RUSSIA USD RUB 30111 840 57 0000 155 101 (USD) 30111 810 27 0000 155 101 (RUB) PRMSRUMM RAIFFEIZENBANK MOSCOW, RUSSIA USD EUR 30111 840 00 0000 000 131 (USD) 30111 978 90 0000 000 116 (EUR) RZBMRUMM ABN AMRO Bank N.V. NETHERLANDS USD EUR 57.56.28.448 (USD) 57.56.27.093 (EUR) ABNANL2A 2012 йил 1 январ холатига “ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ тизимида қуйидаги экспорт - импорт шартномалари рўйхатга олинган . 2- жадвал 9 “ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ ҳисобот маълумотлари 41

“ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБда рўйхатга олинган шартномалар 10 Йиллар Экмпорт шартномалари сони Импорт шартномалри сони Жами 2009 1269 1957 3226 2010 1596 2144 3740 2011 1142 2072 3214 Юқоридаги жадвалдан кузатиш мумкинки “ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ тизимида 1142 таси 2011 йилда рўйхатга олинган . Мазкур шартномаларга асосан республикага жами 10,2 млрд . АҚШ долл ., шундан 2011 йилда 3,8 млрд . АҚШ долл . хажмида валюта маблағлари келиб тушди ; импорт шартномаларидан 2072 таси 2011 йилда рўйхатга олинган . Экспорт қилувчи корхоналарга сифатли хизматлар кўрсатиш - банкнинг устувор йўналишларидан бири бўлди . Валюта тушумидан 50% хажмидаги мажбурий сотув ва банкнинг жалб қилинган маблағлари - ички валюта бозорини тўлдиришни асосий манбаси эканлигини хисобга олиб , банк томонидан экспорт тушумларини янада кўпайтириш ва мажбурий сотув прогнозларини бажарилишига катта эътибор берилди . Валюта тушумининг мажбурий сотуви прогнозининг бажарилиши 133,2% ни ташкил қилди . Хулоса қилиб айтганда Ўзбекистон тижорат банклари халқаро ҳисобкитобларни қўллаш имкониятлари йилдан йилга ривожланиб бормоқда . Халқаро ҳисоб - китобларнинг халқаро амалиётда кенг қўлланиладиган шаклларини бизда жорий қилиш ишлари ва мижозларга қулай шаклларидан фойдаланишни келгусида таъхминлаш муҳим вазифалардан бўлиб келмоқда . III- боб . Ўзбекистон иқтисодиётида халқаро ҳисоб - китобларни қўллаш имкониятларини ривожлантириш масалалари 10 “ Ўзсаноатқурилишбанк ” ОАТБ ҳисобот маълумотлари 42

Олдинги бобда кўриб ўтганимиздек , тижорат банкларининг соф тўловларига тўлов топшириқномалари ва чеклар воситасидаги халқаро ҳисоб - китоб шакллари орқали амалга ошириладиган тўловлар киради . Ўзбекистон тижорат банклари фаолиятида соф тўловларнинг асосан тўлов топшириқномаси шаклидан фойдаланилмоқда . Шуниси характерлики , банк томонидан қўлланилаётган тўлов топшириқномалари шаклида товарларнинг суммасини маълум қисмини олдиндан тўлаш тартибидан кенг кўламда фойдаланилмоқда . Мамлакатимиз корхоналари импорт тўловини амалга оширишда товарлар суммасининг сезиларли қисмини олдиндан экспортёрларга тўлаб бермоқда . Бу ҳолатнинг импортёрлар учун мавжуд бўлган қуйидаги икки салбий жиҳатини кўрсатишимиз мумкин : 1. Импортёрлар учун сифатсиз товарлар етказиб бериш риски сақланиб қолади . Чунки товарлар суммасининг сезиларли қисми тўлаб берилганда , кўпчилик ҳолларда , экспортёрларда сифатли товар бериш борасида маъсулиятсизлик кучаяди . Халқаро банк амалиётида бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин . 2. Товарлар суммасининг сезиларли қисмини олдиндан тўлаб бериш импортёрнинг молиявий ҳолатига , аввало , пул оқимига салбий таъсир қилади . Ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида , хусусан , Ғарбий Европа давлатларининг амалиётида тўлов топшириқномалари воситасидаги халқаро ҳисоб - китоблар бошқа тартибда амалга оширилади : Мазкур тартибдан кўринадики , бу ерда сифатсиз товарлар етказиб бериш риски мавжуд эмас . Чунки товарлар суммасининг маълум қисми экспортёрга олдиндан тўлаб берилмайди . Бундан ташқари , ривожланган хорижий давлатларда тижорат банклари бошқа мамлакатларнинг банклари билан икки томонлама халқаро вакиллик муносабатларига эга . Шунинг учун импорт тўлови импортёрнинг жорий ҳисоб варағини дебетлаш ва экспортёр банкининг импортёр банкининг балансида очилган « Востро » вакиллик ҳисоб варағини кредитлаш йўли билан амалга оширилади . Натижада импорт тўловини амалга ошириш натижасида импортёр банкининг « Ностро » 43

