Инвестицияларни жалб қилиш муаммолари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

493.041015625 KB

Ko'chirib olish

Инвестицияларни жалб қилиш муаммолари 5341500 – “Молия инжиниринги” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

МУНДАРИЖА Кириш ................................................................................. - бет. 1 боб. Иқтисодиёт тармоқларига инвестициялар жалб этишнинг назарий - хуқуқий асослари ........................... - бет. 1.1 Иқтисодиётга инвестицияларни жалб этишнинг зарурлиги ва аҳамияти ...................................................... - бет. 1.2 Ўзбекистондаги инвестиция сиёсати ва инвестиция мухити ............................................................................ - бет. 1.3 Иқтисодиётга инвестициялар жалб этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари ........................................................... - бет. 2 боб. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт тармоқларига инвестициялар жалб этишнинг амалдаги холати тахлили ............................................................................... - бет. 2.1 Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига тўғридан - тўғри инвестициялар улушининг тахлили ..................... - бет. 2.2 Иқтисодиёт тармоқларини молиялаштиришда марказлашган инвестицияларнинг тахлили .................... - бет. 2.3 Хорижий инвестициялар жалб этишнинг амалдаги холати тахлили ................................................................... - бет. 3 боб. Иқтисодиётни модернизациялаштириш шароитида иқтисодиётга инвестицияларни жалб этишни такомиллаштириш масалалари ....................................... - бет. Хулоса ................................................................................. - бет. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ................................ - бет. Кириш 2

Битирув малакавий ишнинг долзарблиги. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида жаҳонда вужудга келган молиявий – иқтисодий инқироз Ўзбекистонга ҳам бирмунча салбий таъсирини кўрсатиб ўтди. Мана шундай шароитда хукуматимиз томонидан пухта ишлаб чиқилган инвестиция сиёсати ўзининг ижобий самараларини берганлигини бугунги кунда ҳаммамиз буни яққол гувоҳи бўлиб турибмиз. Яна республикамиз иқтисодиётини модернизациялаш йўлида бормоқда. Дарҳақиқат, бугун Ўзбекистон мамлакат иқтисодиётини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш, айниқса, хусусий секторни ривожлантирар экан, инвестицион фаолиятни жадаллаштиришдаги халқаро тажрибаларга суянмоғи лозим. Бинобарин, Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига дадил ва нуфузли тарзда кириб бораётганлиги мамлакатнинг иқтисодий-сиёсий соҳаларидаги имкониятларидан тўлиқ фойдаланишни талаб қилиши табиийдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек: “Барчамиз бир оддий ҳақиқатни яхши англаболишимиз даркор – инвестицияларсиз модернизация ҳам, янгиланиш ҳам бўлмайди” 1 . Ўзбекистоннинг бугунги кунда йирик хорижий инвестицияларни қабул қилувчи мамлакатлар қаторига кириши учун барча иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий асос ва шарт-шароитлар яратилган. Лекин, Ўзбекистонга хорижий инвесторларни жалб қилиш ва улар киритаётган сармоялар миқдори ҳозирги давр талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Шунинг учун ҳам бозор ислоҳотларининг навбатдаги босқичида мамлакатимизга йирик хорижий инвестияларни киритиш мақсадида уларни жалб этишнинг мавжуд тизим ва механизмларини такомиллаштириш масалаларини ҳал этиш муҳим аҳамиятга эга бўлган устувор вазифалардан бири сифатида қаралиши лозим. Давлат мулкининг иқтисодиётдаги салмоғи камайиб, хусусий секторнинг ўрни ва ролининг ошиб бориши натижасида чет эл инвесторларида республикамиз иқтисодиёти тармоқларига, шу жумладан аграр соҳага сармоя киритиш борасидаги қизиқиши ортиб бормоқда. Бироқ, имкониятлар чегараланган бўлсада мамлакатдаги мавжуд инвестицион муҳит ички ва хорижий хўжалик юритувчи субъектлар учун ҳар қандай шароитда ҳам бўш турган пул маблағларини инвестицион фаолиятга жалб этиш ва ундан даромад олишни кафолатламоғи лозим. Бу вазифани оқилона ҳал қилиш, ўз навбатида, самарали ҳисобланган устувор тармоқларни аниқлаш, маҳаллий ва хорижий инвестицияларни рағбатлантирувчи мақбул инвестицион сиёсат юритиш ва қўлай инвестицион муҳит яратишни талаб этади. Шу боисдан ҳам нафақат ички, балки хорижий инвестициялар ҳажмини кўпайтириш ва улардан самарали фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш йўналишларида илмий-амалий асосланган хулосалар ва тавсиялар ишлаб чиқиш долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Ишнинг ўрганилганлик даражаси. Иқтисодиётга инвестицияларни жалб қилиш муаммолари ечимига қаратилган ишлар қаторида С.Абрамов, В.Золотогоров, 1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир /И.А.Каримов. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2010. 57-б. 3

