Инқирозга қарши курашишда бозор босқичлари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Инқирозга қарши курашишда бозор босқичлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

419.0068359375 KB

Ko'chirib olish

Инқирозга қарши курашишда бозор босқичлари 5230600 – “Молия” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

М У Н Д А Р И Ж А Кириш....................................................................................................................... I-боб. Инқирознинг пайдо бўлиш сабаблари ва инқирозга қарши бошқарувнинг назарий жиҳатлари..................................... 1.1 Инқирознинг иқтисодий моҳияти, турлари ва келиб чиқиш сабаблари........ 1.2 Инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишнинг назарий ва ҳуқуқий асослари................................................................................. II-боб. Мамлакат молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ва унинг амалий тахлили....................................................... 2.1 Қимматли қоғозлар бозори ва суғурта компаниялари фаолиятида инқирозга қарши бошқарувнинг амалдаги ҳолати тахлили.................................. 2.2 Тижорат банкларида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ва унинг амалий тахлили....................................................................... 2.3 Хорижий мамлакатлар банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишнинг амалий жиҳатлари............................................... III-боб. Ўзбекистон иқтисодиётини модернизациялаш шароитида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этиш ва ривожлантириш истиқболлари............................................................................ Хулоса ва таклифлар.............................................................................................. Фойдаларилган адабиётлар рўйхати................................................................... 2

Кириш. Битирув малакавий иши мавзусининг долзарблиги. Мамлакатимизда кейинги йилларда амалга оширилган ислоҳотларнинг натижаси ўлароқ банк-молия сектори ривожланиб ва такомиллашиб бормоқда. Бизга маълумки, жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози кўплаб иқтисодиёти ривожланган давлатларнинг банк-молия секторига ўзининг жиддий таъсирини кўрсатиши натижасида кўплаб иқтисодий ва ижтимоий нобарқарорлик ҳолатларига олиб келди. Бизнинг республикамизда Хукуматимиз рахбари И.Каримов бошчилигида ишлаб чиқилган инқирозга қарши чоралар дастурида ушбу секторга алоҳида эътибор берилиб, уларни ҳар томонлама қўллаб қувватлаш борасида улкан ишлар амалга оширилиб келинмоқда. Хусусан Юртбошимиз И.Каримов айтганларидек, “Инқироз йилларида кўплаб давлатлар ўз иқтисодиётига, айниқса, молия-банк соҳасини сақлаб қолиш мақсадида айнан шу соҳага улкан маблағларни йўналтиришга мажбур бўлди. Бу, ўз навбатида, бир қатор давлатларда, аввало, ривожланган мамлакатларда катта миқдордаги давлат бюджети тақчиллиги ва давлат қарзларини келтириб чиқарди, молиявий номутаносибликнинг юзага келишига сабаб бўлди.” 1 , дея таъкидлади. Кейинги нутқларида эса қуйидаги масаларга алоҳида эътибор қаратиб ўтдилар. “Шу ўринда мамлакатимиз молия-банк тизимида содир бўлаётган ижобий ўзгаришларни мамнуният билан қайд этмоқчиман. 2011 йилда банкларнинг капиталлашуви, уларнинг барқарорлиги ва ликвидлигини янада мустаҳкамлашга қаратилган ички ва аниқ мақсадли чора-тадбирлар амалга оширилди. Охирги беш йилда давомида мамлакатимиз банк сектори капиталининг етарлилик даражаси банк назорати бўйича Базел қўмитаси томонидан 8 фоиз деб белгиланган халқаро меъёрдан уч баробар кўп бўлган даражани ташкил этган. Агар 2010 1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. То шкент-“Ўзбекистон”- 2011. – 48 б., 4-бет 3

йилда мамлакатимизнинг 15 та тижорат банки “барқарор” рейтингини олган бўлса, хозирги кунда уларнинг сони 23 тага етди, бу банкларнинг активлари юртимиз банк тизими умумий активларининг 98 фоизини ташкил этмоқда 2 ”. Дарҳақиқат, жаҳон молиявий инқирози шароитида хар қандай давлатнинг биринчи галдаги вазифаси банк-молия секторини тартибга солиш, иқтисодиётнинг ушбу тармоғида инқироз оқибатларини чуқурлашиб кетишлигини бартараф этиш муҳим саналади. Банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишнинг назарий жиҳатларини ўрганиш, бу соҳада илмий тадқиқотлар олиб бориш бугунги кундаги асосий масалалардан бири саналади. Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, биз танлаган битирув малакавий иши мавзуси долзарб масалалардан бирига бағишланганлигидан далолат беради. Ишнинг ўрганилганлик даражаси. Банк-молия сектори ва унинг таркибий элементлари хамда ички назоратни ташкил этиш ва инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш масалалари хорижлик иқтисодчи олимлар Р.Адамс, А.Аренс, М.Бенис, Дж.Вилямс, Дж.Лоббек, Дж.Робертсон, Д.Р.Кармайкл, И.Грaй, Х.Грюнинг, Л.П Белых, Г.Поляк, В.Романовский томонидан илмий тадқиқ этилган. Тижорат банклари фаолиятини баҳолашнинг амалий жиҳатлари ва бошқа жиҳатлари республикамиз олимларидан Р.Д. Дўсмуратов, Х.Н.Мусаев, З.Т.Маматов, Н.С.Санаев, Т.Қоралиев, Ф.Додиев, З.Умарқулов, М.М.Тулахўжаева, Б.А.Хасанов, С.Норқобилов, О.Сатторовлар томонидан ўрганилган. Битирув малакавий ишнинг мақсади ва вазифалари. Битирув малакавий ишнинг мақсади банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг назарий жиҳатларини тадқиқ этиш бу соҳада хорижий давлатларнинг илғор тажрибаларидан оқилона фойдаланиш бўйича илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Ушбу мақсадга эришиш учун ишда қуйидаги вазифалар қўйилди: 2 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. – Т.: “Ўзбекистон”, 2012 й. – 36 б, 12-бет. 4

 инқирознинг иқтисодий моҳияти, турлари ва келиб чиқиш сабабларини илмий жиҳатдан тадқиқ этиш;  банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг назарий жиҳатларини ўрганиш;  Республикамиз молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг амалдаги ҳолати ўрганиш ва тахлил қилиш;  тижорат банкларида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ўрганиш ва амалий тахлил қилиш;  хорижий мамлакатлар банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишнинг амалий жиҳатлари тадқиқ этиш;  иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этиш ва ривожлантириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув малакавий ишнинг объекти бўлиб Ўзбекистон Республикаси банк-молия сектори ва унинг асосий бўғинлари ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг предмети. Банк молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг назарий жиҳатларини ўрганиш, инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этишдаги мавжуд муаммоларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш масалалари ишнинг предмети ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг таркибий тузилиши. Битирув малакавий иши кириш, учта боб ва олтита параграф, хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган рўйхатидан иборат. Шунингдек, ишда расм ва жадваллар акс эттирилган. I-боб. Инқирознинг пайдо бўлиш сабаблари ва инқирозга қарши бошқарувнинг назарий жиҳатлари 1.1 Инқирознинг иқтисодий моҳияти, турлари ва келиб чиқиш 5

сабаблари Замонавий бошқарув соҳасининг ажралмас қисмларидан бири – инқирозга қарши бошқарувдир. Мазкур атаманинг мазмунини англаш учун бир қатор таянч тушунчалар ва уларнинг фарқли хусусиятларини аниқлаб олишга тўғри келади. Инқироз, зарар кўриб ишлаш, иқтисодий ночорлик, банкротлик, тўловга қобилиятсизлик каби атамалар мазкур фан соҳасида алоҳида аҳамият касб этган. Республикада ушбу йўналишда етарли даражада тадқиқотлар олиб борилмаган, шунинг учун кўпроқ Ғарб мамлакатлари ва россиялик иқтисодчи олимлар фикрларига асосланилади. Уларнинг фикрича, инқироз – тушкунлик, муаммо, пасайиш ва зиддиятли вазиятларни ўзида намоён этувчи салбий ҳолат ҳисобланади. Бугунги кунда дунё мамлакатлари олдида энг катта муаммо - жаҳон иқтисодий инқирозининг ўтиш даврини иложи борича қисқартириш ва унинг аҳолига таъсирини ва салбий оқибатларини бартараф этиш муаммоси турибди. Жаҳон молиявий инқирози Америка Қўшма штатларида ипотекали кредитлаш тизимида рўй берган танглик ҳолатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг миқёси кенгайиб, йирик банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кетди. Дунёнинг етакчи фонд бозорларида энг йирик компаниялар индекслари ва акцияларининг бозор қиймати ҳалокатли даражада тушиб кетди. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, кўплаб мамлакатларда ишлаб чиқариш ва иқтисодий ўсиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан боғлиқ ишсизлик ва бошқа салбий оқибатларни келтириб чиқарди. Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози дунёнинг кўпгина мамлакатларида, айниқса, иқтисодиёти паст даражада ривожланган давлатларда ишсизликнинг кўпайиши ва меҳнат қонунчилигининг бузилиши, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари давлат томонидан ҳимоя қилинмаслиги ва назоратни қўлдан чиқариши; аҳоли кенг қатламининг қашшоқлашуви; давлат молиявий-иқтисодий тизимининг инқирози; миллий валютанинг 6

юқори даражадаги инфляцияси ва натижада банкларнинг барқарор фаолияти бузилиши; халқаро товар алмашинувининг кескин камайиши ва давлатларнинг ташқи қарзларининг кўпайиши; ички бозорнинг инқирозга юз тутганлиги сабабли хорижий молиявий ташкилотлардан ва бошқа кредитор давлатлардан олинган кредитлар фоизларининг давлат хазинасидан тўланиши туфайли ички бозорнинг зарар кўриши; аҳоли ва давлат ўртасида ўзаро тушунмовчиликларнинг ва турли тўқнашувларининг юз бериши; аҳолининг давлат сиёсатига нисбатан ишончи сусайиши ҳамда мамлакатда чуқур ижтимоий, маънавий инқирознинг вужудга келиши билан намоён бўлади. Жаҳон молиявий инқирозининг ҳар бир давлатга таъсири, ундан кўриладиган зарарнинг даражаси ва кўлами биринчи навбатда шу давлатнинг молиявий-иқтисодий ва банк тизимларининг нечоғли барқарор ва ишончли эканига, уларнинг ҳимоя механизмлари қанчалик кучли эканига боғлиқлигини исботлашга ҳожат йўқ. Бугунги кунда дунё мамлакатлари молиявий инқирозни бартараф этиш борасида бир қатор дастурлар устида иш олиб боришмоқда. Улардан биринчиси, янги пул жорий қилиш, яъни ўзлаштиришнинг махсус ҳуқуқи (Special Drawing Rights - SDR - ҳосила (ясама) пул бирлиги 1969 йилдаёқ ташкил этилган бўлиб, Халқаро валюта фонди томонидан давлатлараро ҳисоб - китобларни амалга ошириш учун ташкил қилинган эди) механизми аллақачон мавжуд. Бу тизимни ишга тушириш учун Халқаро валюта фондига аъзо давлатларнинг 85 % розилик билдириши талаб этилади. Ўтмишда АҚШ SDRнинг кенг миқёсда ишлатилишига қаршилик кўрсатиб келган. Иккинчиси, дунёнинг молиявий инқирозга қарши курашувчи “Беш тарафлама комиссия” дан иборат бўлган марказни ташкил этишдир. 2009 йил апрель ойида Лондонда дунёнинг энг кучли ва тараққий этган 20 та давлати дунё молиявий инқирозининг салбий оқибатларини бартараф этиш бўйича саммит ўтказишди. Ривожланган мамлакатлар иқтисодчи-экспертларининг 7

фикрига кўра бозор янги қоидаларга муҳтожлик сезмоқда, халқаро молиявий институтлар эса, иқтисодиёти паст даражада ривожланган мамлакатларга 1 трлн.доллар миқдорида молиявий кўмак беришлари лозим. Лекин бунга дунёнинг бир қатор молиявий институтлари ва ривожланган давлатлари розилик билдиришмаган. Шунингдек, ушбу саммитда доллар ўрнига бошқа, миллатларнинг резерв пул бирлигини яратиш ва муомалага киритиш масаласи кейинга қолдирилди. Давлатларнинг молиявий инқирозга қарши навбатдаги учрашувлари Халқаро валюта фондида давом эттиришга келишиб олинди. Албатта жаҳон молиявий иқтисодий инқирози юқорида келтирилган салбий оқибатларни келитириб чиқариш билан бирга бутун жаҳон давларини интеграциялашув жараёнини янада ривожлантириш муҳим эканлигини кўрсатди. Биз дастлаб инқирознинг вужудга келиш сабаблари ва ривожланиш тенденцияларини ўрганишдан аввалб инқироз нима ва унинг қандай кўринишлари мавжуд деган саволларга қисқача тўҳталиб ўтамиз. Инқироз – кутилмаган даражада жамиятнинг барча жабҳаларига зарар келтирадиган ва янгича фаолият юритишга ундайдиган сиёсий, ижтимоий, иқтисодий категориядир (1-расм). Иқтисодий маънбалардан ўтган 200 йил ичида дунё молия бозорларида 20 дан ортиқ инқирозлар вужудга келганлиги маълум. Иқтисодий адабиётда инқирознинг асосий сабабларидан бири талаб ва таклиф ўртасида мувозанатнинг бузилиши билан изоҳланади. 20 асргача рўй берган иқтисодий инқирозлар 3-4 та мамлакат иқтисодиёти доирасида вужудга келган бўлиб, ундан кейинги йилларда халқаро тусга кириб бормоқда. 20 асрдан кейин рўй бераётган молияви-иқтисодий инқирозларнинг вуждудга келиш сабаблари турлича бўлиб, асосан қимматли қоғозлар бозори ва банк тизими билан боғлиқдир. Унинг натижасида ишсизлик даражаси ортади, инфляция кучаяди, банкрот ҳолатига тушган корхона ва ташкилотларнинг сони ортиб боради ҳамда молиявий-иқтисодий муҳит издан чиқади. 8

АҚШда юз берган молия инқирозининг келиб чиқиши ва у билан боғлиқ ҳолатлар Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” асарида батафсил баён этган ва таҳлил қилган. Асарда И.Каримов жаҳон молия инқирозининг келиб чиқиш сабабалрига тўхталар экан, унинг вужудга келишини қуйидагича баён этади: “Бу инқироз Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш тизимида рўй берган танглик ҳолатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг миқёси кенгайиб, йирик банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кетди. Дунёнинг етакчи фонд бозорларида энг йирик компаниялар индекслари ва акцияларнинг бозор қиймати ҳалокатли даражада тушиб кетишига олиб келди. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, кўплаб мамлакатларда ишлаб чиқариш ва иқтисодий ўсиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан боғлиқ ишсизлик ва бошқа салбий оқибатларни келтириб чиқарди” 3 . Президентимиз Ислом Каримовнинг ушбу инқирознинг келиб чиқиш сабаблари ҳақида аниқ мулоҳазаларни юритиш билан бирга, унинг оқибатлари ва таъсири хусусида қуйидаги хулосаларни шакллантирадилар: Биринчидан, молия-банк тизимидаги инқироз жараёнлари деярли бутун дунёни қамраб олаётгани, рецессия ва иқтисодий пасайишнинг муқаррарлиги, инвестициявий фаоллик кўламининг чекланиши, талаб ва халқаро савдо ҳажмининг камайиши, шунингдек, жаҳоннинг кўплаб мамлакатларига таъсир кўрсатадиган жиддий ижтимоий талафотлар содир бўлиши мумкинлиги ўз тасдиғини топмоқда. Молиявий инқироз - бу банклар ликвидлиги, яъни тўлов қобилиятининг заифлиги билан 3 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент - “Ўзбекистон” – 2009 йил, 4-бет. 9

Инқироз – боғлиқ муаммонинг кескинлашуви, кредит кутилмаган даражада бозоридаги танглик, содда қилиб айтганда, жамиятнинг барча пул маблағларининг етишмаслиги билан жабҳаларига зарар изоҳланади к елтирадиган ва янгича фаолият юритишга ундайдиган Иқ тисодий инқироз - товар ва хизматларга сиё сий, ижтимоий, бўлган ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги иқтисодий номутаносиблик, макроиқтисодий воқеликдир мувозанатнинг бузилиши оқибатида вужудга келади 1-расм. Инқирознинг иқтисодий мазмуни ва асосий кўринишлари 4 Иккинчидан, авж олиб бораётган глобал молиявий инқироз жаҳон молия-банк тизимида жиддий нуқсонлар мавжудлиги ва ушбу тизимни тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини кўрсатди. Айни вақтда бу инқироз асосан ўз корпоратив манфаатларини кўзлаб иш юритиб келган, кредит ва қимматбаҳо қоғозлар бозорларида турли спекулятив амалиётларга берилиб кетган банклар фаолияти устидан етарли даражада назорат йўқлигини ҳам тасдиқлади. Учинчидан, молиявий-иқтисодий инқирознинг ҳар қайси давлатдаги миқёси, кўлами ва оқибатлари қандай бўлиши кўп жиҳатдан бир қанча омиллардан келиб чиқади. Яъни, бу аввало, ана шу давлатнинг молия-валюта тизими нечоғлиқ мустаҳкам эканига, миллий кредит институтларининг қай даражада капиталлашуви ва ликвидлиги (тўлов имконига), уларнинг чет эл ва корпоратив банк тузилмаларига қанчалик қарам эканига, шунингдек, олтинвалюта захирасининг ҳажми, хорижий кредитларни қайтариш қобилияти ва пировард натижада - мамлакат иқтисодиётининг барқарорлик, диверсификация ва рақобатга бардошлик даражасига боғлиқ. 4 Б.Ходиев, Б.Тўҳлиев “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” мавзусида семинар-тақдимоти 10

Тўртинчидан, жаҳон молиявий инқирозидан имкон қадар тез чиқиш, унинг оқибатларини енгиллаштириш кўп жиҳатдан ҳар қайси давлат доирасида ва умуман, дунё ҳамжамияти миқёсида қабул қилинаётган чоратадбирларнинг қанчалик самарадорлигига, уларнинг бир-бири билан уйғунлигига боғлиқ 5 . Жаҳон молиявий инқирози келиб чиқишининг қўшимча сабабларига қуйидагиларни ҳам киритишимиз мумкин (2-расм): 2-расм. Жаҳон молиявий инқирознинг келиб чиқиш сабаблари 6 Молиявий инқироз давлат молияси соҳасида мамлакат олтин-валюта захиралари ва давлат барқарорлаштириш фондлари маблағлари ҳажмининг 5 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент - “Ўзбекистон” – 2009 йил, 5-6 бет. 6 Иқтисодий адабиётлардан фойдаланган ҳолда талаба томонидан тузилди. 11 Н орационал пул - кредит сиёсатини, ҳамда қайта молиялаш ставкасини сурункали равишда паст даражада ушлаб турилиши натижасида қарзга яшашнинг одатга ва кундалик ҳолатга айланиши молиявий институтларнинг мажбуриятлари билан устав маблағлари ўртасидаги мутаносибликнинг кескин бузилиши қимматли қоғозлар бўйича рейтинг ташкилотлари томонидан сохта хулосалар бер илиши молиявий аудит ва профессионал этика тамойилла - рини бузилиши ва сохта аудит хулосалари ни тақдим этилиши молиявий рағбатлантириш услуби сифат кўрсаткич - ларига эмас, балки миқдорий кўрсаткичларга асосланганлиги юқори рискли ва мураккаб ҳосилавий қим матбаҳо қоғозларни вужудга келиши ва ҳоказо Жаҳон молиявий инқирозининг келиб чиқиш сабаблари