вакиллик ҳисоб варағининг қолдиғини тебранишига йўл қўйилмайди . Республикамиз тижорат бакнларида ривожланган хорижий давлатларнинг « Востро » вакиллик ҳисоб варағи бўлмаганлиги сабабли , улар импорт тўловини импортёрнинг жорий ҳисоб варағини дебетлаш ва ўзларининг « Ностро » вакиллик ҳисоб варағини кредитлаш йўли билан амалга оширилади . Натижада импорт тўловини амалга оширилганда ҳар сафар банкнинг « Ностро » вакиллик ҳисоб варағининг қолдиғини тебранишига йўл қўйилади . Бу эса тижорат банки фаолияти учун салбий ҳолат ҳисобланади . Банклараро икки томонлама вакиллик муносабатларини ўрнатишда қуйидаги жиҳатларга асосий эътибор қаратилади : а ) очилаётган ҳисоб рақамининг тури ва қайси валютадалиги , фоизлар ҳисобланиш тартиби , ҳисоб ракамлардаги қолдиқларни бошқа мамлакатларга ўтказиш тартиби , ҳисоб рақамидаги қолдиқларни бошқа валютага айирбошлаш ҳуқуқи , ҳисоб рақами орқали амалга ошириладиган тўлов ва тушумлар рўйхати , « овердрафт » ёки бошқа турдаги кредитларни олиш ёки бериш имкониятлари , ушбу кредитлар бўйича лимитлар ва уларни қоплаш тартиблари , ҳисоб рақамлардаги сальдолар ва х . к .; б ) ҳисоб – китоблар тури ва тартиби ( очиш тартиби , авизо қўйиш , аккредитивларни тасдиқлаш ва бажариш , инкассо , маблағларни ўтказиш ва бошқа амалларни бажариш тартиблари ); в ) мазкур вакиллик ҳисоб - рақами амалларни бажариш ҳуқуқи берилган банк муассасалари ва филиалларнинг рўйхати , уларнинг тўлиқ юридик манзили , ТЕЛЕКС ҳамда SWIFT ( мавжуд бўлса ) кодлари ва бошқа керакли ҳужжатлар ; г ) комиссион мукофотларни ундириш тартиби , почта телеграф ва бошқа ҳаражатларни қопланиши , телеграф калитларни қўллаш тартиби ; д ) ўзаро қизиқиш уйғотган бошқа масалалар . Республикамиз тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш амалиётида банкларнинг ордерли чеклари мавжуд эмас . Ҳолбуки , ривожланган хорижий давлатларнинг банк амалиётида банкларнинг ордерли чекларидан кенг кўламда фойдаланилмоқда . Ордерли чекларнинг муҳим афзалликларидан бири шундаки , уларни индоссамент воситасида учинчи шахсга ўзатиш мумкин . Бунинг натижасида ордерли чекларни дебитор - 44

кредитор қарздорликни қисқартиришдаги роли ортади ва импорт операцияларини молиялаштиришдаги аҳамияти ошади . Тижорат банкларининг ордерли чекларида чек суммаси алоҳида баланс ҳисоб варағида депонентланмайди . Бу эса , ўз навбатида , ордерли чекларнинг импортёрлар учун жавобгарлигини оширади . Халқаро банк амалиёти шуни кўрсатадики , ордерли чекларнинг сезиларли қисми тижорат банкларининг кредитлари ҳисобидан тўланади . Шуниси аҳамиятга моликки , ордерли чекларни бир вақтнинг ўзида банкларнинг муддатли кредитлари ҳисобидан ҳам , овердрафт кредитлари ҳисобидан ҳам тўлаш мумкин . Бунинг боиси шундаки , биринчидан , банкларнинг ордерли чеклари воситасида экспортёрлар билан ҳисоблашадиган импортёрлар , одатда , тўловга қобил бўлган корхоналардир . Шунинг учун уларнинг кредит тўловига лаёқатлилик даражаси ҳам сезиларли даражада юқоридир . Иккинчидан , банкларнинг ордерли чекларидан фойдаланувчи корхоналарнинг кўпчилигида ишлаб чиқариш ва маҳсулотларни сотиш цикли қисқа бўлиб , бу уларни овердрафт орқали кредитлаш имконини беради . Тижорат банкларининг соф тўловлари ва ҳужжатлаштирилган тўловларини амалга ошириш амалиётини такомиллаштириш юқори ликвидлилик даражасига эга бўлган жорий валюта бозорининг мавжудлигини тақозо қилади . Бизга маълумки , ҳужжатлаштирилган тўловларга ҳужжатлаштирилган аккредитивлар ва инкассо воситасидаги халқаро ҳисоб - китоблар киради . Инкассо воситасидаги ҳисоб - китоблар ҳам ўз навбатида соф инкассо ва ҳужжатли инкассо воситасидаги ҳисоб - китоблардан ташқил топади . Ўзбекистон тижорат банклари ўз фаолиятида мижозларнинг импорт тўловларини амалга оширишда асосан ҳужжатлаштирилган аккредитивлар ва ҳужжатли инкассодан фойдаланилмоқда . Банк орқали амалга оширилаётган жами импорт тўловларининг 90 фоизга яқин қисми ана шу икки шакл орқали амалга оширилмоқда . 45