В.Ковалев, Д.Морозов, В.Черкасов ва бошқаларнинг илмий ишларини келтириш мумкин. Миллий иқтисодиёт тармоқларини инвестицияларни жалб этиш орқали ривожлантиришга бағишланган масалалар И.Каримов асарларида, шунингдек, А.Ваҳобов, Н.Жумаев, Н.Ҳайдаров, М.Шарифхўжаев, Д.Ғозибеков, Н.Каримов, Ф.Додиев ва бошқаларнинг илмий ишларида ёритилган. Изланишнинг мақсади ва вазифалари. Ишнинг мақсади Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт тармоқларини инвестицияларни жалб этиш орқали ривожлантириш учун зарур шароитни яратишга таъсир қилувчи омилларни ўрганиш ва уларни ташкил этиш бўйича амалий тавсияларни ишлаб чиқишдир. Ушбу мақсадга эришиш учун ишда қуйидаги вазифалар қўйилди:  миллий иқтисодиётга инвестицияларни жалб этишнинг зарурлиги ва аҳамиятини ўрганиш;  иқтисодиёт тармоқларига инвестициялар жалб этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари билан танишиш;  Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига тўғридан - тўғри инвестициялар улушининг тахлилини амалга ошириш;  иқтисодиёт тармоқларини молиялаштиришда марказлашган инвестицияларнинг тахлилини кузатиш;  Хорижий инвестициялар жалб этишнинг амалдаги холати тахлили билан танишиш;  жахон молиявий-иктисодий инкирози шароитида инвестицияларнинг жалб этишни такомиллаштириш масалалари бўйича амалий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат. Битирув малакавий ишнинг объекти бўлиб Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ишнинг объекти ҳисобланади. Изланишнинг предмети. Мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларини инвестицияларни жалб этиш орқали ривожлантириш бўйича иқтисодий-молиявий муносабатлар ишнинг предмети ҳисобланади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти. Тадқиқот натижалари бўйича битирув малакавий ишида иқтисодиёт тармоқларини инвестицияларини жалб этиш бўйича берилган фикр ва мулоҳазолар, амалий кўрсаткичлар таҳлиллари иқтисодий йўналишдаги олий ўқув юртлари талабалари учун дарс жараёнида маърузалар матнларини тайёрлашда амалий аҳамиятга эга. Ишнинг ҳажми. Битирув малакавий ишда кириш, уч боб, хулоса ва таклифлар, адабиётлар рўйхатлардан иборатдир. 1 боб. Иқтисодиёт тармоқларига инвестициялар жалб этишнинг назарий - хуқуқий асослари 1.1. Иқтисодиётга инвестицияларни жалб этишнинг зарурлиги ва аҳамияти 4