кескин камайиши, давлат бюджети дефицитининг пайдо бўлиши ёки дефицит ҳажмининг сезиларли даражада ортиши, солиқлар йиғилувчанлигининг пасайиши, давлат ички қарзининг ортишига сабаб бўлади. Молия бозорининг бир сегментида юзага келган тизимли рисклар (хусусий ҳолдаги инқироз) унинг бошқа сегментларига тарқалар экан, тизимли риск механизми орқали бутун молия-кредит тизимини таназзулга бошлайди. Бизнинг мамлакатимизда инқироз таъсирини юмшатишда қуйидаги омиллар асосий сабаб бўлди: 1. “Шок терапияси” деб аталган усулларни бизга четдан туриб жорий этишга қаратилган уринишлардан, бозор иқтисодиёти ўзини ўзи тартибга солади, деган алдамчи тасаввурлардан воз кечилди. 2. Маъмурий буйруқбозлик тизимидан бошқарувнинг бозор тизимига ўтишнинг босқичма-босқич амалга ошириш йўли танланди. 3. Давлат бош ислоҳотчи сифатида масъулиятни ўз зиммасига олиши зарурлиги белгилаб олинди. 4. Ўзбекистонда молиявий-иқтисодий, бюджет, банк-кредит тизими, шунингдек, иқтисодиётнинг реал сектори корхоналари ва тармоқларининг барқарор ҳамда узлуксиз ишлашини таъминлаш учун етарли даражада мустаҳкам заҳиралар яратилгани ва зарур ресурслар базаси мавжуд эканлиги. 5. Аҳолининг иш ҳақи ва даромадларини изчил ва олдиндан ошириб бориш ҳамда истеъмол бозорида нархлар индексининг асоссиз тарзда ўсишининг олдини олишга доир чора тадбирларнинг изчиллик билан амалга оширилганлиги 6. Оқилона ташқи қарз сиёсати олиб борилиши Хусусий ҳолдаги инқирозларга қуйидагилар тааллуқлидир: - қимматли қоғозлар бозоридаги инқироз - қимматли қоғозлар баҳосининг кескин пасайиши, бозор лик-мидлилигининг тушиб кетиши, фоиз ставкаларининг бирданига ошиши билан юз бериб, инқироз жараёнларининг янада чуқурлашиб, кенг кўламдаги молиявий инқирозга айланишига замин 12

яратади. Ушбу инқироз "совун кўпиклари", қимматли қоғозлар баҳосининг ўсиши ёки пасайишига қаратилган спекулятив ўйинлар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай турдаги инқирозлар, одатда, базавий ва ҳосилавий (деривативлар) молия инструментлари бозорларига параллел равишда амалга оширилган спекулятив ҳужумлар натижасида юзага келади; - қарз-мажбуриятлар билан боглиқ инқирозлар - молиявий инқирозларнинг дастлабки сабабларидан бири бўлиб, йирик қарз олувчилар гуруҳи, хусусан, давлат (агар халқаро қарз инқирози бўлса) ёки йирик тижорат ва инвестиция банклари олган қарзлари бўйича тўловларни амалга пшириш имкониятига эга бўлмай қолади ва уларни дефолтга етакловчи йирик миқдордаги зарарлар шаклланади. Йирик халқаро қарздорлик инқирози XX асрнинг 80-йилларида юз берган бўлиб, қатор ривожланаётган милатлар юқори даромадли саноат давлатларидан жалб қилган қарзлари бўйича тўловларни амалга ошира олмай қолган эди; - валюта инқирозлари, молия бозорининг бошқа сегментларида инқироз ҳолатларининг кўпайишини таъминлаб, бир валютанинг бошқа валютага нисбатан алмашув курсининг кескин ўзгариши халқаро молия ва ички иқтисодиётдаги иқтисодий манфаатлар тизимининг сезиларли даражада қайта тузилишига, тўлов баланси муаммоларининг юзага келишига олиб келади; - банк инқирозлари, домино эффектига асосланган бйнк сектори инқирозлари бўлиб, қатор банкларда муаммоли активларнинг жамланиши ва улар тўлов қобилиятининг пасайиб кетиши банк саросимасига, омонатларнинг кенг кўламда банк тизимидан қайтариб олинишига, банклараро кредитлар ҳажмининг кескин камайишига сабаб бўлади ва банкларга нисбатан ишончнинг пасайиши замирида банклар томонидан тўловлар ҳажмининг қисқаришига ва, натижада, тўлов тизими ҳамда молия бозори таназзулига олиб келади; 13

- ликвидлилик инқирози, ликвидлилик рискининг ортиши, молиявий ҳолатнинг ёмонлашуви билан боғлиқ тарзда тўловларни амалга ошириш имкониятининг қисқа вақт ичида йўқолишини англатиб, макроиқтисодий даражада тўлов тизимидаги танглик, унинг асосини ташкил этувчи банкларда ликвидлиликнинг кескин пасайиши, халқ хўжалигидаги ҳисоб-китоблар узлуксизлигини таъминлаш учун иқтисодиётда пул маблағларининг сезиларли даражада етишмаслигидир. Юқорида келтирилган хусусий инқирозларнинг ҳар бири молия бозорининг бир сегментидаги инқирозли ҳолатни кенг қамровли молиявий инқирозга айлантирувчи механизм бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бинобарин, валюта инқирозлари банк инқирозларини келтириб чиқариши мумкин. Валюта курсининг қатъий белгиланган режимида валюта захираларининг сезиларли даражада камайиши Марказий банкни пул массасини қисқартиришга, хусусан, пул агрегатларини камайтиришга ундаши ва бу, ўз навбатида, банк инқирозларига олиб келиши мумкин. Айни пайтда, банк инқирозлари валюта инқирозларига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Агар инвесторларнинг банк инқирозидан қутулиб бўлмасликка ишончи комил бўлса, улар миллий валютадаги активларини хорижий валютадаги активларга алмаштириш орқали ўз портфелларини қайта кўриб чиқишлари мумкин. Агар Марказий банк муаммолар домида қолган банкларни қўллабқувватлаш учун банк тизимига қўшимча ликвидлиликни тақдим этса, ушбу қўшимча пуллар валюта спекуляциясини рағбатлантириши ва валюта захираларига кучли босим ўтказиши мумкин Айрим иқтисодий адабиётларда инқирознинг макро ва микро даражадаги фазалари алоҳида даврлар орқали ифодаланади. Яъни бунда кичик давр 3-5 йилларни ўз ичига олади, ўрта давр 7-11 йилларни ўз ичига олади ҳамда узоқ давр 50 йилни ўз ичига олади. Инқироз натижалари ижобий ва салбий оқибатларга бўлинади. 14

Ижобий натижалар корхонадаги инқирозни кучсизланиши, корхонани молиявийсоғломлаштириш (инқироз ҳолатини енгиш), корхонани юридик шахс сифатида сақлаб қолиш, корхонани реструктуризациялаш (қайта таркиблаш) билан характерланади. Салбий оқибатлар инқирозни кучайиши ва чуқурлашиши, янги инқирозга айланиши, корхонани тугатилиши (корхона мол-мулкининг сотилиши) ва мулк эгасининг ўзгариши олиб келади. Корхоналарда инқирозга қарши профилактик жараёнларни жонлантириш учун корхона фаолияти устидан қатъий назорат ўрнатиш, бошқарув қарорлари қабул қилиш босқичини корхонага хавф солаётган хатарлар ҳақидаги ахборотлар билан таъминлаш ва мавжуд муаммоларни ўз вақтида ҳал этиб бориш талаб этилади. Корхона ва ташкилотларда фаолиятнинг бу соҳаси билан бошқарувнингажралмас бўлаги инқирозга қарши бошқарув шуғулланади. Инқирозга қарши бошқарув инқирозни бартараф этишни такомиллашган йўналиши ҳисобланади. 1.2 Инқирозга қарши бошқарувнинг иқтисодий ва ҳуқуқий асослари Хукуматимиз томонидан амалга оширилаётган ислоҳотларнинг муҳим йўналишларидан бири банк-молия секторини хар томонлама ривожлантириш ва молиявий барқарорлигини оширишга қаратилган. Дарҳақиқат, бугунги кунда тижорат банклари, суғурта компаниялари, лизинг компаниялари ва шунга ўхшаш ушбу секторининг асосий бўғини ташкил этувчи муассасаларда ижобий ишлар амалга оширилмоқда. Биз битирув малкавий ишимизнинг ушбу параграфида банк-молия секторининг бўғинларида инқирозга қарши бошқарувнинг иқтисодий моҳияти ҳамда инқирозга қарши бошқарувга тегишли хуқуқий асосларини ёритиб беришга харакат қиламиз. Умуман олганда банк молия секторида хам инқирозга қарши бошқарувнинг иқтисодий механизми – бу ушбу секторда вужудга келаётган инқирозларни бартараф этишнинг иқтисодий усуллари, услублари ва 15

воситалари йиғиндисидир. Инқирозга қарши бошқарув механизми инновацион фаолият билан уйғунлашган битта тизимга асосланиши зарур. Лекин, инқирозга қарши тадбирларни ишлаб чиқишда молиявий муаммоларнинг мавжуд бўлиши инновацион фаолият самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади ёки мазкур фаолиятни сусайтиради. Муаммоларни ҳал қилиш учун инқирозга қарши бошқарувнинг таркибий механизмларини ишга солиш мақсадга мувофиқ. Шу нуқтаи назардан, тадқиқот жараёнида инқирозга қарши бошқарув механизмини иқтисодий, ижтимоий, ташкилий ва интеграцион таркибий турларга бўлиниши маълум бўлди ҳамда иқтисодий ночор корхоналарда инновацион ғояларни ишлаб чиқишда инқирозга қарши бошқарув доирасида қуйидаги алгоритмдан фойдаланиш тавсия этилади (5расм). Хукуматимиз тoмoнидан 2009-2012 йилларга мўлжаллаб қабул қилинган инқирoзга қарши дастурнинг инқирoз таъсирини юмшатиш ва бартараф этишдаги рoли ва аҳамияти катта бўлди . Дастур ўзига қамраб oлган, ўз вақтида қабул қилинган ҳужжатларда аввалo мамлакатимиз мoлиявийиқтисoдий, бюджет, банк-крeдит тизимининг барқарoр ҳамда узлуксиз ишлашини таъминлаш, иқтисoдиётнинг рeал сeктoри тармoқлари ва кoрxoналарга ёрдам кўрсатиш, аҳoлини ижтимoий қўллаб-қувватлашга қаратилган чoра-тадбирларнинг пуxта ишлаб чиқилгани ўзининг амалий самарасини бeрди. Хусусан Президентимиз томонидан банк молия секторини қўллаб қувватлаш бўйича қабул қилган фармон ва қарорлари мамлакатимизда ушбу сектор фаолиятини янада ривожланишига олиб келди (1-жадвал). 16

3-расм. Банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувда инновацион фаолиятни ташкил этиш жараёни 7 . Иқтисодий инқирозлар тарихда жуда кўп маротаба бўлган, аммо таҳлиллар глобаллашув жараёни кенгайган сари инқирозларнинг дунё мамлакатлари иқтисодиётига таъсири кучайиб бораётганлигини кўрсатмоқда. Инқирозга қарши чоралар дастури доирасида амалга oширган тадбирларимиз қатoрида мoлия-банк тизимини мустаҳкамлаш масаласига алoҳида эътибoр қаратилиб, бу борада таъсирчан тадбирлар амалга оширилди. Жумладан: - Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 июлдаги 1166сонли Қарорига асосан пул массасининг мақсадли параметрларидан келиб чиққан ҳолда ва тижорат банклари томонидан узоқ муддатли депозитлар жалб қилишни рағбатлантириш мақсадида 2009 йилнинг 1 сентябридан бошлаб табақалаштирилган мажбурий захиралар нормаси жорий этилди; 7 Иқтисодий адабиётлардан фойдаланган ҳолда талаба томонидан тузилди. 17 Инқирозга қарши бошқарув механизмини танлаш бўйича қарор қабул қилувчи марказ инновацион ғоялар танловини амалга ошириш Ижтимоий Ташкилий 1 - босқич 2 - босқи ч инновацион ғояларни амал иётга тадбиқ этиш И қ ти с о д ий инновацион таклифларни молиялаштириш 3 - босқич Интеграцион 4 - босқич банклараро тажриба алмашиш

- Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги 4057-сонли Фармонига мувофиқ, фуқароларнинг тижорат банклари депозит ҳисобварақларидаги омонатлари уларнинг миқдоридан қатъий назар тўлиқ қайтарилишининг давлат томонидан кафолатланганлиги аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини янада мустаҳкамланишига хизмат қилди ва бу жисмоний шахсларнинг банклардаги омонатлари ҳажмининг ошишига ижобий таъсир кўрсатди; - Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 13 февралдаги 1-сонли мажлис баёни талабларидан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг бўш пул маблағларини банклардаги омонатларга жалб қилинишида ҳамда омонатдаги маблағларни уларнинг биринчи талабига кўра берилишида қонун бузилишига йўл қўймаслик, омонатчиларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоя қилинишини таъминлаш борасида тизимли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши ва банкларнинг мазкур фаолиятлари устидан назоратнинг янада кучайтирилганлиги ҳам аҳоли бўш пул маблағларини банк омонатларига жалб қилишни янада жадаллаштирди; - Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелдаги 1090сонли «Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур қарор билан тасдиқланган «Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чора-тадбирлари комплекси» доирасида банк тизимида бу борада олиб борилаётган ишлар янада фаоллашди; - Республика банк Кенгашининг 2009 йил 15 апрелдаги 2-сонли қарорига мувофиқ, фоиз ставкаларини юридик шахсларнинг банклардаги 6 ойдан ортиқ муддатга жойлаштирилган депозитлари учун молиялаш ставкасининг 75 фоизидан кам бўлмаган миқдорда, аҳолининг 1 йилдан ортиқ муддатга жойлаштирилган депозитлари учун Марказий банк қайта молиялаш 18

ставкасининг 150 фоизидан кам бўлмаган миқдорда ҳамда жисмоний шахсларнинг пластик карточкалардаги маблағлари учун Марказий банк қайта молиялаш ставкасидан кам бўлмаган миқдорда белгилаш юзасидан тавсиялар берилди. 1-жадвал. Ўзбекистон Президенти томонидан банк - молия секторида инқирозга қарши самарали чора-тадбирларга оид фармон ва фармойишлари 8 Ҳужжат номи Санаси ва рақами Асосий мақсади Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларидаги омонатларини ҳимоялаш кафолатларини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони 2008 йил 28 ноябрь 4057-сон - фуқароларнинг омонатларини жаҳон молиявий инқирозининг эҳтимол тутилган салбий оқибатларидан ҳимоялашнинг ишончли кафолатларини таъминлаш; - мамлакат банк тизимига аҳолининг ишончини тобора мустаҳкамлаш; - аҳоли омонатларини тижорат банкларига жалб қилиш учун қўшимча шарт-шароитлар яратиш Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш тартибини тасдиқлаш тўғрисида»ги Фармойиши 2008 йил 19 ноябрь 4010-сон - иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотишнинг самарали механизмини яратиш Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох қилиш ва барқарорлигини ошириш хамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига 26.11.2010 йил № ПК-438 Республика молия-банк тизимини ислох қилишни янада чуқурлаштириш ва барқарорлигини ошириш, банклар ва бутун молия-банк тизими фаолиятига ёндашувларни хамда бахолаш тизимини тубдан ўзгартириш, хамма томонидан қабул килинган халкаро нормалар, стандартлар ва бахолаш кўрсаткичларига мувофиқ банк фаолиятини ташкил этишнинг янада юқорироқ даражасига чиқишни таъминлаш 8 Маълумотлар асосида талаба томонидан тузилди. 19

эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида” ги Қарори Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 18 ноябрдаги 4053-сонли «Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонида кўзда тутилган иқтисодий ночор корхоналарни молиявий соғломлаштириш, модернизациялаш, техник ва технологик жиҳатдан янгилаш жараёнига тижорат банкларининг маблағларини кенгроқ жалб қилишни йўлга қўйиш тадбирлари муҳим ҳисобланади. Қарорда Республика Комиссиясининг қарори асосида банкрот корхоналарни тижорат банкларига сотиш ёки тўғридан-тўғри балансига беришнинг 3 та механизми кўзда тутилган. 1) банкрот корхона кредиторлик қарзи таркибининг 70 фоиз ва ундан ортиқ қисмини банк кредитлари ташкил этса, у ҳолда корхонани тижорат банклари балансига бериш; 2) банкрот корхонани аукцион савдолари орқали энг юқори нархни таклиф қилган ва тегишли мажбуриятни ўз зиммасига олган тижорат банкларига сотиш; 3) банкрот корхонани танлов савдолари орқали тижорат банкларига «ноль» қийматда инвестицион мажбурият шарти билан сотиш. Тижорат банклари томонидан кичик бизнeс ва xусусий тадбиркoрлик субъектларини қўллаб-қувватлаш борасида эътиборли жиҳатлардан бири Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 10 ноябрдаги 4051сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банкининг тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш борасидаги фаолиятини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ: 20