Халқаро банк амалиётида аккредитивларнинг икки асосий шаклидан кенг кўламда фойдаланилади . Уларнинг биринчиси чақириб олинмайдиган аккредитивлар бўлса , иккинчиси эса , тасдиқланмайдиган аккредитивлардир . Ўзбекистонда ҳужжатлаштирилган аккредитивларнинг таъминланганлик шаклидан кенг кўламда фойдаланилмоқда . Мазкур аккредитивнинг қуйидаги камчиликлари мавжуд : а ) Банкнинг мижози бўлган импортёрларнинг валюта маблағларининг маълум қисми уларнинг хўжалик оборотидан чиқиб кетади . Бу эса , уларнинг ликвидлигига салбий таъсир қилади . б ) Импортёрларнинг депонент қилинган маблағларига фоиз тўланмайди . в ) Республикамизнинг тижорат банклари аккредитив орқали юқори даромад олиш имконига эга бўлмайди . Ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида чақириб олинмайдиган , тасдиқланмайдиган аккредитивлардан кенг кўламда фойдаланилади . Мазкур аккредитив банкка юқори даромад олиш имконини беради , чунки унда импорт қилинган товарлар бўйича тўлов риски тўлиқ тижорат банкининг зиммасида бўлади . Бунда тижорат банки ҳужжатлаштирилган аккредитив суммасини алоҳида ҳисоб варағида депонентламайди , балки аккредитив телеграммаси жўнатган вақтдан бошлаб тўлов юзасидан кафил ҳисобланади . Шунинг учун ҳам , банклар мижозларнинг мажбуриятлари юзасидан аккредитив очганликлари учун юқори комиссия ставкаларини белгилайдилар . Масалан , Дойчебанкнинг аккредитив учун комиссия ставкаси аккредитив суммасига нисбатан 3-4 фоизни ташқил этади . Англиянинг Барклайз банкида эса , бу кўрсаткич 1,6-1,8 фоизни ташқил этади . Республикамизнинг тижорат банклари эса , ҳужжатлаштирилган аккредитив очганлик учун юқори комиссия ставкасини белгилай олмайдилар . Чунки улар аккредитивда тўлов рискини ўз зиммасига олмайдилар . Халқаро банк амалиётида таъминланмаган аккредитивларни юқори салмоқни эгаллаши ва унинг ўсиш тенденциясига эга эканлиги ижобий ҳолат 46

ҳисобланади . Чунки бундай аккредитивларда тўлов риски банкнинг зиммасида бўлади ва банк юқори комиссион даромад олиш имкониятига эга бўлади . Ўзбекистон тижорат банкларида аккредитив билан бирга инкассонинг асосан ҳужжатли инкассо тури қўлланилмоқда . Соф инкассо эса амалиётимизда мавжуд эмас . Соф инкассо воситасидаги халқаро ҳисоб - китоблар импортёрларнинг молиявий барқарорлигига ижобий таъсир қилади ва мижозни импорт тўловини амалга ошириш учун банк кредитидан фойдаланиш заруриятидан халос қилади . Чунки , соф инкассода , кўпчилик ҳолларда , тижорат векселининг ўзи инкассога қабул қилинади . Импортёр векселни акцептлаш йўли билан товарга эгалик қилиш ҳуқуқини қўлга киритади . Векселда белгиланган муддат тугагандан кейингина импортёр тўлов суммаси ва белгиланган фоизни тўлаб беради . Шуниси аҳамиятга моликки , векселларда белгиланган фоизлар , одатда , банк кредитларининг ўртача фоиз ставкаларига нисбатан сезиларли даражада пастдир . Соф инкассонинг экспортёр учун афзаллиги шундаки , биринчидан , у товарларни сотилиш жараёнини тезлаштиради ; иккинчидан , векселларни тижорат банкларида ҳисобга олиш йўли билан қисқа вақт ичида пул маблағларига эга бўлиш имконини беради . Халқаро банк амалиётида тижорат векселлари тижорат банклари томонидан регресс ҳуқуқи билан ва регресс ҳуқуқисиз сотиб олиниши мумкин . Тижорат векселлари банклар томонидан регресс ҳуқуқи билан сотиб олинганда , импортёр тўловга ноқобил бўлиб қолган шароитда банк тўланган суммани экспортёрдан ундириш қуқуқига эга бўлади . Тижорат векселлари регресс қуқуқисиз сотиб олинганда тўлов риски тўлиқ банкнинг зиммасида қолади . Шу жиҳатдан олганда , экспортёр учун векселни регресс хуқуқисиз тижорат банкларига сотиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади . Умуман олганда , халқаро банк амалиётида тижорат банкларининг тижорат векселлари билан амалга оширадиган операциялари муҳим аҳамият касб этади . 47