Инвестициялар назарияси ўзининг тарихий ривожланиш жараёнида бир қанча босқичларни босиб ўтди. В.В.Аладьиннинг фикрича инвестицияларнинг дастлабки белгиларини Австрия иқтисодчилари мактабининг илмий ишларида кўриш мумкин 2 . Иқтисодий луғатда “инвестициялар - капитални узоқ муддатли қўйилмалар тариқасида саноатга, қишлоқ хўжалигига, транспортга ва бошқа тармоқларга сарф этиладиган харажатлар йиғиндисини акс эттиради” 3 , - деб таърифланган. Уильям Ф.Шарп, Гордон Дж.Александр, Джеффри В Бэйли инвестициялар ҳақида қўйидаги фикрларни билдиради: мумкин қадар кенгроқ маънода айтганда “инвестициялар” - бу “келажакда каттароқ фойдага эга бўлиш учун бугунча пулдан ажралишдир”. 4 Муаллифлар, пул маблағларини қўйилмалар сифатидаги - инвестициялар ва бу пуллардан келажакда кўпроқ сумма олиш учун бугун воз кечиш деб қарайди. Бизнингча бундай фикрлаш бир томонлама бўлиб, инвестициялар нафақат пул маблағлари кўринишидаги пул даромадлари бўлиб қолмай балки, бошқа моддий ва номоддий кўринишларда ҳам бўлиши мукин. Шунингдек, муаллифлар инвестициялаш ва жамғармалар ( savings ) ўртасидаги фарқни кўрсатиб, айтишадики, жамғарма “истеъмолга ажратилган” қийматдир. “Инвестициялаш” тушунчаси келажакда миллий махсулотни кўпайтириш билан боғлиқ реал инвестициялашгача бўлган жараённи ифодалайди. Инвестицияларнинг иқтисодий мазмуни, моҳиятини ўрганишга бағишланган илмий адабиётлар қаторида хориж олимлари билан бир қаторда МДҲ мамлакатлари, жумладан россиялик иқтисодчи олимлар (П.И.Вахрин ва А.С.Нешитойлар, Н.В.Игошин, С.В.Валдайцев, П.П.Воробьев ва бошқалар Я.С.Мелкумов, Г.И.Иванов, В.П.Жданов) сезиларли илмий изланишлар олиб боришга эришган. Муаллифлар инвестицияларга таъриф берар экан, бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда, инвестицияларнинг асл иқтисодий мазмунини очиб беришга ҳаракат қилган. Бироқ, айрим иқтисодчилар инвестицияларни узоқ муддатли капитал қўйилма сифатида қарашса, айримлари, фақат, моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги капиталлашувни инвестиция деб қарайдилар. Кейинги йилларда Ўзбекистонда ҳам инвестицион фаолиятнинг иқтисодий масалаларини ўрганиш бўйича жиддий илмий изланишлар (Д.Ғ.Ғозибеков, Н.Ҳ.Ҳайдаров, ҳуқуқий томонларини Б.Б.Самарходжаевлар ёритиб, докторлик диссертацияларини муваффақиятли ҳимоя этдилар) олиб борилмоқда ва муайян муваффақиятларга ҳам эришилди. Жумладан, проф. Д.Ғ.Ғозибеков инвестицияларнинг иқтисодий мазмун-моҳиятини молиявий категория сифатида талқин этиб, аниқ ва ноаниқ рисклар, сафарбар этилаётган капиталнинг ҳозирги қийматини сақлаш ва уни капиталлаштириш жиҳатларига эътиборни қаратиб, қўйидагича таъриф беришга эришган: “инвестициялар назарда тутилган ва тутилмаган, аммо эҳтимоли бор рисклар ҳамда кўзланаётган самараларни баҳолаш 2 Аладьин В.В. Инвестиционная деятельность субъектов Российской федерации. /В.В. Аладьин. – М: Социум, 2002. С.17. 3 Финансово-кредитный словарь. Т. 1. – М.: «Финансы и статистика», 1984. - С. 470. 4 Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. ИНВЕСТИЦИИ: Пер. с анг. – М.: ИНФРА-М, 2003. – XII, С.1. 5

асосида, ўз ва ўзга маблағлар қийматининг капиталлашуви ва жамғарилишини таъминлаш мақсадида молиявий ва реал активларга боғланишидан далолат беради” 5 . Келтирилган фикрлар шундан гувоҳлик бераяптики, чиндан ҳам инвестициялар фақат асосий капиталга йўналтирилиб, қолмасдан балки, айланма активларни шакллантиришга ҳам йўналтирилади. Шунингдек, муаллиф мазкур илмий асарида глобализация ва иқтисодий трансформация шароитида инвестиция фаолиятининг назарий ва амалий масалалари тадқиқотига эътиборини қаратган. Инвестицияларнинг ғоят муҳим сифат тавсифлари, рисклар билан тўқнашувлар, молиялаштириш манбалари ва мақсадларга эришиш усуллари ўртасидаги узвий боғлиқликлар асослаб берилган. Инвестицияларнинг самараси, уларнинг мазмунмоҳияти, сифат тавсифларига боғлиқлиги, молиялаштириш манбаларининг ишончлилигидан келиб чиқиши асосланган. Инвестицияларнинг жорий қийматини сақлаш, бўлажак қийматини кўпайтириш, капиталлаштириш ва юқори самараларга эришиш йўллари тизимли равишда пулнинг замонавий қиймат концепциясидан келиб чиққан ҳолда асослаб берилган. Муаллиф инвестицияларнинг мазмун ва моҳиятини очишда “инвестиция” тушунчасига айнан молиявий категория сифатида қарайди ва уни аниқ ва ноаниқ рисклар, сафарбар этилаётган капиталнинг ҳозирги қийматини сақлаш ва уни капиталлаштириш жиҳатларига эътиборни қаратган. Проф. Н.Ҳ.Ҳайдаров ўз илмий ишларини корхоналар инвестицион фаолиятида молия-солиқ муносабатларини такомиллаштириш масалаларига бағишлади ва у қўйидаги таърифни берди: “Инвестиция - бу мулк шаклидан қатъий назар, тадбиркорлик асосида фаолият кўрсатаётган жисмоний ва юридик шахслар ёки давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий самара олиш мақсадида ўз ихтиёридаги молиявий, моддий ва интеллектуал бойликларини қонун доирасида бўлган ҳар қандай тадбиркорлик объектига сарфлашидир” 6 . Бу ерда муаллиф инвестицияларга мулкчилик шакллари, инвестицияларнинг турлари ва натижа олишнинг иқтисодийижтимоий томонларини моҳирлик билан қамраган ҳолда, таъриф беришга эришган. Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги қайта таҳрирдаги Қонунида инвестицияга қуйидагича таъриф берилган: “инвестиция - иқтисодий ва бошқа фаолият объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар ҳамда уларга доир ҳуқуқлар” 7 , сифатида таърифланади. Юқорида келтирилган фикрларни таҳлил қилиш орқали шундай хулосага келиш мумкинки, “инвестициялар” тушунчаси “капитал қўйилмалар”, “инвестицияларнинг мулкий шакли”, “капитал”, “кредит” ва бошқа тушунчаларга қараганда кенгроқ, “сиғимлироқ” тушунча ҳисобланади 8 . Капитал қўйилмалар инвестиициларнинг 5 Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.: “Молия” нашриёти, 2003. 14-15-б. 6 Ҳайдаров Н.Ҳ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар инвестицион фаолиятидаги молия- солиқ муносабатларини такомиллаштириш масалалари. Иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Т:. 2003. 29 б. 7 Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни, 1998. 24 декабр. //Солиқлар ва божхона хабарлари. 4-сон, 1999. 3-б. 8 Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.: “Молия” нашриёти, 2003. 28-б. 6