- тадбиркорлик фаолиятини бошлаш учун 18 ойгача муддатга бериладиган энг кам иш ҳақининг 200 баробари миқдоридаги имтиёзли микрокредитлар бўйича максимал ставкани йиллик 5 фоиздан 3 фоизга; - кичик бизнес субъектлари фаолиятини кенгайтириш ва айланма маблағларини тўлдириш учун 24 ойгача муддатга бериладиган энг кам иш ҳақининг 500 баробари миқдоридаги микрокредитлар бўйича – Марказий банк томонидан қайта молиялаштириш ставкасининг 100 фоизидан 50 фоизига; - кичик бизнес субъектлари учун 3 йилгача муддатга бериладиган энг кам иш ҳақининг 2000 баробари миқдоридаги имтиёзли микролизинг хизматлари бўйича максимал ставкани йиллик 7 фоиздан 5 фоизга туширилди. Ушбу тадбирлар мамлакатимиздаги банкрот корхоналарни таркибий қайта тузиш ҳамда янги хўжалик фаолиятини йўлга қўйиш жараёнларини сезиларли даражада тезлаштирди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 19 ноябрдаги 4010-сонли «Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш тартибини тасдиқлаш тўғрисида»ги Фармойиши билан иқтисодий ночор корхоналарнинг молиявий қобилиятини тиклаш бўйича бир қатор имтиёзлар (кўмаклар) берилган эди. Жумладан, ушбу Фармойишга кўра: - тижорат банкларига банкрот корхоналар ёки улар мол-мулкининг берилиши, сотилиши, уларнинг хўжалик юритувчи субъектлар устав жамғармаларига киритилиши, шунингдек банклар томонидан банкрот корхоналар мол-мулки негизида янгидан ташкил этилган хўжалик субъектларини қайта сотиш қўшилган қиймат солиғидан озод қилинди; - банкрот корхоналар негизида янги ташкил этилган хўжалик юритувчи субъектлар уч йил давомида фойда солиғи, ягона солиқ тўлови, мулк солиғи ва ер солиқларини тўлашдан озод қилинди; 21

- бошқарув компанияларга берилганда фойда солиғи ва ягона солиқ тўловидан икки йил давомида озод қилинди. Бунинг натижасида собиқ банкрот ҳисобланган, эндиликда таркибий қайта тузиш орқали фаолиятини янгилаган корхоналарнинг фаолият кўрсаткичларида сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Шунингдек, юқорида қайд этилган меъёрий ҳужжатлар орқали тижорат банкларига ҳам муайян имкониятлар берилган эди. Жумладан: - қарзларни тўлаш ҳисобига ундирилган ёки аукцион ва танлов савдоларида сотиб олинган мол-мулк негизида тижорат банкларининг корхона устав жамғармасидаги иштироки улуши 100 фоизгача бўлган янги корхоналарни ташкил этиш; - банкрот корхонанинг тугатилиши муносабати билан унга аввал берилган, қопланмаган кредитини, шу жумладан Ҳукумат кафолати билан берилган кредит суммасини банк кенгашининг қарори билан ҳисобдан чиқариш; - банкрот корхона учун малакали бошқарув компаниясини тузиш ва жалб қилиш; - банкрот корхонани тугатиш баҳосида сотиб олиб, унинг фаолиятини тиклаб, қайтадан бозор баҳосида сотиш ва ҳ.к. Айни пайтда мазкур жараённинг самарадорлигини ва таъсирчанлигини таъминлаш мақсадида тижорат банкларига бир қатор мажбуриятлар юкланган эди. Жумладан: - тижорат банклари балансига ўтказилган банкрот корхоналарни тиклаш, техник ва технологик модернизация қилиш ва ишлаб чиқаришни қайта қуроллантириш, зарур бўлганда корхонани тўлиқ реструктуризация қилиш орқали фаолият йўналишини ўзгартириш, стратегик ҳамкорлар ва инвесторларни жалб қилишни назарда тутувчи бизнес-режаларни ишлаб чиқиш; 22

- ёлланган ҳар бир корхона бошқарувчиси ишлаб чиқаришда кутилган натижаларга эришиши орқали ишлаб чиқаришларга замонавий ва юқори малакали бошқарувчиларни жалб қилиш ишларини олиб бориши; Бундан ташқари юқорида келтириб ўтканимиздек, мамлакатимиз рахбари И.Каримов томонидан 2010 йил 26 ноябрда қабул қилинган “2011- 2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох қилиш ва барқарорлигини ошириш хамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида” ги ПҚ-1438-сон Қарорига асосан қуйидаги асосий вазифалар белгилаб берилган: - Базель кўмитаси томонидан белгиланган халкаро стандартлар талабларига мувофик, тижорат банкларини янада капиталлаштириш, ушбу сохага хусусий капитални жалб этиш, ресурс базасини кўпайтириш, активлар сифатини яхшилаш, банк ишини такомиллаштириш хисобига банкларнинг молиявий баркарорлиги ва ликвидлигини ошириш; - омонатчилар учун кафолатларни кучайтириш ва банк тизимига ахоли хамда хорижий инвесторларнинг ишончини янада мустахкамлаш, янги жозибали омонатлар ва депозитларни татбик этиш, кўрсатилаётган банк хизматларининг тури ва кўламини кенгайтириш йўли билан ахоли хамда хўжалик субъектларининг бўш маблахларини банк айланмасига кенг жалб этиш бўйича тизимли чора-тадбирларни амалга ошириш; - етакчи халкаро рейтинг компаниялари томонидан кўлланиладиган халкаро нормалар, мезонлар ва стандартларга асосланган хамда алохида банклар ва умуман банк тизимининг бутун дунёда кабул килинган янада юксакрок бахолаш кўрсаткичлари даражасига чикиш йўлидан олха силжиб боришини холисона бахолаш имконини берадиган тижорат банклари ва бутун молия-банк тизими фаолиятини бахолаш ва тахлил килишнинг замонавий тизимини жорий этиш; 23

- молия-банк фаолиятининг норматив-хукукий базасини янада такомиллаштириш, замон талаблари ва халкаро нормалар хамда стандартларга мувофик холда амалдаги конун хужжатларига ўзгартиш ва кўшимчалар киритиш хамда янги конун хужжатлари ва меъёрий хужжатлар кабул килиш; - тижорат банкларининг инвестициявий фаоллигини кучайтириш, инвестиция лойихаларини молиялаштиришда тижорат банклари иштирокини янада кенгайтириш, лойихаларни экспертиза килиш ва хатарни бахолаш тизимини такомиллаштириш, кредитлар бўйича муаммоли карзларнинг хосил бўлишига йўл кўймаслик борасида олдини олиш чораларини кўриш йўли билан тижорат банкларининг кредит портфели муттасил ўсиши хамда сифати яхшиланишини таъминлаш; - нобанк молия ташкилотлари, кредит уюшмалари, лизинг, суғурта ва аудиторлик компанияларининг ролини янада ошириш хамда тармоғини ривожлантириш, халкаро нормалар ва стандартларга мувофик уларнинг баркарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, улар томонидан кўрсатиладиган хизматлар тури ва кўламини кенгайтириш, молия бозори инфратузилмаси институтларини мустахкамлаш; - кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни молиялаштиришнинг, ахоли бандлиги ва фаровонлигини оширишнинг ғоят мухим воситаси сифатида микромолиялаш сохаси ривожланишини рағбатлантириш; - тижорат банкларида хисоб-китоб ва хисоботларнинг янгича ёндашувларини шакллантириш хамда замонавий технологиялари ва услубларини жорий килиш, молия-банк ахбороти савияси хамда сифатини ошириш, етакчи халкаро рейтинг ташкилотлари талабларига мувофик ундан кенг кўламда фойдаланишни таъминлаш; - республика тижорат банклари ва молия институтларини дунёда кабул килинган стандартлар, услубиятлар ва бахолаш кўрсаткичлари тизимида 24

ишлай оладиган, профессионал тайёрланган юкори малакали мутахассислар билан мустахкамлаш, молия-банк фаолияти сохасида кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш. - тижорат банкларининг капитали етарлилигига нисбатан талабларни ошириш; - тижорат банклари капитали таркибида уларнинг инкироз холатлари таъсирига баркарорлигини таъминлайдиган баркарорлаштириш захираларини яратиш; - нобанк кредит ташкилотлари учун кўшимча мажбурий иктисодий нормативларни киритиш. - стратегик инвесторларга сотилган вактдан бошлаб уч йил мобайнида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 19 ноябрдаги Ф- 4010сонли фармойиши 2-бандида назарда тутилган солик имтиёзларидан фойдаланиш хукукига эга; - республикада ишлаб чикарилмайдиган хамда Вазирлар Махкамаси томонидан тасдикланадиган рўйхатлар бўйича ишлаб чикаришни модернизация килиш ва кенгайтириш учун олиб келинадиган хом ашё, материаллар ва бутловчи кисмлар 2011 йилнинг 1 январидан бошлаб 2 йил муддатга божхона тўловлари тўлашдан (божхона расмийлаштируви йиғимларидан ташкари) озод этилади. Албатта, мамлакатимизда банк молия секторида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этилганлигини юқоридаги меъёрий хужжатлардан билиб олсак ҳам бўлади. Ушбу қабул қилинган қонунчилик хужжатлари келгусида мамлакатимизда банк молия секторини янада ривожланишига ва иқтисодий барқарорликни таъминлашда муҳим омил бўлиб ҳизмат қилади. II-боб. Мамлакат молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ва унинг амалий тахлили. 25

2.1 Қимматли қоғозлар бозори ва суғурта компаниялари фаолиятида инқирозга қарши бошқарувнинг амалдаги ҳолати тахлили Битирув малакавий ишимизнинг ушбу бобида биз мамлакатимиз банк молия секторининг бугунги кундаги ривожланиш тенеденциялари, улар фаолиятида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ҳамда амалий жиҳатларини тахлил қилиб чиқамиз. Ушбу вазифани амалга оширишда биз банк молия секторининг асосий бўғинларини ташкил этувчи тижорат банклари, фонд биржалари ва суғурта компаниялари фаолиятларини асосий объект сифатида олдик. Дастлаб қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиш тенденцияларини тахлил қилиб чиқамиз. 2011 йилнинг 1 октябр ҳолатига фонд бозорида акциядорлик жамиятларнинг сони 1371та бўлиб (улардан 97таси фонд биржасининг листингига кирган). Акциядорлар сони эса 1,0 млн.дан ошиб, уларнинг асосий қисми жисмоний шахслар ташкил этади. Инвестицион институтлар сони эса 150 зиёд бўлиб, уларнинг аксарият қисми банклар ва суғурта компанияларидан иборат. Фонд бозорининг капитализация хажми жорий йилнинг 1 октябр даврга 6 833.75 млрд. сўмни, бозорнинг айланмаси эса 1 681,1 млрд. сўмни, ёки Ялпи ички маҳсулотга нисбати 3 фоиздан ортиқ ташкил этмоқда . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 27 сентябрдаги ПҚ475-сонли – “Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги қарори билан тасдиқланган – “2006-2007 йилларда қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш дастури” доирасида сезиларли ижобий натижаларга эришилди. Жумладан: 2006-2011 йилар давомида фонд бозорининг капитализацияси 2,3 баробар ошди; фонд бозорининг айланмаси эса ушбу даврда 5 баробарга ошди. 26

Оҳирги 2 йил мобайнида лизинг битимлари бўйича жами ажратилган маблағлар хажми 38,8 фоизга ошган. 2010 йил якуни бўйича жами лизинг портфели 1 620,5 млрд. сўмни ташкил қилди ва 2009 йилга нисбатан 54,5 фоизга ошди. 2005-2010 йиллар давомида лизинг портфелини улуши Ялпи ички маҳсулотда 0,9 фоиздан 1,8 фоизгача ўсди. Жорий йилнинг 9 ой давомида кўрсатилган лизинг хизматлари хажми 377,4 млрд.сўмни ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 24,9 фоизга ўсди. Лизинг хизматлари кўрсатувчи ташкилотлар портфели 24,8 фоизга ошиб, 2011 йил 1 октябрь ҳолатига 696,6 млрд.сўмни ташкил этди. Қимматли қоғозларининг умумий айланмаси, бирламчи ва иккиламчи бозорларининг ривожланиши ва жалб қилинадиган инвестицияларнинг ҳажми ҚҚСТ жойлашган ҳудудларда яратилган инвестицион муҳит билан чамбарчас боғлиқ. Жаҳондаги йирик ҚҚСТнинг капитализацияси, индекслари ва улар орқали жалб қилинадиган инвестициялар ҳажми беқарор бўлиб турган молиявий инқироз ва глобаллашув шароитида бу жуда ҳам долзарб масала ҳисобланади. ҚҚСТни ривожлантиришда унинг ҳудудий тузилмаларининг роли қанчалик юқори бўлса, тармоқлар қимматли қоғозларининг айланмаси ҳам шунчалик аҳамиятли бўлади. Чунки ҚҚСТда айланаётган қимматли қоғозларни иқтисодиётнинг маълум бир тармоқларида фаолият юритаётган акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозлари ташкил этади. Юқоридаги 2-жадвалдан кўринадики, 2011 йилда бирламчи акциялар савдосидаги яққол устунлик Тошкент шахрига тегишли бўлиб, ушбу ҳудуд улуши жами бирламчи акциялар савдосининг 91,1%ни ташкил этган. Кейинги ўринларда эса Тошкент 6,6 %, Андижон 0,9% ва Бухоро вилоятлари 0,4% ташкил этган бўлса, қолган ҳудудлар жумладан, Навоий, Хорзам, Фарғона, Наманган вилоятлари ҳамда Қорақалпоғистон Республикасининг улуши эса 0,2% га ҳам бормаган. Жиззах, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятларида умуман акцияларнинг бирламчи савдоси кузатилмаган. 27

2 - жадвал Акциялар бирламчи ва иккиламчи савдосининг ривожланиш динамикаси (ҳудудлар кесимида), млн.сўм 9 № Ҳудуд номи 2011 йилда акциялар бирламчи савдосининг хажми 2011 йилда акциялар иккиламчи савдосининг хажми 2010 йилда акциялар иккиламчи савдосининг хажми Жами ш.ж Ж.Ш. Жами ш.ж Ж.Ш. 1 Қорақалпоғистон Республикаси 2,5 507,4 314,7 167,9 124,2 2 Андижон 9220,8 5572,8 1621,1 2672,9 986,7 3 Бухоро 4691,9 703,3 407,7 2109,3 295,1 4 Жиззах - 122,6 122,6 84,0 84,0 5 Қашқадарё 2075,8 1371,3 418,3 5540,5 519,1 6 Навоий 800,4 1857,8 79,0 2584,0 930,8 7 Наманган 198,8 288,4 113,3 508,4 391,3 8 Самарқанд 2260,2 1110,6 132,9 3799,0 1733,9 9 Сурхондарё - 27,5 27,5 1122,4 804,9 10 Сирдарё - 27,7 - 347,4 42,7 11 Тошкент 62215,4 24189,3 4400,2 28382,9 3242,1 12 Фарғона 476,5 973,1 626,8 3442,4 1348,4 13 Хоразм 745,7 241,2 227,6 432,1 228,3 14 Тошкент ш. 847243,8 510381,7 17793,3 136600,3 21501,7 Жами: 929931,8 547374,6 26285,1 187793,6 32233,3 2010 йилда қимматли қоғозлар иккиламчи савдосининг энг катта улуши саноат тармоғига - 33.5% тегишли бўлса, кейинги ўринларда банклар - 30.7%, суғурта – 10.2%, агросаноат -8.7% ва қурилиш – 7.2% эгаллаб туришибди. Ушбу кўрсаткич бўйича энг кам улуш транспорт – 0.7% ва алоқа – 0.4% тармоқларига тегишлидир. Агарда банклар, суғурта ва лизингни барчасини молиявий хизмат соҳалари деб оладиган бўлсак, ушбу соҳа – 9 Манба: Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш маркази маълумотлари. - Жисмоний шахслар. 28

43.2% билан етакчиликни ўз қўлига олган. Бунда қимматли қоғозлар савдоси умумий айланмасининг деярли ярми молия–кредит соҳасига тегишли ташкилотлар орқали амалга оширилганлигини алоҳида таъкидлаш мумкин. 2011 йилда биржавий қимматли қоғозлар умумий савдосининг энг катта улуши юқорида таъкидланганидек, банклар ҳиссасига 49% (31,5 млрд.сўм) тўғри келади. Биржавий ҚҚСТ амалиётига кўра банкларнинг етакчилиги биржа листингига киритилган, қимматли қоғозларининг ликвидлилиги юқори бўлган эмитентларнинг аксарият қисми банклар эканлиги билан асосланади 42 . Шунингдек, биржавий ҚҚСТ акциялари айланмаси бўйича амалга оширилган умумий битимларнинг 15% (9,6 млрд.сўм) га тенг бўлган қисми машинасозлик корхоналари (тармоғи) зиммасига тўғри келади. 2009 йилда саноат корхоналари (тармоғи) акциялари айланмасининг ярмидан кўпи, яъни 63,2% (15,4 млрд. сўм) улуши асосан «Ўзкабел» АЖ ҳиссасига тўғри келиб, унинг акциялари сўнгги йилларда чет эл инвесторлари ўртасида юқори жалбдорлилиги билан ажралиб турган бўлса, 2010 йилда ҳам ушбу етакчилик сақланиб қолди. Етакчи учликка биржавий қимматли қоғозлар савдо айланмасининг 15% ни ташкил қилувчи молиявий фаолият соҳаси (суғурта ва лизинг) корхоналари ҳам киради. Ушбу кўрсаткич бўйича энг кам улуш саноат 3%, савдо 3%, хизматлар 1% тармоқларига тегишлидир. Қуйидаги 3-жадвалдан 2011 йилда мамлакат ЯИМнинг ҳудудлар бўйича тақсимотида ҳудудлар ўзларининг ЯИМ даги улуши бўйича кескин фарқланишини кўришимиз мумкин. Ялпи ҳудудий маҳсулот (ЯҲМ)нинг ЯИМ даги улуши бўйича кучли бешликни қуйидаги ҳудудлар, яъни Тошкент шахри 15.8%, Тошкент вилояти 9.0%, Қашқадарё вилояти 7.8%, Фарғона вилояти 6.6%, Самарқанд вилояти 6.1% ташкил этади. ЯҲМ нинг ЯИМдаги улуши бўйича энг қуйи бешликни қуйидаги ҳудудлар, яъни Сурхондарё вилояти 3.6% Хоразм вилояти 3.1%, Қорақалпоғистон Республикаси 2.2%, Жиззах вилояти 2.2% ва Сирдарё вилояти 1.6% билан сўнгги поғонани банд 29