Тижорат векселлари муомаласининг ривожланиши пировард натижада халқаро форфейтинг операцияларини юзага келтирди . Бу операциялар ўтган асрнинг 50- йилларнинг охири ва 60- йилларнинг бошларида халқаро савдо конъюнктураси ва таркибидаги жиддий ўзгаришлар натижасида пайдо бўлди . Форфейтинг операциясининг мазмуни шундаки , бунда экспортёр тижорат векселларини регресс ҳуқуқисиз банкка сотади . Яъни векселнинг эмитенти тўловга ноқобил бўлиб қолган тақдирда ҳам банк экспортёрга даъво қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди . Форфейтинг операциялари экспортёрга валюта маблағларини мобилизация қилиш имконини беради , банклар учун эса сезиларли даромад олиш манбаидир . Харидорларнинг кредитга олган товарларининг асосий қисми кўпчилик ҳолларда вексел билан расмийлаштирилади , шу сабабли форфейтинг операцияларида оддий ва ўтказма тижорат векселларидан кенг фойдаланилади . Агар импортёр биринчи тоифали қарздор деган юқори репутацияга эга бўлмаса , унда форфейтинг операцияси бошқа банк кафолати билан таъминланиши лозим . Акс ҳолда , форфейтор йирик миқдорда зарар кўриб қолиши мумкин . Масалан , Россия Федерациясида 1994 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб форфейтингнинг таъминланганлик шаклидан фойдаланилмоқда . Бунинг маъноси шуки , россиялик импортёрлар томонидан акцептланган векселлар бўйича тўлов кафолатини россиянинг йирик банклари беради . Бу векселлар шундан кейингина хорижий банклар томонидан регресс ҳуқуқисиз қабул қилинади . Шуни таъкидлаш жоизки , Ўзбекистон Республикаси банк амалиётида форфейтинг операциялари мавжуд эмас . Бизнинг фикримизча , республикамизга товарларни импорт қилишда ишончли тижорат банкларимизнинг кафолатларига асосланган форфейтинг операцияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир . ҳолбуки , ҳозирги вақтда таъминланган аккредитивлардан кенг кўламда фойдаланиш натижасида республикамиз корхоналарга тегишли валюта маблағларини маълум қисмини хўжалик оборотидан чиқиб кетиши юз бермоқда . 48

Форфейтинг операциялари натижасида экспортёр пул маблағларини тезда олиш имкониятига эга бўлади ва у фақатгина товарларни етказиб бериш юзасидан мажбуриятларни ўз зиммасига олади . қолган барча рисклар автоматик равишда банкка ўтади . Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки , ҳисоб ставкаларининг қатъий белгиланганлиги экспортёр учун форфейтингни янада қулайроқ ҳисоб - китоб шаклига айлантиради . Импортёр одатда форфейтинг операцияси орқали ўрта муддатли кредит олади ва уни бутун муддати давомида тенг қисмларда қоплаб боришга ҳаракат қилади . Бунинг натижасида кредитор учун ҳам кредит риски камаяди . Умуман олганда , банк амалиётида кредитни бир неча тенг тўловлар шаклида қоплаш уни қайтаришнинг нисбатан қулай шакли ҳисобланади . Форфейтинг операцияларинг қиймати бир қатор омилларга боғлиқ бўлиб , улардан асосийси банк томонидан жалб қилинадиган пул маблағларининг қийматидир . Бу қиймат базавий қиймат ҳисобланиб , унга турли рискларни қоплаш мақсадида қўшимча фоизлар қўшилади . Фоиз ставкаси тўлиқ шакллангандан сўнг , ундан форфейтинг операцияларини амалга ошириш учун ишлатиладиган дисконт миқдорини ҳисоблашда фойдаланилади . Хулоса қилиб айтганда , республикамиз тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини амалга оширишда ҳужжатлаштирилган тўловлар муҳим амалий аҳамият касб этади . Айни вақтда бу амалиётнинг такомиллашганлик даражаси нисбатан анча паст . Тадқиқот натижаларидан шу нарса маълум бўлдики , Ўзбекистон банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатларини такомиллаштиришда қуйидаги асосий муаммолар мавжуд : 1. Республикамизнинг йирик тижорат банкларида халқаро ҳисоб - китоб шаклларидан фойдаланиш амалиётини халқаро банк амалиётида кенг кўламда қабул қилинган таснифлаш мезонлари асосида ташқил этилмаганлиги . 2. Ўзбекистон тижорат банкларининг халқаро банклар билан бир томонлама вакиллик муносабатларига эга эканлиги . 49