таркибий қисми ҳисобланади. Шунинг билан биргаликда инвестицияларнинг таркибида капитал қўйилмиалардан ташқари айланма маблағ (восита)лар ҳам мавжуд. Демак, кўриниб турибдики, капитал қўйилмалар тушунчаси айнан инвестициялар тушунчасини англатмайди. Умумлаштирадиган бўлсак, инвестициялар бу фақат узоқ муддатли капитал қўйилмалар бўлибгина қолмасдан, балки қисқа муддатли қўйилмаларни ҳам ўз ичига олади. Демак, инвестициялар - мулкчиликнинг барча кўринишларидаги моддий ва номоддий бойликларни иқтисодий-ижтимоий даромад олиш мақсадида муомалага киритишдир. “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 3моддасига кўра “чет эл инвесторлари асосан даромад (фойда) олиш мақсадида тадбиркорлик фаолияти ва қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа турдаги фаолият объектларига қўшадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга доир ҳуқуқлар, шу жумладан интеллектуал мулкка доир ҳуқуқлар, чет эл инвестицияларидан олинган ҳар қандай даромад Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестициялари” 9 , деб эътироф этилади. Фикримизча, хорижий инвестициялар - бу чет эл инвесторлари томонидан юқори даражада даромад олиш, самарага эришиш мақсадида мутлоқ бошқа давлат иқтисодиётининг, тадбиркорлик ва бошқа фаолиятларига сафарбар этадиган барча мулкий, молиявий, интеллектуал бойликларидир. Чет эл инвестициялари ички инвестициялардан фарқли ҳолда ташқи молиялаштириш манбаига киради. Улар миллий иқтисодиётга четдан, уларнинг келишини рағбатлантирган ҳолда жалб қилинади. Хорижий инвестицияларни ички инвестициялардан фарқли жиҳатларидан бири, уларни амалга ошириш билан боқғлиқ бўлган қўшимча уч гуруҳга ажратилган барча рискларни олдиндан ҳисоблаб чиқилишидадир (Қаранг: 1-илова). “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига кўра чет эллик инвесторлар хорижий давлатлар, ажнабий фуқаролар, фуқароларнинг уюшмалари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар, чет элда доимий равишда яшайдиган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлиши мумкин. Шуни таъкидлаш зарурки, хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарда иштирокчилардан бири албатта хорижий юридик шахслардан бўлиши талаб этилади. Хорижий инвестицияларнинг таркибини қўйидагича гуруҳлаш мумкин (Қаранг: 1-расм). Хорижий инвестицияларни мулкчилик шаклига кўра хусусий, давлат, хорижий ва аралаш инвестицияларга таснифлаш тмақсадга мувофиқдир. Шу билан бирга хорижий инвестицияларни йўналиш объектига қараб молиявий ва реал инвестицияларга ҳам ажратиш мумкин. Ривожланган мамлакатларда молиявий инвестицияларнинг таркибида асосий ўринни шахсий мулк эгаларининг инвестициялари ташкил этади. Республикамизда қимматли қоғозлар бозори эса фақатгина шаклланиш босқичида бўлиб, молиявий капитални соҳалар ўртасида тақсимлаш функциясини деярли бажармаяпти. Хорижий инвестицияларни ички инвестициялардан фарқли жиҳатларидан бири, уларни амалга ошириш билан боғлиқ 9 Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғисида”ги Қонуни, 1998. 30 апрел. //Халқ сўзи. 1999. 12 январ. 7-сон. 1-б. 7

бўлган қўшимча уч гуруҳга ажратилган барча рискларни олдиндан ҳисоблаб чиқилишидадир. 1-расм. Инвестицияларнинг таснифланиши ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР Манба: Мақсудов Ф., Анорқулова И. Ўзбекистон иқтисодиёти учун бевосита хорижий инвестициялар: ишларнинг бориши ва истиқболлари. //Бозор,пул ва кредит. 5-сон, 1997.6-б 8 Тўғридан - тўғри бевосита) ( инве стициялар Портфель ин вестициялар Бошқа инве стициялар Ўзг а мамлакат рези дентлари томонидан бошқа мамлакат актив ларини тасарруф этиш ва улар ишлатилиши устидан назорат ўрнатиш Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш таш килоти тавсифига кўра акцияларни 10 фоизига эгалик қилиш Молиявий воситалар Уюшган ва уюшмаган молиявий бозорлар Савдо кредит лари Банк қарзлари Молиявий лизинг ХВФ ва бошқа халқаро таш килотлар қарзлари Қисқа муддатли депозитлар Чет эл валютаси билан битимлар

Ҳозирда Республикада жаҳоннинг 200 дан ортиқ мамалакатлари фирмалари билан ҳамкорликда ташкил этилган корхоналар мавжуд бўлиб, АҚШ, Россия, Буюк Британия, Швейцария, Германия, Туркия, Жанубий Корея, Хитой каби давлатларнинг инвестициялари иштирокидаги барпо этилган корхона-ларнинг ишлаб чиқарган маҳсулотлари жами хорижий ивестиция иштирокида барпо этилган корхоналар ишлаб чиқарган маҳсулотларнинг 80 фоизини ташкил этади. Шунингдек, бу давлатлар инвестицияси иштирокида барпо этилган корхоналар жами экспорт/импорт операцияларнинг 90 фоизини ташкил этади. Маҳсулот ишлаб чиқаришда инвестор шериклар иштироки бўйича ажралиб турадиганлар: Жанубий Корея (13,4 млрд.сўм) ва АҚШ (10,4 млрд.сўм), Буюк Британия (3,8 млрд.сўм), Туркия (3,1 млрд. сўм), Италия ва Германия (тахминан 1 млрд. сўмдан) 10 . Истиқболда республика иқтисодиётига бевосита хорижий инвестицияларни иқтисодиётнинг устувор тармоқларига жалб қилиш мақсадга мувофиқдир. Хорижий инвесторлар билан қўшма корхоналар ташкил қилиш мамлакатимизга: - янги, замонавий техника ва технологияларни республика иқтисодиётига жалб қилиш, уларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш эса неча йиллар давомида сифатсиз, харидор талабига жавоб бера олмайдиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи эски техникалардан тезроқ қутилиш имконини беради; - янги иш жойлари ташкил қилиш ва аҳолининг ишсиз қисмини иш билан таъминлаш, шу билан бирга хорижий илғор бошқарув тажрибасини жорий қилиш имконини беради ва шу орқали меҳнат унумдорлиги оширилади; - жаҳон бозорида рақобатлаша оладиган сифатли маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва уларни эскпорт қилиш эвазига мамлакатга қадри баланд валюталарнинг кўпроқ кириб келишини таъминлайди. Юқори техник савиядаги тайёр маҳсулотлар улуши оширилиши қуйидаги жиҳатларга боғлиқ: а) хорижий мамлакатлардаги корхоналар ўртасида операция алоқаларининг шаклланишига кўмаклашиш; б) юқори технология ва илм талаб қилувчи маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши ва ички тизими яхшиланишига хизмат қилиш; в) экспортнинг интеллектуал мулк объектлари лицензияларини ҳамда ноухау шаклида техник-тижорат сирларини сотиш, инжиниринг ва лизинг соҳаларида хизматлар кўрсатиш каби турларини ривожлантириш йўли билан республикамизда эришилган илмий-техник ютуқларининг жаҳон хўжалиги айланмасига кириб боришини тезлаштириш; г) илмий ишланмаларга, хусусан, амалий фантехнологиялар трансферти соҳасидаги илмий ишланмаларга бозор йўналишини берувчи шарт-шароит яратувчи инновацияларни қўллаб-қувватлашнинг самарали тизимини ишлаб чиқиш; д) инновация жараёнини давлат томонидан ва тижорат усулида қўллаб-қувватлашнинг энг мақбул уйғунлашуви асосий йўлларини белгилаб олиш ҳамда илмий-техник ишланмаларни тижорат аҳамиятига молик натижалар даражасигача етказиш; е) ўзбек олимлари-мутахассисларининг чет элдаги етакчи институтлар, ташкилотлар ва фирмалар билан ҳамкорлигини кенгайтириш ва чуқурлаштириш; юқори даражали маркетинг тадқиқотлари ўтказиш, тижорат ва 10 Мақсудов Ф., Анорқулова И. Ўзбекистон иқтисодиёти учун бевосита хорижий инвестициялар: ишларнинг бориши ва истиқболлари. //Бозор,пул ва кредит. 5-сон, 1997.6-б. 9

технология менежменти соҳасидаги ютуқларни ўрганиш, хорижий бозорларнинг коньюнктураси, сиғими ҳамда рақобатчиларнинг нарх сиёсати, кооперация, қўшма корхоналар ташкил этиш бўйича ҳамкорлар қидириш юзасидан таҳлилий маълумотларни ўрганиш ва ҳ.к.. Ўзбекистон мустақилликка эришгандан бери мамлакатга хорижий инвестицияларни жалб қилиш ишлари фаоллашиб бормоқда. Сўнгги вақтларда республика иқтисодиётига ҳал йилда 1-1,2 млрд. АҚШ доллари жалб қилинмоқда 11 . Бу камми ёки кўп? Бу саволга жавоб бериш қийин, лекин амалга ошириш мумкин ва шарт бўлган имконият мавжудлиги аён. Хулоса қилиб айтганда, миллий иқтисодиётни ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг роли ишлаб чиқариш қувватларини модернизаци қилиш, бошқару тажрибаларини ўзлаштириш, ишсизлик муаамосини ҳал этишга кўмаклашиш, Ўзбекистон иқтисодиётининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, кўплаб қайта ишловчи корхоналарни қуриш билан изоҳланади. 1.2. Ўзбекистондаги инвестиция сиёсати ва инвестиция мухити Узбекистонда инвестиция сиёсатининг макради хужалик субъектларининг манфаатдорлигини ошириш, молиялаштириш манбалари тузилмасини такомиллаштириш ва хорижий шериклар билан хамкорликда кушма корхоналар ташкил кдчиш асосида мамлакатнинг инвестиция салох.иятини оширишдан иборат. Оки-лона инвестиция сиёсати, биринчи навбатда, инвестиция жараён-ларини давлат томонидан тартибга солиш ва куллаб-кувватлашнинг самарали тизимини шакллантириш орк.али баркарор иктисодий усишни таъминлашга хизмат килиши лозим. Инвестиция сиёсати миллий ва хорижий инвесторларнинг хужалик фаолиятини юри-тишлари учун кулай шарт-шароитлар яратиши керак. Бунда корхоналар ва ахрлининг инвестиция фаоллигини рагбатлантириш хамда республика иктисодиётига хорижий капитални кент жалб килишга алохида эътибор каратилиши зарур. Узбекистонда инвестиция сиёсати ислохотларнинг дастлабки боскичида иктисодиётда чукур таркибий узгаришларни амалга оширишга йуналтирилган эди. Шу мак,садда Давлат инвестиция дастурлари ишлаб чикилди ва амалга оширилмокда. Ушбу дастурларга киритилган лойихдларнинг амалга оширилиши мамлакат иктисодий ривожланиш суръатларини баркарорлаш-тириш имконини берди. Иктисодиётни эркинлаштириш боскичида амалга оши-рилаётган инвестиция сиёсати мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ва стратегик максадларини белгилаш, Узбекистоннинг халк.аро иктисодий хамжамиятдаги роли ва урнини аникдаш имконини берди. Бозор муносабатларига утиш даврида мамлакатнинг иктисодий мустакиллиги ва озик-овкат хавфсизлигини таъмин-лайдиган асосий тармокдарни ривожлантириш 11 Нодирхонов У. Мамлакат рейтингига кўра хорижий инвестициялар. //Бозор, пул ва кредит. 2000. 8-сон, 47-б. 10