этганлар. ҚҚСТнинг умумий айланмасида ҳудудларнинг улушини таҳлил қилсак қуйидаги ҳудудлар, яъни Тошкент шахри, 91.8%, Тошкент вилояти 5.8%, Андижон вилояти 1.01% ташкил этган бўлса, қолган барча вилоятларнинг ҚҚСТнинг умумий айланмадаги улуши 1% га ҳам етмаганлигини таъкидлашимиз мумкин. Шунга ўхшаш ҳолатни биржавий ҚҚСТнинг айланмасида кузатишимиз мумкин. Биржавий ҚҚСТнинг умумий айланмасида Тошкент шахри 71.8%, Тошкент вилояти 11.6%, Андижон вилояти 5.4%, Самарқанд вилояти 4.5%ни ташкил этган бўлса, қолган барча вилоятлар биржавий ҚҚСТнинг умумий айланмадаги улуши жуда кичик фоизни ташкил этган. Бундан ҚҚСТнинг айланмаси ҳудудлараро номутаносиб шаклланганини кўришимиз мумкин. ҚҚСТнинг ҳудудлар иқтисодиётини ривожлантиришдаги ролини таҳлил этиш мақсадида ўша ҳудуд ҚҚСТ умумий айланмасини ЯҲМга нисбатини ўргандик ва қуйидаги рақамларга эга бўлдик: ҚҚСТ/ЯҲМ кўрсаткичи бўйича Тошкент шахри 13.8%, Тошкент вилояти 1.5%, қолган барча вилоятлар эса 0.5% га етмаган ва шундан келиб чиқиб республика бўйича умумий кўрсаткич 2.3 % ташкил этган. Юқоридаги услуб бўйича биржавий ҚҚСТнинг ҳудудлар иқтисодиётини ривожлантиришдаги ролини таҳлил этганимизда янада пастроқ натижалар яъни, БҚҚСТ/ЯҲМ кўрсаткичи бўйича Тошкент шахри 0.4%, Тошкент вилояти 0.1%, қолган вилоятларнинг барчасида эса ушбу кўрсаткич 0.1% га ҳам етмаганлигини ва республика бўйича умумий 0.1% ни ташкил этганини таъкидлаб ўтишимиз мумкин. Барча МДҲ давлатлари ва умуман жаҳонда ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг умумий тушиши кузатилаётган молиявий инқироз ва ундан кейинги шароитида, Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан қабул қилинган инқирозга қарши чора-тадбирларга асосан, иқтисодиётга киритилган инвестицияларнинг (шу жумладан корхоналар акцияларини сотиш орқали) ўсиши кузатилди. 30

3 - жадвал Қимматли қоғозлар савдо тизимининг ҳудуд иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли, (млрд.сўмда) 10 № Ҳудуд номи ЯИМ ва ЯХМ ҚҚСТ БҚҚСТ ҚҚСТ/ ЯХМ % БҚҚСТ/ ЯХМ % Ўзбекистон Республикаси 61831,2 1477,3 64,37 2,389 0,104 1 Қорақалпоғистон Республикаси 1389,8 0,509 0,065 0,036 0,004 2 Андижон 3679,6 14,793 3,505 0,402 0,095 3 Бухоро 3376,0 5,395 0,138 0,159 0,004 4 Жиззах 1389,1 0,122 0,006 0,008 0,0004 5 Қашқадарё 4865,1 3,447 1,156 0,070 0,023 6 Навоий 3276,6 2,658 1,855 0,081 0,056 7 Наманган 2426,6 0,487 0,039 0,020 0,001 8 Самарқанд 3813,1 3,370 2,943 0,088 0,077 9 Сурхондарё 2229,3 0,027 - 0,001 - 10 Сирдарё 1008,3 0,27 0,027 0,002 0,002 11 Тошкент 5571,1 86,404 7,539 1,550 0,135 12 Фарғона 4095,5 1,449 1,051 0,035 0,025 13 Хоразм 1944,1 0,986 0,025 0,050 0,001 14 Тошкент ш. 9820,1 1357,6 46,022 13,824 0,468 Жумладан, банкларнинг қимматли қоғозлар билан амалга оширадиган битимларининг салмоғи 2011 йилда ўтган 2010 йилга нисбатан 43,8% дан 49% га ошган бўлса, қурилиш корхоналарининг улуши 1.4 маротаба ўсганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Молия бозорини ривожлантириш истиқболлари ва келгусида қуйидаги ишлар амалга оширилиши кўзда тутилмоқда. 10 Манба: Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш маркази маълумотлари. - Жисмоний шахслар. 31

Биринчидан, Президентимиз қарорлари асосида суғурта ташкилотлари устав капиталига қўйилган минимал талабларни ўз вақтида ижросини таъминлаш мақсадида уларнинг устав капиталини 1,5 баробарга ошириш ва 2014 йил охиригача 2,5 бараваргача ошириш. Иккинчидан, суғурта хизматлари сифатини янада яхшилаш эвазига суғурта хизматларини йилига ўртача 40 фоизга ошириш ва 2014 йил охирига ушбу хизматларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улушини 0,6 фоиздан ошириш; Учинчидан, Суғурта компаниялари томонидан иқтисодиётнинг реал секторига йўналтириладиган инвестиция ҳажмини йилига ўртача 25 фоизга ўсишини таъминлаш; Тўртинчидан, суғурта бозори профессионал иштирокчилари, сюрвеер, аджастер, актуарийлар ва суғурта воситачилари сонини янада ошириш орқали суғурта хизматлари ҳажмини ва уларнинг сифатини ошириш; Бешинчидан, Халқаро аудит стандартлари асосида йирик корхоналар фаолиятини мустақил аудитдан ўтказишни кўзда тутиш Олтинчидан, аудитор компаниялари орасида рақобатни янада кучайтириш ва улар томонидан кўрсатиладиган хизматлар сифатини яхшилаш мақсадида – “Йилнинг энг яхши аудитори” танловини ўтказиш Еттинчидан, лизинг хизматларини йилига ўртача 30 фоиздан кам бўлмаган миқдорда ошириш ва лизинг ташкилотлари портфелини диверсификация қилиб бориш. Саккизинчидан, халқаро нормаларга мос келадиган лизинг операцияларини амалга ошириш стандартларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этишдан иборат. Тўққизинчидан, Корея фонд биржаси билан ҳамкорликда фонд бозорини янада ривожлантириш бўйича Ягона техник-дастурий комплекс ишлаб чиқилди ва амалиётга жорий этилмоқда. Мазкур комплекс чораларни амалиётга жорий этилиши натижасида 32

Фонд бозорида IPO механизми, листинг амалиёти, Маркет-мейкер институтлари ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади ва фонд бозорининг капитализациясини 2015 йилгача 2-3 бараварга ошириш имкони яратади. Мамлакатимиз банк – молия секторида инқирозга қарши бошқарувни амалдаги ҳолатини ўрганишда, ушбу секторнинг муҳим бўғинларидан бири саналган суғурта компаниялар фаолиятини ўрганиш ва суғурта компанияларида инқирозга қарши бошқарув ҳолатини тахлил қилиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ушбу масалани ўрганишдан аввалб суғурта тушунчаси нима ва бугунги кунда ушбу соҳани мамлакатимизда ривожланиш ҳолатига қисқача тўҳталиб ўтамиз. Суғурта ижтимоий муносабатлар тарихий категорияларидан биридир. У жамият қурилишининг илк даврларидан юзага келиб, аста секин ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ажралмас ҳамрохига айланди. Суғурта иборасининг бирламчи маъноси «қўрқув» («страх») сўзи билан боғлиқдир. Мулк эгалари бир-бирлари билан ишлаб чиқариш муносабатларига киришар эканлар, мулкининг сақланишига, табиий офатлар, ёнғин, ўғирлик ва иқтисодий ҳаётнинг бошқа кўзда тутилмаган ҳавф-хатарлари натижасида яксон бўлиши ёки йўқотилишига нисбатан қўрқув хис этганлар. Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқаришнинг узлуксизлигини таъминлашда ва аҳолини кўнгилсиз ҳодисалардан ҳимоя қилишда суғуртанинг ўзига хос муҳим ўрни бор. Суғурта ишлаб чиқаришнинг зарур унсурларидан бири сифатида бозор иқтисодиётига ўтишнинг муҳим иқтисодий дастакларидан ҳисобланади. Суғурта бозори мулкчиликнинг деярли барча шаклларини табиий офатлардан сақлашда, хилма-хил фалокатлар натижасида одамларга етказилган зарарларни қоплашда моддий жиҳатдан ёрдам беради. Мамлакатимизда кейинги олти йил давомида суғурта мукофотларининг ЯИМ даги улуши тебраниш характерига эга бўлиб ўсиб 2010 йилда ушбу кўрсаткич 0,28 % ни ташкил этган. (4-расм) 33

Расм маълумотларидан кўринадики, суғурта мукофотларининг мамлакат ЯИМ даги улуши 2006 йилда 0,24 % ни, 2007 йилда 0,26 % ни, 2008 йилда 0,24 % ни ва 2009 йилда 0,31 % ни ташкил этган. 2011 йилнинг 1 октябрь ҳолатига суғурта бозорида 37 та суғурта компаниялари ҳамда 921 та ҳудудий бўлинмалари фаолият кўрсатиб, уларнинг жами устав капитали 242 млрд.сўмдан ортди. Маълумот учун: Ушбу соҳада 10 мингдан ортиқ жисмоний ва юридик шахс фаолият кўрсатмоқда – шулардан суғурта компанияларининг 4 минга яқин ходимлари ва 6,5 мингта юридик ва жисмоний шахс бўлган суғурта агентларидир. 4-расм. Суғурта мукофотларининг ЯИМ даги улуши динамикаси 11 Шунингдек, суғурта бозорда 15 та аджастер, сюрвейер ва ассистанс ташкилотлари, 3 суғурта брокерлари, 2 актуарий, Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш бўйича тўловларни кафолатлаш жамғармаси фаолият олиб бормоқда. 11 “SAIPRO” ва “Ahbor-Print” PA материаллари асосида тайёрланди. 34

Дарҳақиқат мамлакатимизда суғурта мукофотларининг хажми йилдан йилга ўсиб бормоқда. 2008 йилда суғурта мукофотлари 78,3 млрд. сўмни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2009 йилда 132,8 млрд. сўм ва 2010 йилда 159,3 млрд. сўмдан иборат бўлган (5-расм). Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 10 апрелдаги ПҚ618-сонли қарори билан тасдиқланган 2007-2010 йилларда Ўзбекистон Республикаси суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва ривожлантириш дастури доирасида сезиларли ижобий натижаларга эришилди. Жумладан: 2007-2010 йилларда суғурта хизматлари ҳажми 3,5 баробарга ошди (2006 йил якунлари бўйича 49,7 млрд. сўмдан 2010 йил якунлари бўйича 175 млрд. сўмгача); суғурталовчиларнинг суғурта заҳиралари 3,4 баробарга ошди (2007 йил якунлари бўйича 40,3 млрд. сўмдан 2010 йил якунлари бўйича 136,3 млрд. сўмгача). 5-расм. Суғурта мукофотлари ва суғурта тўловларининг динамикаси 12 12 “SAIPRO” ва “Ahbor-Print” PA материаллари асосида тайёрланди. 35

Шунингдек, - “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастури ижросини таъминлаш мақсадида ушбу субъектларга 10,5 млрд. сўм миқдорида янги суғурта хизматлари кўрсатилди ҳамда 1 трлн. 586 млрд. сўм миқдорида суғурта мажбуриятлари қабул қилинди ва 2 млрд. сўм суғурта товони тўлаб берилди. Суғурта компаниялари томонидан биргина жорий йилнинг 9 ойи давомида суғурта ташкилотлари томонидан 165,7 млрд сўмлик суғурта хизматлари кўрсатилиб, ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 38,2 фоизга ўсишга эришилди ва ялпи ички маҳсулотга нисбатан 0,3 фоизни ташкил этди. Мажбурий суғурта турлари бўйича суғурта мукофотлари (бозор умумий ҳажмининг 29,0 фоизи) ҳажми 47,5 млрд. сўмни ташкил этди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 36,8 фоизга ўсди. Жумладан: транспорт воситалари эгаларининг мажбурий суғуртаси бўйича суғурта мукофот пуллари 18,9 фоизга ошди ва 30,9 млрд.сўмни ташкил этди. Иш берувчининг жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш бўйича суғурта мукофот пуллари 1,8 баробарга ўсди ва 8,8 млрд.сўмни ташкил этди. Ҳисобот даврида суғурта тўловлари ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2,0 баробарга ошди ва 37,1 млрд.сўмни ташкил этди. Бугунги кунга келиб суғурта компанияларининг реал секторга йўналтирилган инвестициялар миқдрори 345 млрд. сўмдан ошди. 2.2 Тижорат банкларида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш механизми ва унинг амалий тахлили Тижорат банкларида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишда риск менежментини ташкил этиш муҳим омиллардан бири саналади. Тижорат банкларида риск-менежментни ташкил этиш Марказий банк томонидан қўйилган талаблар, шунингдек, ҳар бир тижорат банкининг 36

кенгаши томонидан белгиланган риск сиёсати асосида амалга оширилади. 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида”ги қонуннинг 52-моддасига мувофиқ, Марказий банк томонидан турли рискларни чегаралаш мақсадида банклар учун мажбурий бўлган меъёрлар белгиланади. Хусусан, Марказий банк: – бир қарз олувчи ёки бир-бирига дахлдор қарз олувчилар гуруҳига таваккалчиликнинг энг кўп миқдорини; – йирик кредит таваккалчилиги ва инвестицияларнинг энг кўп миқдорини; – активларни таснифлаш ва баҳолашга доир талабларни, шунингдек бундай иаснифлар асосида банкнинг операцион харажатлари жумласига киритиладиган чегирмалардан шубҳали ва ҳаракатсиз қарзларга қарши ташкил этиладиган захираларни шакллантиришни; – қарзларга доир фоизларни ҳисоблаб чиқариш ва уларни банк даромадлари ҳисобварағига киритишга доир талабларни белгилайди. Бундан ташқари, республикамизда тижорат банклари фаолиятидаги Рискларни бошқаришга нисбатан минимал талаблар Марказий банк Бошқаруви томонидан 2011 йил 7 майда 14/2-сонли қарор билан тасдиқланган “Тижорат банкларининг банк таваккалчиликларини бошқаришига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида”ги Низомда ифодаланган. Ушбу Низомга мувофиқ, банк рискларини бошқариш банк ўз фаолиятини юритиши ва банк операцияларини ўтказишида пайдо бўлиши мумкин бўлган рискларни аниқлаш, уларнинг олдини олиш, бартараф этиш, камайтириш ва кўрилиши мумкин бўлган зарарларни бошқа молиявий воситалар орқали қоплаш бўйича банк томонидан амалга ошириладиган ҳаракатлар мажмуи сифатида эътироф этилган. Таъкидлаш лозимки, банк фаолиятидаги рискларни бошқариш қуйидаги асосий мақсадларни кўзда тутиши зарур: 37

– банк омонатчилари ва кредиторлари, акциядорлари манфаатларини ҳимоя қилиш; – банк рискларини камайтириш, бартараф этиш ва олдини олиш; – банк фаолиятининг етарли даражадаги барқарорлигини таъминлаш. Тижорат банкларининг инвестицион кредитлар бериш салоҳияти, биринчи навбатда, уларнинг ресурс базаси етарлилиги билан белгиланади. Ўз навбатида, мамлакатимиз тижорат банкларининг ресурс базаси икки йирик қисмдан, яъни депозит ва капитал базасидан иборат. Сўнгги йилларда республика банкларининг ялпи капитали фақат ўсиш тенденциясига эга бўлмоқда (6-расм). 6-расм. Ўзбекистон Республикаси банкларининг ялпи капитали (йил бошига млрд.сўм 13 ) Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики сўнгги беш йил давомида банкларнинг ялпи капитали 3,5 баравардан кўпроқга ошган, бу республика банклари фаолиятининг барқарорлигини ва олиб борилган оқилона сиёсат натижасида банклар капиталлашув даражасининг йилдан йилга ўсиб борганлигини билдиради. 13 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди. 38

Айни пайтда, банк рискларини бошқаришда тижорат банкидан қуйидагилар талаб этилади: – банк рискларини бошқариш вазифалари юкланган таркибий бўлинмани ташкил этиш; – банк рискларини бошқариш бўлинмасини тажрибали ва малакали мутахассислар билан таъминлаш; – банк янги хизматларни жорий қилишда, йирик битимларни тузишда, хорижий молия институтлари билан алоқалар ўрнатишда, инвестициялар киритишда, хорижий валютадаги маблағларни активларга жойлаштиришда, янги ходимларни ишга қабул қилишда банк рискларини бошқариш бўлинмаси билан келишувни амалга ошириш. Республика тижорат банкларининг капитал базаси таркиби ҳам сўнгги йилларда турлича ўзгарган. 2010 йилда 2006 йилга нисбатан банкларнинг устав капитали миқдори 2,5 бараварга ошган бўлса, захира капитали мос равишда камайган (4-жадвал). 4-жадвал. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг капитал базаси таркиби ва динамикаси (жамига нисбатан фоизда) 14 Регулятив капитал таркиби Йиллар 2006 2007 2008 2009 2010 Устав капитали 13,5 17,6 24,9 28,1 34,7 Захира капитали 75,8 70,0 61,5 57,3 51,1 Жорий йил фойдаси 5,1 4,8 8,2 7,5 8,9 Тақсимланмаган фойда 5,5 7,2 5,3 6,1 5,2 Капиталнинг бошқа элементлари 0,1 0,4 0,1 1,0 0,1 14 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди. 39

Жами регулятив капитал 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Тижорат банкларида валюта рискини бошқаришга нисбатан талаблар Марказий банкнинг “Очиқ валюта позициясини юритиш қоидалари”да белгиланган. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тижорат банкларининг очиқ валюта позицияларига нисбатан 2005 йилнинг 31 августидан бошлаб қуйидаги чекловлар ўрнатилди: – тижорат банкининг битта валютадаги очиқ валюта позициясининг миқдори унинг регулятив капиталининг 10 фоизидан ошиб кетмаслиги лозим; – тижорат банкининг барча валюталардаги очиқ валюта позициясининг миқдори унинг регулятив капиталининг 20 фоизидан ошиб кетмаслиги лозим. Тижорат банкларининг очиқ валюта позициялари лимитдан ошган ҳолларда зарурий мувозанатлаштирувчи битимлар ёрдамида ўрнатилган лимит таъминланиши зарур. Айни пайтда, тижорат банклари ўз филиаллари учун мустақил равишда очиқ валюта позицияси лимитларини ўрнатишлари мумкин. Тижорат банклари фаолиятидаги кредит рискларини бошқаришни самарали ташкил қилишда Марказий банк бошқарувининг 2000 йил 22 февралдаги 429-сонли қарори билан тасдиқланган “Тижорат банклари кредит сиёсатига қўйиладиган талаблар тўғрисида”ги Низом алоҳида аҳамиятга эга. Унга кўра, банкнинг кредит сиёсати кредитлаш жараёнида юзага келувчи рискларни бошқаришда банк раҳбарияти томонидан қабул қилинадиган чоралар ва услубларни белгиловчи ҳамда банк раҳбарияти ва ходимларини кредитлар портфелини самарали бошқаришга доир кўрсатмалар билан таъминловчи ҳужжат ҳисобланади. Бундан ташқари, кредит сиёсати тижорат банкининг кредит фаолияти мақсадларини аниқ кўрсатиши ва аниқлаб бериши зарур. Ушбу ҳужжатнинг нақадар муҳимлигини унинг алоҳида 40

ҳужжат сифатида ишлаб чиқилиши ва банк кенгаши томонидан тасдиқланиши билан ҳам изоҳлаш мумкин. Тижорат банклари ресурслар базасининг иккинчи қисми бўлган депозит маблағларининг миқдори ҳам сўнгги 5 йилда ўсиш тенденциясига эга (7-расм). Лекин, шуни таъкидлаш жоизки, республикамиз тижорат банкларида депозит маблағлари умумий ўсиш тенденциясига эга бўлсада, уларнинг базасини мустаҳкамлаш муаммоси мавжуд бўлиб, бу ҳолат, аввало, трансакцион депозитларнинг банкларнинг депозит базаси ҳажмидаги салмоғининг юқори эканлигида намоён бўлади. Банк тизими барқарорлигини ошириш учун иқтисодиёт секторлари бўйича кредитлар тақсимотини ўзаро мувофиқлаштириш лозим. 2010 йил якуни бўйича биргина саноат тармоғида жами иқтисодиётга ажратилган кредитларнинг 47 фоизининг тўғри келиши банк тизими барқарорлигига катта таъсир кўрсатиши мумкин. 7-расм. Банклардаги жами депозитлар (млрд.сўм) 15 15 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди. 41

2005-2010 йиллар оралиғида тижорат банклари кредит фаолиятини саноат соҳасида камайиши ҳисобига қурилиш, қишлоқ хўжалиги, савдо ва умумий овқатланиш соҳаларига мазкур фаолият диверсификациясининг кўпайганлигини ижобий ҳолат сифатида баҳолаш мумкин. Мамлакатимиз банклари риск-менежментида берилган кредитлар сифат жиҳатдан таснифланади. Банк кредитлари таркибида яхши кредитларнинг асосий салмоқни (91,1 фоизни) ташкил этиши ва унинг 2010 йилда 2005 йилга нисбатан 20,4 ф.п.га ўсганлиги миллий банк тизимининг ўтиш иқтисодиёти даврида қўлга киритган ижобий ютуқларидан бири ҳисобланади. Мазкур ўзгариш стандарт кредитлар ҳисобига содир бўлган, яъни уларнинг салмоғи 2010 йилда 2005 йилга нисбатан 15,2 ф.п.га пасайган. Аввал таъкидлаб ўтканимиздек, мамлакатимизда банк молия секторини инқирозга қарши бошқарувни ташкил этиш қонунчилик асослари ҳам такомиллашиб бормоқда. Масалан, 2008 йил 10 ноябрдаги ПФ-4051-сонли Фармонга асосан Микрокредитбанк фоиз ставкалари қуйидагича тартибда ўзгариш тенденциясига эга бўлган (8-расм). 42 5 % %3 14 % 7 % %7 5 % %02 %%4 %6 %8 %1012 %%14 %16 Бошланғич сармояни шакллантиришга Айланма маблағлар учун Микролизинг Фармондан олдин ПФ-4051 Фармонга асосан

8-расм. Микрокредитбанкнинг кредитлар бўйича фоиз ставкаларининг ўзгариши    Микрокредитбанкнинг йиллик ҳисобот маълумотлари асосида талаба томонидан тузилди. Банк томонидан бошланғич сармояни шакллантиришга ажратиладиган кредитларнинг фоиз ставкалари 5 фоиздан 3 фоизга, айланма маблағлар учун 14 фоиздан 7 фоизга, микролизинг учун 7 фоиздан 5 фоизгача камайтирилган. Тижорат банкларининг молиявий барқарорлиги янада ошиб, бугунги кунда мамлакатимизнинг 13 та тижорат банки етакчи халқаро рейтинг компанияларининг «барқарор» рейтингини олишга муваффақ бўлдилар. Таъкидлаш ўринлики, 8 та банк бундай рейтингни ўтган олти ой давомида олишга эришди. Айни пайтда банкларнинг иқтисодий ўсишни молиявий қўллаб-қувватлашдаги иштироки янада фаоллашиб, иқтисодиётнинг реал секторига ажратилаётган кредитлар миқдори ортиб бораётгани кузатилмоқда. Бугунги кунда умумий кредит қўйилмалари ҳажми 8,1 трлн. сўмни ташкил этиб, унинг салкам 79 фоизи инвестицион мақсадларга йўналтирилган узоқ муддатли ресурслар ҳисобланади . Ҳисобот даврида тижорат банклари томонидан Инқирозга қарши чоралар дастурининг бажарилиши доирасида иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарининг барқарор фаолият кўрсатишини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш борасида қатор тадбирлар амалга оширилди. Хусусан, шу кунга қадар 78 та банкрот корхона молиявий соғломлаштириш мақсадида тижорат банклари балансига олинган эди. Шундан 30 та корхона техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозланиб, ишлаб чиқариш қувватлари тикланиб, банклар томонидан инвесторларга сотилди. Маҳсулот экспорт қилувчи хўжалик субъектлари ишлаб чиқариш салоҳиятини ошириш учун уларга имтиёзли кредитлар ажратиб борилди ва бошқа банк хизматлари кўрсатилди. Шунингдек, банклар томонидан истеъмол товарлари ишлаб 43

чиқарувчи корхоналарни молиявий қўллаб-қувватлаш чоралари ҳам кўриб борилмоқда. 2.3 Хорижий мамлакатлар банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувни ташкил этишнинг амалий жиҳатлари Жаҳон молиявий инқирози аксарият ривожланган мамлакатлар молия тизимини тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини келтириб чиқарди. Шунга кўра, АҚШ ва Европа Иттифоқи мамлакатлари ўзларининг банк тизимларини инқироздан қутқариш учун йирик тижорат банкларининг акцияларини сотиб олиб, уларни бюджет маблағлари ҳисобига ликвидли активлар билан таъминлай бошлади. АҚШ ҳукумати иқтисодиётга йирик масштабдаги давлат аралашуви сиёсатини юрита бошлади. АҚШнинг собиқ молия вазирининг ташаббуси билан Конгресс «Полсон режаси» деб номланувчи режани қабул қилди. Мазкур режанинг умумий ҳажми 700 млрд. долларни ташкил қилади. Европа Иттифоқи мамлакатлари инқироздан чиқиш бўйича тижорат банклари кредитлари учун давлат кафолатлари тизимидан фойдаланишга келишиб олишди. Бу ҳолатда кафолатлар банклараро кредитлар бўйича 5 йил муддатга тақдим этилади ва ҳукумат банкларнинг имтиёзли акцияларини сотиб олиш орқали уларни қўллаб-қувватлаш имкониятларига эга бўлади. Масалан, АҚШда Федерал захира тизими қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали хусусий секторни тўғридан-тўғри молиялаштириш амалиётига ўтиш орқали ликвидлиликни таминлашнинг янги усулига ўтди. Буюк Британия ҳукумати банклар ва молиявий муассасалар акцияларига 37 млрд. фунт стерлинг маблағларини инвестиция қилишини эълон қилди. Германия ҳукумати эса, банк тизимини қўллаб-қувватлаш учун капитал ва кредитлар бўйича кафолатлар шаклида 500 млрд. евро ажратишини эълон қилди. Австралия ҳукумати эса барча жамғармачилар пул жамғармаларини 3 йилга 44

кафолатлашини эълон қилди ва ипотека қимматли қоғозларини сотиб олиш учун 2,6 млрд. доллар маблағ ажратди. Европанинг йирик банклари миллийлаштирилди, яъни давлат томонидан сотиб олинди. Инқироздан қутқариш бўйича кўрилаётган чоратадбирлардан кўриниб турибдики, ривожланган мамлакатлар тартибга солинмайдиган эркин бозор ҳақидаги идеологик догмани орқага ташлаб, иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усулларидан кенг фойдалана бошладилар. Тижорат банкларини «миллийлаштириш»ни назарда тутувчи давлат бюджетидан ажратилган мазкур инвестиция ресурслари маълум бир даврга ўзининг ижобий натижасини бериши мумкин. Ҳозирги вақтда дунё мамлакатлари томонидан инқирозга қарши кураш бўйича йирик миқдорда молиявий ресурслар ажратилмоқда. Уларнинг ҳажми ва ялпи ички маҳсулотга нисбатан салмоғи инқирознинг таъсир кўлами ва ҳар қайси мамлакатларнинг инқирозга қарши кураш бўйича ишлаб чиққан режалари ҳажмига асосланади. АҚШдаги инқироз дастлаб истеъмол ва ипотека кредити соҳаларида юзага келди. АҚШ нинг ипотека агентликлари Freddie Мас ва Fannie Man биринчилардан бўлиб катта миқдорда зарар кўрганликларини (мос равишда 50 млрд. ва 59 млрд. АҚШ доллари миқlорида) эълон қилишди. Ваҳоланки, улар ҳиссасига ипотека бозори айланмасининг 44 фоизи (5,3 трлн. АҚШ доллари) тўғри келарди. Инвестиция банклари ҳам катта талофат кўрди. Веаг Stearns йирик банк бўлмиш JР Моrgan Chasera сотилган бўлса, 158 йиллик тарихга эга бўлган инвестиция банки Lehman Brothers 613 млрд. қарз жамлаган ҳолда банкротликка юз тутди. Йирик инвестиция банкларидан бири Merril Lynch тижорат банки – Ваnk of Americaга бозор баҳосининг 70 фоизига сотилди. Morgan Stanleyнинг акциялари биргина 8 та савдо сессияларида биржа қийматининг 49 фоизини йўқотган бўлса, бу кўрсаткич Goldman Sachsда 51 фоизни ташкил этди. Натижада Уолл-стритда фақатгина иккита мустақил 45

инвестиция банки қолди. Йирик суғурта компанияси American International Group ҳақиқатда миллийлаштирилди. Кейинчалик инқироз АҚШнинг йирик молиявий муассасалари Citigroup, Ваnk of America, JР Моrgan Chase, Wells Fargo ва бошқаларни қамраб ола бошлади. Банк тизимидаги ликвидлилик муаммолари, ўз навбатида, хўжалик субъектлари ва аҳолининг банк тизимига бўлган ишончи пасайишига, кредит рискларининг ортишига ва иқтисодий қийинчиликларга сабаб бўлди. Инқироз банкларнинг кредитлаш соҳасидан ишлаб чиқариш соҳасига кўчди: бозорда таклифнинг талабдан ошиши кузатилди ва бу ҳолат АҚШ автосаноатидаги ёппасига ишдан бўшатишнинг кучайиши билан якунланди. General Motors, Ford, Chrysler каби гигантлар оғир ҳолга тушиб қолишди. 2009 йилнинг 24 февралида АҚШ Президенти Б.Обама иқтисодиётнинг инқирозга тушиб қолганлиги ва ҳар 30 секундда мамлакатда банкротлик рўй бераётганлигини эълон қилди. АҚШнинг инқирозга қарши сиёсати бозордаги талабни рағбатлантириш, йирик бизнесга - йирик банклар ва корпорацияларга етарлича кўмак беришга йўналтирилди. Инқирознинг етти ойи мобайнида (2008 йилнинг сентябридан 2009 йилнинг мартигача) АҚШ Dow Johns индекси 34,8 фоизга, Nasdaq индекси эса 38,3 фоизга пасайди. Ишлаб чиқаришнинг тушиб кетиши банк кредитларининг қисқариши, реал ишлаб чиқариш рискларининг ортиши билан бирга кечди. Ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва рискларнинг ортиши, ўз навбатида, инвестицияларни, шунингдек, импорт товарларига бўлган талабнинг камайишига олиб келди. Жаҳонда нефть ва хомашёларга бўлган баҳоларнинг пасайиши ушбу товарларни экспорт қилувчи мамлакатларнинг иқтисодий аҳволини оғирлаштирди, импорт қилувчи давлатларга эса ижобий таъсир қилиб, инқироздан кўрилган талофатларни юмшатиш имконини берди. АҚШда инқирозга қарши чоралар Ж.Буш маъмурияти даврида 46

Полсоннинг инқирозга қарши режаси (Тhe Troubled Asset Relief Program, ТАRС) шаклида ишлаб чиқилди. Полсон режаси муаммоли банк активларини сотиб олишга 700 млрд. АҚШ доллари миқдорида молиявий маблағлар ажратишни кўзда тутарди. 2009 йилнинг март ойига келиб АIG ни (American Insurance Group) банкротликдан қутқариш учун давлат хазинасидан 170 млрд. АҚШ доллари сарфланди. Обама режасида кўзда тутилган чора-тадбирлар: - 3 млн. иш жойларини сақлаб қолиш ва ташкил этиш; - соғлиқни сақлаш тизимини модернизация қилиш; - муқобил манбалардан энергия ишлаб чиқаришни йўлга кўйиш ва 3 йил мобайнида унинг ҳажмини икки бараварга ошириш; - федерал мулкка тааллуқли бўлган (мактаблар билан бирга) биноиншоотларнинг 75 фоизини ва 1 млн. хусусий уйларни таъмирлаш; - 7 млн. талабалар учун грантлар тизимини молиялаш-тириш ҳажмини ошириш, таълим учун тўловлар бўйича солиқпарни камайтириш; - инфратузилмага кенг кўламли инвестицияларни амалга ошириш, хусусан, йўллар, кўприклар, жамоат транспорт тизимини қуриш ва қайта таъмирлаш, темир йўл ва аэропортларни модернизациялаш; - солиқлардан озид қилиш (солиқ кредитлари), солиқ ставкасини пасайтириш орқали уй хўжаликларининг тўлов қобилиятини ошириш; - етарли даражадаги шаффофлик, мониторинг ва жавобгарлик даражасини таъминлаш имконини бериши лозим. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози даврида оғир ижтимоий ва итқисодий талофатларсиз инқироздан чиқиб кетган давлатлардан бири бу Хитойдир. Хитой иқтисодиётини модернизациялашнинг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: - давлат корхоналарини сақлаб қолиш ва юқори технологик тараққиётни белгиловчи янги корхоналарни ташкил этиш ташаббусини қўллаб-қувватлаш; 47

- Хитой иқтисодиётини модернизациялаш тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ва юқори технологияни жалб этишга асосланган; - Хитойликлар Ғарб технологиясини ўрганиб, мамлакатда инновацион нусха кўчиришнинг стратегиясини амалга оширдилар. Мамлакатда электротехника маҳсулотлари, ускуналари ва автомобиллар ишлаб чиқарувчи Ғарб корхоналари пайдо бўлганидан 3 - 5 йил ўтгандан сўнг худди шундай товарлар ишлаб чиқарувчи хитой корхоналари вужудга келди; - мамлакат товарларини жаҳон бозорига олиб чиқишни қўллабқувватлаш орқали модернизация самарадорлиги оширилди. Охирги 10 йил мобайнида Хитойда саноат маҳсулотлари экспорти ҳажми 7,4 марта ўсди; - 1990 йилларнинг ўрталаридан бошлаб Хитойдаги модернизациялаш лойиҳаларининг аксарият қисми инфратузилмани ривожлантиришга қаратилди. Жаҳон молиявий инқирози Европа Иттифоқи мамлакатлари банк-молия тизимига ҳам жиддий таъсир ўтказди. Бунга жавобан Европада банкларни қутқариш чоралари кўрилди. Г.Браун бошчилигидаги Англия ҳукуматининг инқирозга қарши чораларида банк тизими устидан кучли давлат назоратини таъминлаш асосий бўғинга айланди. Браун дастури (510 млрд. АҚШ доллари) 290 млрд. доллар миқдоридаги маблағларни Британия банклари муаммоли активларини сотиб олишга, 220 млрд. долларни эса банкларнинг қайта капиталлашувига, кредитлаш, инвестиция ва истеъмол талабини қўллаб- қувватлашга сафарбар этишни кўзда тутди. Буюк Британияда инқирозга қарши чоралар доирасида давлатнинг банк капиталидаги улуши дастлаб Northern Rock Bank ипотека банкида, сўнгра Bradford & Bingley да оширилди. Кейинчалик эса мамлакатдаги иккинчи йирик банк Royal Bank of Scotland (RBS) да давлатнинг улуши 58%дан 70%га, Lloyds Bank Group 40% дан 45% га оширилди. Бироқ бу каби чоралар 48

доимо ҳам барқарорликни кафолатлай олмайди. RBS 11,5 млрд. АҚШ доллари миқдорида рекорд даражадаги зарар кўрганини эълон қилгач, унинг акциялари курси 67 фоизга пасайди. АҚШ, Швейцария, Германия, Исландия ва бошқа давлатлар Буюк Британия "модели"га эргашдилар. Германия ҳукумати банкротлик таҳдид солаётган банкларни миллийлаштиришни қўллаб-қувватлади. Чунки Германиянинг биргина Hipo Real Estate банки акциялари 89 фоизга қадрсизланиб улгурганди. Йирик банклардан Aareal ва Commerzbank нинг капиталлашуви мос равишда 21 ва 42 фоизга камайди. Канцлер А.Меркель 2009 йилнинг февраль ойида зарурат туғилганда вақтинчалик муаммоли банкларни миллийлаштириш йўлидан бориш мумкинлигини ҳам маълум қилди. Кўчмас мулк бозорида фаолият юритадиган Hipo Real Estate Holding АG ипотека банкини қутқариш учун Германия ҳукумати 60 млн. евро эвазига банкнинг 8,7 фоиз акцияларини сотиб олди. Бунга қадар эса 2008 йилда ушбу банкни қўллаб-қувватлаш учун 62 млрд. евро ажратилган эди. Бундан ташқари, 2009 йилнинг март ойида Германия ҳукумати "топменежерлар"нинг меҳнат ҳақини чеклашга доир янги қоидаларни тасдиқлади. Бундан буён раҳбариятни мукофотлаш улар томонидан бошқарилаётган акциядорлик жамиятининг узоқ муддатли муваффақиятига боғлиқ равишда амалга оширилади. Энди бошқарув аъзолари мукофотлашнинг бир қисми бўлган ўз ихтиёридаги акцияларини уларни олгандан сўнг 4 йил ўтгачгина сотишлари мумкин (инқирозга қадар бу 2 йил эди). Янги автомобилни харид қилишдаги компенсация миқдори икки бараварга камайтирилди. Инқирозга қадар автоулов эгаси янги автомобилни харид қилишда 9 йилдан ортиқ фойдаланилган автомобилни топшириб, давлатдан 2500 евро олиш имкониятига эга эди. Таъкидлаш лозимки, Германияда ишлаб чиқарувчи компанияларга давлат томонидан тўғридан-тўғри молиявий кўмак бериш амалиёти АҚШ даги каби кенг кўламда амалга оширилмади. Хусусан, 2009 йилнинг март 49

ойида АҚШнинг General Motors компаниясига тегишли машҳур немис автомобиль ишлаб чиқарувчиси Ореl концернининг тўғридан-тўғри молиявий ёрдам сўраб қилган мурожаати рад этилди. Бу ҳолатни Германия ҳукумати 3 млрд. евро миқдоридаги молиявий ёрдам ажратилган тақдирда ҳам мамлакатда иш жойларини сақлаб қолишни кафолатлаб бўлмаслиги билан изоҳлади. Зеро, молиявий кўмак сифатида ажратилган пул маблағлари АҚШ томон йўналиш олиши мумкин эди. Франция ҳукумати мамлакатнинг муҳим аҳамиятга эга етакчи компанияларини қўллаб-қувватлаш йўлидан борди. 2009 йилнинг февраль ойида мамлакатнинг йирик автомобиль ишлаб чиқарувчи корпорациялари PSA Peugeot Citroen ва Renault га молиявий кўмак берилди. Корпорациялар банк кредит ставкалари 11-12 фоиз атрофида бўлган шароитда 6-7 фоиз ставкасида 6 млрд. евро миқдорида молиявий маблағларни оладиган бўлишди. Бунга жавоб тариқасида корпорациялар заводларини ёпмасликни кафолатлаш, кредитлар бўйича тўловлар вақтига қадар ходимлар сонини қисқартиришдан воз кечиш, дивидендлар ва раҳбарият мукофотларини қисқартириш мажбуриятини олишди. Европада инқирозга қарши молиявий кўмак ҳажми дастлаб 600 млрд. АҚШ доллари миқдорида баҳоланди, бироқ инқироз суръатларининг ошиши натижасида у 1,5 трлн. АҚШ долларига етди. 2009 йилнинг якунига келиб глобал молиявий инқироз шароитида Европа Иттифоқи учун янги муаммолар ва синовлар даври бошланди. Бу ерда гап Греция давлатидаги бюджет инқирози ҳақида кетмоқда. 2009 йилнинг якунига келиб Грецияда бюджет дефицити ЯИМга нисбатан 12 фоиздан ошди. Айни пайтда, давлат қарзи Грецияда 110 фоиздан ошган эди. Бундай шароитда Греция ҳукумати қарзларни қайта молиялаш ва дефицитни қоплаш учун молиявий ресурсларни жалб қилишда қийинчиликларга юз тута бошлади. Албатта, бунда Европа Иттифоқининг беминнат ёрдамини кутиш амри маҳол. Бироқ Иттифоққа аъзо бўлиш учун Маастрихт келишувида 50

ифодаланган талаблардан бири - давлат бюджети дефицити ЯИМнинг 3 фоизидан ошмаслиги бўлиб, Грециянинг Иттифоқда қолиши унинг бюджет инқирозидан қай суръатда чиқиб кетишига боғлиқ бўлиб қолади. Айни пайтда, бу нафақат Грециянинг муаммоси, балки бутун Иттифоқ барқарорлиги ва ҳаётийлигини таъминлай олиш муаммоси саналади. Чунки Евроҳудудда фискал муаммо тез суръатларда ва самарали бартараф этилмаса, Иттифоқнинг келажаги ҳам хавф остида қолиши мумкин. Евроҳудуднинг 16 давлати молия вазирларининг музокараларидан сўнг Грецияга уч йил муддатга 110 млрд. Евро миқдорида ёрдам пакети ажратиладиган бўлди. Албатта, Европа Иттифоқи томонидан Грецияга кўрсатиладиган ёрдам оддий кредитдан бошқа нарса эмас. Аммо ажратиладиган кредитнинг фоиз ставкаси бозордаги мавжуд ставкадан пастроқ бўлади (қарийб 5 фоиз атрофида). Грецияга ажратиладиган ёрдам пакетида Евроҳудуднинг улуши 80 млрд. Еврони ташкил этиб ёрдамнинг қолган қисми (30 млрд. евро) ХВФ томонидан жорий йилда ажратиладиган бўлди. ХВФ ушбу қарорни Евроҳудудни қутқариш чораси эканлигини эътироф этди. Бунга жавобан греция ҳукуматидан меҳнат ва пенсия қонунчилигини эркинлаштириш талаб этилмоқда. Чунки, ушбу чоралар яқин икки йил мобайнида бюджет дефицитини 20 млрд. еврога қисқатириш имконини беради. Россия Федерацияси молиявий инқироздан жиддий талофат кўрди. Ҳолбуки, Россия инқирозга қадар ҳам “голланд касаллиги” муаммосига учраган ва айнан шу муаммо инқироз давридаги беқарорликнинг асосий манбаига айланди. 2008 йилнинг июль ойига келиб 1 баррель нефть баҳосининг 146 АҚШ долларига етиши, албатта, Россия учун жуда қулай вазиятни юзага келтирди. Мамлакат ўз мавқеи ва молиявий салоҳиятини тиклади, сезиларли даражада юқори валюта захираларини жамлаб олди. Бироқ юқори миқдордаги хорижий валюта захиралари инқироз учун 51

самарали ҳимоя вазифасини ўтай олмади. Маълумотларга кўра, Россия Федерал бюджетининг ярми нефт-газ сектори ҳисобидан шаклланар экан. Жаҳон банкининг баҳолаши бўйича эса ушбу сектор Россия ялпи ички маҳсулотининг 20 фоизини таъминлаб бераркан. Бу эса Россиянинг инқироздан муваффақиятли чиқиши "қора" олтин бозоридаги баҳоларга нақадар узвий боғлиқлигини кўрсатади. Россия ўтиш даври иқтисодиёти институти прогнозларига мувофиқ, агар 1 баррель нефть баҳоси 95 АҚШ доллари даражасида бўлса, жаҳонда инқирознинг ривожланишига қарамай, Россияда жиддий иқтисодий муаммолар бўлмас экан. Аксинча, нефть баҳосининг 30 доллардан пасайиши ҳукумат томонидан инқирозга қарши қанчалик самарали чоралар кўрилмасин, иқтисодиёт чуқур рецессияга тушиши ва рублнинг кескин девальвацияга учраши муқаррар ҳодисага айланади. Шундай қилиб, Россияда, биринчидан, инқирознинг глобал характери тўлиқ ҳисобга олинмади, яъни нефть баҳоси ўсиш тенденциясининг салбий томонга ўзгариши учун олдиндан тараддуд кўрилмади. Иккинчидан, Россиянинг йирик банклари ва корпорациялари билан хорижий кредиторлар ўртасидаги узвий кредит муносабатларининг йўлга қўйилиши ташқи қарздорликнинг (540 млрд. АҚШ долларидан ортиқ) ошишига олиб келди. Фонд биржаларида қимматли қоғозлар баҳосининг фалокатли даражада тушиши, ликвидлиликнинг пасайиши қарз олув-чиларга дефолть тахдидини солди. Учинчидан, Россияда ишлаб чиқариш таркибий тузилиши жиҳатидан ортда қолмокда: иқтисодиётни модернизациялаш жараёнлари ҳақиқатда кенг кўламда амалга оширилмади; хомашёга йўналтирилган иқтисодиёт сақланиб қолмоқда. Чунончи, Россияда 2009 йилнинг январь ойига келиб саноат ишлаб чиқариш индекси 2008 йилнинг октябрига нисбатан 16 фоизга, асосий капиталга инвестициялар эса мазкур даврда 15,5 фоизга пасайган. 2008 йил октябридан 2009 йилнинг 20 52

февралига қадар ўртача иш ҳақи 20 фоизга камайган, ишсизлик эса 8 фоизга етган. Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, 2009 йилда бошланган жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози хунаузгача ўзининг салбий оқибатларини кўплаб давлатлар иқтисодиётига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Бундай шароитида албатта, хар қайси давлат ўзининг инқирозга қарши чоралар дастурини мукаммал ишлаб чиқишлари ва амалиётга жорий этишлари лозим. Ушбу дастурнинг бош негизи корхоналар фаолиятига қаратилиши хам долзарб хисобланади. III-боб. Ўзбекистон иқтисодиётни модернизациялаш шароитида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этиш ва ривожлантириш истиқболлари Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк-молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг муҳим йўналишларидан бири қимматли қоғозлар бозорида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этиш ва ривожлантириш ҳисобланади. Мамлакатимизда ушбу соҳани ҳар томонлама ривожлаништириш ва инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этиш асосий вазифалардан бири саналади. Дастлаб қимматли қоғозлар бозорининг моҳияти ва ўзига хос хусусиятларини ёритиб ўтишга харакат қиламиз. Ишимизнинг кейинги қисмида эса мамлакатимиз молия бозоридаги мавжуд муаммолар ва уларни бартараф этиш йўлларини ёритишга тўҳталиб ўтамиз. Хар қандай иқтисодиётда бўлганидек, баъзи тармоқларда маълум давр мобайнида пул маблағларини етишмаслиги, бошқа тармоқларда эса пул маблағлари вақтинча бўш туриб қолиши мумкин. Шу билан бирга, пул маблағлари етишмаслигидан қийналаётган соха муайян даврдан сўнг ортиқча пул маблағларига эга бўлиб қолиши мумкин ва аксинча. Шу боис ортиқча пул маблағлари эгаларини шу пулга мухтож бўлиб турганларга учраштириб қўйишга имконият яратадиган механизм бўлиши керак. Вақтинча ортиқча 53

пул маблағлари эгалари (юридик ва жисмоний шахслар) ва шу пул маблағларининг истеъмолчилари ўзига хос хусусиятга эга бўлган махсус бозор, яъни молия бозорида учрашадилар. Бу бозор жуда мураккаб тузилишга ва юқори - паст поғоналарга эга бўлган махсус бозор бўлиб, унда жуда катта миқдордаги пул маблағлари бир вақтнинг ўзида турли йўналишларда айланиб туради ва бу жараён харакатлари иқтисодиётнинг микродаражадан тортиб, макродаражагача бўлган холатига таъсир кўрсатади. Иқтисодиётни бозор муносабатларига ўтиши натижасида молия бозори сифатан янги маънога эга бўлади. Вақтинча бўш пул маблағларини жалб этишда, хамда улардан фойдаланишда молия бозорининг ахамияти беқиёс катта бўлади. Молия бозорининг асосий таркибий қисмига қуйидаги бозорлар кириши мумкин: 1. Тижорат банкларининг капиталларининг бозори; 2. Қимматли қоғозлар бозори; 3. Валюта бозори; 4. Суғурта ва инвестиция фондлари бозори. Биз асосий эътиборни нисбатан ёш хамда нозик хусусиятларга эга бўлган қимматли қоғозлар бозорига қаратамиз. Молия бозорини ўрганишда уни турли томондан, яъни институционал жихатдан ёки бозор қатнашчилари томонидан, эмитентлар ва инвесторлар, инвестиция институтлари, молия дастакларини турлари нуқтаи назаридан бошлаш бизнинг фикримизча, мақсадга мувофиқ бўлади. Молия бозорининг асосий таркибий қисми хисобланган қимматли қоғозлар бозорининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Бу бозорда товар бошқа бозорлардагига нисбатан ўзига хосдир. Бу товар турли шаклдаги қимматли қоғозлардир. Қимматли қоғозлар бозори – юридик ва жисмоний шахсларнинг қимматли қоғозлар чиқариш, жойлаштириш ва уларнинг муносабатлари билан боғлиқ муносабатлар тизимидир. 54

Иқтисодий адабиётларда “қимматли қоғозлар бозори” ва “фонд бозори” деган атамаларни синоним сифатида талқин этилади. Муаллифлар ушбу атамаларга аниқлик киритадилар. Қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари таркибига ва ундан нарх – навони шаклланишига асосан икки гурухга ажратиш лозим. 1. Фонд бозори, ушбу бозорда эмитент ва бўлажак сармоядор бевосита иштирок этмайдилар. Бу бозорда албатта молиявий воситачи (брокер ёки иштирок) этади. Фонд бозорида акциялар, облигациялар, давлат қимматли қоғозлари сотилади. Бундан ташқари фонд бозорида қимматли қоғозлар уларга бўлган талаб ва таклиф асосида сотилади ёки харид қилинади. 2. Бошқа қарз мажбуриятли қимматли қоғозлар бозори. Ушбу бозорда эмитент ва бўлажак сармоядор хеч қандай молиявий воситачи ёрдамисиз бевосита олди – сотдини амалга оширадилар. Ушбу бозорда депозит сертификатлари, депозит – жамғарма сертификатлари ва векселлар савдоси амалга оширилади. Шуниси диққатга сазоворки, бошқа қарз мажбуриятли қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозлар уларга бўлган талаб ва таклиф асосидаги нархда эмас, балки олдиндан белгиланган нархлар хамда шартлар асосида сотилади. Хозирги вақтда мамлакатимизда фонд бозорининг таркибига “Тошкент” Республика Фонд биржаси, “Элсис – Савдо” биржадан ташқари электрон савдо тизими, Республика валюта биржасининг фонд бўлими киради. Қимматли қоғозлар бозорининг энг мухим томонларидан бири шуки , у юқори даромад келтирадиган иқтисодиётнинг фаоллиги билан шаклланиб боради ва қимматли қоғозлар бозори сармоялари нинг сафарбар этилишини рағбатлантириб, вақтинча бўш турган пул маблағларини иқтисодиётнинг турли тармоқлари ўртасида қайта тақсимланишини, тақсимлаганда хам ривожланиб бораётган истиқболли тармоқлар фойдасига қайта тақсимланишини таъминлайди. Ривожланган қимматли қоғозлар 55

бозори ишлаб чиқариш тараққиётини рағбатлантирадиган кучли манба бўлиб хисобланади. Қимматли қоғозлар бозори хар бир мамлакат иқтисодиётининг таркибий қисмидир. Қимматли қоғозлар бозори асосини товарлар бозори, пул ва пул капитали ташкил қилади. Булар биринчисини асоси бўлса, қимматли қоғозлар бозори уларнинг хосиласи хисобланади. Қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ва эмитентлар ўртасидаги вақтинча бўш пул маблағлари харакати, унинг миқдори жуда кўп омилларга боғлиқ.. Улардан асосийлари қуйидагилар: 1. Қимматли қоғозлар бозорининг даромадлилик даражаси; 2. Қимматли қоғозлар бозорининг солиққа тортилиш даражаси; 3. Қимматли қоғозлар бозорида капитал ва у келтирадиган фойдани йўқотилиш хатари даражаси; 4. Қимматли қоғозлар бозорида сармоядорлар хақ-хуқуқларини химоя қилиш даражаси; 5. Қимматли қоғозлар бозори тўлиқ, аниқ ва ошкора маълумотларнинг мавжудлик даражаси ва бошқалар. Бу таъкидлаб ўтилган омиллар қимматли қоғозлар бозори ривожланишига ёки аксинча, унинг инқирозга учрашига сабаб бўлади. Хар қандай бозор сингари қимматли қоғозлар бозорининг хам бажарадиган вазифалари мавжуд. Биз бу вазифаларни асосан икки гурухга ажратишимиз мумкин. Биринчи гурухни умумбозор яъни хар бир бозорга тегишли вазифалар ташкил этса, иккинчи гурухни фақат қимматли қоғозларга таалуқли бўлган вазифалар ташкил этади. Умумбозор ёки анъанавий бозор вазифаларига қуйидагилар киради:  тижорат вазифаси, яъни бозорда фаолият кўрсатишдан асосий мақсад маълум миқдорда фойда топиш хисобланади; 56

 маълумотлар етказиш вазифаси, яъни бозор ўз иштирокчиларига товарлар харакати, уларнинг хажми ва улар бўйича шаклланаётган нарх- наво тўғрисида маълумот етказиб туради;  ташкил этиш вазифаси, яъни бозор ўз иштирокчиларига савдо- сотиқни олиб бориш учун махсус жойларни ташкил этади;  тартибга солиб туриш вазифаси, яъни хар бир бозор ўз иштирокчилари учун савдони ташкил этиш тартиб- қоидалари, муддати, низоларни хал этиш шартлари, назорат қилиш ва бошқарувни амалга оширади. Қимматли қоғозлар бозорининг анъанавий вазифаларидан ташқари фақатгина ўзига хос бўлган вазифалари хам мавжуд. Улар қуйидагилардан иборат:  мамлакат ахолисининг, корхоналарнинг ва давлатнинг вақтинча бўш пул маблағларининг жамланиши таъминланади. Бунинг натижасида капитал истемолчилари керакли миқдордаги пул маблағларини олади ва сармоядорлар ўз маблағларини сақлаш хамда уларни кўпайтириш имкониятига эга бўлади;  қимматли қоғозлар бозори капиталнинг жамланиши ва марказлашуви жараёнининг тезлашишини таъминлайди. Бозор ёрдамида иқтисодиёт тармоқлари ўртасида капиталнинг оғиб ўтиши амалга оширилади;  қимматли қоғозлар бозори тармоқлараро тўсиқларни олиб ташлашга хизмат қилади. Иқтисодиёт тармоқларидаги вақтинча бўш пул маблағлари ишлаб чиқаришни бошқа тармоқларига оғиб ўтади. Капиталнинг бу оқими буйруқ ёки кўрсатма асосида эмас, балки аниқ бир иқтисодий манфаат муносабатлари асосида амалга оширилади. Вақтинча бўш пул маблағлари замонавий ва даромад келтирувчи ишлаб чиқариш корхоналарига инвеститция қилинади ва шу асосда иқтисодиёт тармоқлари таркибида сифат силжишлари юзага келади;  қимматли қоғозлар бозори сармоядорларининг яъни мамлакат ахолисининг, корхоналарнинг ва давлатнинг вақтинча бўш пул 57

маблағларини жамлаб, уни капиталга айлантириб, бу капиталнинг оқилона ва самарали харакатини таъминлайди;  қимматли қоғозлар бозори қимматли қоғозларга бозорда шаклланган талаб ва таклиф асосида хақиқий бозор бахосини белгилайди. Шунинг учун фонд биржаси мамлакат иқтисодиётининг барометри хисобланади;  қимматли қоғозлар бозори аниқ бир капитални (банк, савдо, саноат) харакатини фаоллашувига имконият яратади. Бунинг натижасида иқтисодиётда у ёки бу муаммоларни хал этиш имконияти пайдо бўлади;  қимматли қоғозлар бозори ёрдамида давлат бюджети тақчиллиги (дефицит) қопланади. Шуни таъкидлаш лозимки, бу жараёнда муомалага қўшимча пул массаси эмиссия қилинмайди ва шу асосида мамлакатда инфляцияни тартибга солиб туриш имконияти туғилди;  қимматли қоғозлар бозори мамлакатда янги мулкдорлар синфини шакллантиради. Улушли қимматли қоғоз (акциялар) харид этиб олган акциядор корхонанинг мулкдорига айланади. Шу асосда акциядорлар корхонанинг самарадор ишлашидан манфаатдор бўлади, чунки корхонанинг даромад топиши акциядорга дивиденд келтиради. Шунинг учун акциядорлар корхоналарнинг бошқарувида фаол иштирок этадилар. Қимматли қоғозлар бозорининг қанчалик ривожланланганлиги ва самарадорлиги у бажарадиган вазифаларни амалга ошириши билан узвий боғлиқдир. Бизнинг фикримизча мамлакатимизда молия бозорини ривожлантиришдаги муаммолар сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин. 1. Республикамиз корхоналарининг қимматли қоғозларини халқаро фонд биржаларида сотиш йўли билан хорижий инвестицияларни жалб этиш, билан боғлиқ бўлган муаммолар. 58

Мамлакатимиз корхоналарининг қимматли қоғозларини халқаро фонд бозорларига чиқариш йўли билан хорижий инвестицияларни мамлакатимиз иқтисодиётига жалб этиш борасидаги муаммолардан яна бири, уларнинг (миллий корхоналарнинг) жаҳон фонд бозорларининг листингига киришини таъминланмаганлиги ҳисобланади. Бунинг учун эса листинг талабларини бажариш тақазо этилади. Бу сесиларли даражада жиддий талаблардир. Биз қуйида дунуёдаги йирик халқаро фонд биржаларидан бири бўлган Нью-Йорк фонд биржасининг листингига кириш учун хорижий компания қуйидаги талабларга жавоб бериши шарт: 59

- компаниянинг солиқ солишдан олдин, охирги уч йил учун жамланган даромади 100 млн. АҚШ долларини, уч йил ичида бир йиллик даромади 25млн. АҚШ долларидан кам бўлмаслиги лозим; - компаниянинг оддий активлари қийматининг минимал миқдори 100 млн. АҚШ долларига тенг бўлиши; - акциядорлар мулкида, давлат улушини ҳисобга олмаган ҳолда, 2.5 млн донадан кам бўлмаган акция жойлаштирилиши ва уларнинг жами фонд бозорининг қиймати 100 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаслиги; - 100 дона акцияга эга бўлган акциядорлар сони 5000дан кам бўлмаслиги; Муаммонинг моҳияти шундаки, республикамиз корхоналарининг асосий қисмида мазкур талабларни бажариш учун молиявий имкониятлар мавжуд эмас. Агар саноат корхоналарини оладиган бўлсак, 2010 йилнинг 31 декабрь ҳолатига, республикамиз бўйича саноат корхоналари фойдасининг умумий миқдори 628.9 млрд. сўмни ташкил қилди. Бу туркумдаги иккинчи муаммонинг моҳияти шундаки, республикамиз эмитентлари қимматли қоғозлар орқали молиявий ресурсларни жалб қилишнинг Янги усули бўлган депозитар тилхатлар (ДТ) чиқариш ва уларни халқаро қимматли қоғозлар бозорида жойлаштириш усулидан фойдаланмаётганлиги ҳисобланади. Америка ва бошқа жаҳон бозорларида хорижий эмитент акцияларига эмиссия қилинган ДТ инвесторлар учун бир қанча афзалликларга эга: - тилхатлар устидан мулкчилик ҳуқуқини ўзгартиришни операцияси инвестор томонидан акцияни номигагина ушлаб турувчи ва ушбу акциялар билан овоз бериш ҳуқуқига эга банк-кастодиан 16 иштирокисиз амалга оширилади; 16 Инглизча “Custodian bank”- депозитар хизматларни кўрсатиш лицензиясига эга бўлган, акцияларни чиқарган эмитент давлатида депозитар тилхатлари асосида бўлган акцияларни сақловчи банк ёки траст компанияси тушинилади. 60

- эмитент давлатдаги солиқ тизими ДТ учун молиявий асос бўлган объектларга нисбатан тарғиб қилинмайди, улар ўз давлатига оддий солиқ тўлайдилар; - Америка қонунчилигига мувофиқ, ДТ эмитент корхонаси менежерлари каби маъсулдирлар ва уларга нисбатан менежер касбий фаолияти билан боғлиқ ҳолда зарар етказилганлиги билан айбланиб, Америка судларида даъво билан чиқилиши мумкин. “Инвестиция компаниялари тўрисида”ги АҚШ Қонуни бўйича SEC томонидан чиқарилган 17f-5 тартибга кўра, кастадиан сифатида қуйидаги молиявий институтлар бўлиши мумкин: - низом капитали 200млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган ҳолда ташкил этилган, сармояси бўйича миллий бўлган банк ёки траст компаниясидир; - маҳаллий қонунчилик асосда рўйхатга олинган, низом жамғармаси 100 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган АҚШ банкининг филиали; - мансуб бўлган давлатида марказий депозитарий ёки клиринг компанияси; - қимматли қоғозларни сақлаш трасмиллий тизимида ишлаётган депозитарий ёки клиринг компанияси. Депозитар банк - одатда, йирик америка банкларидан бири бўлиб, молия бозорида катта обрў-эътибор ва бой тажрибага эга ҳисобланади ҳамда уларнинг асосий вазифалари қуйдагилардан иборатдир: - кастодиан билан депонентлаштирилган акциялар бўйича вакиллик муносабатларини олиб бориш; - депозитар тилхатлар чиқариш ва уларни кастодиандан сотиш учун депонентлаштиришдан чиқариш; - ДТ эгалари рўйхатини юритиш; 61

- - SECдан рўйхатдан ўтказилаётганда ва ундан кейинги ҳисоботлар тақдимотида молиявий маслаҳатчи вазифасини бажариш; АҚШ фонд бозорлари иштирокчиларини ДТ чиқарилганлиги ҳақида хабардор қилиш; Мазкур жараёнда маркетинг маслаҳатчиси алоҳида ўрин тутиши керак, чунки АҚШ бозоридаги Ўзбекистонлик эмитентларнинг энг заиф томони – улар фаолиятига тегишли тўлиқ, ҳаққоний маълумотнинг етишмаслигидир. Шунинг учун реал потенциал инвесторларни корхона, унинг ишлари, яқин келажаги ҳақидаги домий ва ҳаққоний маълумот билан таъминлаб туриш муҳим омил бўлмоқда. ДТ жойлаштирилгач, имиджни қўллаб-қувватлаш ва янги инвесторлар жалб қилиш мақсадида, эмитент, компания ишлари, ишдаги ижобий ва салбий омиллар ҳақида домий равишда хабардор қилиб туриши керак. Олдинлари эмитентлар теле-кўприклар орқали баҳоланарди, ҳозирда тақдимотларнинг Интернет тармоғи орқали он-лайн тизимида ташкиллаштириш мумкин. 2. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришдаги кредит риски ва валюта риски муаммосининг мавжудлиги ва уни бошқариш самарадорлигининг паст эканлиги. Халқаро инестицион кредитларга бевосита таъсир кўрсатувчи молиявий рисклар ичида валюта риски ўзига хос ўрин эгаллайди. Бунинг сабаби шундаки, биринчидан – халқаро инвестицион кредитлар етакчи хорижий валюталарда берилади ва бу валюталарнинг барчаси эркин сузиш режимига эга бўлган ваюталардир. Шуниси характерлики, халқаро инвестицион кредитларни жалб қилиш ва уларни қайтариш жараёнидаги молиявий рисклар доимо мавжуд бўлади, уларнинг айрим турлари пайдо бўлади ва кучаяди, бошқа бир турлари эса аста-секин камайиб боради ҳамда йўқолиб кетади, учунчи гуруҳи эса, ўзаро бирлашиб, сифат жиҳатдан янги рискни юзага келтиради. 62

- 3. Инвестицияларни молиялаштириш самарадорлигига ташқи муҳитнинг таъсирини баҳолашда хатоликлар ва камчиликларнинг мавжудлиги. Республикамизда амалга оширилган инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш самарадорлигини пасайишига сабаб бўлган омилларнинг 63

асосий қисми ташқи омиллардир. Бу эса, ташқи омилларнинг молиялаштириш жараёнига бўлган таъсирини тўғри баҳоланмаганлигидан далолат беради. Юқоридаги қайд этилган муаммоларни ҳал қилишда бизнинг қуйидагивазифаларни амалга ошириш лозим деб ўйлаймиз. 1. Депозитар тилхатлар(ДТ)ни чиқаришга қўйилган талаблар ва миллий эмитентларнинг жорий ҳолатини эътиборга олган ҳолда, республикамиз эмитентлари учун ҳалқаро фонд биржаларида қимматли қоғозларни жойлаштириш йўли билан хорижий инвестицияларни жалб этишнинг мақбул йўли бўлиб ДТ чиқариш ёки хусусий жойлаштириш ҳисобланади. Шунинг билан бирга, ушбу миллий эмитент бўйича ДТ дастурини амалга ошириш учун юридик ва молиявий маслаҳатчилар, андеррайтерлар банк (компанияларини), депозитар банкини кастодианни ва бошқа дастур иштирокчиларни жалб қилиши керак. 2. Республикамиз эмитентларининг жаҳон фонд бозорларига чиқиш жараёнининг ва миллий фонд бозорининг хорижлик инвесторлар учун жозибадорлигини оширишнинг ҳуқуқий-услубий асосларини такомиллаштириш лозим. Янги акционерлик жамиятларини тузиш ва корхоналарни тўлиқ давлат тасарруфидан чиқариш ҳисобидан келажақдаги бирламчи қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш. Қимматли қоғозлар бозорида инвестицияларни суғурталаш тизимини ташкил этиш. Бу фаолиятни инвестицияларни суғурталаш фондини тузиш орқали амалга ошириш. Қимматли қоғозлар бозорида муассасавий инвесторлар фаолиятининг касбий стандартлари (профессионал) стандартлари тўғрисидаги Низомни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш. Фонд бозорини замонавий инфраструктурасини шакллантириш ва унинг моддий техника базасини мустаҳкамлаш. Корпоратив бошқариш соҳасига кадрлар таёрлаш тизимини ташкил этиш. 64

3. Халқаро инвестицион кредитлар ҳисобидан инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда ташқи омилларнинг таъсирини баҳолаш ва башоратлаш (прогнозлаш) услубиётини такомиллаштириш лозим. Бунда асосий эътибор миллий валютанинг алмашув курси ва халқаро кредитларнинг фоиз ставкаларининг динамикасини баҳолашга ва башоратлашга қаратилиши лозим. Фикримизча, миллий валютанинг алмашув курсининг динамикасини баҳолаш омилли таҳлилга асосланиши лозим. Чунки валюта курсининг ўзгариши кўп омилли жараён ҳисобланади. Халқаро инвестицион кредитлар бўйича валюта рискининг даражасини пасайтириш мақсадида инвестиия миқдорига ва ундан олинадиган даромадлар миқдорига форвард шартномалари тузиш лозим. Инвестицион кредитларни валюта рискидан ҳимоя қилиш мақсадида инвестицион кредит ва ундан олинадиган фоизли даромад суммасига форвард шартномаси тузилади. Шартнома муддати тугаганда битим валютасида қайтарилган инвестиция миқдори ва ундан олинган даромад қатъий белгиланган форвард курси бўйича етакчи валюталардан бирига сотилади. 4. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштирш мақсадида халқаро инвестицион кредитлар беришда мижознинг келгусида ишлаб чиқариладиган маҳсулотларини харид қилувчилар бўйича деверсификация қилинганлигига эътиборни кучайтириш лозим. Республикамизда амалга оширилган бир қатор инвестицион лойиҳаларда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни экспорт қилиш бўйича ташқи савдо шартномаси фақат битта импортёр билан тузилган. Кўпчилик ҳолларда, ташқи савдо шартномаси бевосита хорижлик таъсисчи билан тузилган. Кейин эса ишлаб чиқарилган маҳсулот импортёр (таъсисчи) томонидан сотиб олинмаган. Бунинг натижасида экспорт тушимини олишга муваффақ бўлинмаган ва шунинг асосида инвестицион кредитни қайтариш имкони бўлмаган. 65

Фикримизча, Жаҳон тараққиёт ва тикланиш банки экспертлари томонидан ишлаб чиқилган тавсияларга таянган ҳолда, инвестицион лойиҳани амалга оширилиши натижасида ишлаб чиқарилган маҳсулотни экспорт қилишда уни сотиб олувчи хорижлик импортёрлар камида учта бўлиши лозим. Маҳсулотларни экспорт қилишнинг импортёрлар бўйича диверсификация даражаси қанча юқори бўлса, уни сотилиш эҳтимоли ҳам шунчалик юқори бўлади. 5. Инвестиция муҳити ва чет эл инвестициялари оқимининг барқарорлилигини таъминлашнинг муҳим шарти бўлган макроиқтисодий кўрсаткичларнинг барқарорлигини таъминлаш лозим. Бунда асосий эътибор макроиқтисодий кўрсаткичларнинг барқарорлигини таъминлашга қаратилиши лозим. Фикримизча, асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар сифатида ЯИМнинг ўсиш суръатлари, инфляция даражаси, хорижий инвестицияларнинг ЯИМлаги салмоғи, ЯИМ дефлятори ва миллий валютанинг номинал ва реал алмашув курси кўрсаткичларини эътироф этиш мумкин. ЯИМнинг барқарор суръатларда ўсиши макроиқтисодий барқарорликнинг асосий намаён бўлиш шаклларидан бири ҳисобланади. Ўз навбатида, макроиқтисодий барқарорлик чет эл инвестициялари оқими учун қулай замин яратади. Миллий валютанинг номинал алмашинув курсининг пасайиши халқаро инвестицион кредитларни тўлаш харажатлари миқдорининг ошишига ва шунинг асосида кредитдан фойдаланувчиларнинг тўловга қобиллигига салбий таъсир кўрсатади. Юқорида келтириб ўтилган вазифаларни самарали амалга оширилиши мамлакатимизда молия бозорини янада ривожлантиришдаги муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Банк-молия секторининг муҳим бўғинларида бири бу суғурта компаниялари ва уларнинг фаолияти ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб биз 66

қуйида суғурта компаниялари фаолиятида инқирозга қарши бошқарув ва буларни такомиллаштириш бўйича фикрларимизни билдириб ўтамиз. Мамлакатимизда бозор муносабатлари шаклланиш жараёнида суғурта соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида суғурта муносабатларининг мазмуни бутунлай ўзгарди. Айни пайтда ташкил этилган суғурта компаниялари иштирокида бозор муносабатлари талабларига жавоб берадиган суғурта бозори шаклланмоқда. Ҳозирги кунда республикада турли мулкчилик шаклидаги 30 та суғурта компанияси фаолият кўрсатаётганлиги ушбу бозорнинг мамлакат иқтисодиётидаги салмоғини орттирмоқда. Компаниялар сонининг ортиб бориши суғурталанувчиларга танлаш имконини беради, ўзаро рақобат муҳитини шакллантиради ва иқтисодиётнинг ўсишига салмоқли таъсир кўрсатиш имконини яратади. Бозор шароитида давлат томонидан суғурта тизимини бошқариш ва тартибга солиш объектив зарурият ҳисобланади. Суғурта бозорида гоҳида суғурта компаниялари рақобатни чегаралаш мақсадида ҳамкорликда иш олиб боришлари ва бошқа компанияларнинг бозорда фаолият кўрсатишига қарши чоралар кўришлари, тарифларни сунъий равишда оширишга ҳаракат қилишлари, суғурта шартномалари шартларини бажариш билан боғлиқ суғурталанувчилар ҳуқуқларининг поймол бўлишига сабаб бўладиган ҳолатларга йўл қўйишлари мумкин. Ушбу ҳолатларни бартараф этишда давлат назоратчи вазифасини бажаради. Давлат суғурта тизимининг ривожланишини таъминлайдиган қонунларни такомиллаштириб бориши ва уларнинг реал тарзда амал қилишини ҳам таъминлаши лозим. Ҳар қандай суғурта компаниясининг фаолияти иқтисодий тизим билан чамбарчас боғланган бўлиб, ушбу иқтисодий тизим ичида суғуртачи ўз фаолиятини амалга оширади. Барча суғурта компанияларининг ўзаро муносабатлари заминида суғурта тизими шаклланади ва ушбу тизим ичида компаниялар манфаатлари уйғунлашади. 67

Суғурта бозори ҳудудий жиҳатдан миллий, минтақавий ва жаҳон суғурта бозори кўринишида шаклланади. Миллий суғурта бозорининг асосини маълум мамлакат ичида ташкил этилган суғурта ташкилотлари ташкил этади. Ушбу бозорга таъсир кўрсатувчи омилларни ташқи ва ички омилларга бўлиш мумкин. Ташқи омилларга давлатнинг иқтисодий ва суғурта сиёсати, ушбу мамлакатга чегарадош давлатлар ва жаҳондаги иқтисодий ҳолат, суғурта бозорларининг таъсири, молиявий инфляция, валюта курсининг ўзгариши кабиларни киритиш мумкин. Ички омиллар сифатида бозор инфратузилмасининг шаклланганлик ҳолати, компанияларнинг капитализация даражаси, малакали кадрлар билан таъминланганлик, потенциал суғурталанувчиларнинг демографик ҳолатини келтириш мумкин. Бозор муносабатларининг ривожланиб бориши, иқтисодий ҳамкорликнинг кенгайишига ва миллий суғурта бозорларининг жаҳон суғурта бозорига интеграциялашувига имконият яратади. Буюк Британия, АҚШ, Германия, Швейцария, Франция, Япония каби мамлакатларнинг суғурта компаниялари ўз имкониятларидан самарали фойдаланиб транснационал компанияларга айланиб, жаҳон суғурта бозорида йиғилаётган суғурта мукофотларининг асосий қисмига эгалик қилишмоқда. Жаҳон суғурта бозорида катта молиявий имкониятга эга бўлган АҚШ суғурта компаниялари молиявий барқарор ва дунё миқёсида фаолият кўрсатадиган суғурта компаниялари ҳисобланади. Америка суғурта монополиялари индустриал жиҳатдан ривожланган мамлакатлар суғурта тизимининг тахминан 50 фоизини бошқаради. АҚШда 8 мингдан зиёд мулкий суғуртага ва 2 мингта ҳаёт суғуртасига ихтисослашган компаниялар фаолият кўрсатмоқда. Ҳар бир штат ўзининг суғурта қонунчилигига ва назорат органига эга. Суғурта фаолиятини назорат қилиш федерал даражада умумий тартибга солувчи ва назорат қилувчи орган суғурта комиссарлари миллий ассоциацияси томонидан амалга оширилади. Ҳар бир штат 68