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон тижорат банклари халқаро банклар билан бир томонлама вакиллик муносабатларига эга , яъни бизнинг банклар мазкур банкларда ўзларининг « Ностро » вакиллик ҳисоб варақларига эга . Халқаро банкларнинг « Востро » вакиллик ҳисоб варақлари Ўзбекистон банкларида мавжуд эмас . Бунинг натижасида импорт бўйича тўловларни амалга ошириш , хизматлар қақини тўлаш , хорижий банкларга ва корхоналарга фоизлар ва дивидендлар тўлаш бевосита « Ностро » вакиллик ҳисоб варақни дебетлаш асосида амалга оширилмоқда . Бу эса , ўз навбатида , « Ностро » нинг ишчи қолдиқини кескин тебранишига олиб келади . 3. Ўзбекистон тижорат банкларининг валюта заҳираларини диверсификация даражасининг паст эканлиги . Республикамиз банкларининг сезиларли қисмида хорижий валюта зақираларининг мутлоқ асосий қисми АҚШ долларида шаклланган . Бу эса банкларда бир томонлама қисқа ёки узун валюта позицияларининг юзага келишига сабаб бўлмоқда . Бунинг натижасида , АҚШ доллари курсининг тебранишига боғлиқ ҳолатда , банкларнинг балансида зарарлар юзага келиши мумкин . Бунинг натижасида банкларнинг халқаро ҳисоб - китоб операцияларида валюта риски ва ҳисоб риски кучаяди . 4. Тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатларини тартибга солувчи меъёрий ва услубий базанинг мавжуд эмаслиги . Республикамиз банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатларини тартибга солувчи меъёрий ва услубий базанинг мавжуд эмаслиги уларнинг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини ривожлантириш йўлидаги жиддий муаммолардан бири ҳисобланади . Шу сабабли , республикамиз тижорат банклари , Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тавсиясига кўра , халқаро ҳисоб - китоб операцияларини амалга оширишда Халқаро савдо палатаси томонидан ишлаб чиқилган умумлаштирилган қоидалардан фойдаланмоқдалар . Республикамиз Марказий банкининг ҳужжатлаштирилган операцияларни амалга ошириш бўйича махсус йўриқномасининг мавжуд эмаслиги банкларни ноқулай вазиятга тушиб қолишига сабаб бўлмоқда . Ушбу ноқулай вазиятнинг моҳияти шундаки , биринчидан , мамлакатимиз банклари 50