устувор йуналиш деб белгиланди. Маблаглар, биринчи навбатда машинасозлик, ёкилга-энергетика комплекси тармокдари, рангли металлургия, кимё саноати каби сохаларга йуналтирилди, янги самарали тармок — автиомобилсозликка асос солинди. Асосий тармоклар билан бир к.аторда, республика учун мухим ахамиятга эга булган ишлаб чик.ариш комплекслари, енгил ва озик-овкат саноатлари ривожланди. Маклакатнинг иктисодий мустакиллигини янада мустахкамлаш учун транспорт ва телекоммуникация тизимлари шакллантирилмокда ва улар ички алокаларни ривожлантириш билан бирга як.ин ва узок, хориж мамлакатлари билан ташки иктисодий алокаларни хам таъминламокда. Юкоридагилардан келиб чиккан ходда, инвестиция сиёсатининг макродаражадаги бош максади кайта ишлаб чикариш жараёнларини такомиллаштириш, мамлакат моддий-техникавий базасини мустах.камлаш, унинг иктисодий салохиятини юксалтириш, умумик,-гисодий таракдиётига эришишга (ялпи ички махсулот, хажмининг усиши, янги иш жойлари микдорини купайтириш киритилган маблаглар самарадорлигини ошириш)га караталган инвестиция жараёнларининг давлат томонидан тартибга солиниши ва куллаб-кувватланишининг таъсирчан тизимини яратишдир. Микродаражада у хужалик субъектлари томонидан фонда (даромад) олиниши максадига буйсундирилган. Мазкур мак.садга мувофик давлат инвестиция сиёсатининг асосий вазифаларини куйидагича таърифлаш мумкин: • инвестиция фаолиятини жонлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш; • таркибий узгаришларни чукурлаштиришга каратилган максадли йуналтирилган сиёсат юритиш; • махаллий махсулотларнинг жахрни бозоридаги ракрбат-бардошлигини таъминлаш ва мамлакатнинг экспорт салохиятини ошириш максадида устувор тармокларни хар томонлама куллаб-кувватлаш; • инвестиция лойихаларининг танлов асосида давлат томонидан молиялаштирилишини амалга ошириш; • хорижий инвестицияларни жалб килиш максадида «очик» иктисодиёт сиёсатини олиб бориш; • ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш;  курилиш материаллари ва пудрат ишлари бозорини ривожлантириш. Инвестиция мухити - бу мамлакатдаги инвестиция жараён-ларига таъсир курсатувчи иктисодий, сиёсий, меъёрий-хукукий, ижтимоий ва бошка шартшароитлар мажмуидан иборат. Инвестиция мухити табиий шарт-шароитлар, фойдали к,азил-малар захиралари, ишчи кучи малакаси ва уртача иш хаки даражаси, иктисодий конъюнктура хрлати, ички бозор сигими, товарларни ташки бозорда сотиш имкониятлари, кредит тизими хрлати, соликка тортиш даражаси, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилманинг ривожланганлиги, хорижий капиталга нисбатан давлат сиёсати, унга нисбатан имтиёзли шарт-шароит-ларнинг яратилганлиги каби омиллар оркали белгиланади. Мамлакатимиз мустакилликка эришганидан буен кудай инвестиция мухитини яратиш давлатимиз иктисодий сиёсатининг устувор йуналишларидан бири булиб келмокда. 11

Инвестиция мухитининг мухим таркибий кисми давлатнинг крнунчилик базасидир. Узбекистонда давлат мустакиллиги карор топган нисбатан киск,а давр мобайнида инвестиция сохасида ишончли меъёрий-хукукий база яратилди. Инвестиция фаолиятини тартибга солиш ва куллаб-кувватлаш тизими куп сонли конунчилик-хукукдй ва меъёрий хужжатлардан иборат булиб, куйидагиларни уз ичига олади: конунлар ва мамлакат Президентининг фармонлари; к,арорлари; республика хукумати Карорлари ва дастурлари; ижтимоий-иктисодий ва илмийтехникавий ривожланишнинг комплекс ва давлат дастурлари; хукумат-лараро шартномалар ва битимлар; вазирлик ва идораларнинг низомлари, йурикномалари, стандартлари, коидалари ва хоказо; ХУДУДИЙ бугинлар ва хужалик субъектлари доирасида амал киладиган низомлар хамда уставлар ва хоказолар. Мамлакатнинг инвестиция мухитини шакллантирадиган омиллар комплекси куйидаги чизмада келтирилган (1-жадвал). Иктисодиётдаги инвестиция мухити, биринчи навбатда, мамлакатдаги иктисодий баркарорлик билан белгаланади. Мамлакатдаги иктисодий ахволни таърифлайдиган асосий курсаткичлар (ЯИМ, саноат ва кишлок хужалиги ипиаб чикаришининг усиши суръатлари, ташки иктисодий алокаларнинг ривожланиши даражаси ва хоказолар) айни вактда етарлича баркарор динамикага эга ва кулай инвестиция мухцтини шакллантиришда салмокли кафолат хисобланади. Инвестиция к.абул килувчи мамлакат ички бозори сигимининг катталиги хорижий инвесторлар учун мухим омил хисобланади. Тахдиллар курсатишича, Узбекистоннинг ички бозори истеъмол товарлари билан хали тулик туйинтирилмаган, шу б.оис ахоли ялпи талабининг сезиларли кисми импорт хисобига крндирилади. Капитални ташк.аридан жалб килишга ёрдам берадиган омил хорижий тадбиркорларга инвестициялаш учун кулай мухитни шакллантиришга кумаклашадиган рагбатлар тизимини таклиф килишдир. Республика конунчилиги томонидан мустакил йилларида кабул килинган имтиёзлар ва рагбатлар етарли микдорда булиб, инвесторлар фаолиятининг хамма жихатларини камраб олган. Узбекистан юкрри технологик махсулотларни ишлаб чикариш имконини берадиган етарлича ривожланган саноат ва илмий-техникавий салохиятга эга. Республикада куп тармокди саноат салохияти мавжуддиги туфайли автомобиллар, самолётлар, трансформаторлар ва аккумуляторлар, турли электротехника буюмлари, электроника, лифтлар, гидронасослар, тракторлар, пахта териш комбайнларининг янги модификациялари каби илмий тараккиётга асосланган мах-сулот турларини ишлаб чикаришни ташкил килишга эришилди. Республиканинг хорижий инвесторлар учун юкрри жози-бадорлигининг яна бир мухим омили бой ресурс базасининг мавжудлигидир. Узбекистан Республикасида кулай инвестиция мухитининг яратилгани боис киска муддатда йирик хорижий инвесторлар билан кенг куламли инвестициялар буйича шартномалар имзоланган. Ушбу шартномалар асосида автомобилсозлик, нефть-кимё, электроника тармокдари вужудга келди. темир йул вагонлари ишлаб чикарадиган ва вертолётларни таьмирлайдиган, техник ойна, 12

$ипгазлама, турли хил тикувчилик буюмлари ва бошка тур махрулотлар тайёрлайдиган корхоналар барпо этилди. 1-жадвал Мамлакатнинг инвестиция мухдги ва уни келтириб чикарадиган омиллар Омиллар Мазмуии Иктисодий ҳолат Мамлакат тулов балансининг хрлати, валюта пул тизими баркарорлиги, ташки иктисодий алокаларнинг ривож-ланганлиги, ички бозор сигимининг катталиш, инфляция даражаси, ЯИМ, саноат ва кишлок, хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг усиш суръатлари. Хукукий база Янги шароитларга мое келадиган, мамлакат ва унинг алохида тармокдарининг ижтимоий-иктисодий ривожла-иишини бошкарадиган фармонлар, карорлар, низомлар, йурикномаларнинг мавжудлиги. Табиий хом ашё ресурслари Минериал, хом ашё, ёкилги-энергетика ва сув ресурслари захиралари, кишлок, хужалиги хомашёси ишлаб чикариш хажмлари. Мехмат ресурслари ва бандлик Иктисодий фаол а\оли сони, банд ахрли улуши, ишеизлик даражаси хизматчилар даромади даражаси, кадрларнинг малака даражаси. Ишлаб чикариш- нинг техник базаси Асосий ишлаб чикариш фондлари, ишлаб чикариш кув-ватларидан фойдаланиш даражаси, ускуналарнинг фойда-ланиш муддати таркиби, асосий фондларининг эскириши даражаси. Илмий-тех-ника салоҳияти Иктисодиётни ривожлантиришга каратилган инвестиция-лар, шу жумладан, хорижий инвестициялар хажмлари. Инвестиция таваккалчилик даражаси. Ишлаб чикаришнинг техник жихозланиши, фан-техника ютукдаридан фойдаланиш ва ИТТКИ сохасини ривожлантириш хрлати, махрулотнинг фан сигамкорлиги катта ва юкрри технологик турларини ишлаб чикариш. Молия-кредит тизими Солик ва кредит сиёсати, иктисодиётнинг реал сектори корхоналарининг фойдалилик ва рентабеллик даражаси. Нарх сиёсати ва нархни шакллантириш сиёсати. Инфратузилма Банк тизими ривожланиши хрлати, транспорт, коммуникация хизматлари ва мехмонхона хужалиги сохалари, товар ва фонд биржалари, маркетинг, консалтинг, аудиторлик хизматлари, cyFypra сохаси тармогининг ишончлилиги. Экологик вазият Атроф-мухитнинг ифлосланиш даражаси, радиацион фон, | зарарли чикиндилар. Манба: Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х., Муминов Н.Г. Хорижий инвестициялар. - Т.: «Молия», 2010, 328 бет. Энергетика, крра ва рангли металлургия, ёнилги ва тукимачилик саноати, курилиш материаллари ишлаб чикариш тармокдари каби ик.тисодиётнинг етакчи сохаларини техник модернизациялаш амалга оширилди. Хорижий инвестицияларнинг жалб кдлиниши гушт-сут махсулотлари, сабзавот ва меваларни к.айта ишлашнинг моддий-техника базасини кескин янгилашга ёрдам берди. 13$