капиталнинг минимал даражасига, таклиф этилаётган суғурта турларига ўз талабларини қўяди, назоратдаги суғурта компанияларини тафтиш қилади, ушбу компанияларга, суғурта агентликлари ва брокерлик ташкилотларига лицензия бериш орқали суғурта фаолиятини умумий назорат қилади. АҚШда икки турдаги суғурта компаниялари фаолият юритади: акциядорлик жамиятлари ва ўзаро суғурталаш жамиятлари. Давлат суғурта ташкилотлари мавжуд эмас. Андеррайтерлар ва суғурта брокерлари фаолияти кенг ривожланган. Барча суғурта компаниялари бўйича ташкил қилинган маълумотларнинг электрон банки мавжуд бўлиб, ушбу электрон банкнинг мавжудлиги рисклар бўйича, суғурта мукофотлари қиймати бўйича маълумотларни умумлаштириш имконини беради. Жаҳондаги аксарият мамлакатлар қишлоқ хўжалигида кўрилган йирик зарарларни ҳукумат томонидан қоплаб беришдан кўра суғуртадан фойдаланишни афзал кўрмоқдалар. Бунда қайси мамлакат тажрибасидан фойдаланиш керак деган саволга жавоб бериш учун бир рақамга эътиборни қаратмоқ керак, яъни дунё суғурта бозоридаги қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта суғурталашдан олинаётган 8 млрд. АҚШ доллари миқдоридаги маблағнинг 5,5 млрд. АҚШ долларини, яъни 69 фоизини Шимолий Америкага тегишли эканлигини айтиш кифоя. Ҳозирги кунда Шимолий Америкада полисларнинг уч тури таклиф этилмоқда: мультириск, дўлдан суғурталаш ва айрим экин турлари суғуртаси. Мультириск суғуртаси суғурта мукофотлари умумий суғурта мукофотининг асосий қисмини ташкил этади ва қишлоқ хўжалик экинларига барча турдаги табиий офатлар етказган зарарларни қоплаб беради. Дўлдан суғурталаш дўл етказган зарарларни қоплаб беради. Айрим экин турлари суғуртаси айрим экин турларига нисбатан қўлланилади. Қайси экин тури ва қайси ҳодисаларни суғурталаш ҳар бир ҳудуднинг табиий хусусиятидан ва доимий экиладиган экин турларидан келиб чиқиб белгиланади. Ушбу суғурта маҳсулотларининг муҳим фарқли томони шундаки, мультириск суғуртаси 69

Америкада федерал ҳукумат томонидан субсидияланади, Канадада эса федерал ҳукумат ва вилоят ҳукумати томонидан субсидияланади. Хизматлар тижорат суғурта компаниялари томонидан кўрсатилганлигига қарамасдан, суғурта шартномалари ва тарифлари давлат органлари томонидан назорат қилинади. Дўлдан суғурта ва айрим экинлар суғуртаси тўлиқ тижорат маҳсулоти бўлганлиги учун уларга давлат субсидия бермайди ва назорат қилмайди. Ушбу суғурта турларида суғурта қопламаси майдон ўлчамидан келиб чиқиб белгиланади. Мультириск суғуртасида суғурта қопламаси тўлаш ҳосил қийматидан келиб чиқиб амалга оширилади. Фермерлар ўз экинларини суғурталаш учун мустақил суғурта агентларига мурожаат қиладилар. Ушбу суғуртани амалга оширишда ҳукумат суғуртачилар билан шартнома тузади. Мамлакатимиз миллий суғурта бозорида фаолият кўрсатаётган суғурта компаниялари суғурта фаолиятининг маълум тармоғига ихтисослашиш билан бир вақтнинг ўзида универсал фаолиятни ҳам олиб бормоқдалар. Бунга мамлакатимизда суғурта соҳасининг юқори даражада ривожланмаганлиги, корхоналар, ташкилотлар ва аҳолининг суғурта тўғрисидаги ҳуқуқий билимларининг етарли даражада шаклланмаганлиги туфайли суғурта хизматларига талабгорлар сонининг етарли эмаслиги сабабдир. Бизнингча, суғурта бозорини ривожлантириш ва бошқаришни такомиллаштириш юзасидан қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. 1. Миллий суғурта бозорининг очиқлиги ва ишончлилигини таъминлаш, суғурта фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилишнинг жаҳон андозаларини татбиқ этиш, бу борадаги ҳуқуқий базани жаҳон амалиётидан келиб чиққан ҳолда янада такомиллаштириш. 2. Миллий суғурта бозори профессионал иштирокчилари томонидан бозорни ўрганиш борасидаги маркетинг тадқиқотларини кучайтириш асосида бозордаги талаб ва таклиф мутаносиблигини таъминлаш. 70

3. Суғурта бозорини халқаро суғурта ва қайта суғурталаш тизимига янада интеграциялашувига шарт-шароитлар яратиб бериш. 4. Суғурта компаниялари ўртасида соғлом рақобат муҳитини таъминлаш мақсадида уларнинг молиявий ҳолатини рейтинг жиҳатидан баҳолашни доимий йўлга қўйиш, реклама фаолиятини ривожлантириш, ҳамда бир тармоқда фаолият кўрсатувчи компаниялар сони бўйича минимум чегара ва ушбу тармоқда компаниялар ҳиссасининг максимум чегараларини маълум бир нисбатларда белгилаш. 5. Фермер хўжаликларини суғурталашда жаҳон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда, суғурта мукофотларининг 20 фоиздан 50 фоизгача бўлган қисмини давлат томонидан тўлаб беришни йўлга қўйиш. 6. Кўрсатилаётган суғурта хизматларининг ҳажми ва сифатини ошириш учун замонавий суғурта турларини кескин даражада ошириш, хусусан, асосий эътиборни тадбиркорлик фаолияти, экспорт–импорт операциялари, экология суғуртаси, ҳаётни узоқ муддатли суғурта қилиш ҳамда суғуртанинг жамғариб бориладиган турларига қаратиш зарур. 7. Суғурта ва қайта суғурта брокерлари, суғурта экспертлари, ассистанс ва актуарийлар фаолиятини кучайтириш мақсадида суғурта шартномаларини тузиш ва суғурта ҳодисалари юз бериши билан боғлиқ жараёнларни ушбу ташкилотлар воситасида амалга оширишни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш зарур. 8. Актуарийлар фаолиятини ривожлантириш мақсадида суғурта бозори профессионал иштирокчилари ассоциациясида барча суғурта турлари бўйича содир бўлган суғурта ҳодисалари, уларнинг сабаблари ва зарар ҳажмлари тўғрисидаги маълумотлар базасини ташкил қилиш. 9. Ташкилий харажатларни камайтириш мақсадида компанияларни йириклаштириш сиёсатини олиб бориш ва мамлакатнинг барча ҳудудларида суғурта хизматларини йўлга қўйиш мақсадида йирик компанияларнинг жойларда андеррайтерлик марказларини ташкил этиш. 71

10. Йирик ҳажмдаги суғурта ва қайта суғурта шартномаларини тузиш имкониятини яратиш мақсадида ривожланган мамлакатлар суғурта бозорларида кенг қўлланилаётган, миллий ва хорижий суғурта компаниялари иштирокидаги ”Биргаликдаги суғурталаш жамиятлари” ни ташкил этиш. Ўйлаймизки, юқорида берилган таклифларни амалиётга тадбиқ этилиши келгусида ўзининг иқтисодий самарасини беради деб ўйлаймиз. 72

Хулоса ва таклифлар Ишимизда амалга оширилган тадқиқот натижаларидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги асосий хулосаларга келинди ва таклифлар ишлаб чиқилди. 1. Банк молия секторида инқирозга қарши бошқарувнинг иқтисодий механизми – бу ушбу секторда вужудга келаётган инқирозларни бартараф этишнинг иқтисодий усуллари, услублари ва воситалари йиғиндисидир. 2. Мамлакатимизда инқирозга қарши чоралар дастури доирасида амалга oширган тадбирлар қатoрида мoлия-банк тизимини мустаҳкамлаш масаласига алoҳида эътибoр қаратилиб, бу борада таъсирчан тадбирлар амалга ошириб келинмоқда. Хусусан бу борада хукуматимиз томонидан кейинги йилларда хуқуқий базасини мустахкамлаш ва такомиллаштириш бўйича қатор ишлар амалга ошириб келинмоқда. 3. Тижорат банкларида инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этишда қуйидагиларга асосий эътиборни қаратиш лозим: - тижорат банклари кредит портфели таркибида қисқа муддатли кредитлар салмоғини ошириш; - тижорат банкларини томонидан хорижий кредит линияларини кенгайтириш ва бунинг ҳисобига мамлакат инвестицион салоҳиятини ошириш; - тижорат банкларига қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилишни янада рағбатлантириш, хусусан аҳоли бўш пул маблағларини банкларга жалб қилишни янада ошириш; - банкларга аҳоли пул маблағларини жалб қилишда депозитларни биринчи талаб асосида қайтарилишини таъминлаш, жисмоний шахсларни депозитга қўйган пул маблағларини солиқлардан озод қилиш, фуқароларни банкларга қўйган пул маблағларининг чегараланмаган миқдорда қайтаришни кафолатланиши. 73

4. Бизнингча, суғурта бозорини ривожлантириш ва бошқаришни такомиллаштириш юзасидан қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. - Миллий суғурта бозорининг очиқлиги ва ишончлилигини таъминлаш, суғурта фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилишнинг жаҳон андозаларини татбиқ этиш, бу борадаги ҳуқуқий базани жаҳон амалиётидан келиб чиққан ҳолда янада такомиллаштириш. - Миллий суғурта бозори профессионал иштирокчилари томонидан бозорни ўрганиш борасидаги маркетинг тадқиқотларини кучайтириш асосида бозордаги талаб ва таклиф мутаносиблигини таъминлаш. - Суғурта бозорини халқаро суғурта ва қайта суғурталаш тизимига янада интеграциялашувига шарт-шароитлар яратиб бериш. - Суғурта компаниялари ўртасида соғлом рақобат муҳитини таъминлаш мақсадида уларнинг молиявий ҳолатини рейтинг жиҳатидан баҳолашни доимий йўлга қўйиш, реклама фаолиятини ривожлантириш, ҳамда бир тармоқда фаолият кўрсатувчи компаниялар сони бўйича минимум чегара ва ушбу тармоқда компаниялар ҳиссасининг максимум чегараларини маълум бир нисбатларда белгилаш. - Кўрсатилаётган суғурта хизматларининг ҳажми ва сифатини ошириш учун замонавий суғурта турларини кескин даражада ошириш, хусусан, асосий эътиборни тадбиркорлик фаолияти, экспорт–импорт операциялари, экология суғуртаси, ҳаётни узоқ муддатли суғурта қилиш ҳамда суғуртанинг жамғариб бориладиган турларига қаратиш зарур. - Суғурта ва қайта суғурта брокерлари, суғурта экспертлари, ассистанс ва актуарийлар фаолиятини кучайтириш мақсадида суғурта шартномаларини тузиш ва суғурта ҳодисалари юз бериши билан боғлиқ жараёнларни ушбу ташкилотлар воситасида амалга оширишни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш зарур. 74

- Актуарийлар фаолиятини ривожлантириш мақсадида суғурта бозори профессионал иштирокчилари ассоциациясида барча суғурта турлари бўйича содир бўлган суғурта ҳодисалари, уларнинг сабаблари ва зарар ҳажмлари тўғрисидаги маълумотлар базасини ташкил қилиш. - Ташкилий харажатларни камайтириш мақсадида компанияларни йириклаштириш сиёсатини олиб бориш ва мамлакатнинг барча ҳудудларида суғурта хизматларини йўлга қўйиш мақсадида йирик компанияларнинг жойларда андеррайтерлик марказларини ташкил этиш. 5. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштирш мақсадида халқаро инвестицион кредитлар беришда мижознинг келгусида ишлаб чиқариладиган маҳсулотларини харид қилувчилар бўйича диверсификация қилинганлигига эътиборни кучайтириш лозим. Республикамизда амалга оширилган бир қатор инвестицион лойиҳаларда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни экспорт қилиш бўйича ташқи савдо шартномаси фақат битта импортёр билан тузилган. Кўпчилик ҳолларда, ташқи савдо шартномаси бевосита хорижлик таъсисчи билан тузилган. Кейин эса ишлаб чиқарилган маҳсулот импортёр (таъсисчи) томонидан сотиб олинмаган. Бунинг натижасида экспорт тушимини олишга муваффақ бўлинмаган ва шунинг асосида инвестицион кредитни қайтариш имкони бўлмаган. Фикримизча, Жаҳон тараққиёт ва тикланиш банки экспертлари томонидан ишлаб чиқилган тавсияларга таянган ҳолда, инвестицион лойиҳани амалга оширилиши натижасида ишлаб чиқарилган маҳсулотни экспорт қилишда уни сотиб олувчи хорижлик импортёрлар камида учта бўлиши лозим. Маҳсулотларни экспорт қилишнинг импортёрлар бўйича диверсификация даражаси қанча юқори бўлса, уни сотилиш эҳтимоли ҳам шунчалик юқори бўлади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.:Ўзбекистон, 2003 й. 75

2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси. Расмий нашр. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги – Т.: “Адолат” – 2010 йил. - 400 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги Қонуни 1994 йил 5 май. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори, 2005 йил 15 апрель. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”. 2008 йил 18 ноябрь, ПФ-4053- сон. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб-қувватлаш, уларни барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чоратадбирлари дастури тўғрисида”. 2008 йил 28 ноябрь, ПФ-4058-сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармойиши. “Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш тартибини тасдиқлаш тўғрисида”. 2008 йил 19 ноябрь, Ф-4010-сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. “Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”. 2009 йил 20 январь, ПҚ-1041- сон. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2011-2015 йилларда Республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида” ги ПҚ1438-сонли Қарори. 2010 йил 26 ноябрь. 76

10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида” ги ПҚ – 1442 – сонли Қарори. 2010 йил 15 декабр. 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари тўғрисида” ги 1675 - сонли Қарори. 2011 йил 30 декабр. 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилишини рағбатлантиришга оид қўшимча чоратадбирлар тўғрисида” ги Фармони. 2012 йил 10 апрел. 13. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч қудратимизга ҳамжамиятимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. – Т.: Ўзбекистон, 2004 й. 14. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва барқарорлик тўғрисида. – Т.: Ўзбекистон, 2005 й. 15. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 16. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010 й. – 56 б. 17. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. – 48 б. 18. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. – 440 б. 19. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. – Т.: “Ўзбекистон”, 2012 й. – 36 б. 77

20. Антикризисное управление: Учебник. -2-е., доп. и перераб. / Под ред. Э.М. Короткова.- М.: ИНФРА- М, 2009.- 620 с.- (Высшая образование) 21. Антикризисное управление предприятиями и банками: Учеб.-практ. Пособие/Подгот. Г.К. Талем и Г.Б. Юном. – М.: Дело, 2009 22. «Антикризное управление» Курс лекций. С. Ю. Кузнецов Учебно методическое пособие. Москва «Финансы и статистика» 2010 г. – 176 стр. 23. А.Г. Ивасенко, Я.И.Никонова, Е.Н.Плотникова Р азработка управленческих решений. Москва «КНОРУС» 2010 г. 167-стр. 24. Брейли Р., Майерс С., Принципы корпоративных финансов/Пер. с анг. – М., 2004 г. 25. Братухина О.А. «Финансовый менеджмент» Учебное пособие. Москва «КНОРУС» 2010 г. 238 стр. 26. Васильева М.В., Малий Н.А. Финансовая политика. – Ростова Н/Д Феникс. 2008 г. 27. Ваҳобов А.В., Маликов Т.С. Молия: умумназарий масалалар. Т.: Иқтисод-Молия, 2008 й. 28. Галицкая С.В. Финансы. – М.: Эксмо, 2007. – 336 с. 29. Гукасьян Г.М. и др. Экономическая теория. Учебник – М.:Эксмо, 2008 г. 30. Галицкая С.В. Финансовый менеджмент. М.: Эксмо, 2009 г. 31. Иванова В.В., Ковалова В.В. Финансы. – М.: ТК Велби, 2008. – 272 с. 32. Ионова А.Ф. Селезнева Н.Н. «Финансовый менеджмент» Учебное пособие. Москва «Проспект» 2010 г 583 - стр. 33. Красавина Л.Д. и др. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. – М., 2005 г. 34. Ковалев В.В., Вит.В. Ковалев Финансы организаций (предприятий). М.: Проспект, 2006 г. 78

35. Ковалев В.В. «Курс финансового менеджмента» Учебник 2-издание. Москва «Проспект» 2011 г 478 – стр. 36. Фалько С.Г., Аксёнов А.П., Берзинь И.Э., Иванова Н.Ю., Карманова В.А., Ключко В.Н., Пикунова С.А., Савченко Н.Н. «Экономика предприятия» Учебник. Москва «КНОРУС» 2011 г. 346 стр. 37. Шохин Е.И., Большаков С.В., Булатова М.Г. «Финансовый менеджмент» Учебник. 3 - издание. М осква «КНОРУС» 2011 г. 475 – ст. 38. Хусанов Ғ.Н., Турсунходжаев М.Л., Бақиев А.Р. Молиявий менежмент. Т.: Ворис нашриёти, 2006 й. 39. Поляк Г.Б. Финансовый менеджмент 2-е издание. М.: Юнити, 2008 г. 40. Поляк Г.Б. Финансы. – М.: Юнити-Дата. 2008 г. 41. Э.В. Минько, А.Э. Минько. «Методы прогнозирование и исследования операций» Учебное пособие. Москва «Финансы и статистика» 2010 г – 480 стр. 42. Э.А. Гомонко, Т.Ф.Тарасова « Управление затратами на предприятии» Учебник. Москва «КНОРУС» 2009 г. 295 стр. 43. Тепман Л.Н. «Корпоративное управление. Учебное пособие. Москва «КНОРУС» 2010 г. 244 стр. 44. Жумаев Н.Х. Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози: моҳияти, сабабоқибатлари ва Ўзбекистонга таъсири. – Т.: ЖИДУ. 2009 й. 45. Жумаев Н.Х., О.Қ. Абдурахмонов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози: сабаблари ва уни бартараф этиш муаммолари. Тошкент “Академнашр” – 2010 йил. 156 бет. 46. http://www.referat . ru - Рефератлар, иншолар, курс ишлари, иқтисод ва бошқалар. 47. http://www.uz - Ўзбекистон Республикаси ресурслари каталоги. 48. http://cere.tfi.uz - Иқтисодий тадқиқотлар ва таълим маркази. 49. http://www.mf.uz – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги 79

50. www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг расмий сайти. 51. www.uza.uz - Ў збекистон Республикаси Миллий Ахборот Агентлиги расмий сайти. 52. www.ceep.uz - Ў збекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ҳузуридаги Самарали иқтисодий сиёсат маркази расмий сайти. 53. www.bearingpoint.uz – U SAID Bearingpoint Uzbekistan Economic Reform. 54. www.internetindicators.com – И қтисодий индикаторлар Интернет вебсайти. 55. www.economyworld.org - А хборот Технологиялари Ассосацияси вебсайти. 56. www.md - management.ru – официальный сайт Российской компании “Консалтинговая группа МД”. 57. www.uzreport.com – SAIPRO консалтинг компаниясига тегишли Ўзбекистон ва бутун дунёдаги бизнес тизим ва истеъмолчиларга ахборот етказиб беришга мўлжалланган интеграциялашган интернет лойиҳа. 58. www.uzsecurities.com – Ўзбекистон Республикасининг қимматли қоғозлар бозори ҳақида ахборот берувчи расмий сайти. 80

O'xshashlar

Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари

Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари

Бозорни мувофиқлаштиришда принциплардан фойдаланиш чора-тадбирлари

Узбекистан фонд бозорига молиявий бошқарув сиёсатининг таъсири

Банк тизимлари фаолияти уларни мустахкамлаш ва такомиллаштириш