халқаро ҳисоб - китоб операцияларини амалга оширишда халқаро умумлаштирилган қоидалардан меъёрий асос сифатида фойдаланмоқда ; иккинчи томондан , улар мазкур операцияларни бажаришда ички қонунчилик доирасида ўзларига юкланган функцияларни бажаришга мажбурдирлар . Айрим қолларда ички қонунчиликнинг бир қатор талаблари халқаро қоидаларга зид келиб қолмоқда . Халқаро банк амалиётининг тажрибалари шуни кўрсатмоқдаки , тижорат банклари халқаро ҳисоб - китоб операцияларини амалга оширишда халқаро қоидаларга бўйсунади ва товар айланмаси учун жавоб бермайди . Улар ҳужжатлаштирилган операцияларни амалга оширишда фақат ҳужжатлар айланмаси учун жавоб беради , яъни товарлар билан боғлиқ ҳужжатларни халқаро қоидалар ва ташқи савдо шартномасида белгиланган талабларга жавоб бериши юзасидан жавобгар ҳисобланади . Республикамизда эса , тижорат банкларига ҳужжатлар айланмаси учун жавобгарликдан ташқари , импорт операциялари бўйича товарларни етказиб берилишини назорат қилиш , экспорт операциялари бўйича эса , экспорт тушумини устидан назорат қилиш функцияси юкланган . Бундан ташқари , мунозарали масалалар маҳаллий суд органларида кўриб чиқилаётганда , кўпчилик ҳолларда , тижорат банкларининг халқаро қоидалар талабларидан келиб чиққан ҳолда амалга оширган операциялари суд органлари томонидан тўғри баҳоланмайди . Бунинг боиси шундаки , маҳаллий судлар халқаро қоидаларнинг талабларини очиқдан - очиқ инкор қиладилар ва уларнинг Ўзбекистон ҳудудида ҳуқуқий кучга эга эканлигига шубҳа билан қарайдилар . Бундан ташқари , тижорат банклари умумий услубий ва инструктив асосларни мавжуд бўлмаганлиги сабабли , халқаро ҳисоб - китоблар билан боғлиқ ички банк операцияларини бажаришда банкнинг ички тартибига риоя қиладилар . Ички банк жараёнларига ҳужжатлар айланмаси , ҳужжатларни инкассога қабул қилиш , уларни қайд этиш , бошқа банклар билан ёзишмалар ўтказиш киради . Халқаро ҳисоб - китоб операциялари бўйича ишлаб чиқилган ички банк тартибининг сифати банк ходимларининг билим савияси ва тажрибасининг даражаси билан белгиланади . Бу эса , ички банк тартибини банкларда турлича бўлишига олиб келади . 51

5. Республикамиз тижорат банкларида ҳужжатли инкассо воситасидаги халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муаммо . Ушбу муаммонинг моҳияти шундаки , банкка инкассо топшириқномаси қўйиш учун экспортёр товарларни импортёрга жўнатиши ва товарларлар билан боғлиқ тегишли ҳужжатларни расмийлаштириши лозим . Фақат шундан кейингина расмийлаштирилган ҳужжатлар мажмуи ариза билан биргаликда банкка топширилади . Банк эса , ўз навбатида , уларни инкассо топшириқномаси қўйиш учун импортёрнинг банкига жўнатади . Бунда экспортёр учун тўлов суммасини олиш юзасидан қеч қандай кафолат мавжуд эмас . Ҳужжатлаштирилган инкассода инкассо қилувчи банк импортёрга товарлар билан боғлиқ ҳужжатларни фақат тўлов амалга оширилгандан сўнг ёки вексель акцептлангандан сўнг бериши лозим . Аммо айрим экспортёрлар товарлар билан биргаликда ҳужжатларнинг иккинчиси нусхасини импортёрга узатмоқдалар . Бу эса , импортёрларга товарларни олиш ҳуқуқини беради . Натижада импортёрлар товарларни қабул қилиб олади ва тўловни амалга оширишга шошилишмайди . Амалга оширилган тадқиқот натижаларига асосланган ҳолда , мамлакатимиз тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини такомиллаштириш мақсадида қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ , деб ҳисоблаймиз : 1. Республикамизнинг тижорат банкларида халқаро ҳисоб - китобларни амалга ошириш билан шуғулланувчи функционал бўлинмаларни халқаро ҳисобкитобларни халқаро амалиётда эътироф этилган таснифлаш мезонлари асосида ташқил этишни йўлга қўйиш лозим . 2. Республикамиз тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларидаги валюта риски ва ҳисоб рискини минималлаштириш учун уларнинг валюта зақираларини диверсификация қилиш лозим . 3. Республикамизнинг тижорат банкларида импорт тўловлари бўйича очиладиган таъминланмаган ва чақириб олинмайдиган аккредитивларнинг қажмини ошириш лозим . 52

4. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб операцияларини тартибга солиш имконини берадиган умумий махсус йўриқномасини жорий қилиш лозим . 5. Бизнинг фикримизча , республикамизнинг йирик тижорат банкларининг халқаро фонд биржалари фаолиятидаги иштирокини таъминлаш учун зарур бўлган шарт - шароитларни юзага келтириш лозим . Шу билан бирга , уларнинг хорижий валюталарда ёзилган қимматли қоғозларини чиқариш ва уларни сотиш амалиётини йўлга қўйиш лозим . Хулоса Иктисодиётда чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш , ишлаб чикаришни доимий равишда модернизациялаш ва технологик жиҳатдан янгилаб бориш иктисодиётни ислоҳ этишнинг стратегик вазифаларидир . Фақат шунинг ҳисобидан иқтисодиётимизнинг барқарор ривожланишини таъминлаш , жаҳон бозорида муваффакиятли рақобатлашиш мумкин . Албатта , бу борада кўпгина ишлар қилинмоқда , аммо чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш , иқтисодий тизим ҳар соҳасида янгича ёндашувни чуқур ва самарадорлик нуқтаи назаридан фикр юритишни талаб этади . Жаҳон иқтисодий инқирози давом этаётган ҳозирги шароитда бундай ўзгариш айниқса муҳим аҳамиятга эга . Нега деганда , бугунги кунда экспорт асосан хомашё етказиб беришдан иборат бўлиб , дунё бозоридаги нарх - наво ўйинларига ҳаддан ташқари боғланиб қолаётгани айрим мамлакатларда валюта тушумларини камайтирадиган , молиявий барқарорликнинг ёмонлашувига олиб келадиган , иқтисодиётни издан чиқарадиган жиддий факторга айланмоқда . 2012 йилда ташқи савдо соҳасида амалга оширилган комплекс чоратадбирлар республика экспорт салоҳиятини ривожлантириш , саноат тармоқлари ва ҳудудларнинг экспортини таъминлаш , экспортнинг географияси ва 53

