Банкларда лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш хусусиятлари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Банкларда лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

326.3720703125 KB

Ko'chirib olish

Банкларда лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш хусусиятлари 5341200 - “Инвестицияларни молиялаштириш” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун ёзилган БИТРУВ МАЛАКАВИЙ ИШ

Кириш I-боб. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва уларнинг мониторингини ташкил этишнинг назарий асослари 1.1. Инвестиция лойиҳларининг мазмуни ва уларни амалга оширишнинг аҳамияти 1.2. Банкларда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришни ташкил этиш ҳусусиятлари 1.3. Банкларда инвестиция лойиҳалари мониторингини ташкил этишнинг назарий асослари II-боб. Тижорат банклари томонидан инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва мониторингини олиб бориш амалиёти таҳлили 2.1. Тижорат банкларида инвестиция лойиҳалари мониторингини ташкил ва амалга оширишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари 2.2. Тижорат банкларида инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш амалиёти таҳлили 2.3. Тижорат банклари томонидан инвестиция лойиҳалари мониторингини олиб бориш самарадорлиги таҳлили III-боб. Банкларда инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш жараёнида олиб бориладиган мониторинг самарадорлигини ошириш йўналишлари Хулоса ва таклифлар Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Кириш Битирув малакавий ишнинг долзарблиги. Тижорат банклари кредитлар бериш ёки тўсқинликсиз сарф қилинадиган депозитлар ҳисобига ўз инвестиция фаолиятларини амалга ошириш йўли билан пул ишлаш имкониятига эга бўлганликлари туфайли ҳам қаттиқ назорат остида бўладилар. Ҳосил қилинаётган пул миқдорининг ўзгариши иқтисодиёт ҳолатига таъсир кўрсатади, 2

яъни пул қадрсизланишининг кучайганлиги ёки ортганлиги аниқланади. Банклар устидан кучли назорат борлигининг яна бир сабаби шуки, улар хусусий шахслар ва фирмаларга кредитлар берадилар ва бу йўл билан истеъмол харажатларини ва инвестиция талабларини қондирадилар. Республикамиз банк амалиётида кредитлаш шаклларидан кенг фойдаланиш мижозларнинг кредитларга бўлган эҳтиёжларини тўлароқ қондиришга, банкларнинг кредит операциялари кўламини кенгайтиришга, кредит рискини маълум даражада минималлаштиришга ва ниҳоят, банкларнинг кредит операцияларидан оладиган даромадлари ошишига олиб келди. Тижорат банкларининг инвестициявий фаоллиги ортмоқда. Тижорат банклари қўйилмаларининг 75 фоиздан ортиғини уч йилдан зиёд бўлган узоқ муддатли инвестиция кредитлари ташкил етмоқда. Умуман, сўнгги ўн йилда банкларимиз томонидан иқтисодиётнинг реал секторини кредитлаш 7 баробар ошганини алоҳида қайд етиш лозим. Иқтисодий ночор корхоналарни банклар балансига ўтказиб, уларни соғломлаштириш борасида қўллаган ноанъанавий ёндашув ўзини оқлади ва самарадорлигини кўрсатди. Ҳозирги пайтда банкларга берилган 164 та банкрот корхонадан 156 тасида ишлаб чиқариш фаолияти тўлиқ тикланди, 110 та корхона янги инвесторларга сотилди. Бундай корхоналарни техник қайта жиҳозлаш ва модернизация қилиш ишларига тижорат банклари томонидан 275 миллиард сўм миқдорида инвестиция киритилди, натижада 22 мингдан зиёд иш ўрни яратилди 1 . Банкларнинг роли иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, уй- 1 Каримов И.А. “2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади”. Тошкент.: “Ўзбекистон”. 2012 йил. 20-бет 3

жойлар қурилишини, транспорт ва инфратузилмавий коммуникацияларни ривожлантириш лойиҳаларини амалга ошириш бўйича ўз инвестицион сиёсатида, айниқса аҳамиятлидир. Битирув малакавий ишнинг мақсади банкларда лойиҳаларни молиялаштиришга ажратилган маблағлар қай мақсадда ишлатилаётганлигини назорат қилиш, лойихани амалга оширишдаги ўзгаришларни аниқлаш ва тегишли чора-тадбирларни амалга ошириш, лойиха бўйича асосий қарз ҳисобланган фоизларнинг ўз муддатида қопланишини таъминлашдан иборат. Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш унинг мониторингини олиб бориш тизимининг амал қилиши лойиҳанинг, нафақат, иқтисодий самарадорлигини, шунингдек ижтимоий самарадорлигини ва сиёсий аҳамиятини оширишга хизмат қилади. Унинг мақсади асосий қарз ва у бўйича фоизларни ўз муддатида тўланилишини таъминлашдан иборат. Мониторингнинг асосий максади ишлаб чикилган лойихаларга ажратилаётган маблағларнинг максадли ишлатилиши, лойиха буйича амалга оширилиши режалаштирилган ишларни уз вактида бажарилишини назорат килиш ва кредит асосий қарз ва фоизларини уз вактида кайтишини назорат килишдан иборат. Мазкур мақсадга эришиш учун қўйидаги асосий вазифаларни амалга ошириш белгиланди: • Кредит бўйича таъминланганлик ҳолати ва сифатини назорат қилиш тахлил килинди. • Банк кредитига бўлган талабнинг ўсиши ёки қисқариши билан боғлиқ рискларни ҳисобга олган ҳолда, қарз олувчининг молиявий ҳолатининг ўзгариши тахлил килинди. • Бозордаги иқтисодий ҳолатини баҳолаш, лойиҳани амалга оширишнинг тасдиқланган стратегиясидан четланишини ва 4

лойиҳанинг пул маблағлари оқими башоратини унинг реал ҳолатига таққослаш тахлил килинди. • Корхонада раҳбарият ва ходимларнинг таркибидаги ташкилий ўзгаришларни назорат қилиш ишлари урганиб чикилди. Битирув малакавий ишнинг предмети. Мазкур малакавий ишнинг предмети сифатида мамлакатимиз тижорат банкларида инвестиция лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш борасидаги иқтисодий, ҳуқуқий ва ташкилий масалалар олинди. Битирув малакавий ишнинг объекти . Мазкур малакавий ишнинг объекти сифатида инвестиция лойиҳаларини тижорат банклари кредитлари ҳисобига молиялаштириш мажмуаси олинди. Битирув малакавий ишнинг назарий ва услубий асослари . Олиб борилган малакавий ишнинг назарий ва услубий асосларини мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов асарлари, Фармонлари ва Қарорлари, Ўзбекистон Республикасининг мавзуга оид қонунлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, хорижий ва ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар ва мутахассисларнинг банкларда лойиҳаларни молиялаштиришда мониторингни ташкил этиш борасидаги иқтисодий-ташкилий, ҳуқуқий асосларини яратишга бағишланаган илмий ишлари, тадқиқот ишлари, битирув малакавий ишнинг назарий ва услубий асосини ташкил этади. Битирув малакавий ишнинг таркибий тузилиши. Мазкур малакавий иш кириш, уч боб, хулоса ва таклифлар, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I-боб. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва уларнинг мониторингини ташкил этишнинг назарий асослари 5

1.1. Инвестиция лойиҳларининг мазмуни ва уларни амалга оширишнинг аҳамияти Жаҳон тажрибаси кўрсатишича, кенг иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш инвестицияларни, хусусан, турли тармоқлардаги инвестицион лойиҳаларни самарали амалиётга татбиқ этиш билан кўпроқ таъминланиши мумкин экан. Амалга оширилаётган инвестицион лойиҳаларнинг ҳажми ва микдорига қараб, иқтисодиётда юз бераётган ўзгаришлар ҳақида хулосалар чиқариш мумкин. Умуман, бугунги кунда инвестиция лойиҳалари тўғрисида кўплаб фикр юритилиши, аввалом бор, ушбу янги атаманинг иқтисодий моҳиятини англаб олиш заруриятини келтириб чиқаради. Одатда, ҳар кандай инвестицион тадбиркорлик муайян максадга йўналтирилган, мукаммал даражада яратилган инвестиция ғоясига асосланади. Мукаммал даражада шакллантирилган ва асосланган инвестиция ғояси инвестиция лойиҳасининг қарор топишига олиб келади. “Инвестиция лойиҳаси” тушунчасининг ўзи иқтисодий назарияда ва амалиётда кенг қўлланилади ва у икки хил маънода талқин этилади: 1. Муайян мақсадларга эришишни (кўзланган натижалар килишни) таъминловчи қандайдир фаолиятлар йиғиндисини амалга оширишни назарда тутувчи иш, фаолият, тадбир сифатида тушунилади. Бундай ҳолларда “хўжалик тадбири”, “иш (ишлар йиғиндиси)” терминлари ушбу тушунчаларга мазмунан яқин келади. 2. Қандайдир фаолиятларни амалга ошириш учун зарур ҳуқуқий -бошқарув ва молиявий-ҳисоб ҳужжатлари тизими ёки 6

бундай фаолиятлар тизимини баён этувчи ҳужжатлар тўплами сифатида қаралади. Иқтисодий адабиётларда, дарслик ва ўқув қўлланмаларда “инвестиция лойиҳаси” иккинчи мазмундаги тушунча сифатида қўлланилади. “Лойиҳа” термини биринчи мазмун бўйича тушунилади. Инвестиция лойиҳаси тушунчаси унинг йўналтирилган мақсадини амалга ошириш учун технологик жараёнларни, техник ва ташкилий ҳужжатлаштириш жараёнини, объектларни барпо этиш ва ишга тушуриш жараёнини, моддий, молиявий, меҳнат ресурсларининг ҳаракатини шунингдек, тегишли бошқарув қарорлари ва тадбирларни мужассамлаштирувчи тизим сифатида қаралиши мумкин. Тўлиқ шаклланган, якунига етган инвестиция лойиҳасини тузиш, амалга ошириш умумий ҳолда қуйидаги боскичларнй ўз ичига қамраб олади: - инвестиция ғоясини шакллантириш; - инвестицион имкониятларни тадқиқ этиш; - инвестиция лойиҳасини техник-иқтисодий асослаш; - қурилиш-монтаж ишларини амалга ошириш; - лойиҳа (ишчи) хужжатларини тайёрлаш; - қурилиш-монтаж ишларини амалга ошириш; - замонавий техника ва технологиялар танловини утказиш; - объектни ишга тушириш ва инвестиция лойиҳаси (иқтисодий кўрсаткичлар) мониторингини олиб бориш. Инвестиция лойиҳаси ўз мақсади, йўналиши, амал қилиш соҳаси, муддати ва чегарасига эга бўлган алоҳида фаолият тури ҳисобланади. У ташкилий, ҳуқуқий, ижтимоий, экологик, иқтисодий жиҳатдан тўлиқ ва мукаммал ҳисобкитоблар ёрдамида асосланган юридик ҳужжат сифатида шакллантирилади. 7

Инвестиция лойиҳасининг бошқа ҳужжат ва “лойиҳа”лардан асосий фарқи шундаки, у ҳақиқий ҳужжат сифатида қарор топиши учун унинг барча томонлари махсус усуллар ёрдамида кенг ва аниқ ҳисоб-китоблар билан баҳоланади. Шунингдек, унинг амалга оширилиши муайян миқдордаги хом-ашё, ишчи кучи ҳамда инвестиция ресурсларини сафарбар этишга асосланади. Инвестиция лойиҳаси инвестиция ғоясининг шаклланишидан вужудга келар экан, унинг мураккаб жараёнлар асосида яратилишида турли тадқиқотлар ва тахлил ишларини олиб борувчи мутахассисларнинг асосий ўрин эгаллашларини алоҳида эътиборга олмоқ зарурдир. Инвестиция лойиҳасининг ўзига хос хусусияти унинг амалга оширилиши, молиялаштиришнинг турли усуллари асосида олиб борилиши билан баҳоланади. Бунда инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун турли молиявий манбалардан маблағларни жалб этиш мумкинлиги унинг қулайлигини, самарадорлигини ва афзаллигини оширади. Инвестиция лойиҳасининг мазмун-моҳияти, аҳамияти ва ўзига хос хусусиятлари хусусида профессор Д.Ғ.Ғозибековнинг қарашлари илмий асосланган ва аниқ йўналишга эга эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Жумладан, “инвестиция лойиҳасига муайян ишлаб чиқариш қувватларига келажакда алоҳида турдаги самаралар келтириши зарур бўлган, аниқ белгиланган тадбирлар йўли билан ресурсларни инвестициялаш бўйича таклифлар тўплами тарзида таъриф бериш мумкин” 2 . Юқоридагилардан келиб чиқиб, инвестиция лойиҳасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: чекланган муддат ва вақт мобайнида фойда (даромад) олиш ёки ижтимоий самарага эришиш мақсадидаги бир-бири билан ўзаро боғлиқ, бирбири билан алоқадорлиқдаги мураккаб тадбирлар йиғиндисига инвестиция 2 Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. - Т.: Молия, 2003. – 67-68 б.; 8

лойиҳаси дейилади. Инвестиция лойиҳаси инвестицион тадбиркорлик ва ташаббуснинг меваси, натижаси сифатида татбиқ этиладиган тадбирлар мажмуаси бўлиб, турли ресурсларни сафарбар этишни, инвестицияларни киритишни талаб этади ва келажакда самара олишни назарда тутади. Инвестицион лойиҳа уч томонлама чекланган бўлиб, муайян иқтисодиётда, ҳудудда, белгиланган вақт билан чекланади. Мазкур ҳудудда белгиланган вақтда лойиҳа амалга оширилса, у ўзининг мақсадига эришиш кучига эгадир. Ўзга ҳудудда ўзга вақтда у ўзининг мақсадига эриша олмайди. Инвестицион лойиҳалар яна бир томондан чекланиши унга сафарбар этиладиган ресурслар қиймати билан, яъни вақт ўтган сари хом-ашё, меҳнат ва молиявий ресурслари қиймати ўзгариб боради. Юқоридагилардан келиб чиқиб, инвестиция лойиҳасини қуйидагича таснифлаш мумкин. 9 Лойиҳанинг таркиби ва тузилиши ҳамда унинг соҳа предме ти бўйича Инвестиция лойиҳаси Синфи бўйича Асосий йўналиши бўйича Кўлами бўйича Фаолият соҳаси бўйича Амалга ошириш муддати бўйича Сифати бўйича

1-расм. Инвестиция лойиҳасининг таснифланиши 3 Инвестицион лойиҳаларнинг турлича классификациялари мавжуд бўлиб, белгиларига қараб инвестицион лойиҳаларнинг қуйидаги кўринишларини ажратиш мумкин. Амалга ошириш муддати бўйича : қисқа муддатли – 3 йилгача ўрта муддатли – 3-5 йил узоқ муддатли – 5 йилдан ортиқ. Кўлами бўйича (кўп ҳолларда лойиҳа масштаби инвестиция ҳажми билан аниқланади): - кичик лойиҳалар; - ўрта лойиҳалар; - йирик лойиҳалар; - мегалойиҳалар. Асосий йўналиши бўйича: - иқтисодий лойиҳалар; - ижтимоий лойиҳалар; - экологик лойиҳалар; - бошқалар. Давомийлиги бўйича: - лойиҳалар бир марталик - кўп марталик лойиҳаларга бўлинади. Синфи бўйича: - ташкилий лойиҳалар; - техник лойиҳалар; - аралаш лойиҳаларга бўлинади. Сифати бўйича: 3 Ишмухамедов А.Э., Қосимов М.С., Жумаев З.А., Мухамеджанова Г.Я. Лойиҳа таҳлили. Ўқув қўлланма. -Т., ТДИУ, 2006 й. 98-бет 10

- дефектсиз лойиҳалар - дефектли лойиҳаларга бўлинади. Инвестицион лойиҳани амал қилиш соҳаси ва даражасига кўра 40-50 йилгача муддат билан ишлаб чиқилиши ҳам мумкин. Ундаги ҳисоб-китоблар эса шу даврга мўлжалланган прогнозлар асосида тизимли амалга оширилади. Бундай лойиҳалар, кўпроқ, давлат аҳамиятига молик ва ҳукумат маблағлари эвазига молиялаштириладиган объектларни ишга тушириш ёки муайян соҳанинг тизимли ўзгартирилишини босқичма-босқич амалга ошириш мақсадида кенг қамровли ва узоқ йилларга мўлжалланган прогнозлар асосида ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Бунга мамлакат бўйича коммуникация тармоғини тизимли замонавийлаштиришга, аҳолини электр энергияси билан таъминлашга мўлжалланган, макродаражадаги аҳамиятга эга бўлган инвестицион лойиҳаларни (кўпроқ, давлат инвестицион лойиҳалари) мисол бўла олади. Инвестицион лойиҳани амалга оширишда унинг мониторингини олиб бориш тизимининг амал қилиши лойиҳанинг, нафақат, иқтисодий самарадорлигини, шунингдек ижтимоий самарадорлигини ва сиёсий аҳамиятини оширишга хизмат қилади. Инвестиция лойиҳалари, аввало, устувор тармоқларга, яъни нефт-газ, электроэнергетика, химия саноати, транспорт, энергетика, ер ости қазилма бойликларини ишлаб чиқаришга, қурилиш, телекоммуникация тармоқларига, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаб чиқаришга ва уларни кенг қайта ишлашга, туризм соҳасини ривожлантиришга қаратилиши лозим. Мазкур инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун, энг аввало, қулай ва мўътадил инвестиция муҳити барпо этилиши лозим бўлади. Қулай инвестиция муҳити инвесторнинг у ёки бу давлат иқтисодиётига маблағ сарфлаш учун шартшароитларнинг 11

қулайлигини, яъни сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий шарт- шароитларнинг яратилганлигини баҳолашдаги барча ҳисоб- китоблар мажмуасини ўз ичига олади. Инвестиция муҳитининг жозибадорлиги унга таъсир этувчи омиллар даражасига боғлиқдир. Миллий иқтисодиётни ривожлантиришда инвестицион лойиҳаларни амалга оширишнинг аҳамияти бениҳоя катта бўлиб, у қуйидагилар билан изоҳланади: • биринчидан, хорижий инвестициялар ишлаб чиқаришга замонавий техника ва технологияларни жорий этиб, экспортга мўлжалланган маҳсулотларни ишлаб чиқаришни ривожлантиради; • иккинчидан, импорт ўрнини босувчи товар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва бунинг учун хорижий инвестицияларни иқтисодиётнинг устувор соҳаларига йўналтириш ва пировардида аҳолининг меъёрдаги турмуш даражасини таъминлаш имконини яратади; • учинчидан, кичик бизнесни ривожлантириш ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жадаллаштириш орқали ўсиб бораётган аҳолини иш жойлари билан таъминлайди; • тўртинчидан, корхоналарнинг эскирган ишлаб чиқариш қувватларини, моддий-техник базасини янгилайди ва техник қайта қуроллантиради; • бешинчидан, табиий ресурсларни қайта ишловчи корхоналарни барпо этишга кўмаклашади ва ҳ.к. Хуллас, самарали инвестицион лойиҳаларни ўзлаштириш орқали ривожланган бозор иқтисодиётини барпо этиш билан боғлиқ кўпгина вазифаларни ҳал этишга муваффақ бўламиз. Унинг амалга оширилиши биргина қўшимча фаолият ва ишлаб чиқаришнинг йўлга қўйилишини таъминлаб қолмасдан, балки жамият ҳаётининг ҳақиқий даражасини 12

1.2. Банкларда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришни ташкил этиш ҳусусиятлари Инвестиция лойиҳалари мониторинги фақат уни амалга ошириш жараёнигагина хос бўлмасдан, балки уларни молиялаштиришга бўлган даврларда ҳам ўтказилади. Лойиҳани молиялаштиришга қадар ўтказилувчи мониторингнинг аҳамияти шундаки, у лойиҳани молиялаштириш давридаги мониторингга нисбатан афзалроқ ва аҳамиятлироқ ҳисобланади. Чунки унинг натижасида инвесторларнинг лойиҳани амалга оширишдаги мақсадлари олдиндан кўпроқ таъминланиш имкониятлари ҳосил қилинади. Лойиҳани молиялаштиришга қадар ўтказиладиган мониторинг қуйидагиларни ўз ичига қамраб олади: - инвестиция концепцияларини қидириш; - лойиҳани бошланғич тайёрлаш; - лойиҳани сўнгги шакллантириш ва унинг техник- иқтисодий молиявий афзаллигини баҳолаш; - лойиҳани узил-кесил кўриб чиқиш ва у бўйича қарорлар қабул қилиш. Лойиҳанинг ушбу босқичлардан ўтиши инвестицияларнинг амалга оширилишини таъминлайди. Бундай вазиятни келтириб чиқариш учун инвестиция ғоясини амалга оширишнинг барча жиҳатлари пухта тайёрланиши ва шунга мос бизнес-режа (инвестиция лойиҳаси) ишлаб чиқилиши лозим. Бундай лойиҳа салоҳиятли (потенциал) инвесторлар манфаатига мос келар экан, демак, ўтказилган тадқиқот ишлари кўзланган натижанинг ҳосил қилинишини таъминлаганлигини кўрсатади. 13

Натижалар ва ўтказилган таҳлилларнинг фойдали ҳисобланиши лойиҳани амалга ошириш ва уни молиялаштиришнинг энг яхши вариантини (схемасини) танлаш тўғрисида қарор қабул қилиш имконини (босқичига ўтишни) беради. Ушбу босқич ёндашувининг афзаллиги лойиҳани тайёрлашга сарфланган харажатларнинг самарадорлигини кўрсатиб бериш ва оширишда яққол кўзга ташланади. Шунингдек ушбу босқич энг устувор ва самарали лойиҳани аниқлаш ва танлаб олиш имконини ҳам берадики, бу эса истиқболсиз деб топилган лойиҳаларнинг ўз вақтида аниқланишини ва рад этилишини ҳамда йирик миқдордаги маблағларнинг беҳуда сарфланишининг олди олинишини таъминлайди. Лойиҳаларни бундай саралаш эса ҳамиша муҳим ҳисобланиб келинади. Маблағлар киритишга муносиб бизнес-ғояларни қидириш ва танлаш инвестициялаш билан боғлиқ фаолиятнинг энг муҳим бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Сабаби, ушбу ҳол, охир-оқибатда, инвестиция маблағларини сафарбар этиш асосига айланиши мумкин. Бунинг учун лойиҳани бошланғич тайёрлаш ишлари пухта олиб борилиши лозим. Лойиҳани бошланғич тайёрлаш босқичининг вазифаси эса инвестиция лойиҳасининг муносиб бизнес-режасини ишлаб чиқиш, яъни ҳар қандай тижорат фаолияти учун умумий масалани ҳал этишдан иборатдир. Бундай бизнес-режанинг вазифаси қуйидаги иккита асосий саволарга жавоб топишга асосланади: - инвестиция лойиҳаси концепцияси қанчалик қизиқарли ҳисобланади ва унинг устида ишлашни давом эттиришдан ҳамда лойиҳанинг техникиқтисодий ва молиявий мақбуллигини баҳолаш учун асосли маълумотларни тайёрлашдан мантиқ мавжудми? - ушбу инвестиция лойиҳаси концепциясида эътиборни қаратиш лозим бўлган тадқиқотлар ва лойиҳанинг келгуси 14

муваффақияти учун ўзгарувчи аҳамият касб этувчи қандайдир жиҳатлар мавжудми? Лойиҳани сўнгги шакллантириш ва унинг техник-иқтисодий ва молиявий афзаллигини баҳолаш босқичида инвестицияларнинг барча жиҳатлари билан боғлиқ вариантларни ва муаммоларни муқобил кўриб чиқишни таъминлаши лозим бўлган лойиҳанинг техник-иқтисодий ва молиявий асосланишини тайёрлаш ҳамда таҳлил этиш амалга оширилади. Сўнгги қарорни қабул қилиш учун маълумотларнинг барча турларини тайёрлаш лойиҳани сўнгги шакллантириш ва молиявий афзаллигини пухта баҳолаш босқичининг асосий мазмунини ташкил этади. Бу босқич фақат керакли молиявий маблағларнинг етарлича аниқлик даражасида қатъий таъминланган бўлиши мумкин бўлган ҳоллардагина амалга оширилиши лозим. Сўнгги ва навбатдаги босқич лойиҳани узил-кесил кўриб чиқиш ва лойиҳани молиялаштиришнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисида сўнгги қарор қабул қилиш ҳисобланиб, у лойиҳанинг амалга оширилиши бўйича қарор қабул қилиш учун асос ҳисобланувчи баҳолаш ишларини ўтказишни назарда тутади. Лойиҳанинг сифати қанчалик юқори бўлса, уни баҳолаш бўйича шунчалик кам иш олиб борилади. Баҳоли хулосани тайёрлашда эса асосий эътибор лойиҳани молиялатиришни амалга оширувчи фирмага қаратилади. Агар фирма тажрибали ва салоҳиятли бўлса, лойиҳанинг ташкилий-молиявий жиҳатдан муаммоларининг бутунлай ҳал этилиши таъминланиши мумкин. Лойиҳани энг сўнгги баҳолашда қўлланиладиган усуллар эса таҳлилнинг техник, тижорат, бозор, бошқарув, молиявий жиҳатларига асосланади. Банк муассасалари инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга маблағ ажратиб, кредит берган вақтдан бошлаб 15

қарз олувчининг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилиш, кредитнинг мақсадли ишлатилиши устидан назоратни (текширувни), яъни лойиҳани молиялаштиришнинг мониторингини олиб боради. Қарз олган банк мизожлари ўз қонун ва қоидаларига эга бўлган бозор муҳитида, рақобатчилик шароитида фаолият юритадилар. Тўғри ривожланиш стратегиясини танлаб олмаган, бозор шароитига мослашмаган корхоналар ўз позицияларини бой берадилар. Қарз берилган пайтда ривожланиш истиқболига эга бўлган қарз олувчи бир неча ойдан сўнг объектив ва субъектив омиллар таъсирида қийин молиявий аҳволга тушиб қолиши мумкин. Натижада банк кредитининг қайтарилмаслиги хавфи юзага келиши мумкин. Шунинг учун лойиҳани молиялаштиришга маблағ ажратган банк (кредитор) қарз ҳолатини лойиҳанинг бутун муддати давомида доимий равишда назорат қилиб бориши, ўз вақтида юзага келаётган муаммолардан дарак берувчи «сигнал»ларни аниқлаши жуда муҳим аҳамиятга эга. Лойиҳани молиялаштириш мониторинги молиялаштиришга ажратилган маблағлар қай йўсинда ишлатилаётганлигини назорат қилиш, унинг мақомидаги ўзгаришларни аниқлаш ва тегишли чора- тадбирларни кўриш тизимини кўзда тутади. Унинг мақсади асосий қарз ва у бўйича ҳисобланган фоизларнинг ўз муддатида қопланишини таъминлашдан иборат. Мониторинг, энг аввало, лойиҳани молиялаштиришга маблағ бериш битимига тегишли барча ҳужжатларни ва уларнинг шартлари бажарилишини, уларнинг банк-кредит сиёсатига, қабул қилинган меъёрлар ва тартибларга мувофиқлигини даврий текшириб боришни ўз ичига олади. Навбатдаги қадам қарздорнинг молиявий лаёқатини баҳолаш бўлиб, унинг балансини, фойда ва 16

зарарлар тўғрисидаги ҳисоботини ҳамда мижознинг молиявийхўжалик фаолиятини тавсифловчи бошқа ҳужжатларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Мониторингнинг яна бир муҳим томони кредитни қоплашнинг иккиламчи манбаи - унинг қайтарилишининг таъминотини текшириш ҳисобланади. Бугунги кунда республикамизда ҳар йили юзлаб лойиҳаларни молиялаштириш амалга оширилмоқда. Бу лойиҳалар давлат бюджети маблағлари, халқаро кредит линиялари маблағлари ҳисобига, бюджетдан ташқари фондлар, банклар, чет эллик ва хусусий инвесторлар томонидан молиялаштирилар экан, албатта, бу маблағларнинг қайтарилиши ва маълум миқдорда уларнинг фойда билан таъминланиши талаб этилади. Ушбу маблағларнинг муайян фойдаси билан қайтишлигини аниқлаш, текшириб бориш ва таҳлил қилиб туриш учун кредиторлар томонидан, шунингдек, мол етказиб берувчилар, хусусан, лизинг, суғурта компаниялари ва кафиллик берувчи ташкилотлар томонидан лойиҳаларнинг мониторинги олиб борилади. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида ҳам молиялаштирилаётган барча лойиҳалар устидан мониторинг олиб оришнинг умумий тизими жорий қилинган. Ҳар бир молиялаштирувчи ёки кредитлашни амалга оширувчи ташкилотлар ўзларининг фаолият тури ва хусусиятларидан келиб чиқиб, ўзларига хос бўлган мониторинг ўтказиш тартибини ишлаб чиқадилар ва шу асосда фаолият юритадилар. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1998 йи 5 июнда 442-сон билан давлат рўйхатига олинган “Корхоналар молия-хўжалик фаолиятининг мониторинги ва таҳлилини ўтказиш тартиби” ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида мониторинг механизми йўлга қўйилган. Ушбу тартибга кўра, 17

мониторинг - бу корхонанинг молия-хўжалик фаолияти тўғрисидаги ахборотни тўплаш ва умумлаштириш тизимидир. Умуман олганда, мониторингнинг мазмуни “кўзгу” деган маънони англатади. Мониторингни юритишда қуйидагилар кўзда тутилади: • амалга оширилмоқчи бўлган лойиҳада нима ишлаб чиқариш кўзда тутилганлиги. • ишлаб чиқариш жараёнини билишлик, яъни маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнини бошидан охиригача кузатиб бориш. • ишлаб чиқариш корхонасининг ташкилий, иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва экологик жиҳатдан асосланиши ва ташкил этилиши. • лойиҳани молиялатириш манбаларини аниқлаш ва уни молиялаштиришни амалга ошириш. Банкларда мониторинг олиб бориш босқичлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: (2-расмга қаранг) 2-расм. Банкларда мониторинг олиб бориш босқичлари 4 4 Ишмухамедов А.Э., Қосимов М.С., Жумаев З.А., Мухамеджанова Г.Я. Лойиҳа таҳлили. Ўқув қўлланма. -Т., ТДИУ, 2006 й. 120-бет 18 Мониторинг олиб бориш босқичлари Корхонанинг молиявий - хўжалик фаолияти тўғрисидаги маълумотларни йи ғиш ва қайта ишлаш Олинган маълумотлар асосида корхоналарнинг молиявий - хўжалик ҳолатини таҳлил этиш Таҳлил натижалари бўйича хулосалар қилиш ва таклифлар бериш

Мониторинг, энг аввало, лойиҳани молиялаштиришга маблағ бериш битимига тегишли барча ҳужжатларни ва уларнинг шартлари бажарилишини, уларнинг банк - кредит сиёсатига, қабул қилинган меъёрлар ва тартибларга мувофиқлигини даврий текшириб боришни ўз ичига олади. Навбатдаги қадам қарздорнинг молиявий лаёқатлигини баҳолаш бўлиб, унинг балансини, фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботни ҳамда мижознинг молиявий - хўжалик фаолиятини тавсифловчи бошқа ҳужжатларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Мониторингнинг яна бир муҳим томони кредитни қоплашнинг иккиламчи манбаи - унинг қайтарилишининг таъминотини текшириш ҳисобланади. Бугунги кунда республикамизда ҳар йили юзлаб лойиҳаларни молиялаштириш амалга оширилмоқда. Бу лойиҳалар давлат бюджети маблағлари, халкаро кредит линиялари (Европа Тикланиш ва Тараққиёт Банки, Осиё Тараққиёт Банки, Халкаро Молия Корпорацияси ва бошқа Европа Банклари) маблағлари ҳисобига, Бюджетдан ташқари фондлар, маҳаллий банклар, Чет-эллик ва хусусий инвесторлар томонидан молиялаштирилар экан, албатта, бу маблағларнинг қайтарилиши ва маълум миқдорда уларнинг фойда билан таъминланиши талаб этилади. Ушбу маблағларнинг муайян фойдаси билан қайтишлигини аниқлаш, текшириб бориш ва таҳлил қилиб туриш учун кредиторлар томонидан, шунингдек мол етказиб берувчилар, хусусан, лизинг, суғурта компаниялари ва кафиллик берувчи ташкилотлар томонидан лойиҳаларнинг мониторинги олиб борилади. 1.3. Банкларда инвестиция лойиҳалари мониторингини ташкил этишнинг назарий асослари 19

Банкларда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришнинг мониторингини олиб бориш билан банкнинг “Лойиҳаларни молиялаштириш мониторинги” бўлими шуғулланади. Бу бўлим ҳам банкнинг бошқа бўлимлари каби ўзининг Низомига эга бўлади. Бўлим фаолияти банкнинг молиячи-маслаҳатчилар томонидан ишлаб чиқилган лойиҳалар мониторингини ўтказиш тартиби бўйича Низомга асосланади. Ушбу Низомда жорий мониторингни ўтказишнинг тўлиқ жараёни, қарз олувчини молиявий аҳволининг баҳолаш усуллари, турли хил молиявий коэффицентларни ҳисоблаш усуллари, муаммоли кредитларнинг мониторингини ўтказиш тартиби, таҳлилий усуллар ва ушбу ҳолатларни ҳал этишга доир маслаҳатлар келтирилган бўлади. Бу бўлим фаолиятининг асосий мақсади ссуда ҳисоб-рақамидан тўлов ҳужжатларининг қилинган тўловларга мослигини назорат қилиш, объект жойлашган жойга чиқиш билан бирга кредитдан мақсадли фойдаланилганлигини текшириш, бажарилган ишларнинг назорат ўлчамларини ўтказиш ва қурилиш муддатидан қатъий назар йилда камида икки марта сотиб олинган ускуналарни инвентаризация қилиш ҳисобланади. Кредитдан мақсадли фойдаланилмаганлигини, ускуналарнинг комплект (яхлит) эмаслиги ҳамда етказиб келинманганлигини ва бошқаларни аниқлашда бу бўлим қуйидаги чораларни қўллашга ҳақли ҳисобланади: - кредитлардан мақсадли фойдаланилмаганда кредитларнинг қолган қисмини муддатидан олдин қайтариб олиш (ундириб олиш); - бажарилган ишлар қисми ҳажмида кредит суммасини муддатидан олдин қайтариб олиш; - жарима жазоларини қўллаш. 20

Юқорида келтирилган ҳуқуқлар ва мақсадларга эга бўлган ҳолда мониторинг бўлими ўзининг тегишли мажбуриятларини бажаради. Тижорат банкларида мониторинг қуйидаги соҳаларда олиб борилади: (3расмга қаранг) Ушбу соҳалар мониторингига параллел равишда гаровга қўйилган мулк предметлари ҳолатини ва корхонанинг молиявий- хўжалик фаолиятини баҳолаш ҳам олиб борилади. Лойиҳаларни молиялаштириш мониторингида қуйидаги фаолиятлар амалга оширилади: 1. Тўлов ҳужжатларининг тасдиқланган объект сметасига ва фойдали ишлатилишига ҳамда шартнома баҳоларини аниқлашнинг тўғрилигига мос келгандаги тўлов объектларига ссуда ҳисоб- рақамидан ажратилган ҳар бир тўловни назорат қилиш. 21 Тижорат банкларида мониторинг олиб бориш жараёни молиялаштиришни назорат қилиш қурилиш жара ёнини ва лойиҳани ишга туширишни назорат қилиш кредитнинг мақсадли ишлатилишини назорат қилиш кредит қайтарилишини назорат қилиш

3-расм. Тижорат банкларида мониторинг олиб бориш жараёни 5 2. Қурилиш кетаётган жойга бориб кредитдан мақсадли фойдаланилаётганини ҳар чоракда текшириш. 3. Ҳар чораклик статистик таҳлилни ўтказиш, молиялаштиришнинг реал ва режали жадвалини ва қарз олувчининг кредит бўйича тўловларини назорат қилиш. 4. Кредит шартномаси, лойиҳа мониторингининг режаси ва техник тартиби талабларга мос келишини назорат қилиш. Лойиҳа жараёни ва объектни ишга тушириш мониторинги қуйидаги шакллар ва йўналишларда амалга оширилади: 1. Ссуда ҳисоб-рақамидан қилинган ҳар бир тўловда корхонадаги тўлов ҳужжатларининг объектнинг тасдиқланган сметасига ва фойдали ишлатилишига мослигини ва шартнома баҳоларининг тўғри аниқланганлигини назорат қилиш. 2. Ҳар чоракда статистик таҳлил олиб бориш, молиялаштиришнинг реал ва режали жадвалининг мослигини ва кредит бўйича қарз олувчининг тўловларини таҳлил қилиш. 3. Қурилиш объектига чиқиш орқали кредитдан мақсадли фойдаланилаётганини ҳар чоракда текшириб бориш. 4. Кредит шартномаси, техник тартиб талаблари ва лойиҳа мониторинги режасининг бажарилишини назорат қилиш. Қурилиш жараёни ва объектни ишга тушириш мониторинги қуйидаги шакл ва йўналишларда олиб борилади: 1. Қурилиш муддатларининг ускуналарни келтириш ва уларнинг ишлаб чиқариш жадвалига мос ҳолдаги қурилиш-монтаж ишлари муддатларини, ишларни жорий этиш жараёни ҳақидаги ҳисобот маълумотларини, текшириш натижаларини бевосита 5 Ишмухамедов А.Э., Қосимов М.С., Жумаев З.А., Мухамеджанова Г.Я. Лойиҳа таҳлили. Ўқув қўлланма. -Т., ТДИУ, 2006 й. 125-бет 22

ўрганиш билан боғлиқликда, шунингдек қурилишни олиб бориш савиясининг пасайиш сабабларини аниқлаш ва иқтисодий чоралар қўллаш билан ҳамда юқори ташкилотлар ва прокуратура органлари, хўжалик судларига зарур ҳолларда маълумотларини етказиш йўли билан кузатувларни назорат қилиш. 2. Пудратчи ва буюртмачилар томонидан ускуналарни етказиб бериш, объектни ишга тушириш буйича қурилиш-монтаж ишлари ва бошқа хизматлар учун тузилган шартномалар бўйича мажбуриятларнинг бажарилишини назорат қилиш. 3. Объект бўйича қурилиш-монтаж ишлари ва хизматларни ўрнатилган тартибда ва сотиб олинган ускунани инвентаризация қилиш бўйича йилида камида икки марта саноқли, ўлчовли ва ҳисобли назорат ишларини олиб бориш. 4. Ускуналарни ишга туширишга қабул қилишда иштирок этиш ва лойиҳа кўрсаткичларининг лойиҳани амалга ошириш бўйича тасдиқланган стратегияларига мослигини назорат қилиш. Молиялаштириш ва қурилиш жараёнидаги мониторингда жараёнида қуйидаги тадбирлар ҳам амалга оширилиши керак: 1. Кредит бўйича таъминланганлик ҳолати ва сифатини назорат қилиш. 2. Банк кредитига бўлган талабнинг ўсиши ёки қисқариши билан боғлиқ рискларни ҳисобга олган ҳолда, қарз олувчининг молиявий ҳолатининг ўзгаришини баҳолаш. 3. Бозордаги иқтисодий ҳолатини баҳолаш, лойиҳани амалга оширишнинг тасдиқланган стратегиясидан четланишини ва лойиҳанинг пул маблағлари оқими башоратини унинг реал ҳолатига таққослаш. 4. Корхонада раҳбарият ва асосий ходимлар таркибидаги ташкилий ўзгаришларни назорат қилиш. 23

Банклар хизмат кўрсатаётган мижознинг фаолияти тўғрисидаги маълумотга эга бўлиш, кредитга лаёқатлилигини таҳлил этиш, берилган кредитлардан самарали фойдаланишлигини, ҳисоб-китоб ва тўловларнинг барча турлари бўйича тўғри юритилаётганлиги, асосий қарз ва у бўйича фоизларни қайтириш жараёнлари устидан текширув ва назорат олиб бориш тартибини ишлаб чиқиши керак. Шунингдек ҳар чоракда банк ходимининг (лойиҳа менежерининг) жойларга бориб, олиб борилаётган ишлар билан бевосита объектив танишиб, уларни баҳолаб, зарур бўлган ҳолларда ўз таклифларини бериб келиши, корхонанинг раҳбари билан юзма- юз ҳолда олиб борилаётган ишлар, улар бўйича келгусидаги режалар, натижалар юзасидан суҳбат қилиши ҳам талаб этилади. Лойиҳа бўйича олиб борилаётган ишларда кўзда тутилмаган салбий ҳолатлар пайдо бўлганда, банк берган кредитларни қайтариб олиш учун зарур чораларни қўллаши ҳам талаб этилади. Умуман олганда, бу каби лойиҳаларни кредитлаш ва уларнинг ҳаётийлиги юзасидан банкларда мониторинг ўтказиш қуйидаги шаклларда амалга оширилади: 1. Жорий мониторинг. 2. Муаммоли кредитлар мониторинги. Жорий мониторингнинг бошланиши лойиҳа бўйича хулосани асбобускуналарни олиб келиш битимини, кредит шартномасини ва мониторинг режасини ўз ичига оладиган ҳужжатларни қабул қилиш билан бошланади. Қарз олувчи билан савол-жавоб ўтказилади ва қарз олувчи банкка лойиҳанинг техник-иқтисодий асослашни тақдим этади. Мониторинг бўйича ишни режали ташкил этиш ва лойиҳаларнинг амалга оширилишини назорат қилиш учун банк томонидан барча лойиҳалар бўйича мониторинг режаларини бир хил тизимга келтириш талаб этилади. Шу билан бирга лойиҳанинг 24

амалга оширилиши бўйича лойиҳа мониторинги режаси ишлаб чиқилади. Кредитнинг ҳимояси ташкил этилишини кўзда тутган ҳолда мониторинг режаси кредитлаш бўлимидаги мутахассислар (экспертлар) билан мониторинг бўлими мутахассислари ўртасида биргаликда кредитнинг барча даврига тузилади. Бунда мониторинг режасида ҳар чоракда камида бир марта банк ходимининг текширув учун жойларга бориб келиши кўзда тутилади. Қарз олувчи томонидан тақдим этилган ҳисоботлар асосида лойиҳа мониторинги бўйича мутахассислар лойиҳа ҳолатини молиявий-иқтисодий таҳлилдан ўтказадилар: - корхонанинг ҳар ойда Давлат Статистика қўмитасининг жойлардаги бўлимлари ва бошқармаларига ишлаб чиқариш фаолияти ҳақидаги топширадиган ойлик жадвалли ҳисоботлари; - қарз олувчининг чораклик молиявий-иқтисодий ҳолати бўйича ҳисоботи. Бунда лойиҳанинг иқтисодий ҳолатини таҳлил қилиш бўйича маълумотлар базасини бир тизимга келтириш зарур; - лойиҳа мониторинги бўйича мутахассислар томонидан чораклик молиявий-иқтисодий ҳисоботлар таҳлили асосида кредитларни анкеталаш ўтказилади ва кредит рейтинги аниқланади, лойиҳалар мониторинги бошқармасига рисклар даражасини бир хил тизимга келтириш ва заҳираларни шакллантириш учун эркин ахборотлар тақдим этилади; - кредитлардан мақсадли фойдаланишни текшириш ҳар чоракда иш ўрнида текшириш далолатномасини тузиш орқали амалга оширилади. Кредитлардан мақсадли фойдаланиш бўйича маълумотлар мониторинг бошқармаси томонидан бериб борилади; - лойиҳани ўзлаштириш бўйича кредитларнинг жадвалли ўзлаштириш муддатлари ойлар бўйича таққосланади; - кредитнинг таъминланганлиги бўйича назорат. Ҳар бир аниқ кредит учун алоҳида гаровга қўйилган мулкни текшириш 25

далалотномаси ва ҳар чоракда гаровга қўйилган мулкнинг ҳолати ҳақидаги далалотнома ишлаб чиқилади; - ҳамма манфаатдор субъектларга лойиҳалар ривожи, кредитлар ва уларнинг фоизлари қайтарилиши ҳақида ҳисоботлар тузиш ва уларни тақдим этиш; - қарз олувчининг сўмдаги маблағларини эркин алмашинувчи валютага конвертация қилиш бўйича ишларни амалга ошириш. Ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун хом ашё ва материаллар сотиб олиш мақсадида маблағларни конвертация қилиш, ҳужжатларни тайёрлаш, миқдорий кўрсаткичлар бўйича ҳисоб-китобларни текшириш; - хом ашё сотиб олиш ва тайёр маҳсулотларни сотиш мақсадида маркетинг изланишларини (тадқиқотларини) доимий равишда олиб бориш. Маҳсулотларнинг омборда туриб қолиши сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - қарз олувчининг айланма маблағлари ҳолатини доимий равишда ўрганиш ва уни бир маромда сақлаши учун чора- тадбирлар кўриш ва ҳаттоки, кредитлар бериш. Амалиётда банклар томонидан ўз мижозларини кредитлаш ҳамиша самарали натижалар билан якунланавермайди. Айрим ҳолларда корхоналарнинг ўз бизнес-режаларини номукаммал ишлаб чиқишлари ва фаолиятини мақсадли амалга оширмаганликлари, шунингдек бошқа турли сабаблар натижасида банклар томонидан тақдим этилган кредитларнинг қайтарилиш муаммоси вужудга келади. Албатта, муаммоли кредитлар ўз-ўзидан пайдо бўлмайди ва уларни вужудга келтиришинг ўзига хос омиллар мавжуд бўлади. 26

Муаммоли кредитларни келтириб чиқарадиган омилларнинг белгилари қуйидагилар ҳисобланади: 1. Кредитнинг мўлжалланган мақсади бўйича ишлатилмаслиги. 2. Шартнома, бизнес-режада, техник-иқтисодий асослаш ва бошқа кредит ҳужжатларида акс эттирилган жадвалларнинг амалга ошмаслиги: - молиявий-статистик ҳисоботни “узатиш” жадвалининг амалга ошмаслиги; - сифатсиз асбоб-ускуналар, хом ашё ва материалларни ўзлаштириш ва рақобатбардош бўлмаган маҳсулотларни ишлаб чиқариш. 3. Қарз олувчининг молиявий-иқтисодий ҳолатининг ёмонлашиш тенденцияси, шу жумладан: - муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг вужудга келиши; - маҳсулот сотилишининг сустлашиши; - қарз олувчининг фаолиятидаги режаларида кескин ўзгаришлар юз бериши; - қарз олувчи ҳолатининг тармоқларда ёки сотиш бозорида ёмонлашиши. 4. Қарз олувчининг банк олдидаги мажбуриятини бажара олмаслигига олиб келувчи “форс-мажор” ҳолатларининг вужудга келиши, жумладан: - қарз олувчининг ишлаб чиқарган маҳсулоти нархининг пасайишига сабаб бўлувчи омилларнинг келиб чиқиши; - раҳбарият ва мулкдорлар таркибидаги радикал ўзгаришлар оқибатида менежментнинг ёмонлашуви; - мол етказиб берувчиларнинг хом ашё ва материалларни ўз вақтида етказиб бера олмаслиги; 27

- қарздорнинг бизнес-ҳамкорлари ишончсизлигини кўрсатувчи далилларнинг вужудга келиши. Кредитлар муаммоли бўлиб қолган пайтларда тўрт босқич асосида ташкилий тадбирлар ўтказилади. Биринчи босқич . Агар қарз олувчининг вақтинчалик молиявий қийинчиликлари туфайли лойиҳалар амалга оширилишида содир бўлган ўзгаришлар кузатилса, қуйидаги тадбирлар ўтказилади: а) банк бўлимларининг маъсул ходимлари билан фикр алмашиши; б) қуйидаги мақсадларда хўжалик органларига ташриф буюриш: - лойиҳанинг бажарилишини баҳолаш; - қарз олувчининг раҳбарлари билан музокаралар ўтказиш; - лойиҳанинг ривожланиш муаммоларини аниқлаш; - рискларни баҳолаш; - кредитни ўзлаштиришнинг қолган даврига лойиҳанинг бизнесрежасини (ТИА) ўрганиб чиқиш; - корхона ишлаб чиқаришни бир маромда ташкил этиши учун қарз олувчилар ва манфаатдор шахслар ўртасида музокаралар олиб бориш; - муаммоли кредитларнинг ҳал этилишини ташкил этиш мақсадида кредит комитетини жалб этиш ва улар билан музокаралар олиб бориш. Иккинчи босқич . Қарз олувчининг кредит юзасидан муддати ўзайтирилган қарзлар бўйича мажбурияти. Бу босқичда кўриладиган чоратадбирлар қуйидагича: а) қарз олувчининг дебиторлик мажбуриятлари билан ишлаш. Бу иш қарз олувчи фаолиятига боғлиқ ҳамма фаолиятлар таҳлилини талаб этади. Мажбуриятлар занжири тузилади, бир-бирига боғлиқ мажбуриятлар қопланиши схемаси ишлаб чиқилади; 28

б) мижознинг ҳисоб-рақамлари ёпилади. Таъсир кўрсатишнинг бу тури жуда эҳтиёткорлик билан амалга оширилади, чунки бу қарз олувчининг айланма маблағларини бутунлай йўқотишга олиб келиши мумкин; в) тўлов муддатини ўзайтириш. Кредитни узайтиришни амалга оширишда барча молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар таҳлили амалга оширилади, нақд пул билан таъминланганлик текширилади, бизнес-режа ишлаб чиқилади ва материаллар лойиҳалар мониторинги бошқармасига берилади. Бу ерда ўзгарган кўрсаткичлар ёрдамида янги лойиҳа мониторинги режаси ишлаб чиқилади ва хулоса билан биргаликда лойиҳа бўйича кредит комитетига тақдим этилади. Кредит анкетаси тузилади ва кредит портфели мониторинги бошқармасига берилади. Ҳисоботнинг ҳамма турлари ва маълумотлар базаси бўйича тегишли ўзгартиришлар киритилади. Учинчи босқич . Хизмат кўрсатувчи банк мутахассислари, лойиҳалар мониторинги бошқармаси ходимлари, лойиҳа экспертлари, ҳокимият вакиллари ва бошқа манфаатдор шахслар билан биргаликда корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий- иқтисодий фаолияти ишлаб чиқаришни маромийлаштириш мақсадида текширилади. Тегишли ҳолларда корхонанинг раҳбарларини ўзгартириш масалалари кўриб чиқилади. Тўртинчи босқич . Муддати ўзайтирилган мажбуриятларни қоплаш мақсадида ўтказиладиган мониторинг гаровга қўйилган мулкни сотиш йўли билан амалга оширилади. Вужудга келган муаммоли кредитларнинг юқоридаги босқичлар асосида ҳал этилиш тамойили муаммоли кредитлар бўйича кўриладиган чоратадбирларнинг ижобий натижаси, самарасини таъминлаши билан ўз аҳамиятини кўрсатиб туради. Лекин ҳар бир инвестор ёки кредитловчи банк ва ташкилотлар 29

ўзларининг мақсадлари ва фаолият йўналиши хусусиятидан келиб, чиқиб мустақил тарзда ўзига хос шакл ва усул бўйича муаммоли кредитларни ҳал этиш чора-тадбирлари тизимини ишлаб чиқадилар. II-боб. Тижорат банклари томонидан инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва мониторингини олиб бориш амалиёти таҳлили 2.1. Тижорат банкларида инвестиция лойиҳалари мониторингини ташкил этиш ва амалга оширишнинг меъёрий- ҳуқуқий асослари Банклар кредитлар бериш ёки тўсқинликсиз сарф қилинадиган депозитлар ҳисобига ўз инвестиция фаолиятларини амалга ошириш йўли билан пул ишлаш имкониятига эга бўлганликлари туфайли ҳам қаттиқ назорат остида бўладилар. Ҳосил қилинаётган пул миқдорининг ўзгариши иқтисодиёт ҳолатига таъсир кўрсатади, яъни пул қадрсизланишининг кучайганлиги ёки ортганлиги аниқланади. Банклар устидан кучли назорат борлигининг яна бир сабаби шуки, улар хусусий шахслар ва фирмаларга кредитлар берадилар ва бу йўл билан истеъмол харажатларини ва инвестиция талабларини қондирадилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Иқтисодиётни кредитлаш механизмини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарорига асосан, иқтисодиётнинг реал секторини маблағ билан таъминлашга кредит ресурсларини жалб этиш механизмини такомиллаштириш, иқтисодий жиҳатдан юқори самарали ишлаб чиқаришлар барпо этишни рағбатлантириш, 30

республикада пул бозорини янада ривожлантиришга доир чора- тадбирлар кўриш мақсадида: 1. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва тижорат банкларининг пул массасини бозор принципларига мувофиқ ресурсларни кредит аукционлари орқали харид қилиш ва сотиш йўли билан бошқариш, шунингдек юқори ликвидли қимматли қоғозларни харид қилиш (PEПО операциялари) йўли билан кредит бериш механизмини такомиллаштириш; иқтисодиётнинг реал сектори лойиҳаларига тижорат банклари томонидан, шу жумладан ресурсларни кредит аукционларида харид қилиш ҳисобидан кредит беришни қўшимча равишда кенгайтириш тўғрисидаги таклифи қабул қилинсин. 2. Тижорат банкларига кредит аукционларида харид қилинадиган ресурсларни иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарига қайта молиялаштиришда маржани 2 фоиздан ортиқ бўлмаган миқдорда қўллаш. 3. Тижорат банклари инвестиция лойиҳаларини маблағ билан таъминлаш учун кредитларни белгиланган тартибда ишлаб чиқилган ва тасдиқланган техник-иқтисодий асослаш ва таваккалчиликларнинг мақбуллигини баҳолаган ҳолда қайтариш, муддатлилик ва ўзини-ўзи қоплаш шартларида беради; қарз олувчи корхоналар раҳбарлари инвестиция лойиҳаларининг техник- иқтисодий асосланганлиги, ахборотнинг ўз вақтида тақдим этилиши ва ишончлилиги, лойиҳаларнинг техник-иқтисодий асослаш параметрларига ва бизнес-режаларга мувофиқ амалга оширилиши учун қонун ҳужжатларига мувофиқ жавоб беради. 4. Банк кредит сиёсатининг асосий йўналишларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлашда реал секторни кредитлаш кўламлари ва шаклларини янада кенгайтиришни, кичик корхоналарга, хусусий тадбиркорларга, деҳқон ва фермер хўжаликларига микрокредитлар 31

беришни назарда тутиш; иқтисодиётнинг реал секторини кредитлаш бўйича буюртманомаларни танлаб олишда асосан маҳаллий хом ашёдан экспортга мўлжалланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришга йўналтирилган лойиҳалар танлаб олинишини таъминлаш; хўжалик юритувчи субъектларга инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқишда ва уларни маблағ билан таъминлашда маркетинг, инжиниринг ва консалтинг хизматларини кўрсатиш орқали улар билан ҳамкорлик муносабатларини такомиллаштириш; айрим лойиҳаларни маблағ билан таъминлашда таваккалчиликлар билан боғлиқ салбий оқибатларнинг олдини олиш мақсадида улар амалга оширилишининг доимий мониторингини ташкил этиш. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси банклар тизими ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексига, Ўзбекистон Республикаси қонунла-рига, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонларига, Вазирлар Маҳкамасининг қарорларига, хусусан, «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги ва «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қо-нунларга амал қилади. «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида»ги қо-нун 1995-йил 21-декабрда, «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонун эса 1996-йил 25-апрелда Олий Мажлис томонидан қабул қилинган. Бу қонунда банк фаолиятининг субъектлари ва улар фаолиятининг ҳуқуқий асоси, банклар операциялари, банкларни ташкил қилиш ва тугатиш, банкларнинг мустақиллиги, давлат ва банкларнинг масъулиятини чегаралаб қўйилиши, уларнинг пул маблағларини захиралаш ва умумий иқтисодий меъёрларга риоя қилиш соҳасидаги бурчлари, банкка алоқадор шахслар билан тузиладиган битимлардаги чегаралар, банкларнинг ҳисобот ва 32

бошқа ахборотларни тақдим етиш мажбуриятлари, банкларнинг ўз мижозлари олдидаги жавобгарлиги, банкларда ҳисоб-китоб ва уларни назорат қилиш тартиблари белгиланган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 январда қабул қилинган «2011-2015 йилларда Ўзбекистон иқтисодиётида ислоҳотлар кўламини кенгайтириш ва чуқурлаштириш, мамлакатда ишчанлик муҳитини шакллантиришнинг мезонлари ва баҳолаш тизимини аниқлаш ва амалга оширишга доир чоралар-тадбирлар Дастури тўғрисида»ги ПҚ-1464-сонли Қарорига асосан, тижорат банкларида кичик бизнес субъектларига кредитларни ажратишда гаровга қўйилган мулкни расмийлаштириш билан боғлиқ харажатларни кредитнинг умумий суммасида акс эттириш амалиёти жорий қилинди. 2011 йилнинг 1 январидан бошлаб Марказий банкнинг амалдаги қайта молиялаштириш ставкаси йиллик 14 фоиздан 12 фоизга пасайтирилди. Бу эса, ўз навбатида тадбиркорлик субъектларига ажратиладиган кредитларнинг фоиз ставкалари пасайишига олиб келди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида” 2009 йил 28 июнда имзоланган ПҚ1166- сонли Қарорига биноан тижорат банкларига қуйидаги имтиёзлар берилди: -2015 йилнинг 1 январигача тижорат банклари кредит портфели таркибида узоқ муддатли инвестициявий молиялашнинг улушига қараб, табақалаштирилган ставкалар бўйича фойда солиғини тўлаш; -тижорат банкларига корхона ва ташкилотлар - йирик инвестиция лойиҳалари ташаббускорларига лойиҳа-смета 33

ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва уларни инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун қабул қилишда экспертизадан ўтказиш бўйича харажатларни умуман лойиҳани молиялаш учун бериладиган кредитнинг умумий суммасига киритган ҳолда, молиялашга кредитлар беришни амалиётга татбиқ қилиш жорий этилди. 2008 йил 18 ноябрда Ўзбекисон Республикаси Президентининг «Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисидаги» ПФ- 4053-сонли Фармони, 2009 йил 19 ноябрда эса «Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш тартибини тасдиқлаш тўғрисидаги» Ф-4010-сонли Фармойиши қабул қилинди.Бу муҳим ҳужжатлар банкрот корхоналарда ишлаб чиқариш фаолиятини қайта тиклаш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш учун банклар томонидан қўшимча инвестиция киритиш, ана шундай корхоналарни молиявий соғломлаштириш, янги турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва замонавий бошқарув усулларини татбиқ этиш, шунингдек, иш ўринларини қайта тиклаш ва янги иш ўринларини яратишни кўзда тутади. Тижорат банклари балансига олинган иқтисодий ночор корхоналарни тиклаш, улар базасида янги ташкил этилган корхоналарни салоҳиятли инвесторларга сотиш ишлари самарали амалга ошириб келинмоқда. Ушбу мақсадда барча етакчи тижорат банклари қошида қатор инвестицион ва инжиниринг компаниялари ташкил этилди. Банкрот корхоналарни тиклаш жараёнини рағбатлантириш мақсадида киритилган янги солиқ имтиёзлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелдаги «Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва унинг 34

инвестицион фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1317-сонли Қарорида ҳам ўз аксини топди Унга асосан, тижорат банклари томонидан, шу жумладан, бошқа инвесторлар иштирокида банкрот корхоналар негизида ташкил этилган корхоналарга, янги инвесторларга сотилгунга қадар, улар давлат рўйхатидан ўтган пайтдан бошлаб уч йилдан кўп бўлмаган муддатга қуйидаги ҳуқуқлар берилган: -мавжуд имтиёзлар буйича мол-мулк солиғи суммасини корхона харажатларига киритмаслик; - асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича амортизация ажратмаларини ўрнатилган меъёрдан камроқ ҳисоблаш. Ушбу имтиёзларни амалда қўллаш учун қўшимча меъёрий хуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Амалга оширилган ишлар натижасида 2012 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра тижорат банклари балансига қабул қилинган жами 164 та иқтисодий ночор корхоналардан 156 тасининг фаолияти қайта тикланиб, 110 таси 851,6 миллиард сўмга янги мулкдорларга сотилди. Тижорат банклари томонидан мазкур корxоналарни теxник қайта жиҳозлаш ва модернизация қилиш ишларига 275 миллиард сўм миқдорида инвестиция киритилди, натижада 22 мингдан ортиқ янги иш ўрини яратилди. Ишлаб чиқариш фаолияти тикланган корхоналар томонидан 1 триллион сўмдан зиёд маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, 320 миллион АҚШ долларидан кўп маҳсулотлар экспорт қилинди. Бугунги кунда тижорат банкларининг тасаруфида қолган 54 та корхонадан 46 тасида ишлаб чиқариш фаолияти тўлиқ тикланган бўлса, 8 та корхонада ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, технологик линияларни тиклаш, қурилиш-таъмирлаш ишлари олиб борилмоқда. 2.2. Тижорат банкларида инвестиция лойиҳаларини 35

молиялаштириш амалиёти таҳлили Иқтисодиётда таркибий ва сифат ўзгаришлар давом этаётган бугунги кунда банклар ресурс капиталининг кўпайиши, банк хизматлари доирасининг янада жадал кенгайиши, инновацион технологиялардан фойдаланиш эвазига рақобатнинг кучайиши, жаҳон молия-банк тузилмалари билан алоқаларнинг ривожланиши ва банк-молия инновациялари сегментида лойиҳаларнинг ишлаб чиқилиши Ўзбекистон замонавий банк тизимининг энг муҳим тавсифи сифатида намоён бўлмоқда. Банкларнинг капиталлашув даражасини ва банк ликвидлилигининг оширилиши пировардида уларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш учун мустаҳкам замин яратади. Шу билан бирга, кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширишда банкларнинг инвестиция кредитлари орқали иштирокини таъминлашнинг фаоллашгани барқарор ресурс базасини шаклантиради. 4-расм. Тижорат банклари капиталининг ўсиш динамикаси 6 6 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди 36

4-расмдан кўриниб турибдики,сўнгги 4 йилда мамлакатимиз тижорат банкларининг умумий капитали 2,5 баробар кўпайди ва бугунги кунда 5,3 триллион сўмдан ошиб кетди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чоратадбирлари тўғрисида» ги 2007 йил 12 июлдаги ПҚ-670 сонли ва “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2010 йил 6 апрелдаги ПҚ-1317- сонли қарорларига асосан банкларнинг минимал устав капиталлари миқдорига ўзгартиришлар киритилди. Ушбу қарорларга мувофиқ янги ташкил этилаётган тижорат банкларининг минимал устав капитали 2011 йилнинг 1 январидан бошлаб қуйидагича миқдорда белгилаб қўйилди:  Тижорат банклари учун сўм эквивалентида 10 м илллионевро миқдорида;  Хусусий банклар учун сўм эквивалентида 5 миллион евро миқдорида;  Хорижий капитал иштирокидаги банклар учун сўм эквивалентида 10 миллион евро миқдорида. Банкларнинг капиталлашув даражаси ва депозитлари ҳажмининг ўсиши актив операциялар ҳажмини ошириш, хусусан кредитлаш имкониятларини янада кенгайтириш, банклар жами активларинингўсиб бориши учун мустаҳкам замин бўлмоқда. Сўнгги 4 йилда тижорат банкларининг умумий активлари 2,3 баробар ўсди. Ушбу 5-расмдан кўриниб турганидек, банк активлари ўтган йилга нисбатан 32,4 фоиз ўсиб, 27,5 триллион сўмга етди. 37

Банклар капитали ва депозитларининг юқори суръатларда ўсиши, ўз навбатида, уларнинг иқтисодиётнинг реал секторини молиявий қўллабқувватлашдаги иштирокини фаоллаштиришга, банк активлари ва кредит қўйилмалари ҳажмининг кўпайишига ижобий таъсир қилди. 5-расм. Тижорат банкларининг жами активлари динамикаси 7 Республикамиз банк амалиётида кредитлаш шаклларидан кенг фойдаланиш мижозларнинг кредитларга бўлган эҳтиёжларини тўлароқ қондиришга, банкларнинг кредит операциялари кўламини кенгайтиришга, кредит рискини маълум даражада минималлаштиришга ва ниҳоят, банкларнинг кредит операцияларидан оладиган даромадлари ошишига олиб келди. Сўнгги 10 йил давомида ички манбалар ҳисобидан мамлакатимиз иқтисодиётининг реал секторини кредитлаш ҳажми 25 баробар ошиб, бу 2010-2011 йилларда кредитлар умумий улушининг тахминан 47-49 фоизини ташкил этди. 7 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди 38

Шу билан бирга банк кредит портфелининг тузилмаси ҳам ўзгарди. 2010-2011 йилларгача уларнинг катта қисми ташқи мажбуриятлар ҳисобига шаклланган бўлса, шу йиллардан бошлаб ички манбалардан бериладиган кредитлар ҳажми кескин ошди.Ташқи қарзлар асосан узоқ муддатга, фақат иқтисодиётнинг стратегик тармоқларини модернизация қилиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш бўйича инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун жалб қилинмоқда. Кредит портфели тўғри ташкил этилиши тижорат банкларининг самарали фаолият юритиши учун асос ҳисобланади. Банкларнинг кредит портфелини кредитнинг риск даражаси, тармоклар тузилиши, кредитнинг максади, муддати, кредит хажми, таъминланганлик шакли, ресурс манбаси ва мулкчилик шакллари буйича таснифлаш мумкин: Банк кредит портфели, ўз тузилишига кўра, хилма хилдир. Унда иқтисодиётнинг турли соҳалари қамраб олинган. Мамлакатимиз тижорат банклари томонидан тақдим этилаётган кредитлар бугунги кунда автомобилсозлик, нефть-газ, кимё, электротехника каби юқори технологияли ва стратегик муҳим тармоқларда ишлаб чиқаришни ривожлантиришга хизмат қилмоқда. Сўнгги йилларда тижорат банкларининг иқтисодиёт реал секторига йўналтирилган кредитлар миқдори йилдан йилга ўсиб бормоқда. Хусусан, 2011 йилда иқтисодиётнинг реал секторига йўналтирилган кредитларнинг умумий ҳажми 35,6 фоиз ошиб, бугунги кунда уларнинг миқдори 15,6 триллион сўмга етди. 6-расм маълумотлардан кўриниб турибдики тижорат банклари томонидан берилган кредитлар cўнгги йилларда фақат ўсиш динамикасига эга бўлган ва уларнинг 75 фоиздан ортиғини узоқ муддатли кредитлар ташкил этган. 39

Тижорат банклари томонидан ўтган йили халқаро молия институтларининг 143,4 миллион АҚШ доллари миқдоридаги кредит линиялари ўзлаштирилди. Ушбу кўрсаткич ҳам ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 1,4 баробар ошди. Мазкур соҳага ажратилган кредитлар ҳисобидан ҳудудларда 291 мингдан ортиқ янги иш ўрини яратилди. Иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мақсадида Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси 2011 йилнинг 1 январидан йиллик ҳисобда 14 6-расм. Тижорат банклари томонидан берилган кредитлар ва инвестицион кредитлар, миллиар сўм 8 фоиздан 12 фоизга туширилди ва йил давомида ўзгартирилмасдан сақлаб турилди. Бу эса, ўз навбатида пул бозорида фоиз ставкаларининг пасайишига олиб келиб, хўжалик 8 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди 40

юритувчи субъектлар харажатларининг камайиши ва бунинг натижасида уларнинг инвестицион фаоллигини оширишга хизмат қилди. Хусусан, 2010 йил давомида пул бозоридаги операциялар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари йиллик ҳисобда 8,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2011 йилда ушбу кўрсаткич 8,5 фоизга тенг бўлди. 2011 йил давомида кредитлар бўйича ўртача фоиз ставкаларининг ҳам пасайиши кузатилди. Хусусан, қисқа муддатли (муддати бир йилгача бўлган) кредитлар бўйича фоиз ставкалари йил бошидаги 13,8 фоиздан йил охирига келиб 13,2 фоизга тушди. Узоқ муддатли кредитлар бўйича ўртача фоиз ставкалари 2010 йилда 13 фоизни ташкил қилган бўлса, 2011 йилда 11,8 фоизга пасайди. Банкларнинг роли иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, уй- жойлар қурилишини, транспорт ва инфратузилмавий коммуникацияларни ривожлантириш лойиҳаларини амалга ошириш бўйича ўз инвестицион сиёсатида, айниқса аҳамиятлидир. Тижорат банкларининг инвестицион фаолияти йилдан-йилга ортмоқда. 2011 йил мобайнида тижорат банкларининг инвестиция жараёнларидаги иштироки янада фаоллашиб, корхоналарни модернизация қилиш техник ва технологик ва жиҳатдан қайта жиҳозлаш мақсадларига тижорат банклари томонидан 4,4 триллин сўм ёки 2010 йилга нисбатан 35 фоизга кўп инвестицион кредитлар ажратилди. Иқтисодиётнинг реал секторига йўналтирилган кредитларнинг умумий ҳажми 2011 йилда 15651,5 миллиард сўмга тенг бўлди. Бу 1990 йилга нисбатан доллар эквивалентида 27 баробар кўп демакдир. Бунда банкларнинг инвестицион мақсадларга мўлжалланган кредитлар улуши умумий кредитлар портфелида қарийб 75 фоизга тенгдир. 41

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида” 2009 йил 28 июнда имзоланган ПҚ1166- сонли Қарорига биноан тижорат банкларига қуйидаги имтиёзлар берилди: -2015 йилнинг 1 январигача тижорат банклари кредит портфели таркибида узоқ муддатли инвестициявий молиялашнинг улушига қараб, табақалаштирилган ставкалар бўйича фойда солиғини тўлаш; -тижорат банкларига корхона ва ташкилотлар - йирик инвестиция лойиҳалари ташаббускорларига лойиҳа-смета ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва уларни инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун қабул қилишда экспертизадан ўтказиш бўйича харажатларни умуман лойиҳани молиялаш учун бериладиган кредитнинг умумий суммасига киритган ҳолда, молиялашга кредитлар беришни амалиётга татбиқ қилиш жорий этилди. Натижада 2011йилнинг ўзида банклар томонидан инвестиция мақсадлари учун ажратилган кредитлар ҳажми 11738,3 миллиар сўмни ташкил этиб, 2010 йилга нисбатан 35 фоизга ошди. Банк тизимининг республикамизда уй-жой қурилишини ривожлантириш ва мазкур жараённи молиялаштиришдаги фаолияти алоҳида эътиборга моликдир. Банкларнинг ушбу йўналишдаги кредитлари ҳам узоқ муддатга мўлжалланган бўлиб, улар инвестицион кредитлар таркибида салмоқли ўрин эгаллайди. 42

2.3. Тижорат банклари томонидан инвестиция лойиҳалари мониторингини олиб бориш самарадорлиги таҳлили Банклар томонидан амалга оширилган инвестиция лойиҳалари мониторинги тизимини ишлаб чиқишнинг асосий мақсади бўлиб, инвестиция фаолияти самарадорлигини келтириб чиқарувчи режалаштирилган маълумотларига нисбатан юз берган четланишларини ўз вақтида ҳал этиш, бу четланишларни келтириб чиқарувчи сабабларни таҳлил этиш ва инвестиция фаолиятини меъёрлаштириш ҳамда самарадорлигини ошириш мақсадида унинг алоҳида йўналишларини тегишлича тартибга келтириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш унинг мониторингини олиб бориш тизимининг амал қилиши лойиҳанинг, нафақат, иқтисодий самарадорлигини, шунингдек ижтимоий самарадорлигини ва сиёсий аҳамиятини оширишга хизмат қилади. Лойиҳани молиялаштириш мониторинги молиялаштиришга ажратилган маблағлар қай йўсинда ишлатилаётганлигини назорат қилиш, унинг мақомидаги ўзгаришларни аниқлаш ва чора тадбирларни қуриш тизимини кўзда тутади. Унинг мақсади асосий қарз ва у бўйича фоизларни ўз муддатида тўланилишини таъминлашдан иборат. Шакллантирилган инвестиция лойиҳасининг самарали амалга оширилиши, кўп ҳолларда, уни амалга оширишнинг тезкор режасининг ўз вақтида ва сифатли ишлаб чиқилишига боғлиқ бўлади. Бундай тезкор режа амалиётда инвестиция лойиҳаларини амалга оширишнинг календар режаси (тақвим режаси) деб номланади. Инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг календар режасини ишлаб чиқиш муайян тамойилларга асосланади ва муайян 43

кетма-кетликда амалга оширилади. Қуйида биз ушбу тамойилларни кўриб чиқамиз: 1. Календар режанинг объект табақаланиши (дифференцияси) бўйича тамойили календар режалаштириш инвестиция лойиҳасининг бутун даврига асосланиб амалга оширилиши кераклигини кўзда тутади. Лойиҳани амалга оширишни календар режалаштириш жараёни уни амалга оширишнинг бази муддатларига ва бизнес-режада акс эттирилган инвестициялар оқими жадвалига асосланади. Ҳар бир инвестиция лойиҳаси бўйича уни амалга ошириш учун банк томонидан лойиҳа мониторингини олиб борувчи лойиҳа менежери белгиланади. 2. Календар режанинг вақтинчалик тамойили ишлаб чиқиш шакли бўйича унинг деталлаштирилишининг турли хил даражасини назарда тутади. Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш бўйича календар режанинг вақтинчалик дифференциясининг асосий шакллари қуйидагилар ҳисобланади: - календар режа инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг йиллик жадвалини тезкор режалаштириш натижаларини акс эттирувчи бошланғич ва асосий ҳужжат ҳисобланади. У (йиллик жадвал) бир неча йиллар давомида амалга ошириладиган лойиҳалар бўйича режалаштирилаётган календар йил доирасида бажарилиши кўзда тутилаётган ишлар ҳажмини ўз ичига қамраб олади. Шунингдек у бир йил мобайнида амалга ошириладиган лойиҳаларда лойиҳанинг мақсадига кўра бажарилиш муддати ва кетма-кетлиги билан тавсифланади. - лойиҳани амалга ошириш бўйича ишларнинг чораклик ёки йиллик режаси уларнинг кўрсатилган вақтинчалик оралиқлари доирасидаги аниқ ҳажмларини қамраб олади. Уларни ишлаб чиқишнинг асоси бўлиб, деталлаштиришнинг тегишли кетма- 44

кетлиги билан инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг йиллик жадвали ҳисобланади. Ишларнинг чораклик режаси йиллик режанинг тақдим этилиши билан бир вақтда тақдим этилади ва тасдиқланади. - декадали (ўн кунлик) топшириқлар ишларни бажаришнинг ойлик режасини кетма-кет деталлаштириш шакли ҳисобланади. Бизнинг маҳаллий амалиётда календар режани табақалашнинг бу шакли камдан-кам ҳолларда қўлланилади. Бироқ, йирик инвестиция лойиҳалари учун жалб этиладиган кўпгина хорижий пудратчилар календар режалаштиришнинг бундай шаклини кенг тадбиқ этадилар. 3. Календар режанинг функционал табақаланиши тамойили унинг алоҳида функционал қисмларга бўлинишини назарда тутади. Бу инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг календар режасини ишлаб чиқиш жараёнининг бирмунча маъсулиятли қисмидир. Бундай бўлиниш лойиҳанинг ҳажми ва амалга оширилиши босқичига боғлиқдир. Унинг асосий функционал қисмлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • лойиҳани амалга оширишга тайёрлаш; • лойиҳа-конструкция ишлари; • моддий-техникавий таъминлаш; • қурилиш-монтаж ишлари; • лойиҳани эксплуатацияга киритиш; • лойиҳа қувватларини ишга тушириш; • лойиҳа бўйича қарзларни қайтариш. 4. Календар режа заҳирасини шакллантириш тамойили унга алоҳида киритилган ишлар муддатларининг таҳлил қилинган бузилиш ҳолларини аниқлашдан ва ушбу заҳиранинг лойиҳани амалга оширувчи иштирокчилари ўртасида тақсимланишидан иборат. Календар режадаги ҳар бир иш уни бажариш учун зарур 45

бўлган вақт билан, ишларнинг бошланиш ва тугалланиш муддатлари билан тавсифланиши керак. Ишлаб чиқилган режа реал бўлишлиги учун алоҳида ишларни бажаришнинг режалаштирилган вақти 7580% дан кам бўлмаган ишонч билан аниқланган бўлиши керак. Бундай эҳтимоллик асосида кўзда тутиладиган заҳира жами календар режа муддатининг 10-12% ини ташкил этиши керак. 5. Календар режа бажарилишини доимий назорат қилиш тамойили инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг календар режалаштирилиши тегишли назорат қилувчи блокни ҳам ўз ичига қамраб олишидан иборат. Бу тамойилнинг бажарилиши учун жорий мониторинг қўлланилади. Банклар томонидан амалга оширилган инвестиция лойиҳалари мониторинги тизимини ишлаб чиқишнинг асосий мақсади бўлиб, инвестиция фаолияти самарадорлигини келтириб чиқарувчи режалаштирилган маълумотларга нисбатан юз берган четланишларни ўз вақтида ҳал этиш, бу четланишларни келтириб чиқарувчи сабабларни таҳлил этиш ва инвестиция фаолиятини меъёрлаштириш ҳамда самарадорлигини ошириш мақсадида унинг алоҳида йўналишларини тегишлича тартибга келтириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш мониторинги тизимини яратиш қуйидаги асосий тамойиллардан фойдаланишга асосланади: 1. Кузатиш учун инвестиция фаолиятининг бирмунча муҳим йўналишини танлаш. Бу тамойилнинг амалга оширилиши компания инвестиция фаолиятининг мақсадли шакллантирилган маълумотига асосланади, шу билан бирга инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш жараёнида кузатишга тегишли бўлган ушбу фаолиятнинг устувор йўналишларининг аниқланиши билан боғлиқ ҳолдаги реал инвестицияларнинг портфели бўйича маълумотларга 46

ҳам асосланади. Биринчи навбатда, кузатиш календар режа ва бюджетнинг уларнинг асосий бўлимлари бўйича амалга оширилиши устидан ташкил этилган бўлиши керак. 2. Инвестиция лойиҳаларини амалга оширишнинг ҳар бир йўналиши бўйича ҳисобот кўрсаткичлари тизимини яратиш. Кўрсаткичларнинг бундай тизими, биринчи навбатда, бухгалтерия ҳисоби ва статистик ҳисобот маълумотларига асосланган бўлиши керак. Компанияда алоҳида қўшимча кўрсаткичларни киритиш зарурияти пайдо бўлганда «бошқарув ҳисоби» деб номланувчи тизим яратилади. Бу тизим тезкор бухгалтерия ҳисоботини тўлдиришга хизмат қилади ва самарали бошқариш эҳтиёжига бўйсиндирилган бўлади (инвестиция фаолиятини бошқариш бундай ҳолларда бошқарув ҳисобининг мустақил блоки ҳисобланади). Ҳисобот (маълумот)лар кўрсаткичлари тизими лойиҳа бўйича бирмунча муҳим кўрсаткичлар тузилиши ва ҳажми бўйича календар режани амалга ошириш жараёнини, харажатлар ҳажми ва тузилиши бўйича бюджетнинг бажарилишини, шунингдек уларни хусусий, қарз ва жалб қилинган манбалар кўринишида молиялаштириш бўйича ҳам акс эттириши керак. Ґисоботлар кўрсаткичлари тизимида қарз олувчилар (мижозлар) билан олиб бориладиган суҳбат асосий ўринни эгаллайди. Қарз олувчи билан суҳбатни ушбу корхоналар билан шуғулланувчи банк ходими олиб бориши керак, чунки у корхонада юз берадиган ҳолатлар тўғрисида етарли тасаввурга эга бўлади. Суҳбатдан ташқари, бу тизимда банк ходимлари томонидан лойиҳа объектига бориб туриш яхши режалаштирилган бўлиши керак. Объектни бевосита кўздан кечириш ва танишиш инвестиция лойиҳасини амалга ошириш жараёни тўғрисида аниқ маълумотлар беради. 47

3. Инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг ҳар бир йўналиши бўйича умумлаштириб баҳо берувчи (аналитик) кўрсаткичлар тизимини ишлаб чиқиш. Баҳоловчи кўрсаткичлар тизими корхона инвестиция фаолиятининг алоҳида йўналишлари мониторинги мақсадидан келиб чиқиб яратилади ва бунинг учун жалб этилувчи маълумотлар (ҳисоботлар) кўрсаткичларига асосланади. Кетма-кет олиб борилувчи таҳлилнинг қулайлиги учун бу баҳоловчи кўрсаткичлар тизими унинг асосий бўлимлари кўринишида шакллантирилган бўлиши керак. Таҳлилнинг бундай бўлимлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: - инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун молиявий ресурсларни шакллантириш; - инвестция лойиҳасини амалга ошириш учун йўналтирилган молиявий ресурсларни ўзлаштирилиши; - қурилиш объекти бўйича ишлар режасининг бажарилиши; - инвестиция лойиҳаси бўйича маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш режасининг бажарилиши; - инвестиция лойиҳаси бўйича фойда режасининг бажарилиши; - инвестиция лойиҳаси бўйича активларнинг шаклланиши; - инвестиция лойиҳасини амалга ошириш бўйича жорий самарадорлик ва бошқалар. Баҳоловчи кўрсаткичлар тизимини яратишдаги алоҳида бўлимлар доирасида уларнинг функционал бўлинмалари алоҳида кўрсатилган бўлиши мумкин. Бунга мисол, «инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун молиявий ресурсларни шакллантириш» бўлимида баҳоловчи кўрсаткичларнинг қуйидаги бўлинмалари ажратилган бўлиши мумкин: 48

- молиявий ресурсларни жалб қилиш бўйича вазифани бажариш даражаси; - инвестиция лойиҳасини молиялаштиришда хусусий ва қарз маблағларининг иштирок этиш даражаси; - инвестиция лойиҳасини молиялаштириш манбаларининг ҳисоботи ва бошқалар. - ҳар бир бўлимнинг бўлинмаларида бирмунча муҳим баҳоловчи кўрсаткичларнинг аниқ руйхати шакллантирилади. Инвестиция фаолияти билан шуғулланувчи кўпгина банкларда умумий баҳоловчи кўрсаткичлар ҳисоб-китоби шахсий электрон ҳисоблаш машина (ШЭҲМ)ларида махсус дастурлар ёрдамида автоматик тартибда амалга оширилади, шунинг учун кўрсаткичларнинг шаклланган тизимига бир вақтда жалб қилинган маълумотлар кўрсаткичлари асосида уларнинг ҳар бирининг ҳисоб- китоб амалиётини ишлаб чиқишга тўғри келади. Молиялаштириш манбасининг мослиги ва молиялашнинг кўриниши ҳам баҳоловчи кўрсаткичларни ҳисоблаш усулига таъсир кўрсатади, шунинг учун ҳар бир томон ўзини баҳоловчи кўрсаткичларни ҳисоблаш учун дастурли таъминот сифатида намоён этади. 4. Маълумотларнинг (баҳоловчи кўрсаткичларнинг) ҳисобот базасини шакллантиришнинг даврийлигини ўрнатиш. Бундай даврийлик инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг календар режаси ва бюджетининг даврийлигидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Бундай даврийликнинг ҳисобга олиниши билан у қуйидагиларга ажратилади: - тезкор ҳисобот (декадали ёки икки ҳафтали); - ойлик ҳисобот; - чораклик ҳисобот; - ярим йиллик ҳисобот. Йиллик ҳисобот кўрсаткичлари инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш жорий мониторингининг объекти ҳисобланмайди, 49

чунки кўрсаткичлар ўзгаришининг динамикасини ойлар бўйича кузатиш мумкин эмас. Юқорида кўрсатилган тўртта тамойиллар билан боғлиқ ҳолда бажарилган ишлар инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш мониторингининг ниҳояланган (тугалланган) маълумот блокини тузишга имкон беради. Бу маълумотдан, нафақат, банк ичида, шунингдек корхоналар рейтингини тузишда ҳам фойдаланиш мумкин. 5. Кўзда тутилган ҳақиқий натижалардан четлашишга олиб келувчи асосий сабаб (омил)ларни таҳлил этиш. Таҳлилнинг бундай жараёнида, биринчи навбатда, календар режадан ёки бюджетдан «критик четлашувлар» кузатиладиган кўрсаткичлар ажратилади. «Критик четлашувлар» мезони сифатида декадали (икки ҳафтали) давр бўйича 20% ёки ундан ортиқ миқдордаги четлашишлар; ойлик давр бўйича 15% ёки ундан ортиқ фоизлар; чораклик бўйича эса 10% ва ундан юқори бўлган фоизлар қабул қилиниши мумкин. 6. Алоҳида инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш жараёнини меъёрлаштириш имкониятлари ва заҳираларини аниқлаш. Мониторингни ташкил этишнинг мазкур тамойилини амалга ошириш жараёнида заҳиралар алоҳида функционал блоклар кўринишида ва лойиҳаларни амалга ошириш жараёнини меъёрлаштириш бўйича буюртмачи ва пудратчиларнинг имкониятларини ўрганиш билан қаралади. Бундай имкониятларнинг бири сифатида бюджетнинг молиявий заҳирасидан фойдаланиш кўриб чиқилган бўлиши мумкин. Алоҳида инвестиция лойиҳаларини амалга оширишнинг календар режаси ва бюджетнинг ўзгариши бўйича таклифларни асослаш. Агар алоҳида инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш жараёнини меъёрлаштириш имкониятлари чекланган бўлса (яъни тўлиқ ҳажмда меъёрлаштиришга олиб келолмасалар) ёки мавжуд бўлмаса, у ҳолда мониторингнинг якунловчи босқичи бўлиб, 50

бюджет ва жорий режалаштирилган - календар режанинг асосий ҳужжатларига тегишлича тузатишлар киритиш бўйича таклифларни асослаш ҳисобланади. Алоҳида ҳолларда инвестиция лойиҳасининг инвестиция портфелидан «чиқиши» тўғрисидаги таклиф асосланган бўлиши мумкин. Кўп холларда тижорат банклари лойихани самарадорлик даражасини хамда кредитни қайтариб бериш қувватини аниқлашда фойда кўрсаткичи 30% дан юқори бўлишини хохлайди. Бу кўрсаткич қанча юқори бўлса кредитни қайтариш коэффициенти юқори деб тушунилади. 1-жадвал Лойиханинг оддий усулда самарадорлигини аниқлаш 9 Кўрсаткичлар Халқаро стандарт бўйича Махаллий стандарт бўйича 1. Товар сотилишидан тушим 100$ 60$ 2. Сотилган товарларнинг таннархи 40$ 40$ 3. Умумий фойда (3=1-2) 60$ 20$ 4. Бошқарув харажатлари 5. Маркетинг харажатлари 6. Бошқа харажатлар 15$ 15$ 7.Солиқ ва кредит фоизини тўлашдан олдинги фойда (7=3-4-5-6) 45$ 5$ Шу билан биргаликда умумий фойда кўрсаткичининг коэффициенти хам 50% дан юқори бўлса, мақсадга мувофиқ деб тушинилади. Ўзбекистондаги тижорат банклари лойиха 9 Ишмухамедов А.Э., Қосимов М.С., Жумаев З.А., Мухамеджанова Г.Я. Лойиҳа таҳлили. Ўқув қўлланма. Т., ТДИУ, 2006 й. 215-бет 51

харажатларининг камида 25%и мижозлар тамонидан қопланишини талаб этади. Агар мижозлар 30-35 ва ундан кўп фоизда лойихани молиялаштирса, унда лойихалар тижорат банклари тамонидан янада енгилроқ молиялаштирилиши мумкин. Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, ушбу лойихада халқаро стандарт бўйича кутилаётган соф фойда 60%ни, солиқ ва кредит тўлашдан олдинги фойда 45% ни ташкил этади. Демак, бу лойихани биринчи содда усул билан тахлил қилганимизда унга ижобий бахо беришимиз мумкин. Жадвалдан яна қўйидаги хулосага келиш мумкин: лойихадаги солиқ ва кредит фоизини тўлашдан олдинги фойда 45% ни ташкил этгани учун корхона умумий тушумнинг 45% гача миқдорида инвестиция олиш мумкин. Бошқача сўз билан айтганда, агар корхонанинг умумий тушумлари бир млн.доллар миқдорда кутилаётган бўлса корхонага максимум 450 минг доллар миқдорда кредит бериши мумкин. Бунда тижорат банкининг кредитлаш коэффициенти умумий фойдага нисбатан 1:0,5 қилиб белгиланган. Шуни айтиш керакки, ривожланган мамлакатларда бу коэффициент 1:1, 1:3,1:4, ва хоказо қилиб белгиланган. Амалиётда кредит олиш хатто ривожланган мамлакатларда хам осон эмас. Шунинг учун ғарб мамлакатларида шундай мухит мавжуд: инвестицияни олиш инвестиция керак бўлмаган компаниялар учун осон, чунки уларнинг активлари ва соф фойдаси юқори, банклар учун эса уларнинг кафолати етарли, аммо уларнинг кредитга зарурати йўқ. Кичик бизнес корхоналари учун тузилган лойихалар юқори миқдорда қўшилган қиймат яратса, уларнинг инвестиция олиш икониятлари кўпаяди. 52

3-боб. Банкларда инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш жараёнида олиб бориладиган мониторинг самарадорлигини ошириш йўналишлари Банклар томонидан амалга оширилган инвестиция лойиҳалари мониторинги тизимини ишлаб чиқишнинг асосий мақсади бўлиб, инвестиция фаолияти самарадорлигини келтириб чиқарувчи режалаштирилган маълумотларига нисбатан юз берган четланишларини ўз вақтида ҳал этиш, бу четланишларни келтириб чиқарувчи сабабларни таҳлил этиш ва инвестиция фаолиятини меъёрлаштириш ҳамда самарадорлигини ошириш мақсадида унинг алоҳида йўналишларини тегишлича тартибга келтириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Кредитларнинг қайтарилиши амалиётда ўзининг аниқ бир механизмига эга бўлган, иқтисодий муносабатларнинг бошқа турлари билан фарқланадиган кредит муносабатларининг асосий хусусиятини ташкил қилади. Бу механизм бир томондан кредитнинг қайтиш ҳаракати асосида ётувчи иқтисодий жараёнлар билан асосланса, иккинчи томондан кредит шартномаси орқали келиб чиқадиган кредитор ва қарз олувчининг ўзаро ҳуқуқий муносабатларини ифодалайди. Хорижий банклар кредит шартномаси тузаётган пайтда кредитнинг қайтарилишини бирламчи манбасига таянишини ўзларига «олтин» қоида қилиб олишган. Шу сабабли, кредит аризаси ўрганилаётган пайтда мижознинг пул оқимлари, унинг бизнесдаги истиқболлари ва мижознинг мол етказиб берувчилар ва харидорлар ўртасидаги ўзаро алоқаларига алоҳида эътибор қаратадилар. Молиявий аҳволи яхши бўлган, яъни биринчи синф мижозлари учун кредит шартномаларида кредитни қайтарилишини 53

таъминловчи восита сифатида бирламчи манба етарли деб ҳисобланади ва бунда банк ҳамда мижоз ўртасида ўта ишончли алоқалар вужудга келади. Лекин, баъзи ҳолларда даромаднинг (лойиҳа бўйича пул киримлари) ўз вақтида келиб тушмаслик риски вужудга келиб қолади. Бундай рискларнинг омиллари ишлаб чиқариш жараёни ва маҳсулотни сотиш билан, харидолар билан ўзаро ҳисоб-китоблар билан, бозор конъюнктурасининг ўзгариши ёки мавсумий тебранишлар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Мана шундай ҳолатларда кредитни қайтаришнинг иккиламчи манбалари, яъни кредитни қайтариш кафолатлари талаб қилинади. Булар қаторига мол-мулк гарови ва ҳуқуқлари, кафолат ва кафилликлар, суғурталар ва бошқалар киради. Кўрсатиб ўтилган кредитни қайтаришни таъминловчи шакллар ҳуқуқий жиҳатдан расмийлаштирилади. Кредитлар қайтарилишини таъминловчи иккиламчи манбаларни қўллаш жуда қийин бўлган ва узоқ муддатни талаб қилувчи жараён ҳисобланади. Ушбу манбаларнинг самарарадорлиги мавжуд ҳуқуқий механизмнинг тўлақонли амал қилишига, банк ходимларининг малакасига, тажрибасига, чамбарчас боғлиқ бўлади. Афсуски, ҳозирда муаммоли кредитлар қайтарилиши таъминлаш борасида аниқ қонун ва қоидалар ишлаб чиқилмаган. Муаммоли кредитларни бартараф этиш бўйича тижорат банклари асосан кредит муддатини узайтириш чораларини кўриши, кредит беришида қўшимча таъминот талаб қилиш, корхонага мавжуд муаммоларни ҳал этиш бўйича консалтинг хизматларини таклиф этиши ҳамда корхонанинг бўш турган активлари, мол-мулкларини сотиш, дебиторлик қарзлари мавжуд бўлганда уларни ундириш эвазига муаммони ҳал этиш каби ишларни амалга оширади. Тадбиркор ва банкнинг манфаатлари ҳамда кредитларнинг таъминланиш механизмини такомиллаштириш учун кредит 54

шартномасининг зарар кўрган томонига уни тўлиқ, тез ва муаммоларсиз қоплаш имкониятини яратувчи кредит муносабатларининг ҳуқуқий базасини яхшилаш лозим. Банк томонидан ушбу мақсадлар учун гаровга берилаётган мулк сифатини баҳолаш, уни сақлаш ва назорат қилиш тартиби, гаровни сақлашдаги мансабдор шахслар маъсулияти, гаров шартномасини расмийлаштиришни амалга оширувчи банк ва унинг бўлинмаларининг ҳуқуқий малакасини ошириш, гаров операцияларини сифатли ўтказиш учун маъсул бўлган махсус бўлинмаларни ташкил этиш бўйича услубий йўриқномалар ишлаб чиқиш керак. Хўжалик юритувчи субъектларининг банкдан олган кредити ўз вақтида сўндирилмаса, албатта банк кредитни қайтаришни кредит таъминотига қаратади. Ҳозирги кунда гаров мулкини ундириш борасида банклар қатор муаммоларга дуч келмоқда. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг «Гаров тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ давлат рўйхатга олиш идоралари томонидан асосан банк бирор бино ёки иншоотни гаров сифатида қабул қилмоқчи бўлса, ушбу бино ёки иншоотни давлат кадастри техник рўйхатга олиш бюролари баҳолаб беради ва банк ушбу баҳоланган объектнинг баҳосидан паст бўлмаган баҳода гаровга қабул қилишга мажбурдир. Бинобарин, ушбу кўчмас мулкнинг техник инспекцияси бюролари томонидан баҳоланган қиймати унинг бозор баҳосидан бошқача бўлиши мумкин. Шунинг учун банкларга ушбу кўчмас мулкни баҳолашда давлат кадастрлари баҳолаган мулкнинг қийматидан ошириш ва камайтириш ҳуқуқи берилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Банклардаги кредитни қайтариш борасидаги яна бир муаммолардан бири уни қайтариш борасидаги янги йўллар ва 55

воситаларни излаб топишдан иборат. Ривожланган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, кредитнинг моддий жиҳатдан таъминланганлиги унинг ўз муддатида қайтиши учун асос бўла олмайди. Секин айланадиган моддий захиралар масаланинг бир томони бўлса, мижознинг тез реализация қилинадиган активлари масалалнинг иккинчи томонидир. Секин айланадиган моддий захиралар таъминот сифатида тўлиқ ишончли восита бўлмаган тақдирда, тез реализация қилинадиган, яъни хўжалик субъектининг айланма маблағлари кредитнинг ишончли таъминот воситаси бўлиши мумкин. Тижорат банклари томонидан берилган кредитларнинг муаммоли кредитларга айланмаслигига эришиш жуда муҳимдир. Бунда, биринчи навбатда, қарз олувчининг характерига, унинг молиявий аҳволига, бизнес ҳамкорлари ўртасидаги мавқеига ҳамда ушбу соҳадаги тажрибасига эътибор бериш керак. Кредит аризаси кўриб чиқилаётган даврда унинг банкка тақдим этаётган ҳужжатлар тўпламининг тўлиқлигини таъминлаш, уларнинг тўғрилигини текшириш талаб этилади. Кредит бўлими ходими томонидан унинг молиявий ҳолати чуқур таҳлил этилиши ва холисона баҳоланиши керак. Кредит ажратилган даврдан бошлаб, мижознинг ТИАси бўйича амалга ошираётган ишларини, ҳисобрақамидаги маблағлар айланмасини доимий равишда назорат қилиб бориш, мол етказиб берувчилар билан ҳисоблашишлар ўз муддатида амалга оширилиши, муддати ўтган дебиторлик-кредиторлик қарздорликларига йўл қўймаслик чораларини кўриши лозим. Кредит таъминоти сифатида тақдим этилган мол-мулкни сақлаш шароитини доимий равишда назорат қилиб бориш керак. Агар кредит таъминоти сифатида учинчи шахснинг кафиллик шартномаси тақдим этилган бўлса, у ҳолда кафилнинг молиявий ҳисоботларини чоракда бир марта таҳлил қилиб, унинг тўловга 56

қобилиятини ўрганиб бориш даркор. Мазкур чора-тадбирларнинг бажарилиши кредитларнинг муаммоли кредитларга айланишининг олдини олишини таъминлайди. Кредитларнинг муаммолилик аломатлари банкка қандай таъсир қилишидан қатъий назар кредит бўлими ходимлари бунга ҳамиша тайёр бўлишлари керак. Муаммоли кредитларни олдиндан аниқлаш ва маълумотлар йиғиш ушбу мижоз учун бирор-бир стратегия ишлаб чиқиш учун вақтни тежайди. Бундай ҳолатларда қандайдир аниқ чора-тадбир мавжуд эмас: бунинг ҳаммаси кредитнинг қандайлигига боғлиқ. Самарали корхона ўз муаммоларини ўзи ечиб олади. Самарасиз ёки самарасини йўқотаётган мижозлар учун бу борада бир мунча қийинроқ муаммолар пайдо бўлади. Бундан ҳам қийинроқ аҳволга ўз бозорида рақобатбардошликни йўқотган мижозлар тушади. Бундай ҳолатларда банк томонидан қилинган бирор-бир стратегия ёки чора-тадбирлар қарздор мижоз учун ҳам, банк учун ҳам салбий характерга эга бўлиши мумкин. Шунинг учун кредитнинг сифати ёмонлашаётган бўлса кредит ходими қуйидаги чораларни қўллаши лозим: - қарздорнинг муаммоларини таҳлил қилиш; - бўлим ходимлари, муаммоли кредитлар билан ишловчилар ёки раҳбарият билан маслахатлашиш; - кредитни иложи борича пастроқ таснифлаб, унинг ундирилмаган фоизларини банк даромадида акс эттиришни тўхтатиш; - банк ушбу кредитдан бошқа яна қайси жойда ушбу мижоз билан боғлиқ рискка учраши тўғрисида маълумот тўплаш; - барча кредит ҳужжатларини, кафолатларни, таъминотни, ипотекани бошқадан кўриб чиқиш; - таъминот олиш имкониятиларини ўрганиш; - махсус чора-тадбирлар режасини ишлаб чиқиш; 57

- кредитни қутқариш стратегияси. Бу ерда қандайдир универсал қонунқоидалар мавжуд эмас. Чунки ҳар бир муаммоли кредит ўзига хосдир. Лекин кўпинча қуйидаги ёндашувлар кенг тарқалган: қарздорлик таркибини ўзгартириш дастурини ишлаб чиқиш; қўшимча кафолатлар ва ҳужжатлар талаб қилиш; қўшимча таъминот билан таъминлаш; қўшимча маблағлар жалб қилиш; таъминотни сотиш; бошқа активларни сотиш; кафилларга мурожаат қилиш; - муаммони ҳал қилиш ва уни ечиш йўлларини топиш мақсадида раҳбарият билан ишлаш; - харажатларни қисқартириш бўйича дастур ишлаб чиқиш; - корхонани учинчи томонга сотилишига эришиш; - раҳбариятни алмаштириш; - банк номидан қарздор корхона билан ишлаш учун консультант бошқарувчи тайинлаш; - корхона эгасининг ўз маблағи ёки бошқа томоннинг маблағи ҳисобига ўз капиталини ошириш; - корхонанинг қайта ташкил қилиниши; - бошқа бир молиявий институт орқали корхонага молиявий ёрдам берилишини ташкил қилиш; - қарзни таъминлаш мақсадида давлат кафолатларини ёки бюджетдан кафолатлар олиш; Агар кредит муаммолилигининг охирги босқичида бўлса, кафилга расмий равишда мурожаат қилиш ёки таъминотни сотиш каби юридик чоратадбирлар, сўнггида банкротлик тўғрисида ҳужжатларни тайёрлаш. Муаммоли кредитлар аниқлангандан кейин банк эҳтимолий йўқотишларга қарши адекват захиралар ташкил қилиш керак бўлади. Чет эл мамлакатлари тажрибасида икки хил: умумий кредит портфелига нисбатан ташкил қилинадиган захиралар ва бирор-бир 58

кредит учун ташкил қилинадиган махсус захиралар мавжуд. Бизнинг республикамизда хўжлик юритувчи субъектларга берилган кредитлар бўйича йўқотишларни қоплаш учун маълум банкнинг кредит риски доирасида умумий захира ташкил қилиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Чунки, банк ҳеч қачон кредит бўйича йўқотишнинг аниқ суммасини билмайди ва кредит қайтмай қолган пайтда унга ажратилган захира ушбу кредитни қоплаш учун етарли бўлмаслиги мумкин. Шундай ҳолатларда кредит бўйича йўқотиш умумий кредит бўйича йўқотишлар захирасидан қопланади. Муаммоли кредитлардан фойдаланиш устидан назоратни кучайтиришда муаммоли кредитларни келтириб чиқарадиган омилларни аниқлаш мақсадга мувофиқдир: - кредитнинг мўлжалланган мақсади бўйича ишлатилмаслиги; - шартнома, бизнес-режада, техник-иқтисодий асослаш ва бошқа кредит ҳужжатларида акс эттирилган жадвалларнинг амалга ошмаслиги; - молиявий-статистик ҳисоботни «узатиш» жадвалининг амалга ошмаслиги; - сифатсиз асбоб-ускуналар, хом ашё ва материалларни ўзлаштириш ва рақобатбардош бўлмаган маҳсулотларни ишлаб чиқариш; - қарз олувчининг молиявий-иқтисодий ҳолатининг ёмонлашиш тенденцияси, шу жумладан, муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг вужудга келиши, маҳсулот сотилишининг сустлашиши, қарз олувчининг фаолиятидаги режаларида кескин ўзгаришлар юз бериши, қарз олувчи ҳолатининг тармоқларда ёки сотиш бозорида ёмонлашиши; - қарз олувчининг банк олдидаги мажбуриятини бажара олмаслигига олиб келувчи «форс-мажор» ҳолатларининг вужудга 59

келиши, жумладан, қарз олувчининг ишлаб чиқарган маҳсулоти нархининг пасайишига сабаб бўлувчи омилларнинг келиб чиқиши, раҳбарият ва мулкдорлар таркибидаги радикал ўзгаришлар оқибатида менежментнинг ёмонлашуви, мол етказиб берувчиларнинг хом ашё ва материалларни ўз вақтида етказиб бера олмаслиги, қарздорнинг бизнес-ҳамкорлари ишончсизлигини кўрсатувчи далилларнинг вужудга келиши. Кредитлар муаммоли бўлиб қолган пайтларда тўрт босқич асосида ташкилий тадбирлар ўтказилиши мақсадга мувофиқдир: Биринчи босқич . Агар қарз олувчининг вақтинчалик молиявий қийинчиликлари туфайли лойиҳалар амалга оширилишида содир бўлган ўзгаришлар кузатилса, қуйидаги тадбирлар ўтказилади: а) банк бўлимларининг маъсул ходимлари билан фикр алмашиши; б) қуйидаги маысадларда хщжалик органларига ташриф буюриш; лойиҳанинг бажарилишини баҳолаш; қарз олувчининг рахбарлари билан музокаралар ўтказиш; лойиҳанинг ривожланиш муаммоларини аниқлаш; рискларни баҳолаш; кредитни ўзлаштиришнинг қолган даврига лойиҳанинг бизнес режасини ўрганиб чиқиш; êîðõîíà èøëàá ÷èқàðèøíè áèð ìàðîìäà òàøêèë ýòèøè у÷уí қàðç îëуâ÷èëàð âà ìàíôààòäîð øàõñëàð ўðòàñèäà ìуçîêàðàëàð îëèá áîðèø; ìуàììîëè êðåäèòëàðíèíã ҳàë ýòèëèøèíè òàøêèë ýòèø ìàқñàäèäà êðåäèò êîìиссиясини æàëá ýòèø âà уëàð áèëàí ìуçîêàðàëàð îëèá áîðèø. Иккинчи босқич . Қарз олувчининг кредит юзасидан муддати ўзайтирилган қарзлар бўйича мажбурияти. Бу босқичда кўриладиган чоратадбирлар қуйидагича: а) қарз олувчининг дебиторлик мажбуриятлари билан ишлаш. Бу иш қарз олувчи фаолиятига боғлиқ ҳамма фаолиятлар таҳлилини талаб этади. 60

Мажбуриятлар занжири тузилади, бир-бирига боғлиқ мажбуриятлар қопланиши схемаси ишлаб чиқилади; б) мижознинг ҳисоб-рақамлари ёпилади. Таъсир кўрсатишнинг бу тури жуда эҳтиёткорлик билан амалга оширилади, чунки бу қарз олувчининг айланма маблағларини бутунлай йўқотишга олиб келиши мумкин; в) тўлов муддатини ўзайтириш. Кредитни узайтиришни амалга оширишда барча молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар таҳлили амалга оширилади, нақд пул билан таъминланганлик текширилади, бизнес-режа ишлаб чиқилади ва материаллар лойиҳалар мониторинги бошқармасига берилади. Бу ерда ўзгарган кўрсаткичлар ёрдамида янги лойиҳа мониторинги режаси ишлаб чиқилади ва хулоса билан биргаликда лойиҳа бўйича кредит комитетига тақдим этилади. Кредит анкетаси тузилади ва кредит портфели мониторинги бошқармасига берилади. Ҳисоботнинг ҳамма турлари ва маълумотлар базаси бўйича тегишли ўзгартиришлар киритилади. Учинчи босқич . Хизмат кўрсатувчи банк мутахассислари, лойиҳалар мониторинги бошқармаси ходимлари, лойиҳа экспертлари, ҳоқимият вакиллари ва бошқа манфаатдор шахслар билан биргаликда корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий- иқтисодий фаолияти ишлаб чиқаришни маромийлаштириш мақсадида текширилади. Тегишли ҳолларда корхонанинг раҳбарларини ўзгартириш масалалари кўриб чиқилади. Тўртинчи босқич . Муддати ўзайтирилган мажбуриятларни қоплаш мақсадида ўтказиладиган мониторинг гаровга қўйилган мулкни сотиш йўли билан амалга оширилади. Вужудга келган муаммоли кредитларнинг юқоридаги босқичлар асосида ҳал этилиш тамойили муаммоли кредитлар бўйича кўриладиган чоратадбирларнинг ижобий натижаси, 61

самарасини таъминлаши билан ўз аҳамиятини кўрсатиб туради. Лекин ҳар бир инвестор ёки кредитловчи банк ва ташкилотлар ўзларининг мақсадлари ва фаолият йўналиши хусусиятидан келиб, чиқиб мустақил тарзда ўзига хос шакл ва усул бўйича муаммоли кредитларни ҳал этиш чора-тадбирлари тизимини ишлаб чиқадилар. Банклар хатарни бошқариш фаолиятининг қатъий барқарорлигини таъминлан учун, кредит портфелини доимий таҳлил қилиб боради. Банк кредит портфелини бошқаришда алоҳида олинган ссудалар сифатини аниқлаш учун мезонларни танлаш асосий ҳолатлардан ҳисобланади. Мижознинг молиявий ҳолатига, унинг кредитга лаёқатлилиги, кредитни қайтара олишлиги, тегишли ва талаб даражасида расмийлаштирилган реал таъминлашнинг мавжудлиги ва шунингдек кечиктирилган кунларга қараб ссуданинг хатар даражасини аниқланади ва у 5 та синфдан бирига олиб борилади: яхши; қониқарли; субстандарт; шубҳали ва ишончсиз ссудалар. Банк кредитларидан фойдаланиш устидан назоратни такомиллаштириш мақсадида қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир: 1. Кредит учун келиб тушган ариза бўйича атрофлича ёндашув, яъни банк кредитларидан фойдаланиш устидан дастлабки назоратни тўғри ва мукаммал амалга ошириш, бунда, биринчи навбатда, мижознинг характерига, унинг молиявий аҳволига, бизнес ҳамкорлари ўртасидаги мавқеига ҳамда ушбу соҳадаги тажрибасига эътибор бериш. 2. Кредит аризаси кўриб чиқилаётган даврда унинг банкка тақдим этаётган ҳужжатлар тўпламининг тўлиқлигини таъминлаш, уларнинг тўғрилигини текшириш талаб этилади. Кредит бўлими 62

ходими томонидан унинг молиявий аҳволи чуқур таҳлил этилиши ва холисона баҳо берилиши керак. 3. Кредит ажратилган даврдан бошлаб, мижознинг бизнес- режа бўйича амалга ошираётган ишларини, ҳисобрақамидаги маблағлар айланмасини доимий равишда назорат қилиб бориш, мол етказиб берувчилар билан ҳисоблашишлар ўз муддатида амалга оширилиши, муддати ўтган дебиторлик-кредиторлик қарздорликларига йўл қўймаслик чораларини кўриш. 4. Кредит таъминоти сифатида тақдим этилган мол-мулкни сақлаш ва эксплуатация шароитини доимий равишда назорат қилиб бориш, кредит таъминоти сифатида учинчи шахснинг кафиллик шартномаси тақдим этилган бўлса, кафилнинг молиявий ҳисоботларини чоракда бир маротаба таҳлил қилиб, унинг тўлов қобилиятини ўрганиб бориш мақсадга мувофиқдир. 5. Корхонанинг мол-мулкини баҳолашда банкнинг мулкни баҳолаш бўйича мутахассисига кўпроқ имкониятлар яратиб бериш, чунки мижоз пуллик баҳолаш хизматидан фойдаланадиган бўлса, унинг кредит олгунга қадар қиладиган харажатлари ортиб кетади. 63

Хулоса ва таклифлар Хулоса қилганда, инвестиция лойиҳалари мониторинги фақат уни амалга ошириш жараёнигагина хос бўлмасдан, балки уларни молиялаштиришга бўлган даврларда ҳам ўтказилади. Лойиҳани молиялаштиришга қадар ўтказилувчи мониторингнинг аҳамияти шундаки, у лойиҳани молиялаштириш давридаги мониторингга нисбатан афзалроқ ва аҳамиятлироқ ҳисобланади. Чунки унинг натижасида инвесторларнинг лойиҳани амалга оширишдаги мақсадлари олдиндан кўпроқ таъминланиш имкониятлари ҳосил қилинади. Биринчидан, инвестиция лойиҳасини молиялаштиришга қадар ўтказилувчи мониторинг лойиҳанинг самарадорлиги ва ҳаётийлигини бошланғич таҳлил этиш учун амалга оширилади. Бундай мониторинг лойиҳани амалга оширишдаги келиб чиқувчи муаммоларнинг олдини олишга ва лойиҳани молиялаштириш жараёнидаги мониторингнинг ишончли ва жиддий вазиятларни келтириб чиқарувчи сабабларсиз, енгилроқ ўтказилишига имкон беради. Иккинчидан, инвестиция лойиҳасини молиялаштиришга қадар ўтказиладиган мониторинг, асосан, лойиҳанинг ва уни асослашнинг юқори сифатлилигини таъминлаш мақсадида ўтказилади. Ушбу жараёндаги мониторинг муносиб бизнес-ғояларни қидириш ва танлаш, лойиҳани бошланғич тайёрлаш, лойиҳани сўнгги шакллантириш ва сўнгги қарорни қабул қилиш каби босқичлар сифатини оширишга хизмат қилади. Банклар томонидан амалга оширилган инвестиция лойиҳалари мониторинги тизимини ишлаб чиқишнинг асосий мақсади бўлиб, инвестиция фаолияти самарадорлигини келтириб чиқарувчи режалаштирилган маълумотларга нисбатан юз берган 64

четланишларни ўз вақтида ҳал этиш, бу четланишларни келтириб чиқарувчи сабабларни таҳлил этиш ва инвестиция фаолиятини меъёрлаштириш ҳамда самарадорлигини ошириш мақсадида унинг алоҳида йўналишларини тегишлича тартибга келтириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Лойиҳани молиялаштириш мониторинги молиялаштиришга ажратилган маблағлар қай усулда ишлатилаётганлиги назорат қилиш, унинг мақомидаги ўзгаришларни аниқлаш ва чора- тадбирлар кўриш тизимини кўзда тутиб мониторингнинг асосий мақсади қарз ва у бўйича ҳисобланган фоизларни ўз муддатида тўланганлигини таъминлаши зарур. Лойиҳани молиялаштириш жараёнида мониторинг олиб бориш босқичлари яхшилаш, корхонанинг молиявий хўжалик фаолияти тўғрисидаги маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва таҳлил этиш, олинган таҳлил натижалари бўйича хулосалар қилиш ва таклифлар бериш мониторингни яхши йулга куйилганлигини англатади. Лойиҳани молиялаштиришга қадар ўтказиладиган мониторинг, асосан, лойиҳанинг ва уни асосланишнинг юқори сифатлилигини таъминлаш мақсадида ўтказилади. Ушбу жараёндаги мониторинг муносиб бизнес – ғояларни қидириш ва танлаш, лойиҳани сўнгги шакллантириш ва сўнгги қарорни қабул қилиш каби босқичлар сифатини оширишга хизмат қилади. Умуман олганда инвестицион лойиҳаларни кредитлаш ва уларни ҳаётийлиги юзасидан банкларда мониторинг жорий ва муаммоли кредитлар мониторинги шаклида олиб боришни шакллантириш керак. Муаммоли кредитлар мониторинги амалга оширишда банк тақдим этилган кредитларнинг қайтарилмаслик эҳтимоли пайдо бўлса зудлик билан кредитни кайтаришни йулга куйиш зарур. 65

Мавзу юзасидан олиб борилган таҳлиллар натижасида қуйидаги таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқдик: 1. Республикамиз тижорат банкларида кассали активларни йирик миқдорда тўпланиб қолишига йўл қўймаслик чора- тадбирларини ишлаб чиқиш лозим. Бу борада тижорат банклари бошқарув сиёсатида кассали активларнинг ҳолатини барча банкларда шакллантирилган марказлаштирилган ахборотлар базасидан фойдаланган ҳолда, реал вақт давомида мониторинг ўтказиш масаласини ташкил қилиш лозим. 2.Тижорат банклари кредит операцияларининг даромадлилигини, кредитларнинг банк активларидаги салмоғини ошириш мақсадида мижозларнинг молиявий томонларини комплекс ҳолда сифатли таҳлил этиш бўйича методологик базасини такомиллаштириш, тижорат банклари активлар сифатини ошириш учун реал вақт давомида мониторинг тизимини такомиллаштириш ва «банк мижоз учун тамойили» асосида ўз мижозлари билан ҳамкорлик фаолиятини йўлга қўйишлари лозим. 3. Тижорат банкларида инвестицион операциялар юқори рискли бўлиб, уларни бошқариш самарадорлигининг пастлиги тижорат банкларининг молиявий барқарорлигига ва кредитлаш салоҳиятига нисбатан салбий таъсирни юзага келтиради. Шу сабабли, тижорат банкларининг инвестицион операцияларини тартибга солувчи, молиявий моделдан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. 4. Банк-мижоз кредит муносабатларида якдилликка эришиш ва қарздор устидан етарлича мониторинг ўрнатиш учун қуйидаги тадбирлар белгиланиши керак: Банклар амалдаги кредит бериш қоидалари асосида кредит расмийлаштириш ва мажбурият ижросини таъминотнинг иккиламчи манбаалари асосида таъминлаш билан чегараланиб 66

қолмаслиги лозим. Банклар салбий ҳолатлар натижасида кредит таваккалчилик хатар даражасининг ортиб кетишининг олдини олиш мақсадида қарз олувчи субъектнинг молиявий хўжалик фаолиятини бизнес режа кўрсаткичлари асосида доимий таҳлил этиб боришлари керак. Кредит маблағидан фойдаланишнинг жами муддатига тузиладиган бизнес режаларга “П-Т-П” циклининг ҳар бир даври ва шу давр ичида юз бериши мумкин бўлган иқтисодий ўзгаришлар ҳисобга олинган оператив маълумотлар олиниб турилишини тартибга киритиш лозим. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент: «Ўзбекистон» 2009 й. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги қонуни, 1998. 24 декабр. /Халқ сўзи/, 1999. 12 январ. 7-сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг қонуни. «Чет эл инвестициялари тўғрисида». 1998 йил 30 апрел //Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 1998 йил, 19-сон. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги қонуни. 1998. 30 апрел. /Солиқ ва божхона хабарлари/, 1998. 22-сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хорижий инвестициялар иштирокидаги лойиҳаларни амалга ошириш механизмини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 09.02.1998 й. ПФ-1924-сонли Фармони. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ташқи иқтисодий ва савдо алоқалари, хорижий инвестицияларни жалб 67

этиш соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги 21.07.2005 й. ПФ-3631 -сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 15 мартдаги “Ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлашни рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 апрелдаги "Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб етилишини рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги Фармони 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги ПК-56-сон «Банк тизимини янада ислоҳ килиш ва эркинлаштириш чоратадбирлари тўғрисида»ги Қарори 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 январдаги ПҚ-554-сонли “Инвестиция лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш самарадорлигини ошириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида”ги Қарори. 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2007 - 2010 йилларда хусусийлаштириш жараёнларини янада чуқурлаштириш ва хорижий инвестицияларни фаол жалб қилиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 20.07.2007 й. ПҚ-672-сонли Қарори. 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида 28.07.2009 й. ПҚ-1166 Қарори. 13. Узбекистон Республикаси Президентининг «Иктисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб-кувватлаш, уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини 68

ошириш чора-тадбирлари дастури тўғисида»ги 28.11.2008 й. ПФ- 4058-сонли Фармони. 14. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Рес- публикасининг 2012 йилги Инвестиция дастури тўғрисида»ги 27.12.2011 й. ПҚ-1668-сонли Қарори. 15. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикасила хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарни ташкил этиш, давлат рўйхатидан ўтказиш ва тугатиш тартиби тўғрисида»ги 336-сонли Қарори, 02.07.1997 й. 16. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Тўғридан- тўғри хорижий инвестицияларни ҳуқуқий ҳимоя қилишни кучайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 205-сонли Қарори, 02.05.2003 й. 17. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 7 июндаги 110-сонли “Инвестиция лойиҳалари ҳужжатларини ишлаб чиқиш, экспертизадан ўтказиш ва тасдиқлаш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги Қарори 18. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «2010 йилда Узбекистон Республикасига халқаро молиявий ва иктисодий институтлар, донор мамлакатларнинг беғараз техник кўмагини (грантларини) жалб этиш чора-тадбирлари тўгрисида» 2010 йил 9 мартдаги 40-сон Қарори. 19. Каримов И.А, Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демок- ратлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т.: «Ўзбекистон», 2005. -96 б 20. Каримов И.А. Демократик ҳукукий давлат, эркин иктисодиёт талабларини тўлиқ жорий этиш, фуқаролик жамияти 69

асосларини қуриш - фаровон ҳаётимиз гаровидир. - Т.: «Узбекистон», 2007. -64 б 21. Каримов И.А. Ватаннмизнинг босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. - Т.: «Ўзбекистон», 2008. -48 б 22. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. - Т.: «Ўзбекистон», 2009. 23. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараққиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Ўзбекистон», 2010. 80 бет 24. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. –Т.: “Ўзбекистон”, 2010 й. –56 бет. 25. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш–тараққиётимизнинг муҳим омилидир. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010 й. –32 бет. 26. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тарақкнётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. - Т.: "Ўзбекистон", 2011. 27. Каримов И.А. “2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Тошкент.: “Ўзбекистон”. 2012. 36-бет. 28. Андрианов А.Ю., Валдайцев СВ., Воробьев П.В. и др. Инвестиции: учеб. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. 584 с. 29. Анискин Ю. П. Управление инвестициями. Учебное пособие. – М.: «Омега-Л», 2006г. 70

30. Ангелиди.М.С., Каримов Н.Г., Анализ инвестиционных проектов: Учебное пособие Ташк. фин. ин-т. – Т.: 2005. 31. Абдуллаев Ё., Қоралийев Т., Тошмуродов Ш., Абдуллайева С. Банк иши. Ўқув қўлланма. – Т.: “IQTISOD– MOLIYA”, 2010 йил. – 532 бет. 32. Вахобов А., Хожибакиев Ш.. “Хорижий инвестициялар” Ўқув қўлланма. Банк-молия академияси, “Молия” нашриёти. 2010 й 33. Вахобов А., Тожибоева Д., Хожибакиев Ш.. “Жахон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар”. Ўқув қўлланма. А.В.Вахобов умумий тахрири остидаТ.: “Молия” нашриёти. 2011 й 34. Жўраев А.С., Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳалари таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма - Т.: - «Шарқ», 2003. 35. Ишмухамедов А.Э., Қосимов М.С., Жумаев З.А. Лойиҳа таҳлили. Ўқув қўлланма. -Т., ТДИУ, 2006 й. 36. Ивасенко А.Г. Иностранные инвестиции: учебное пособие / АГ.Ивасенко, Я.Н.Никонова. -М.: КНОРУС, 2011. -272 с. 37. Каримов Н.Г., Ангелиди М.С. Инвестицияларни лойхавий молиялаштиришда синдикат асосида кредитлаш. – Т.: «Молия институти», 2005. 38. Наврўзова К.Н. Банкларда бухгалтерия ҳисоби ва операцион техника. Ўқув қўлланма. – Т.: “ИҚТИСОД–МОЛИЯ”, 2010 йил. – 280 бет. 39. Носиров Э., Маматов Б., Шоисломова Н. “Инвестиция рискларини бошқариш”. Ўқув қўлланма. “Fan va texnologiya” нашриёти. 2011й. 40. Носиров Э., Узоқов А., Саидов Р., Султонов М. “Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва уларнинг мониторинги». Ўқув қўлланма.ТМИ.-Т.: «Иқтисод-молия» 2006 й. 71

41. Ғозибеков Д.Ғ. Носиров Э.И. Ўзбекистон иктисодиётига хорижий инвестицияларни жалб килиш. - Ташкент: "IQTISOD- MOLIYA", 2007. 42. Эргашева Ш.. Узоқов А. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш. Ўқув қўлланма. – Т.: “Iqtisod-moliya”, 2008 43. Асосий йуналишлар ва фаолият натижалари. Йиллик хисобот. 20 йил. Узбекистан Республикаси Давлат патент идораси. - Т., 2011. 44. Основные тенденции и показатели экономического и социального развития Республики Узбекистан за годы независимости (1990-2010 гг.) и прогноз на 2011-2015 гг. Стат. сб. - Т.: Узбекистан, 2011. -136 с. 45. Узбекистан 2011. Альманах. - Т.: ЦЭИ, 2011. -124 с. 46. “Ўзбекистон иқтисодиёти” ахборот ва таҳлилий шарҳ. 2009 йил. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010. Интернет сайтлари:  www.atlantinvest.ru;  www.centrasia.ru  www.cbu.st.uz  www.cityref.ru ; .  www.lenobl.ru ;  www. management.ru.  www. ziyonet.uz  www.uzinform.com  www.top.rbc.ru  www.unctad. org  www.stat.uz  www.statistics.design.uz  www. uba.uz .  www.invest-faq.com/ 72

O'xshashlar

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш

Инвестицияларни жалб қилиш муаммолари

Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш тизимида божхона хизмати

Инқирозга қарши курашишда бозор босқичлари

Банкларнинг ички бозорда рақобатбордошлик фаолияти