номенклатурасини такомиллаштириш , шунингдек тарифларни тартибга солиш чора - тадбирлари орқали импортнинг таркибини оптималлаштириш , мақсадли кўрсаткичларни башорат қилиш ва уларнинг бажарилишини мониторинг қилиш асосида мувозанатлашган савдо балансини таъминлашга йўналтирилди . Республика ташқи иқтисодий алоқаларини янада ривожлантириш борасида олиб борилган комплекс чора - тадбирлар ва ташқи иқтисодий фаолиятни такомиллаштириш бўйича амалга оширилган ишларнинг натижасида ҳажми 28 млрд . АҚШ долларидан ортиқ ташқи савдо айланмаси таъминланди . Ташқи савдо айланмасининг сальдоси 1,1 млрд . АҚШ доллари атрофида бўлди . Республика товарлар экспортининг энг йирик миқдорлари ( хизматлардан ташқари ) Хитой , Эрон , Туркия , Афғонистон , Буюк Британия , Сингапур , АҚШ , Франция , Бирлашган Араб Амирликлари , Корея , Германия давлатларига , МДҲ мамлакатларидан эса – Россия Федерацияси , Украина ва Қозоғистонларга тўғри келди . Тижорат банклари ташқи иқтисодий алоқалар тизимида муҳим ва етакчи ўринни эгаллайди . Халқаро ҳисоб - китоблар банкнинг статистик маълумотларига кўра , ҳозирги вақтда халқаро молия бозорларидаги операцияларнинг 50 фоизига яқин қисми 10 та тижорат банкнинг ҳиссасига тўғри келади . Жаҳон оборотидаги тўловларнинг 85 фоизидан ортиқ қисми тижорат банклари орқали амалга оширилмоқда . Халқаро операцияларнинг 56 фоизи Лондон , Нью - Йорк ва Токио бозорларида амалга оширилмоқда . Мазкур маълумотлар шундан далолат берадики , биринчидан , тижорат банклари ташқи иқтисодий алоқаларни ривожлантиришда муҳим ўрин тутмоқда ; иккинчидан , тижорат банклари халқаро муносабатларда иштирок этаётган субъектларнинг тўлов операцияларининг мутлоқ асосий қисмини амалга оширишни таъминламоқда ; учинчидан , ташқи иқтисодий алоқалар тизимида халқаро тижорат банкларининг юқори даражадаги мавқеи юзага келди , улар халқаро молия бозорларидаги операцияларнинг ярмига яқинини амалга оширмоқда ; тўртинчидан , молиявий активлар билан амалга 54

ошириладиган халқаро операцияларнинг асосий қисмини бир неча йирик молиявий марказларга тўпланиш тенденцияси кўзатилмоқда . Бозор иқтисодиётининг муҳим ва ажралмас тузилмаларидан бири ҳисобланувчи банклар тизими ва халқаро муносабатлар доимо ўзоро боғлиқ шаклда ривожланиб келган . Шу билан бирга , банклар халқаро муносабатларда ҳисоб - китобларни амалга ошириш , хўжалик субъектларини кредитлаш , халқаро капиталларни қайта тақсимлашда воситачи сифатида иштирок этиш , ташқи муносабатларда қатнашувчи субъектларга бошқа турли хизматлар кўрсатиш орқали меҳнат унумдорлигини ҳамда ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга амалда ёрдам кўрсатадилар . Олдимизга қўйилган вазифаларга мувофиқ равишда олиб борган назарий ва амалий татқиқотларимиз натижасида биз қуйидаги таклифларни бермоқчимиз : 1. Халқаро ҳисоб - китобларни ташқил қилишда ҳуқуқий жиҳатларини халқаро мъёр бўйича мувофиқлаштириш ; 2. Халқаро ҳисоб - китобларни амалга оширилиш тартибини ҳар бир ҳисоб - китоб шаклининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда амалиётда қўллаш . 3. Ўзбекиситон ташқи иқтисодий фаолияти , экспорт - импорт операцияларида халқаро ҳисоб - китобларнинг қўлланилиш тартибини мувофиқлаштириш . 4. Халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида тижорат банкларининг халқаро ҳисоб - китоб муносабатларини ўрнини ривожлантириш . 5. Ўзбекистон учун қулай бўлган ҳисоб - китоб шакллари ва улардан фойдаланишни такомиллаштириш , бунинг учун ташқиқ иқтисодий фаолиятда қатнашувчиларнинг бу борадага амалий кўникмасини шакллантириш . 6. Амалдаги ҳисоб - китоб шаклларининг Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятини ривожлантиришдаги аҳамиятини ошириш лозим . 55

Бизнингча , назарий ва амалий тадқиқотларимиз натижасида чиқарган хулоса ва таклифларимиздан Ўзбекистон халқаро ҳисоб - китобларини ривожлантиришда фойдаланиш мумкин . Шунингдек , фикр - мулоҳазаларимиз олий таълим муассасаларида назарий ва амалий билимларимиз сифатини оширишда ўз самарасини кўрсатади . 56

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида ” ги Қонуни . 1995 й . 26 декабр . Ҳалқ сўзи 1995 йил декабр . 2. “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги ” ги Қонуни . 1996 й . 25 апрел . Халқ сқзи 1996 йил апрел . 3. “ Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги ” ги Қонуни . 2000 йил декабр . 4. “ Валютани тартибга солиш тўғрисида ” ги Қонуни . 2003 йил декабр . 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида » ги Фармони “ Ўзбекистон ” 2005 й . 6. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И . А . Каримов . – Т : Ўзбекистон , 2009. – 56 б . 7. Каримов И . А . " Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида " Ўзбекистон . 2005. 8. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . - Т .: Ўзбекистон , 1995. 9. Ўзбекистон Республикаси Президенти И . Каримовнинг ЎзР ВМнинг 2008 йил якунлари ва республикани 2009 йилда ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришга бағишланган мажлисидаги маърўзаси . Халқ сўзи 2009 йил 13 февраль 10. Ўзбекистон Республикаси Президенти И . Каримовнинг Ўз . Р . В . М . нинг 2007 йил якунлари ва республикани 2008 йилда ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришга бағишланган мажлисидаги маърўзаси . Халқ сўзи 2008 йил 14 февраль 11. “ Ваколатли банкларда экспорт ва бартер битимларини рўйхатга олиш ва улар ижроси устидан назоратни амалга ошириш тартиби тўғрисида ” низом . ЎзР Марказий банки № 393, 24.06.2000 йил . 57

12. Йўл чекларини бериш ва улардан фойдаланиш тартиби тўғрисида низом . Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида 2002 йил 21 февралда тасдиқланган № 504 13. Импорт шартномаларини ҳисобга қўйиш тартиби тўғрисида низом . Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида 1996 йил 20 июлда тасдиқланган № 241. 14. Абдуллаева Ш . З ., Наврўзова К . Н . Банк ҳисоби Т . 2007 йил 15. Абдуллаева Ш . З . Пул , кредит ва банклар . - Т ., 2003 ТМИ . 16. Абдуллаева Ш . З . Халқаро валюта кредит муносабатлари . Т ., 2005. 17. Муллажонов Ф . Банк тизими . – Т . Адолат 2001. 18. Наврўзова К . Н ., Ортиқов О . А . Банкларда ҳисоб ва тўлов тизими Т , ТМИ 2005 й . 19. Островская О . Банковская дело . Тольковый словарь . Гелиос , АРБ , 2001 20. Сиденко А . В . и др . “ Международная статистика ”, Учебник М . “ Дело и Сервис ”, 1999. 21. Фишер С ., Дорнбуш Р ., Шмалензи Р . « Экономика » 2002 www.banking.com – минтақавий банклар , ассоциациялар ва нашриётлар бўйича банк саноати ресурслари директорлиги . www.banking.com/aba/ - Америка банклари ассоциацияси . www.state.ct.us/dob – коннектикут банклари ва кредит бирлашмалари , кредит муассасалари ва ққриқлаш саноатини бошқаради . www.arraydev.com/commerce/JIBC/ - интернет банкинг ва коммерция журнали . www.bankinggtech.com/ - банк технологиялари www.atlantinvest.ru www.fin.go.ca www.worldbank.com www.opm.gov 58

O'xshashlar

Миллий валюта барқарорлигини таьминлаш масалалари

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилни юритиш

Сут ва сут маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ҳамда аудити

Банкларда лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш хусусиятлари

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш