Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби ва takomillashtirish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби ва takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.9921875 KB

Ko'chirib olish

Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби ва уларни такомиллаштириш 5341800 -“Бюджет ҳисоби ва назорат” таълим йўнали и бўйи а ба алавр даражасини оли у ун ёзилган БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 0

М У Н Д А Р И Ж А бетлар Кириш ................................................................................... 3 1-Боб Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлар ҳисобини ташкил этишнинг назарий-услубий асослари............................. 7 1.1. Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини та ил эти нинг мақсади, вазифалари ҳамда хусусиятлар........................................... 7 1.2. Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобинининг меъёрий-хуқуқий асослари................................................................................. 13 2-Боб Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлар ҳисобининг амалий жиҳатлари............................................................................ 19 2.1. Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини юрити амалиёти.................... 19 2.2. Бюджет та илотларида ҳисоботлар ва уларда дебиторли ва редиторли мажбуриятларни а с 41 эттири 3-Боб Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисобини 54 такомиллаштириш истиқболлари................................. 3.1. Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли 54 мажбуриятлари ҳисоби бўйи а назоратни та ил эти .. 3.2. Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини та омилла тири ................... 57 Хулоса ......................... ......................................................... 59 1

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати .............................. 61 Иловалар .............................................................................. 63 Кириш Битирув малакавий ишининг долзарблиги. Бюджет тимида амалга о ирилаётган ислоҳотлар натижасида иқтисодиётни эр инла тири ва бозор муносабатларини ривожлантири талабларига мос ҳисоб тизимини ярати муҳим ўрин тутади. Жамиятнинг ижтимоийиқтисодий ҳаётида юз берган ва бераётган туб ўзгари лар, уларни миқдор жиҳатдан ифодала ва сифат жиҳатдан тавсифла , назорат ва таҳлил қили ҳамда бо қарув қарорларини қабул қили у ун зарур бўлган ахборотлар оли да асосан ҳисоб тизимига мурожаат қилинади. Шу ўринда алоҳида таъ идла лозим и, давлат бюджетидан молияла тириладиган бюджет та илотларининг ҳисоб юрити тизими ва молиявий ҳисоботларни тайёрла тартибини халқаро стандартлар талаблари асосида қайта ўриб иқи , ривожлантири ва та омилла тириб бори Давлат бюджети тизимида амалга о ирилаётган ислоҳотларнинг бо мақсадидир. Мамла атимиз бюджет тизимида маблағлардан оқилона ва самарали фойдалани борасида амалга о ирилаётган ора тадбирлар ва Давлат сетори бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартлари талабларидан елиб иқиб бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини босқи ма-босқи ислоҳ қилиб бори замон талаби ҳисобланади. Республи амиз бюджет тизимида о ирилаётган ислоҳотларда белгиланган устувор вазифларни рўёбга иқари да бюджет маблағларидан янада мақсадли ва оқилона фойдалани ни таъминла у ун бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини та омилла тири масаласини яхлит ҳолда ўргани лозимлиги у бу мавзуда битирув мала авий и ини ёзи заруриятини елтириб иқармоқда. 2

Битирув малакавий ишининг предмети ва объекти. Бюджет та илотларида сметалар ижроси ҳисобини юрити жараёнида юзага еладиган иқтисодий муносабатлар ҳисобланади. 469 ма табга а таълим муассасаси тадқиқот объе ти этиб белгиланди. Мавзунинг ўрганганлик даражаси. Давлат бюджети ғазна ижроси ароитида бюджет ҳисобини та ил эти бўйи а ета и олимлардан Б.Хасанов, М.Остоноқулов,С.Мехмонов, Ш.Ғаниевларни илмий и лари бағи ланган бўлиб уларда бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобини та ил эти асослари хусусан дебиторлар ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та илий жаҳатлари ўрганилган. Битирув малакавий ишининг мақсади. Бюджети тизимида амалга о ирилаётган ислоҳотлар жараёнида бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини та омилла тири бўйи а та лиф ва тавсиялар и лаб иқи дан иборат. Битирув малакавий ишининг вазифалари: • бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини та ил қили ни назарий жиҳатдан асосла ; • бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобининг ўзига хос хусусиятларини ўрсатиб бери ; • бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини юрити да хужжатла тири етма- етлиги, ҳисобла увларни ҳисобварақлар ва ҳисоб регистрларида а с эттири тартибини ёрити ; • бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисоби бўйи а назоратни та ил қили нинг зарурлигини ёрити ; • бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини та омилла тири бўйи а та лифларни асосла . 3

Битирув малакавий ишининг тадқиқот методлари. Қабул қилинаётган меъёрий хуқуқий хужжатлар, бюджет ҳисобига оид мутахассислар ва педаго ларнинг асарларида илгари сурилган илмий ғоялар ва фи рлар битирув мала авий и ининг тадқиқот методи сифатида қўлланилади. Битирув малакавий иши мавзусининг назарий-амалий аҳамияти. Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобини ислоҳ қили жараёнида бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисобини алоҳида ўргани , уларни тадқиқ қили ҳозирги уннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Бюджет ижроси жараёнида маблағлардан оқилона фойдалани , маблағларнинг назоратини амалга о ири да бюджет та илотларида дебитор ва редитор мажбуриятлар ҳисоби ва уларни та омилла тири бўйи а елтирилган фи р-мулоҳазалар, и лаб иқилган та лиф ва тавсиялар алоҳида ахамият асб этади. Битирув малакавий иши таркибининг қисқача тавсифи. Битирув мала авий и и ири , у та боб, хулоса ва та лифлар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Битирув мала авий и ининг ири қисмида мавзунинг долзарблиги асосланиб, унинг ўрганилганли даражаси, мақсади ва вазифалари ҳамда унинг назарий ва амалий аҳамияти енг ёритилган. Битирув мала авий и ининг бирин и боби “Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлар ҳисобини та ил эти нинг назарий-услубий асослари” деб номланиб, маз ур бобда бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини та ил эти нинг мақсади, вазифалари ҳамда хусусиятлар бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобинининг меъёрий-хуқуқий асослари ёритилган. 4

Битирув мала авий и ининг “Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлар ҳисобининг амалий жиҳатлари”деб номланган и ин и бобда бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари бўйи а муомалаларни хужжа ла тири ва ҳисоб ҳисобварақларда а с эттири , бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятларнинг аналити ва синтети ҳисоби аби масалалари ёритиб берилган. “Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини та омилла тири истиқболлари” деб номланган у ин и бобда бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисоби бўйи а назоратни та ил эти бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлари ҳисобини та омилла тири масалалари ёритилган. Битирув мала авий и ининг хулоса ва та лифлар қисмида мавзуни ўргани бўйи а умумий хулоса қилиниб бюджет та илотларида товар моддий заҳиралар ҳисобини та омилла тири бўйи а асосланган та лиф ва тавсиялар берилади. 1-Боб. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлар ҳисобини ташкил этишнинг назарий-услубий асослари 5

1.1. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисобини ташкил этишнинг мақсади, вазифалари ҳамда хусусиятлар Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли қарзлар ҳисобини та ил эти . Бюджет та илотлари томонидан даромадлар ва ҳаражатлар сметаларини ижросини амалга о ири жараёнида жисмоний ва юриди ахслар билан ҳисобла увларни амалга о иради. Бу ҳисобла ларнинг провард натижаси дебиторли ва редиторли мажбуриятлар бўйи а ҳисобла увларни юзага ели ига сабаб бўлади. Дебиторли мажбурият — бу бо қа орхоналарни, (ҳаридорларга сотилган маҳсулот (и ва хизматлар), мол ет азиб берув иларга олдиндан тўланган маблағлар ва бо қалар бўйи а), бюджет, бюджетдан та қари жамғармаларни (солиқлар, мажбурий ажратма ва у ланмалар бўйи а олдиндан тўланган маблағлар бўйи а) ходимларни (ҳисобини бери арти билан олинган маблағлар ва бо қалар бўйи а) та илот олдидаги қарздорлигидир. Кредиторли мажбурият - бу та илотнинг бо қа орхоналардан (ҳаридорларга сотилган маҳсулот (и ва хизматлар) у ун олинган аванслар, мол ет азиб берув илардан олинган маҳсулот (и ва хизматлар) ва бо қалар бўйи а), бюджет, бюджетдан та қари жамғармалардан (солиқлар, мажбурий ажратма ва у ланмалар бўйи а), ходимлардан (и ҳақи ва унга тенгла тириладиган тўловлар ва бо қалар бўйи а) қарздорлигидир. Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан улар ет азиб берган товар моддий қийматли лари, бажарган и лари ва ўрсатган хизматлари у ун олиб бориладиган ҳисоб- итоблар, бюджет ҳамда ижтимоий суғурта тўловларига ажратмалар бўйи а, асаба ую ма та илотлари, ҳисобдор ахслар, ходимлар, стипендия олув илар, депонент қилинган суммалар, 6

таълим муассасаларида болаларни сақлаганли у ун уларнинг отаоналари, унингде , бо қа дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар ҳисоби бюджет та илотларида дебиторлар ва редиторлар ҳисоби ўрини ида юритилади. Қонун или а мувофиқ дебиторли ва редиторли мажбуриятларини муддати 90 ун этиб белгиланган. Бу муддатда тугатилмаган дебиторли ва редиторли мажбуриятлари бўйи а та илот масъул ахсларига Қонун или а мувофиқ оралар ўрилади. Бухгалтерия ҳисобида ундири им они бўлмаган дебиторли мажбуриятлар балансдан танщари с ётларда а с., эттирилади. Мамла атимизда Давлат бюджети ғазна ижросига ўти и муносабати билан бюджет та илотларининг юриди ва молиявий мажбуриятлари Ғазна или ва унинг худудий бўлимларида рўйхатга олинмоқда. Юриди мажбурият - юриди (жисмоний) ахсларнинг и ин и томон олдидаги тузилган артномалар, ели увлар ва теги ли хо имият органларининг қарорлари бўйи а юзага елган мажбуриятлари. Молиявий мажбурият - юриди (жисмоний) ахсларнинг и ин и томон, товар (и ва хизмат)лар ет азиб берув илар олдидаги ет азиб берилган товар (и ва хизмат)лар у ун ха тўла ни тасдиқлов и хужжатлар, жумладан ҳисоб- тўлов хужжатларида ҳисобланган, и иларга и ҳақи, тўлов хужжатлари, суд қарорлари ҳамда бюджетдан маблағ олув иларни мол ет азиб берув и ё и тўловни қабул илув ига маблағларнинг ўт азили мажбуриятини ю лов и хужжатлар. Бюджет та илотларининг Давлат бюджети ҳисобидан маҳсулот ет азиб берув илар билан тузган артномалари, унингде , апитал қурили буюртма иларининг артномалари ғазна или бўлинмаларида мажбурий тартибда рўйхатга олинади. 7

Бунда, бюджет та илотларининг товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а тузадиган артномаларида, 15 фоиз миқдорда олдиндан тўлов амалга о ирилищи белгиланади. Бюджет та илотларининг и ин и томон олдидаги юриди мажбуриятлари тузилган артномалар ( онтра тлар), Қонун хужжатлари (мисол у ун йиғимлар, бадаллар, солиқ ва бо қа мажбурий тўловлар бўйи а юриди мажбуриятлар) асосида юзага елади. Бюджет та илотлари томонидан қабул қилинадиган юриди мажбуриятлар хажми, белгиланган тартибга ўра, улар иқтисодий таснифнинг теги ли моддалари бўйи а ҳаражатлар сметаларида назарда тутилган, ажратилган бюджет маблағлари билан. апитал қўйилмалар ҳаражатлари бўйи а эса - ҳар бир объе т бўйи а ўрнатилган тартибда тасдиқланган апитал қўйилмалар билан егараланади. Ғазна или бўлимларида I ва II гурух, ҳаражатлари бўйи а юриди мажбуриятлар и ҳақи ва унга тенгла тирилган ҳаражатларни тўла у ун нақд пул оли га сўровномалар асосида рўйхатга олинади. III ва IV гурух; ҳаражатлари бўйи а юриди мажбуриятлар белгиланган тартибда тузилган артномалар асосида рўйхатга олинади. Бюджет та илотларини бюджет маблағлари ҳисобидан артномалари фақат ҳаражатларни қопла га манбанинг мавжудлиги тўғрисидаги тасдиқнома ва у бу мақсадларга ажратилган бюджет маблағлари (лимитлари) мавжуд бўлган ҳарид хажмигагина тузили и мум ин. Дебиторли ва редиторли қарзлар бўйи а ели мов или лар мавжуд бўлган тақдирда та илот уларни бартараф эти мақсадида ту унмов или лар хақидаги материалларни теги ли идораларга тақдим эти и арт. Қарздорнинг ундирув қаратили и мум ин бўлган мол-мул и ё и даромадлари йўқлиги туфайли ижро хужжатлари та илотга қайтарилган 8

тақдирда, у бу қарзлар та илот раҳбари рухсати билан белгиланган тартибда ҳисобдан иқарилади. Даъво муддати ўтган дебиторли қарзлар та илот раҳбарининг рухсати билан амалдаги ҳаражатларни о ири бўйи а ҳисобдан иқарилади ва бу ҳолда 10 ун муддатда теги ли молия органига ҳабар қилинади. Даъво қили муддати тугаган бюджет маблағлари бўйи а юзага елган депонент қилинган қарз суммалари та илот молияла тириладиган (ҳаражатлари амалга о ириладиган) теги ли бюджет даромадига даъво қили муддати тугаган ойдан ейинги ойнинг 10- унидан е и тирмай иритили и ера . Бунда, даъво қили муддати тугаган, бюджетдан та қари маблағлар бўйи а юзага елган депонент қилинган даромад сифатида а с эттирилади. Даъво қили муддати тугаган бо қа редиторли қарзлар Ўзбе истан Республи аси Молия вазирлиги томонидан белгиланган тартибда ҳисобдан иқарилади. Умумий қилиб бюджет та илотларида дебиторлар ва редиторлар ҳисобини юрити нинг ҳусусиятларини қуйидаги а тавсифла мум ин (1.1.1-расм): • Юриди ва молиявий мажбуриятлар ғазна или ва унинг худудий бўлимларида рўйхатга олини и. • Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномаларида олдиндан тўлов 15 фоиз миқдорда белгилани и. • Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ доллари 9

ДЕБИТОРЛАР ВА КРЕДИТОРЛАР ҲИСОБИНИ Ю РИТИШ НИНГ ҲУСУСИЯТЛАРИ миқдорига а бўлса танлов ўт азилмасдан тўғридан - тўғри артномалар тузи . • Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ долларидан 100 минг АҚШ долларига тенг миқдорига а бўлса, эле трон биржа савдолари маълумотлари асосида артномалар тузи . • Молиявий мажбуриятларни ғазна или бўлимлари томонидан тўлаб берили и ва бо қалар. Юриди ва молиявий мажбуриятлар ғазна или ва унинг худудий бўлимларида рўйхатга олини и Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномаларида олдиндан тўлов 15 фоиз миқдорда белгилани и Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ доллари миқдорига а бўлса танлов ўт азилмасдан тўғридан - тўғри артномалар тузи . Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ долларидан 100 минг АҚШ долларига тенг миқдорига а бўлса, эле трон биржа савдолари маълумотлари асосида артномалар тузи 10

Молиявий мажбуриятларни ғазна или бўлимлари томонидан тўлаб берили и ва бо қалар 1.1.1-расм. Бюджет ташкилотларида дебиторлар ва кредиторлар 1 . ҳисобини юритишнинг ҳусусиятлари Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан 1 Муаллиф томонидан мустақил тузилган ҳисобла увлар хисобининг та ил эти нинг мақсади бу фойдаланув иларни даромадлар ва харажатлар сметалари ижроси жараёнида мажбуриятлар бўйи а асосланган бухгалтерия ахборотлари билан таъминла дир. Бюджет та илотларида дебиторлар ва редиторлар ҳисобини юрити да бухгалтерия ҳисоби олдига қуйидаги вазифалар қўйилади: • дебиторлар ва редиторлар ҳисобини Қонун или талаблари бўйи а та ил эти ; • дебиторлар ва редиторлар ҳисобини қўйиладибухгалтерия бирлам и, йиғма, ҳисоб регистрларида а с эттириб бори ; • товарлар (и ва хизматлар) ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан тузиладиган артномаларни белгиланган тартибда расмийла тириб тўлов графи лари тузиб рўйхатдан ўт ази у ун ғазна или бўлимларига тақдим эти ; • и ҳа и ва унга тенгла тириладиган тўловлар, хизмат сафари ҳаражатларига нақд пул оли у ун ғазна или бўлимларига қўйиладисўровномаларни тақдим эти ; • дебиторли ва редиторли мажбуриятлар бўйи а тўловларни ўз вақтида амалга о ирили ини таъминла ; 11

• и ҳақи ва унга тенгла тириладиган тўловлар бўйи а ходимлар билан ҳисобла увларни ўз вақтида амалга о ири ; • дебиторлар ва редиторларни бухгалтерия ҳисобварақларда ҳолати ва ҳара атини а с эттириб бори ; • дебиторлар ва редиторлар ҳисоби бўйи а тўлиқ ҳамда аниқ бухгалтерия ахборотларини а ллантири ва бо қалар. Хулоса қилганда бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисоби уларни алоҳида хусусиятлари эътиборга олинган холда та ил этилади. 1.2. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисобинининг меъёрий-хуқуқий асослари. Амалдаги бухгалтерия ҳисоби бўйи а қонун или а мувофиқ Ўзбе истон Республи аси давлат бюджетида турадиган та илотларнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларини тартибга соли Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлиги томонидан амалга о ирилади. Бунда, Ўзбе истон Республи асининг вазирли ва идоралари зарур ҳолларда, Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлиги билан ели ган ҳолда, ўз тизимидаги та илотларда фаолият ҳусусиятларидан елиб иққан ҳолда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларининг умумий қоидаларини қўлла тартиби тўғрисида белгиланган тартибда меъёрий ҳужжатлар иқари лари мум ин. Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобини юрити ва молиявий ҳисоботларни тузи “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Ўзбе истон Республи асининг қонуни ва бо қа бир қатор қонунлар, Ўзбе истон Республи аси Ҳу умати ҳамда Молия вазирлигининг бир қан а меъёрийҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ олиб борилади. 12

Шулар жумласидан дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларни та ил эти неи қонун или асослари мамла атимизда етарли даражада яратилган. Жумладан Ўзбе истон Республи аси Президентининг 1995 йил 12 май, ПФ-1154-сонли “Халқ хўжалигида ҳисоб- итоблар ўз вақтида ўт азили и у ун орхона ва та илотлар раҳбарларининг масъулиятини о ири борасидаги ора-тадбирлар тўғрисида” фармонига ўра ғисобла увларни амалга о ирили и ва уларда рахбарларни маъсулиятини о ирили и хуқуқий асос сифатида а ллантирилди. Унга ўра бар а мул или а лларидаги хўжали юритув и субъе тларнинг истеъмол илар ва буюртма иларга, агар улар ет азиб бериладиган (бажариладиган и лар, хизматлар) қийматининг амида 15 фоизини олдиндан тўламасалар, маҳсулот жўнати и, и ларни бажари и ва хизматлар ўрсати и тақиқлани и белгиланди. Товарлар амалда жўнатилган и лар бажарилган, хизматлар ўрсатилган ундан бо лаб тўқсон ун ўтгандан ейин, ет азиб берилган товарлар, ўрсатилган хизматлар ва бажарилган и лар у ун маблағлар елиб ту маганлиги муддати ўтиб етган дебиторли қарзи деб ҳисоблани и ўрсатилди. Муддати ўтиб етган дебиторли қарзи мавжудлигига йўл қўяётган орхона раҳбарлари ва бо бухгалтерларига нисбатан жуда қаттиқ маъмурий ва моддий жавобгарли оралари, ҳатто жиноий жавобгарли а торти ораси қўлланили и белгиланди. “Хўжали юритув и субъе тлар фаолиятининг артномавийҳуқуқий базаси тўғрисида” N 670-I сонли Ўзбе истон Республи аси қонунига ўра та илотлар ўртасида хўжали артномаларини тузи бажари , ўзгартири ва бе ор қили тартиби белгиланди. У бу қонуний хужжатга ўра хўжали артномасига қўйиладиган талаблар қуйидаги а белгиланди. Яъни хўжали артномаси артнома предметини ет азиб бериладиган товарнинг (и нинг, хизматнинг) миқдори, 13

сифати, ассортименти ва баҳосини, артноманинг бажарили муддатларини, ҳисоб- итоб қили тартибини, тарафларнинг мажбуриятларини, артнома мажбуриятлари бажарилмаганда ё и лозим даражада бажарилмаганда тарафларнинг жавобгарлигини, низоларни ҳал эти тартибини ҳамда тарафларнинг ре визитларини, артнома тузилган сана ва жойни, унингде бундай турдаги артномалар у ун қонун ҳужжатларида белгиланган ё и тарафлардан бирининг аризасига ўра ўзаро ели увга эри и лозим бўлган бо қа муҳим артларни назарда тути и ера . Хўжали артномасида ҳисоб- итоб қили тартиби белгиланаётганда товарлар (и лар, хизматлар) ҳақини қонун ҳужжатларида белгиланганидан ам бўлмаган миқдорда олдиндан тўлаб қўйи албатта назарда тутилган бўли и ера . Хўжали артномасини тузи да тарафлар теги ли турдаги артномалар у ун и лаб иқилган ҳамда ҳуқуқий э спертизадан белгиланган тартибда ўт азилганидан сўнг эълон қилинган ўзларининг намунавий ё и типовой артларига ( а лларига) амал қили лари мум ин. Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар тартиби ва ҳисобини қуйидаги тартибда таснифга ажрати мум ин: 1. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларни та ил эти ни тартибга солув и қонуний ҳужжатлар; 2. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини тартибга солув и қонуний ҳужжатлар; Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларни тартибга солув и қонуний ҳужжатларни қуйидаги а а с эттири мум ин (1.2.1-жадвал). 1.2.1-жадвал 14

Бюджет ташкилотларида дебитор ва кредиторлар билан ҳисоблашувларни тартибга солиш меъёрий-хуқуқий асослари 1 . Т/р Меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатнинг номи Ўзбе истон Республи аси Вазирлар Мах амаси қарори рақами ва санаси, Адлия вазирлигидан рўйхатдан ўт азилган санаси ва рақами Ҳужжатнинг қисқа а мазмни Тендер савдоларини та ил эти ни та омилла тири ора- Ўзбе истон Республи аси Вазирлар Товарлар, хом а ё материалларни сотиб оли да танлов савдолари тадбирлари тўғрисида Маҳ амасининг 2000 йил 21 ноябрдаги 456-сон қарори билан тасдиқланган. ўт ази жараёнлари ҳамда тартиби елтирилган Ўзбе истон Республи аси ҳудудида апитал қурили да танлов савдолари тўғрисида Низом Ўзбе истон Республи аси Вазирлар Маҳ амасининг 2003 йил 3 июлдаги 302сон қарори билан тасдиқланган. Капитал қурили ҳамда таъмирла и ларини амалга о ирили и у ун танлов савдоларини ўт ази тартиби елтирилган Ўзбе истон Республи а товар хом а ё биржасида бо ланғи нархни пасайтири юзасидан эле трон ау цион савдоларни та ил эти ва ўт ази тартиби тўғрисида Низом Ўзбе истон Республи аси Вазирлар Маҳ амасининг қарори билан тасдиқланган. 2012 йил 30 сентябр Товар хом а ё биржасида товарлар, хом а ё материалларни сотиб оли да эле трон ау цион савдоларни та ил эти ва ўт ази тартиби елтирилган Давлат бюджетининг ғазна ижроси қоидалари 16 сентябр 2009 йил 2007 - сон билан рўйхатдан ўтган Ғазна или бўлимларида бюджет та илотларини юриди ҳамда молиявий мажбуриятларни рўйхатга оли ва тўлаб берили и тартиби елтирилган 1 Муаллиф томонидан мустақил тузилган 15

Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларни тартибга солув и қонуний ҳужжатлар асосини Ўзбе истон Республи аси “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонуни та ил этади. 1996 йилда халқаро талабларга тўла мос рави да қабул қилинган, бюджет ижросининг ҳисоби борасида ҳам асосий таян қонун или базаси ҳисобланув и Ўзбе истон Республи асининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонуни бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобини та ил қили борасида ҳам асосий меъёрларни белгилаб беради. У бу қонунга асосан бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисоби услубий асосларини тартибга солув и бир қатор меъёрий хужжатлар и лаб иқилган ва амалиётга жорий қилинган. Шулар жумласидан “Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Йўриқнома (Ўз.Р АВ. томонидан 2010 йил 22 де абрда № 2169-сон билан рўйхатдан ўтган) га асосан бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини юрити бўйи а с ётлар, субс ётлар, бухгалтерия дастлаб и ва йиғма хужжатлари ҳамда ҳисоб регистрлари и и ёқлама ёзувда а с эттири тартиблари елтирилган. “Бухгалтерия ҳисобида хужжатлар ва хужжатлар айлануви тўғрисидаги Низом” (Ўз.Р АВ. томонидан 2004 йил 14 январда № 1297-сон билан рўйхатдан ўтган) га ўра бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини хужжатла тири ни тартибга соли тизимлари елтирилган. “Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетидан маблағ билан таъминланадиган та илотларнинг даврий молиявий ҳисоботларини тузи , тасдиқла ҳамда тақдим қили бўйи а қоидалар” (Ўз.Р АВ. томонидан 2011 йил 27 сентябрда № 2270-сон билан рўйхатдан ўтган) асосан дебитор ва 16

редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобига оид ўрсат и ларни ҳисобот а лларида а с эттирили и белгиланган. 1.2.2-жадвал Дебитор ва кредиторлар билан ҳисоблашувлар ҳисобини тартибга солиш меъёрий-хуқуқий асослари 2 . Т/р Меъёрийҳуқуқи й ҳужжатнинг номи Ўзбе истон Республи аси Вазирлар Мах амаси қарори рақами ва санаси, Адлия вазирлигидан рўйхатдан ўт азилган санаси Ҳужжатнинг қисқа а мазмни ва рақами Бюджет та илотлари да бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги Йўриқнома 22 де абр 2010 йил 2169-сон билан рўйхатга олинган Бюджет та илотларида дебиторлар ва редиторлар билан ҳисобла увлар бухгалтерия ҳисобини та илий, техни ҳамда услубий жиҳатлари белгиланган. Шунингде бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобининг с ётлар режаси ва хар бир с ёт бўйи а тўлиқ маълумотлар, ҳисоб юрити а ли, унингде та илова билан дастлаб и ҳисоб ҳужжатлари, ҳисоб регистрлари ва бо қа зарурий ҳужжатлар тасдиқланган. Бухгалтерия ҳисобида ҳужжатлар ва ҳужжатлар айлануви тўғрисидаги Низом 14 январ 2004 йил 1297-сон билан рўйхатга олинган Юриди ахслар томонидан тузиладиган дастлаб и ҳисоб ҳужжатларига қўйиладиган асосий талаблар, ҳужжатлар айлани графигини аҳамияти ва уни намунавий ўрини и, дастлаб и ҳисоб ҳужжатларига бухгалтерияда и лов бери , у бу ҳужжатларни эле трон тузи да қўйиладиган асосий талаблар ва бо қа қонун или нормалари елтирилган. 2 Муаллиф томонидан мустақил тузилган 17

Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетидан маблағ билан таъминланадиг ан та илотларни нг даврий молиявий ҳисоботларини тузи , тасдиқла ҳамда тақдим қили бўйи а қоидалар 27 сентябр 2011 йил 2270– сон билан рўйхатга олинган Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетидан маблағ билан таъминланадиган та илотларнинг ора ли ва йилли бухгалтерия ҳисоботларини тузи , тасдиқла ҳамда тақдим қили бўйи а қоидалар, маз ур ҳисоботларни Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлигининг Ғазна илиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари билан ели и тартиби ва бюджет та илотларининг ҳисоботлари билан боғлиқ бо қа нормалар елтирилган. Шунингде бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини ас эттирув и ҳисобот а ли белгиланган. Умумий қилиб бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларни меъёрий- услубий асосларини турли ёнда увлар асосида таснифла мум ин. 2-БОБ. БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДЕБИТОРЛИК ВА КРЕДИТОРЛИК МАЖБУРИЯТЛАР ҲИСОБИНИНГ АМАЛИЙ ЖИҲАТЛАРИ. 2.1. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисобини юритиш амалиёти Бюджет та илотларида турли дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увларда мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан махсулот (и ва ҳизматлар) ет азиб бери бўйи а, Харидор ва буюртма илар билан маҳсулот (и ва ҳизматлар)ни соти бўйи а, суғурта та илотлари билан мажбурий ё и иҳтиёрий суғурта тўловлари бўйи а, жисмоний ва юриди аҳслар билан та илотнинг ихтиёрига вақтин али ту ган ва маълум артлар бажарилгандан ейин қайтарили и лозим бўлган суммалар бўйи а, тўловларнинг махсус турлари бўйи а ҳисобла и лар а с эттирилади. 18

Бухгалтерия ҳисобида турли дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисоби теги ли бухгалтерия дастлаб и хужжатлари(ю ҳати, бажарилган и ларни топ ири қабул қили далолатномалари, бухгалтерия маълумотномалари, тўлов топ иқномаси ва бо қалар)га асосан йиғма қайдномалар, 6-мемориал ордер – турли та илотлар ва муассасалар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар бўйи а жамланма қайднома 408-сон а л, 292-сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб итоблар дафтари , 308-сон а лдаги бо журнал итоби ва ҳисобот расмийла тирилади. Бухгалтерия ҳисобида турли дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисоби 15 “Турли дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар” с ёти қуйидаги субс ётларга бўлинган холда юритилади: 150 “Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб- итоблар”; 152 “Харидор ва буюртма илар билан ҳисоб- итоблар”; 154 “Суғурта бўйи а тўловлар”; 19

2.1.1– расм. Турли дебитор ва кредиторлар билан ҳисоблашувлар ҳисобини ҳужжатлаштиришнинг схематик кўриниши 3 . 3 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й. 20 Турли дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар бўйи а бо ланғи бухгалтерия хужжатлари (ю хати, бажарилган и ларни топ ири қабул қили далолатномалари, бухгалтерия маълумотномалари, тўлов топ иқномаси ва бо қалар) 327 - сон а лдаги таълим муассасаларида болаларни сақланганлиги у ун уларнинг ота - оналари билан олиб бориладиган ҳисоб - итоблар қай дномаси 285 - сон а лдаги айланма қайдномад а 292 - сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб - итоблар дафтари 15 - мемориал ордер – таълим м уассасаларида болаларни сақлаганли у ун ота - оналар билан олиб бориладиган ҳисоб - итоблар бўйи а жамланма қайдном а 406 - сон а л 6 - мемориал ордер – турли та илотлар ва муассасалар билан олиб бориладиган ҳисоб - итоблар бўйи а жамланм а қайднома 408 - сон а л 308 - сон а лдаги бо журнал итоби Ҳисобот а ллари

155 “Бюджет та илотининг ихтиёрида вақтин а бўладиган маблағлар бўйи а ҳисоб- итоблар”; 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар”; 159 “Бо қа дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар”. У бу субс ётлар бўйи а аналити ҳисоб бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар бўйи а ҳисоб- итобларни алоҳида ажратган ҳолда 292сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб- итоблар дафтари ( арто аси)да, 285-сон а лдаги айланма қайдномада ва бо қа теги ли ҳисоб регистрларида юритилади. Бюджет та илотлари белгиланган тартибда мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузилган артномаларни рўйхатдан ўт ази у ун ғазна или бўлимларига тақдим этади. Белгиланган тартибга мувофиқ бюджет та илотларининг маҳсулот ет азиб берув илар билан тузган артномалари мажбурий тартибда уларнинг юриди хизматлари ( артнома асосида жалб қилинган адво атлар) томонидан Қонун хужжатларига мувофиқлигига те ирили и арт. Агар артноманинг суммаси Қонун хужжатларида белгиланган энг ам и ҳақининг 200 баравари миқдоридан о маса, артномаларга томонларнинг юриди хизмати ё и жалб этилган адво атнинг имзоси қўйилади. Агар артнома суммаси, Қонун хужжатларида белгиланган энг ам и ҳақинииг 200 бараваридан ортиқ бўлса, томонлар юриди хизмат ё и жалб этилган адво атларнинг ҳулосасини илова қили и лозим. Шартномалар, унингде , уларга қў им а ели увлар аниқ ва рав ан сиёҳ ё и ари ли ру а ё и ёзув (ҳисобла ) ма инасида ёзилган ҳолда тўлдирили и лозим. Ҳе қандай тузати лар, у ириб ёзи лар ё и тўғрила лар, хатто и томонлар ели увига ўра хам йўл қўйилмайди. 21

Бюджет та илотлари ва маҳсулот ет азиб берув илар ўртасида тузилган артномалар ғазна или бўлинмаларига қуйидаги талабларга риоя қилинган ҳолда тақдим қилинади: 100 минг АҚШ долларига а олган артномаларни маҳсулот ет азиб берув ини танла бўйи а ўт азилган (биржа савдолари бўйи а) энг ях и он урс та лифларини танлаб оли хужжатлари илова қилинган ҳолда тақдим қилинади. 100 минг АҚШ долларига тенг бўлган миқдоридан ортиқ бўлганда, Қонун или а мувофиқ ўт азилган тендер савдолари бўйи а хужжатларни артномага илова қилган ҳолда тақдим қилинади. Капитал қурили ҳаражатлари бўйи а артномаларнинг и и асл ва бир ў ирма нусхаларидан та қари, буюртма илар томонидан ғазна или бўлинмасига қуйидаги хужжатлар тақдим қилинади: - он урс омиссиясининг қурили и лари билан боғлиқ и ва хизматларнинг пудрат и қурили (лойиха и) та илотини ва бо қа бажарув иларини танлаб оли бўйи а йиғили баённомаси нуйхаси, қа он и танлов савдолари предмета ҳаридининг умумий 50 минг АҚШ долларидан юқори суммани та ил этган ҳолларда; - он урс омиссиясининг қурили и лари билан боғлиқ и ва хизматларнинг пудрат и қурили (лойиҳа и) та илотини ва бо қа бажарув иларини танлаб оли бўйи а йиғили баённомаси нусхаси, қа он и танлов савдолари предмет ҳаридининг умумий қиймати 50 минг АҚШ долларига а суммани та ил этган долларда улар ҳарид қилинадиган товар, и лар ва хизматларнинг тавсифи, миқдори, бажари муддатлари ва товарни ет азиб бери пун тда ўрсатилган ҳолдаги та лифларни талабгорларга юбори ё и маҳсулот ет азиб берув и ё и пудрат и томонидан эълон қилинган баҳо ва тавсифларни таққосла йўли билан эр ин савдода амалга о ирили и мум ин; 22

- буюртма ининг пудрат қурили (лойиха) и лари у ун ўт азилган танлов савдолари натижалари бўйи а ҳисоботининг Ўзбе истон Республи аси Давархите тқурили билан ели илган нусхаси; - пудрат и қурили та илотининг қурили хавфини суғуртала бўйи а артномасининг буюртма и раҳбари ва бо ҳисоб иси томонидан имзоланган нусхаси; - Давлатқурили назорат инспе циясининг қурили -монтаж и ларини бажари га рухсатномасининг буюртма и раҳбари ва бо ҳисоб иси томонидан имзоланган нусхаси; - белгиланган тартибда тасдиқланган қурили ларнинг манзилли рўйхати (лойиҳа-тадқиқот и ларининг манзилли рўйхати) ва қурили ларнинг титулли рўйхатлари нусхалари, унингде , белгиланган тартибда тасдиқланган ва он урс савдоларининг ўт азили и бўйи а қурили ларнинг аниқланган манзилли ва титулли рўйхатлари нусхалари; - давлат э ология э спертизаси хулосаси нусхаси (зарур бўлганда). Пудрат усулида таъмирла и лари деганда буюртма и томонидан таъмирла и ларини алоҳида қурили таъмирла и ларини амалга о ирув и та илотларни жалб этган холда амалга о ири ту унилади. Пудрат и та илотлар билан бюджет та илотлари ўртасида таъмирла и ларини амалга о ири бўйи а артнома расмийла тирилади. Шартномани расмийла тири ва тўловларни амалга о ири ини юқорида қайд этиб ўтди . Шартнома бахоси пудрат та илоти пудрат артномасига ўра объе тда бажарадиган и ларнинг қийматидир. Шартнома баҳоси объе тдаги бутун қурили таъмирла и лари давомида ўзгартирили и мум ин эмас. Пудрат усулида таъмирла и ларини амалга о ири ва улар бўйи а харажатларни а ллантири босқи лари қуйидагилардан иборат (2.2.2 изма) 1. Қурили таъмирла и лари бўйи а нуқсонлар далолатномасини тузи ; 23

2. Қурили таъмирла и лари бўйи а смета тузи ; 3. Қурили таъмирла и лари бўйи а пудрат артномаси тузи , одиндан тўловни амалга о ири ; 4. Қурили таъмирла и лари пудрат и та илотлар томонидан амалга о ирили и; 5. Қурили таъмирла и ларини пудрат и та илотларидан қабул қили ; 6. Қурили таъмирла и ларини харажатларда а с эттири (хисобла усулида). 7. Тўловларни амалга о ири . 2.2.2-чизма. Бюджет ташкилотларида пудрат усулида қурилиш – 5 . тамирлаш ишларини амалга оширилиши босқичлари Пудрат усулида амалга о ириладиган таъмирла и ларини амалга о ири да қуйидаги бирлам и бухгалтерия хужжатлари расмийла тирилади: 5 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й. - Бажарилган и лар қиймати бўйи а с ёт фа тура маълумотнома 24 Қурилиш таъмирлаш ишлари бўйича нуқсонлар далолатномасини тузиш Қурилиш таъмирлаш ишлари бўйича смета тузиш Қурилиш таъмирлаш ишлари бўйича пудрат шартномаси тузиш, одиндан тўловни амалга ошириш Қурилиш таъмирлаш ишлари пудратчи ташкилотлар томонидан амалга оширилиши Қурилиш таъмирлаш ишларини пудратчи ташкилотларидан қабул қилиш Қурилиш таъмирлаш ишларини харажатларда акс эттириш (хисоблаш усулида) Тўловларни амалга ошириш

(харажатлар бўйи а) - Бажарилган и ларни топ ири қабул қили далолатномаси; - Тўловларни амалга о ирганли бўйи а тўлов топ ириқномаси; - Бухгалтерия маълумотномалар. Юқорида елтирилган дастлаб и бухгалтерия хужжатларига асосан йиғма қайдномалар ҳамда 6-мемориал ордер – турли та илот ва муассасалар билан олиб бориладиган ҳисоб итоблар бўйи а жамланма қайднома 408-сон а л расмийла тирилади. 6-мемориал ордер – турли та илот ва муассасалар билан олиб бориладиган ҳисоб итоблар бўйи а жамланма қайднома 408-сон а лга асосан Бо журнал итоби ва теги ли ҳисобот а ллари расмийла тирилади. Бюджет та илотлари ва маҳсулот ет азиб берув илар билан бюджет маблағлари ҳисобига тузилган артномалар фақат уларнинг ғазна или бўлинмаларида мажбурий рўйхатга олинганидан сўнг у га иради. - Бюджет та илотлари маҳсулот ет азиб берув илар билан артномалар тузи да ва уларни ғазна или бўлинмаларига рўйхатга оли у ун тақдим қили да қуйидаги талабларга амал қили лари лозим: - артномалар маҳсулот ет азиб берув и ва буюртма и (бюджетдан маблағ олув илар) томонидан имзо қўйи хуқуқига эга бўлган ахслар томонидан имзоланади ва и и томоннинг мухрлари билан тасдиқланади; - буюртма и (бюджет та илотлари)нинг ре визитларида, унингде , буюртма и (бюджет та илотлари)нинг ҳаражатлари тўлови амалга о ириладиган теги ли ғазна ҳисобварағи хам ўрсатилади. 25

Шартномани рўйхатга оли у ун бюджет та илоти ғазна или бўлинмасига артноманинг и и асл нусхасини ва битта ў ирма нусхасини тақдим қилади. Шартномаларга тўловлар жадвали илова қилини и ҳамда унга риоя қили арт. Бюджет та илоти артномаларни ғазна или бўлинмаларига рўйхатга оли у ун улар тузилгандан сўнг 20 и уни мобайнида, бироқ жорий молия йилининг 25 де абридан е и масдан тақдим эти лари лозим. Бюджет та илоти томонидан артномалар тузи , 20 и уни ўтгандан сўнг тақдим қилинган долларда, артнома бюджетдан маблағ олув ига ғазна или бўлинмасида рўйхатга олинмасдан қайтарилади. Ғазна или бўлинмалари артномаларни масъул ходим томонидан артноманинг бирин и ва и ин и асл нусхалари ва ў ирма нусхасининг бар а варақларига «Рўйхатга олинган» тампини қўйи ва рўйхатга олинган рақами ва санаси ўрсатилиб, уларни ғазна или бўлинмасининг ва олатли ахси имзоси ва ғазна или бўлинмасининг муҳри билан тасдиқла орқали рўйхатга олади. Рўйхатга олингандан сўнг, артноманинг и и асл нусхаси бюджет та илотига қайтарилади, рўйхатга олинган артноманинг ў ирма нусхаси ғазна или бўлинмасида ҳисобга оли ва сақла у ун қолдирилади. Рўйхатга олинган артномага асосан тўлов топ ириқномаси асосида тўловлар амалга о ирилади. Мол ет азиб берув илар билан ет азиб берилган моддий ва номоддий қийматли лар, унингде , апитал қўйилмалар ҳисобига ҳарид қилинадиган қурили материаллари, онстру циялар ва деталлар, ўрнати у ун жихозлар, ет азиб берилган бо қа товар - моддий қийматли лар қиймати ва у абилар, пудрат илар билан уларга қурили ва монтаж у ун берилган онстру циялар ва деталлар, бажарилган қурили -монтаж и лари у ун ҳисоб- итоблар 26

бухгалтерия ҳисобида 150 «Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб- итоблар» субс ётида олиб борилади. Бюджет та илоти и и с ётлар режасини тасдиқлаётганда 15 «Турли дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар» с ётининг теги ли субс ётларини маблағлар манбаалари бўйи а алоҳида а ллантириб оли и мум ин. Масалан 150/1 «Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб- итоблар (бюджет маблағи ҳисобидан)», 150/2 «Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб- итоблар (ривожлантири жамғармаси маблағи ҳисобидан)» ва хо азо. У бу субс ётлар бўйи а аналити ҳисоб бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар бўйи а ҳисоб- итобларни алохида ажратган ҳолда 292сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб- итоблар дафтари ( арто аси)да, 285-сон а лдаги айланма қайдномада ва бо қа теги ли ҳисоб регистрларида юритилади. Бюджет та илотлари ет азиб бериладиган маҳсулот (и ва хизматлар) бўйи а мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан тузилган артномага мувофиқ ҳисобла увларни амалга о иради. Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб- итоблар бухгалтерия ўт азмаларида қуйидаги а а с эттирилади. 2.1.1-жадвал. Мол етказиб берувчилар ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар бухгалтерия ўтказмаларида акс эттириш 4 № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 4 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й 27

1 Ет азиб берилган қурили материаллари, онстру циялар ва деталлар, бо қа товар-моддий қийматли лар у ун тўланган маблағлар суммасига 150 232, 11- с ётнинг теги ли субс ётлар и Шаҳсий ҳисобварақлар дан ў ирма 2 Мол ет азиб берув илардан омборга елиб ту ган материаллар суммасига 16 – с ётнинг теги ли субс ётлари 150 Ю ҳати 3 Та илотлар томонида ўрсатилган и ва хизматлар суммасига 231,241, 251, 261, 271 150 Бажарилган и ларни топ ири қабул қили далолатномаси 4 Пудрат иларнинг бажарган қурили монтаж и лари суммасига 071 150 Бажарилган и ларни топ ири қабул қили далолатномаси 5 Пудрат ига қурили -монтаж и лари у ун берилган онстру ция ва деталлар суммасига 150 060 Ю ҳати Юқоридаги жадвалда е лтирилган бухгалтерия ёзувларини қуйидаги а схемати а с эттири мум ин. Кредит айланма Дебет айланма 28

2.2.3-чизма. Мол етказиб берувчилар ва пудратчилар билан ҳисоб- китобларни бухгалтерия ёзувларида акс эттиришнинг схематик кўриниши 5 Қонун или а мувофиқ бюджет та илотлари фаолият турига мос маҳсулот (и ва хизматлар) и лаб иқари , соти хуқуқига эга. Бунда та илотлар томонидан бажарилган и лар, ўрсатилган хизматлар ва и лаб иқарган маҳсулотларини (и , хизматларини) соти жараёнида харидорлар ва буюртма и та илотлар билан ҳисоб- итоблар амалга о ирилади. Харидорлар ва буюртма и та илотлар билан ҳисоб- итоблар артнома асосида амалга о ирилади. Бухгалтерия ҳисобида харидор ва буюртма илар билан ҳисобла увлар 152 “Харидор ва буюртма илар билан ҳисоб- итоблар” субс ётда юритилади. Бу субс ётнинг дебет томонида бажарилган и лар, ўрсатилган хизматлар харидор ва буюртма илар томонидан қабул қилиниб оли и (теги ли тасдиқлов и ҳужжатларга асосан) ҳамда и лаб иқарилган маҳсулотлар харидорлар ва буюртма иларга ю лаб жўнатили и а с эттирилади. Кредит томонида харидор ва буюртма илардан ўзаро тузилган артномада белгиланган тўловлар елиб ту ганда а с эттирилади. 5 Иқтисодий адабиётлардан фойдаланган холда муаллиф томонидан тузилган. 29 232 - субс ёт 110 - субс ёт 111 - субс ёт 112 - субс ёт 231 - субсчёт 241 251 261 113 - субс ёт 271 Дебет айланма Субсчёт - 150 – Мол ет азиб берув илар ва пудрат илар билан ҳисоб - итоблар Кредит айланма

Харидор ва буюртма илар билан ҳисоб- итоблар бухгалтерия ўт азмаларида қуйидаги а а с эттирилади. 2.1.2-жадвал. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар бухгалтерия 8 . ўтказмаларида акс эттириш № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 1 Харидор ва буюртма илардан ўзаро тузилган артномада белгиланган тўловлар елиб ту ганда 11с ётнинг теги ли субс ётла ри 152 Шаҳсий ҳисобварақлардан ў ирма 2 Бажарилган и лар, ўрсатилган хизматлар харидор ва буюртма илар томонидан қабул қилиниб олинганда (теги ли тасдиқлов и ҳужжатларга асосан) ҳамда и лаб Ю хати 8 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й иқарилган маҳсулотлар харидорлар ва буюртма иларга ю лаб жўнатилганда 152 200 Харидор ва буюртма илар билан ҳисоб- итоблар бухгалтерия ўт азмаларида а с эттири ни схемати қуйидаги а а с эттири мум ин. 30

2.2.4– расм. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларга оид 9 . бухгалтерия ўтказмаларини схематик кўриниши Аналити ҳисоб ҳар бир харидор ва буюртма илар бўйи а алоҳида ҳолда юритилади. Бюджет та илотлари и берув ининг фуқороли жавобгарлигини мажбурий суғурта қили ва бо қа суғурта турлари бўйи а суғурта та илотлари билан ҳисобла увларни амалга о иради. Суғурта турлари бўйи а ҳисобла увлар қонун или да белгиланган тартибда тузилган артномалар асосида амалга о ирилади. Бухгалтерия ҳисобида суғурта бўйи а тўловларга доир ҳисоб- итоблар, жумладан, и берув ининг фуқороли жавобгарлигини мажбурий суғурта қили бўйи а ҳисобла увлар 154 “Суғурта бўйи а тўловлар” субс ётида юритилади. Бу субс ётнинг редит томонида та илотлар томонидан мажбурий суғурта 9 Муаллиф томонидан тузилган. қили артномаси бўйи а суғурта му офоти суммаси ҳамда суғурта мажбуриятлари билан боғлиқ бо қа мажбуриятларни ҳисоблани и, дебет томонидан эса, ҳисобланган мажбурий суғурта қили артномаси бўйи а суғурта му офоти суммаларини, унингде бо қа суғурта 31 кредит “ Харид152 ор ва буюртмачилар билан ҳисоб - китоблар” ” субсчёти дебетига к редит 200 субсчёт 11 - с ётнинг теги ли субс ётлари

мажбуриятларининг тўлани и (бажарили и), суғурта қопламаси суммаси а с эттирилади. Суғурта бўйи а тўловлар бухгалтерия ўт азмаларида қуйидаги а а с эттирилади. 2.1.3-жадвал. Суғурта бўйича тўловлар бухгалтерия ўтказмаларида акс 10 эттириш № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 1 Та илотлар томонидан мажбурий суғурта қили артномаси бўйи а суғурта му офоти суммаси ҳамда суғурта мажбуриятлари билан боғлиқ бо қа мажбуриятларни ҳисоблани и 231, 241, 251, 261 ё и 271 субс ётлар нинг теги лиси 154 Бухгалтерия маълумотномаси 2 Ҳисобланган мажбурий суғурта қили артномаси бўйи а суғурта му офоти суммаларини, унингде бо қа суғурта мажбуриятларининг тўлани и 154 232 ё и 11 – с ётнинг теги ли субс ётлари Шахсий ҳисобварақ-дан ў ирма 3 Суғурта артномасига асосан ходимга ҳисобланган суғурта қопламаси суммасига 154 179 Бухгалтерия маълумотномаси 4 Суғурта артномасига асосан ходимга ҳисобланган суғурта қопламаси суммаси та илотга ўт азиб берилганда 119 154 Шахсий ҳисобварақ-дан ў ирма 5 Ходимга ҳисобланган суғурта қопламаси суммаси ассага ирим 120 119 Шахсий ҳисобварақдан ў ирма, асса 10 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й қилинганда ирим ордери 6 Ходимга ҳисобланган суғурта қопламаси суммаси ассадан тўлаб берилганда 179 120 Касса иқим ордери 32

Та илотнинг ихтиёрига вақтин али ту ган ва маълум артлар бажарилгандан ейин қайтарили и лозим бўлган суммалар ҳисоби бухгалтерия ҳисобида алоҳида а с эттирилади. Бу муомалалар асосан суд, про уратура, и и и лар органларида содир бўлади. Яъни жиноят и лари бўйи а дастлаб и сури тирув жараёнида олинган маблағларни бунга мисол қилиб айти мум ин. Бюджет та илотларида ихтиёрига вақтин али ту ган ва маълум артлар бажарилгандан ейин қайтарили и лозим бўлган маблағлар бухгалтерия ҳисобида 155 “Бюджет та илотининг ихтиёрида вақтин а бўладиган маблағлар бўйи а ҳисоб итоблар” субс ётида юритилади. Бу с ётнинг редит томонида та илотнинг ихтиёрига вақтин али ту ган суммалар, дебет томонида бу суммаларни қайтарили и, ҳисобдан иқарили и а с эттирилади. Бюджет та илотининг ихтиёрида вақтин а бўладиган маблағлар бўйи а ҳисоб- итоблар бухгалтерия ўт азмаларида қуйидаги а а с эттирилади. 2.1.4-жадвал. Бюджет ташкилотининг ихтиёрида вақтинча бўладиган маблағлар бўйича ҳисоб-китобларни бухгалтерия ўтказмаларида акс 11 . эттириш № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 1 Про уратура органлари томонидан дастлаб и сури тирув жараёнида олинган маблағлар суммасига 114 155 Шахсий ҳисобварақдан ў ирма 2 Про уратура органлари томонидан дастлаб и сури тирув жараёнида олинган 155 114 Шахсий ҳисобварақдан 11 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й маблағлар қайтарили и ў ирма 33

Бюджет та илотининг вақтин а ихтиёрида бўладиган маблағлар суммалар аналити ҳисоби ҳар бир олув и бўйи а 292-сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб- итоблар дафтарида ( арто аси)да олиб борилади. Болаларни ма табга а таълим муассасаларида (болалар боғ алари ва яслиларда) сақланганлиги, болаларни мусиқа ва санъат ма табларида ўқитилганлиги, тарбияланув иларни ма таб-интернатларда ва бо қа таълим муассасаларида сақланганлиги у ун ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар, и жойида овқат билан таъминланганлиги у ун ходимлар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар ва бо қа у абилар бўйи а тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар амалга о ирилади. Болаларни ма табга а таълим муассасаларида сақланганлиги у ун ота- оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар бўйи а пул ҳисоблаб ёзи болаларнинг боғ ага ели и ҳисоби олиб бориладиган 305-сон а лдаги болаларнинг давомат ҳисоби бўйи а табель асосида ҳақиқий қатнаган унларига мувофиқ амалга о ирилади. Тўловлар бевосита ма табга а таълим муассасаларига тўланганда ота-оналарга тўланганли ҳақидаги витанциялар берилади. Ва ил қилинган и илардан қабул қилинган суммалар у унли муддат и ида та илотнинг ҳисобварағига ирим қилини и ера . Ма табга а таълим муассасалари, ма табинтернатлари ва бо қа таълим муассасалаида болалар таъминотига хақ тўла тартиби ва тўлов миқдорлари қонун или а мувофиқ тартибга солинади. Бухгалтерия ҳисобида тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб итоблар 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ётида юритилади. Бу субс ётнинг дебет томонида тўловларнинг махсус турлари бўйи а ҳисобланган сумма, редит томонида у бу маблағларни елиб ту и и а с эттирилади. 34

Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб-китоблар бухгалтерия ўтказмаларида қуйидагича акс эттирилади. 2.1.5-жадвал. Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб-китобларни 12 бухгалтерия ўтказмаларида акс эттириш № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 1 Болаларни ма табга а таълим муассасаларида (болалар боғ алари ва яслиларда) сақланганлиги, у ун отаоналар тўла и ера бўлган маблағлар суммасига 156 242 305-сон а лдаги болаларнинг давомат ҳисоби бўйи а табел Бухгалтерия маълумотнома лари 2 Болаларни ма табга а таълим муассасаларида (болалар боғ алари ва яслиларда) сақланганлиги, у ун отаоналардан елиб ту ган маблағлар суммасига 110 156 Шахсий ҳисобварақдан ў ирма 3 Болалар ма табга а таълим муассасасидан иқариб олинган тақдирда олдиндан тўланган сумма отаоналарга уларнинг аризасига асосан қайтарилганда (бир вақтни ўзида сумма қизил ёзувда Дт 156, Кт242 ёзуви берилади.) 156 110, 120 Шахсий ҳисобварақдан ў ирма, асса иқим ордери Болалар ма табга а таълим муассасасидан иқариб олинган тақдирда олдиндан тўланган сумма ота-оналарга уларнинг аризасига мувофиқ ма табга а таълим муассасаси раҳбарининг ўрсатмасига биноан 12 М ехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й 35

қайтарилади. Ариза ма табга а таълим муассасаси бухгалтериясига раҳбарнинг ўрсатмаси ва болаларнинг боғ ага қатна ини ҳисоби олиб бориладиган навбатдаги табел билан биргали да топ ирилади. Қайтариладиган сумма асса орқали берилади ё и по та орқали жўнатилади, унингде нақд пулсиз ҳисоб- итоблар йўли билан ҳам қайтарили и мум ин. Болаларни сақла юзасидан олиб бориладиган ҳисоб- итобларнинг аналити ҳисоби 327-сон а лдаги таълим муассасаларида болаларни сақланганлиги у ун уларнинг ота-оналари билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар қайдномасида юритилади. 327сон а лдаги қайднома асосида 406-сон а лдаги (15-мемориал ордер) болаларни сақлаганли у ун ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар бўйи а жамланма қайднома тузилади . Тарбияланув иларни ма таб-интернатларда сақланганлиги у ун отаоналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар бўйи а елиб ту ган тўловлар суммасига 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб итоблар” субс ёт редитланади, 110 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблардан ту ган маблағлар” субс ёт ё и 120 “Миллий валютадаги нақд пул маблағлари” субс ёт дебетланади. Тарбияланув иларнинг ма таб-интернатда ҳақиқий бўлган унлари у ун ҳисобланган тўлов суммасига 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ёт дебетланади ва 242 “Таълим муассасаларида ҳисобланган ота-оналарнинг маблағлари” субс ёт редитланади. Ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итобларнинг аналити ҳисоби ҳар бир тарбияланув и бўйи а алоҳида ҳолда 327-сон а лдаги таълим муассасаларида болалар сақланганлиги у ун уларнинг ота-оналари билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар қайдномасида юритилади. 36

Болаларни ма таблар қо идаги интернатларда овқатланганлиги у ун ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар бўйи а ҳисоблаб ёзилган тўлов суммасига 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб итоблар” субс ёт дебетланади ва 242 “Таълим муассасаларида ҳисобланган ота-оналарнинг маблағлари” субс ёт редитланади. Келиб ту ган тўловлар суммасига 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ёт редитланади ва 120 “Миллий валютадаги нақд пул маблағлари”, 110 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб итоблардан ту ган маблағлар” ё и 061 “Озиқ-овқат маҳсулотлари” (тўлов ўрнига озиқ-овқат берилганда) субс ётлар дебетланади. Ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итобларнинг аналити ҳисоби 327-сон а лдаги таълим муассасаларида болалар сақланганлиги у ун уларнинг ота-оналари билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар қайдномасида юритилади. Болаларни болалар мусиқа ва санъат ма табларда, унингде бо қа таълим муассасаларида ўқитганли у ун ҳисобланган тўлов суммаларига 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ёт дебетланади ва 242 “Таълим муассасаларида ҳисобланган ота-оналарнинг маблағлари” субс ёт редитланади. Келиб ту ган суммаларга теги ли пул маблағларини ҳисобга олув и субс ётлар дебетланади ва 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ёт редитланади. Аналити ҳисоб ҳар бир бадал тўлов и ота-оналар бўйи а алоҳида ҳолда юритилади. Ходимлар билан уларнинг и жойларидан овқатлани у ун олиб бориладиган ҳисоб- итобларда қонун или а ўра асалхоналар, ма табга а таълим муассасалари, ногиронлар, унингде қариялар уйлари ва бо қа та 37

илотлар жойла ган ерда умумий овқатлани орхоналари бўлмаган ҳолларда уларнинг ходимларига тўлов ҳисобига овқатлани рухсат этилган бўлиб, ана у та илотларнинг ходимлари билан овқатланганли у ун ҳисоб- итоб олиб борилади. Ходимлар билан улар олган овқатлар у ун ҳисоб- итоб юритганда 156 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ётнинг дебетига сарф қилинган озиқ-овқат маҳсулотларининг қиймати ёзилади, бунда, 061 “Озиқ-овқат маҳсулотлари” субс ёт редитланади. Кредитига эса, ходимлардан овқат у ун олинган суммалар, унингде олдиндан тўланган аванс суммалари ёзиб борилади, бунда теги ли пул маблағларини ҳисобга олув и субс ётлар (120 “Миллий валютадаги нақд пул маблағлари” ё и 110 “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблардан ту ган маблағлар” субс ётлар) дебетланади. Овқатлани у ун олиб бориладиган ҳисоб- итобларнинг ҳисоби 285- сон а лдаги айланма қайдномада юритилади. Бу қайдномада ходимларнинг фамилияси ва исми ўрсатилади. Штатда турмаган тар ибга артнома бўйи а бажарган и лари ва иқимлари у ун, телевизор ва радио-э иттири ларда бир марта иқи у ун қилинган буюртмаларга бериладиган қалам ҳақи суммалари бўйи а ҳисоб- итоблар, унингде уйда ногирон болаларни ўқитадиган педагогларга тўланадиган омпенсация тўловлари ва бо қа бар а дебиторлар ва редиторлар билан ҳисобла увлар бухгалтерия ҳисобида 159 “Бо қа дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар” субс ётида юритилади. Бу субс ётнинг редит томонида редиторли мажбуриятлар, дебет томонида редиторли мажбуриятларни тўлани и ё и дебиторли мажбуриятлар а с эттирилади. 38

Бо қа дебиторлар ва редиторлар билан олиб бориладиган ҳисоб итобларнинг аналити ҳисоби 408-сон а лдаги (6-сон мемориал ордер) жамланма қайдномасида, унингде 292-сон а лдаги жорий ҳисоблар ва ҳисоб- итоблар дафтарида ( арто асида) олиб борилади. Бо қа дебитор ва редиторлар билан ҳисоб- итоблар бухгалтерия ўт азмаларида қуйидаги а а с эттирилади. 2.1.6-жадвал. Бошқа дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб-китобларни 13 бухгалтерия ўтказмаларида акс эттириш № Муомалалар мазмуни Дт Кт Асос бўлув и хужжат 1 Штатда турмаган тар ибга артнома бўйи а бажарган и лари у ун тўлов ҳисобланганда 241,251,261, 271 159 Бажарилган и ларни топ ири - қабул қили далолатномаси 2 Штатда турмаган тар ибга артнома бўйи а бажарган и лари у ун тўлов ҳисобланганда 159 11-с ётнинг теги ли субс ётлари Шахсий ҳисобварақдан ў ирма Битирув мала авий и и объе ти бўлган 469-ма табга а таълим муассасасида 2013 йил 1 январ холатига дебитор ва редиторлар мажбуриятлар холати ўрганилганда қуйидаги а бўлганлигини гувохи бўлди (2.1.6-жадвал). Жадвал маълумотларидан ўриниб турибди и 469-ма табга а таълим муассасасида 2013 йил 1 январ холатига дебиторли қарзлар хажми 7054,3 минг сўмни та ил этган. Шундан эле троэнергия бўйи а қарздорли 157.5 минг сўмни ё и жамига нисбатан 2 фоизни, газ 283 минг сўмни ё и жамига 39

нисбатан 4 фоизни, Иссиқ сув ва иссиқли энергияси минг сўмни ё и жамига нисбатан 82 фоизни, Совуқ сув ва оқава 627.2 минг сўмни ё и 9 фоизни, Чиқиндиларни тозала 210,6 минг сўмни ё и 3 фоизни, Телефон ва по та хизмати 4.3 минг сўмни та ил қилган. Кредиторли мажбурият 19817,3 минг сўмни та ил қилгани холда бу асосан озиқ овқат захиралари ҳисобига тўғри елган. 13 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й 2013 йил 1 апрел холтига дебиторли қарзлар 5354.6 минг сўмни та ил этган бўлса редиторли мажбурият 12586 минг сўмни та ил қилган. 2.1.6-жадвал. 469-мактабгача таълим муассасасида дебитор ва кредиторлар мажбуриятлар бўйича маълумот (2013 йил 1 январ холатига) Минг сўмда № Кўрсат и лар номи минг сўм фоизда ДЕБИТОРЛАР 1 Эле троэнергия 157,5 2 2 Газ 283 4 3 Иссиқ сув ва иссиқли энергияси 5771,7 82 4 Совуқ сув ва оқава 627,2 9 5 Чиқиндиларни тозала 210,6 3 6 Телефон ва по та хизмати 4,3 0 ЖАМИ 7054,3 100 КРЕДИТОРЛАР Эле троэнергия Газ Иссиқ сув ва иссиқли энергияси Совуқ сув ва оқава 40

Чиқиндиларни тозала Телефон ва по та хизмати Озиқ овқат захиралари 19817,3 100 19817,3 100  Муассаса ҳисобот маълумоти асосида муаллиф томонидан и лаб иқилган Хулоса қилиб айтганда бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисоби бухгалтерия хужжатлари ҳамда ҳисоб регистрларида белгиланган тартибда а с эттирилади ва ахборотлар ҳисоботларда а ллантирилади. Юқорида билдирилган фи рларни умумла тириб айтганда бухгалтерия ҳисобини та ил эти ва юрити орқали дебиторли ва редиторли мажбуриятлар бўйи а ахборотлар а ллантирилади. 41 Ички Ташқи Дастлабки ҳужжатларда акс эттирилган операциялар Йиғма хужжатлар ҳамда ҳисоб регистрлари Дебиторлик ва кредиторлик қарздорлар тўғрисида маълумот Фойдаланувчилар

2.1.3-чизма. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик қарздорлик ҳақида маълумотларни шаклланиши ва харакатининг умумий кўриниши 6 . Хулоса ўрнида айти мум ин и бюджетнинг ғазна ижроси бухгалтерия ҳисоби маълумотлари яъни ҳисоботлари асосида бюджет ижросини та ил эти бўйи а қарорлар қабул қили им онияти яратилади. 2.2 Бюджет ташкилотларида ҳисоботлар ва уларда дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларни акс эттириш Бюджет та илотларда бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар ижроси бўйи а ойли , ора ли ва йилли молиявий ҳисоботларни тузи ва тақдим қили Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлиги томонидан ўрнатилади 7 . Йилли молиявий ҳисоботлар ҳисобот йилидан ейинги йилнинг 1 январ ҳолатига тузилади. Чора ли молиявий ҳисоботлар ҳисобот йилининг 1 апрел, 1 июл ва 1 о тябр ҳолатига, ойли молиявий ҳисоботлар ҳисобот ойидан ейинги ойнинг бирин и санаси ҳолатига тузилади. Та илотлар сет, тат ва онтингентлар режаларини бажарили и тўғрисидаги ҳисоботларни Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган а лларга мувофиқ тузиб топ ирадилар. Амалдаги қонун или а мувофиқ Ўзбе истон Республи аси Молия вазирлиги билан ели илмаган ҳолда молиявий ҳисоботлар а лларига ўзгартири лар ирити га йўл қўйилмайди. Бюджет та илотлари томонидан топ ириладиган йилли молиявий ҳисоботлар тар ибига қуйидагилар иради: Баланс (1- а л); 6 Адабиётлардан фойдаланган холда муаллиф томомнидан и лаб иқилган. 7 “ Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетидан маблағ билан таъминланадиган та илотларнинг даврий молиявий ҳисоботларини тузи , тасдиқла ҳамда тақдим қили бўйи а қоидалар” Ўз.Р АВ. томонидан 2011 йил 27 сентябрда № 2270-сон билан рўйхатдан ўтган 42

Харажатлар сметасининг ижроси ҳақида ҳисобот (2- а л); Дебиторли ва редиторли қарзлар тўғрисида маълумот; Бюджет та илотини ривожлантири жамғармаси бўйи а пул маблағлари ҳара ати тўғрисида ҳисобот; Тиббиёт муассасаларини моддий рағбатлантири ва ривожлантири жамғармаси бўйи а пул маблағлари ҳара ати тўғрисида ҳисобот; Таълим муассасаларида ўқити нинг тўлов- онтра т а лидан ту ган маблағлар ҳара ати тўғрисида ҳисобот; Бо қа бюджетдан та қари маблағлар ҳара ати бўйи а ҳисобот; Жорий йилнинг молиявий натижалари тўғрисида ҳисобот; Номолиявий а тивларнинг ҳара ати тўғрисида ҳисобот. Агарда, та илотлар қонун или а мувофиқ ҳисобот даврида маҳсулот (и , хизмат)лар и лаб иқари ва соти фаолиятларини амалга о ирса, у ҳолда у бу фаолиятлари бўйи а белгиланган тартибда ва муддатларда молия органларига 2- а л – “Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот”ни тақдим қиладилар. Та илотлар томонидан топ ириладиган ора ли молиявий ҳисоботлар тар ибига қуйидагилар иради: Баланс (1- а л); Харажатлар сметасининг ижроси ҳақида ҳисобот (2- а л); Дебиторли ва редиторли қарзлар тўғрисида маълумот; Бюджет та илотини ривожлантири жамғармаси бўйи а пул маблағлари ҳара ати тўғрисида ҳисобот; Тиббиёт муассасаларини моддий рағбатлантири ва ривожлантири жамғармаси бўйи а пул маблағлари ҳара ати тўғрисида ҳисобот; Таълим муассасаларида ўқити нинг тўлов- онтра т а лидан ту ган маблағлар ҳара ати тўғрисида ҳисобот; 43

Бо қа бюджетдан та қари маблағлар ҳара ати бўйи а ҳисобот. Йилли ва ора ли молиявий ҳисоботларга ту унтири хати илова қилинади. У бу ту унтири хатида бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар ижроси жараёнида вужудга елган асосий омиллар, жумладан, бюджетдан ажратилган маблағларни иқтисод қилини ининг сабаблари (таҳлиллари) (агарда иқтисод қилинган бўлса), дебиторли ва редиторли қарзларнинг вужудга ели сабаблари ва даври, агарда муддати ўтган қарздорли а йўл қўйилган бўлса, ундири бўйи а ўрилган оралар, қонун или а мувофиқ та илотларга солиқ ва бо қа мажбурий тўловлар бўйи а берилган имтиёзлар натижасида бў аб қолган маблағлар ва уларнинг сарфлани и, унингде , та илот томонидан ҳисобот даврида ирим қилинган ва сарфланган қоғоз тўғрисидаги маълумотлар, ўғирли ва амомадлар тўғрисидаги маълумотлар ва молиявий ҳисоботлар билан боғлиқ бўлган бо қа ту унтири лар елтирилади. Бундан та қари, ҳисобот йилининг бирин и ораги бўйи а молиявий ҳисоботларга ту унтири хатида асосий воситалар ва бо қа а тивларни (жумладан, тугалланмаган қурили ва ўрнатиладиган асбоб-ус уналарни) қайта баҳола бўйи а ахборотлар о иб берилади. Ту унтири хати та илот раҳбари ё и унинг ўринбосари (бирин и имзо ҳуқуқидан фойдаланув и ахс), та илот бо ҳисоб иси ё и унинг ўринбосари (и ин и имзо ҳуқуқидан фойдаланув и ахс) ҳамда молия-иқтисод бўлими бо лиғи ( татлар жадвалига мувофиқ ҳолда режа-иқтисод бўйи а мутахассис) томонидан имзоланади ва та илот муҳри билан тасдиқланади. Та илотларни йўриқномалар ҳамда бо қа меъёрий ҳужжатлар билан таъминла , агар қонун или да бо қаси ўзда тутилмаган бўлса, Ўзбе истон Республи асининг теги ли вазирли ва идоралари, ҳо имли лар бо қармалари (бўлимлари), бо қа юқори турув и бо қарув идоралари томонидан амалга о ирилади. Ўрнатилган а ллар бўйи а бухгалтерия 44

ҳисобини юрити ва ҳисоботлар тузи у ун ва олатли идоралар томонидан тасдиқланган бирлам и бухгалтерия ҳужжатларини тайёрла (сотиб оли ) теги ли моддий-техни а базаси мавжуд бўлган ҳолларда та илотлар томонидан мустақил амалга о ирили и мум ин. Молиявий ҳисобот а лларидаги бар а ре визитлар ва назарда тутилган ўрсат и лар тўлдирили и ера . Та илотларда теги ли а тивлар, пассивлар ва операцияларнинг мавжуд эмаслиги сабабли бирорбир модда (сатрлар, устунлар) тўлдирилмаган тақдирда, у бу модда (сатр, устун) устидан изиб қўйилади. Молиявий ҳисоботлар а ллари (жамланма ҳисоботлардан та қари) “Бо -журнал итоби” (308- а л) ва бо қа теги ли ҳисоб регистрлари маълумотлари асосида тузилади. Молиявий ҳисоботлар а лларининг манзил (уст) қисми қуйидаги тартибда тўлдирилади: “Та илот номи” ре визитида та илотнинг тўлиқ номи ўрсатилади; “Бўлим, и и бўлим, боб” ре визитида та илотнинг бюджет таснифининг вазифавий ва та илий жиҳатдан бўлини и (белгилани и) елтирилади; “Ҳисобот даври” ре визитида ҳисобот тузилаётган теги ли давр (йил, ора , ой) ўрсатилади; “Бюджет тури” ре визитида та илот томонидан ҳисобот берилаётган маблағнинг манбаси Ўзбе истон Республи аси бюджет таснифига мувофиқ маблағлар манбаси ва бюджетлар даражаси таснифининг одлари елтирилади; “Ўл ов бирлиги” ре визитида ҳисобот тузилаётган ўл ов бирлиги елтирилади. 45

Молиявий ҳисоботларни тузи да қуйидаги асосий артлар тўлиқ сақлани и лозим: ҳисобот давридаги бар а операциялар ҳамда пул маблағлари, асосий воситалар, моддий бойли ларнинг инвентаризация қилини и ва ҳисоб итоблар натижаларининг тўлиқ а с эттирили и; аналити ҳисоб маълумотларининг ҳисобот даврининг бирин и санасига синтети ҳисоб юрити ҳисобварақлари бўйи а айланмалар ва қолдиқларга бир хил бўли и, унингде молиявий ҳисоботлар маълумотларининг синтети ва аналити ҳисоб маълумотларига мослиги; молиявий ҳисоботлардаги теги ли ёзувларни қайд эти у ун белгиланган тартибда расмийла тирилган бирлам и ҳужжатларнинг асос бўлиб хизмат қили и. У бу асосий артларга риоя қилинмаган ҳолда тузилган молиявий ҳисоботлар нотўғри тузилган деб ҳисобланади. Та илотлар жамлама молиявий ҳисоботларни ўзлари ўриб иққан тасарруфдаги қуйи та илотларнинг молиявий ҳисоботлари ҳамда ўзининг молиявий ҳисоботлари асосида тузадилар. Молиявий ҳисоботлар, қоида тариқасида, ўсиб борув и тартибда битта ўн хонали сонда минг сўм ҳисобида тузилади. Агарда, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларини бузмаган ҳолда молиявий ҳисоботлар ўрсат и лари манфий қолдиқ билан иқса (манфий қолдиққа эга бўлса), у ҳолда ҳисоботларда у бу ўрсат и лар “минус” и ора билан а с эттирилади. Бюджет та илотлари томонидан тузиладиган молиявий ҳисоботларни мазмунига эътибор берадиган бўлса , убҳасиз баланс (1 а л) мар азий ўринни эгаллайди ва бюджет та илотининг маълум даврга бар а молиявий ўрсат и ларини ўзида а с эттиради. 46

Қолган ҳисобот а ллари эса, маз ур балансда а с эттирилган молиявий ўрсат и ларни айримларини деталла тириб, аниқ маълумотлар билан таъминла га хизмат қилади. Бу эса, та илотлар томонидан тузиладиган молиявий ҳисоботларни узлу сизлигини, ўзаро мувофиқлигини ва тизимлилигини таъминлайди. Дебиторли ва редиторли қарзлар тўғрисида маълумот та илотнинг ҳисобот даври охирига бюджет ва бюджетдан та қари маблағлари ҳисобидан мавжуд дебиторли ва редиторли қарзлари тўғрисидаги ахборотни умумла тири ва таҳлил қили у ун тузилади. "Дебитор қарздорли " қисмида та илотнинг бар а мавжуд дебиторли қарзлари а с эттирилади. Жумладан: “1-гуруҳ жами. И хақи ва унга тенгла тирилган тўловлар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 1-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд дебиторли қарзлар а с эттирилади; “2-гуруҳ жами. И ҳақига қў им алар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 2-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд дебиторли қарзлар а с эттирилади; “3-гуруҳ жами. Капитал қўйилмалар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 3-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд дебиторли қарзлар а с эттирилади; “4-ругуҳ жами. Бо қа харажатлар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 4-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд дебиторли қарзлар а с эттирилади; “Харажатлар гуруҳлари бўйи а жами” қаторида юқоридаги 4 та харажат гуруҳлари бўйи а жами дебиторли қарзлар а с эттирилади; 47

“Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида юқоридаги 4 та харажат гуруҳлари бўйи а а с эттири нинг им они бўлмайдиган қуйидаги ҳисоб- итоблар натижасида юзага елган дебиторли қарзлар а с эттирилади: а) болаларнинг ма табга а таълим муассасаларида (болалар боғ алари ва яслиларда) сақланганлиги; б) болаларнинг мусиқа ва санъат ма табларида ўқитилганлиги; в) тарбияланув иларнинг ма таб-интернатларда ва бо қа таълим муассасаларида сақланганлиги у ун ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар; г) и жойида овқат билан таъминланганлиги у ун ходимлар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар ва бо қа у аби ҳисоб- итоблар натижасида юзага елган дебиторли қарзлар. Маз ур дебиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 156 – “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд дебет қолдиғига мос бўли и лозим. “Пенсия жамғармаси ҳисобидан амалга о ириладиган тўловларни ҳисобини и бўйи а” қаторида бюджетдан та қари Пенсия жамғармаси ҳисобидан амалга о ириладиган Давлат ижтимоий суғуртаси бўйи а тўловлар ва бо қа тўловларнинг ҳисоблани и натижасида Пенсия жамғармасидан юзага елган дебиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур дебиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 163–“Бюджетдан та қари Пенсия жамғармаси билан ҳисоб- итоблар” субс ётининг Давлат ижтимоий суғуртаси бўйи а тўловлар ва бо қа тўловларнинг ҳисоблани и натижасида Пенсия жамғармасидан юзага 48

елган дебиторли қарзлар қисми бўйи а ҳисобот даврига мавжуд дебет қолдиғига мос бўли и лозим; “Камомадларга доир ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида амомадлар, талон-торож қилинган пул маблағлари ва моддий қимматли лар қиймати, унингде , айбдор ахслар ҳисобига ёзилган ва ўрнатилган тартибда ундириб олини и лозим бўлган моддий қимматли лар қиймати ва қонун или да белгиланган бо қа ҳоллар ҳисоби бўйи а юзага елган дебиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур дебиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 170 – “Камомадларга доир ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд дебет қолдиғига мос бўли и лозим; “Талабалар билан тўлов- онтра т маблағлари юзасидан ҳисоб итоблар бўйи а” қаторида таълим муассасаларида талабалар билан тўлов онтра т маблағлари бўйи а, жумладан, тўлов- онтра т маблағларининг ҳисоблани и натижасида юзага елган дебиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур дебиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 175–“Талабалар билан бо қа ҳисоб итоблар” субс ётининг тўлов- онтра т маблағларининг ҳисоблани и натижасида талабалардан юзага елган дебиторли қарзлар қисми бўйи а ҳисобот даврига мавжуд дебет қолдиғига мос бўли и лозим; “Юқори ва қуйи та илотлар ўртасидаги бо қа ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида юқори маблағ тақсимлов илар билан уларга қара ли бўлган муассасалар орасида харажатлар сметасининг ижроси жараёнида вужудга еладиган турли ҳисоб- итоблар, жумладан, мар азла ган тартибда берилган моддий а тивларга доир операциялар бўйи а юзага елган дебиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур дебиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 180–“Бо қа ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд дебет қолдиғига мос бўли и лозим; 49

“Юқоридаги а с эттирилганлардан та қари бо қа ҳисоб- итоблар бўйи а дебиторли қарзлар” қаторида юқорида елтирилмаган бо қа дебиторли қарзлар а с эттирилади; “Ҳаммаси” қаторида та илотнинг бар а мавжуд дебиторли қарзлари а с эттирилади. "Кредитор қарздорли " қисмида та илотнинг бар а мавжуд редиторли қарзлари а с эттирилади. Жумладан: “1-гуруҳ жами. И хақи ва унга тенгла тирилган тўловлар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 1-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд редиторли қарзлар а с эттирилади; “2-гуруҳ жами. И ҳақига қў им алар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 2-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд редиторли қарзлар а с эттирилади; “3-гуруҳ жами. Капитал қўйилмалар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 3-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд редиторли қарзлар а с эттирилади; “4-ругуҳ жами. Бо қа харажатлар” қаторида харажатлар иқтисодий таснифининг 4-гуруҳ харажат моддалари, и и моддалари ва элементлари бўйи а мавжуд редиторли қарзлар а с эттирилади; “Харажатлар гуруҳлари бўйи а жами” қаторида юқоридаги 4 та харажат гуруҳлари бўйи а жами редиторли қарзлар а с эттирилади; “Бюджет та илотининг ихтиёрида вақтин а бўладиган маблағлар юзасидан ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида та илотнинг ихтиёрига вақтин али ту ган ва маълум артлар бажарилгандан ейин қайтарили и лозим бўлган суммалар ҳисоби бўйи а юзага елган редиторли қарзлар а с 50

эттирилади. Маз ур редиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 155– “Бюджет та илотининг ихтиёрида вақтин а бўладиган маблағлар бўйи а ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд редит қолдиғига мос бўли и лозим. “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида юқоридаги 4 та харажат гуруҳлари бўйи а а с эттири нинг им они бўлмайдиган қуйидаги ҳисоб- итоблар натижасида юзага елган редиторли қарзлар а с эттирилади: а) болаларнинг ма табга а таълим муассасаларида (болалар боғ алари ва яслиларда) сақланганлиги; б) болаларнинг мусиқа ва санъат ма табларида ўқитилганлиги; в) тарбияланув иларнинг ма таб-интернатларда ва бо қа таълим муассасаларида сақланганлиги у ун ота-оналар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар; г) и жойида овқат билан таъминланганлиги у ун ходимлар билан олиб бориладиган ҳисоб- итоблар ва бо қа у аби ҳисоб- итоблар натижасида юзага елган редиторли қарзлар. Маз ур редиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 156 – “Тўловларнинг махсус турларига доир ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд редит қолдиғига мос бўли и лозим. “Бюджетга тўловлар бўйи а бюджет билан ҳисоб- итоблар бўйи а (1 ва 4-гурухда ўрсатилганларидан та қари)” қаторида та илотлар томонидан маҳсулот (и , хизмат)лар и лаб иқари ва реализация қили дан қонун или а мувофиқ бюджетга ҳисобланган ва тўлани и лозим бўлган солиқ ва бо қа мажбурий тўловлар, унингде маз ур а лнинг 1 ва 4-гурухларида а с 51

эттирилмаган бо қа бюджет билан ҳисоб- итоблар натижасида ҳисобот даврига юзага елган редиторли қарзлар а с эттирилади; “Бо қа бюджетдан та қари жамғармалар билан ҳисоб- итоблар бўйи а (1, 2 ва 4-гурухда ўрсатилганларидан та қари)” қаторида та илотлар томонидан маҳсулот (и , хизмат)лар и лаб иқари ва реализация қили дан қонун или а мувофиқ бюджетдан та қари жамғармаларга ҳисобланган ва тўлани и лозим бўлган бо қа мажбурий тўловлар, унингде маз ур а лнинг 1, 2 ва 4-гурухларида а с эттирилмаган бо қа бюджетдан та қари жамғармалар билан ҳисоб итоблар натижасида ҳисобот даврига юзага елган редиторли қарзлар а с эттирилади; “Талабалар билан тўлов- онтра т маблағлари юзасидан ҳисоб итоблар бўйи а” қаторида таълим муассасаларида талабалар билан тўлов онтра т маблағлари бўйи а, жумладан, тўлов- онтра т маблағларининг ҳисоблани и ва тўлани и натижасида юзага елган редиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур редиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308 а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 175–“Талабалар билан бо қа ҳисоб- итоблар” субс ётининг тўлов- онтра т маблағларини ҳисобланганига нисбатан ортиқ а тўлани и натижасида талабалардан юзага елган редиторли қарзлар қисми бўйи а ҳисобот даврига мавжуд редит қолдиғига мос бўли и лозим; “Юқори ва қуйи та илотлар ўртасидаги бо қа ҳисоб- итоблар бўйи а” қаторида юқори маблағ тақсимлов илар билан уларга қара ли бўлган муассасалар орасида харажатлар сметасининг ижроси жараёнида вужудга еладиган турли ҳисоб- итоблар, жумладан, мар азла ган тартибда берилган моддий а тивларга доир операциялар бўйи а юзага елган редиторли қарзлар а с эттирилади. Маз ур редиторли қарзлар “Бо журнал итоби” (308- а л) ва баланс (1- а л)да а с эттирилган 180–“Бо қа ҳисоб- итоблар” субс ётининг ҳисобот даврига мавжуд редит қолдиғига мос бўли и лозим; 52

“Юқоридаги а с эттирилганлардан та қари бо қа ҳисоб- итоблар бўйи а редиторли қарзлар” қаторида юқорида елтирилмаган бо қа редиторли қарзлар а с эттирилади; “Ҳаммаси” қаторида та илотнинг бар а мавжуд редиторли қарзлари а с эттирилади. "Жами қарздорли " устуни бўйи а та илотнинг бюджет ва бюджетдан та қари маблағлари ҳисобидан ҳисобот даврига мавжуд дебиторли ва редиторли қарзларнинг жами суммаси ўрсатилади. "Бюджет ҳисобидан" устуни бўйи а "Жами қарздорли " устунида ўрсатилган сумманинг бюджет ҳисобига вужудга елган қисми, "Бюджетдан та қари маблағлар ҳисобидан" устуни бўйи а эса, та илотнинг бюджетдан та қари маблағлари ҳисобига вужудга елган қисми ўрсатилади. Агарда, юзага елган дебиторли қарзни бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар ҳисобига аниқ ажрати нинг им они бўлмаса, у ҳолда у бу дебиторли қарз бюджет ҳисобидан ўт азилган маблағ доирасида бюджет ҳисобидан ўрсатилади. Дебиторли қарзнинг қолган (бюджетдан о ган) қисми бюджетдан та қари маблағлар ҳисобига ёзилади. Агарда, юзага елган редиторли қарзни бюджет ва бюджетдан та қари маблағлар ҳисобига аниқ ажрати нинг им они бўлмаса, у ҳолда у бу редиторли қарз харажатлар таснифининг теги ли моддасини бюджет бўйи а қолдиқ лимит маблағи доирасида маз ур харажатлар таснифининг теги ли моддаси бўйи а бюджет ҳисобидан ўрсатилади. Кредиторли қарзнинг қолган (бюджет лимитидан о ган) қисми бюджетдан та қари маблағлар ҳисобига ёзилади. "Шундан муддати ўтган қарздорли - жами" устунида "Жами қарздорли " устунида ўрсатилган қарздорли дан муддати ўт азиб 53

юборилган, қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда сўндирилмаган қарзнинг умумий суммаси, "Бюджет ҳисобидан" устунида бюджет маблағлари ҳисобига вужудга елган қисми, "Бюджетдан та қари маблағлар ҳисобидан" устунида эса, та илотнинг бюджетдан та қари маблағлари ҳисобига вужудга елган қисми ўрсатилади. "Шундан Республи а та қарисида" устунида муддати ўтган қарздорли нинг Ўзбе истон Республи аси ҳудудидан та қаридаги қисми ўрсатилади. "Изоҳ" устунида қў им а изоҳлар елтирилади. Зарурат туғилган тақдирда та илотларга ҳамда ҳисобот олув иларга (теги ли молия органларига) у бу ҳисобот а лида ҳисобот олув илар томонидан қарздорли бўйи а талаб қилинган қў им а маълумотлар оли им онини берув и қў им а ре визитлар қў и ҳуқуқи берилади. У бу ҳисобот а ли та илотлар томонидан ҳар ора да ҳисобот орагидан ейинги ойнинг 10-санасига қадар топ ирилади. Қуйида бюджет та илотлари томонидан тузиладиган дебиторли ва редиторли қарзлар тўғрисидаги маълумотнома ўрсат и ларини теги ли ҳисоб регистрлари ва бо қа ҳужжатлар билан ўзаро мувофиқли жадвалини елтирамиз. 2.2.1-жадвал Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар тўғрисидаги маълумотнома кўрсаткичларини тегишли ҳисоб регистрлари ва бошқа ҳужжатлар 16 . билан ўзаро мувофиқлик т/р Ҳисобот ўрсат и лари Ҳисоб регистрлари ва бо қа ҳужжатлар ўрсат и лари 54

1 Дебитор қарздорли 292- а л итоби ва бо қа теги ли ҳисоб регистрлари ўрсат и лари Бо дафтардаги теги ли субс ётлар маълумотлари Теги ли соли тир далолатномалари маълумотлари 2 Кредиторли қарздорли 292- а л итоби ва бо қа теги ли ҳисоб регистрлари ўрсат и лари Бо дафтардаги теги ли субс ётлар маълумотлари Теги ли соли тир далолатномалари маълумотлари Умуман бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлар ҳисобига оид ҳисоботлар белгиланган тартибда тузилади ва тақдим этилади. 16 Мехмонов С.У. Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. То ент 2012 й 3-БОБ. БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДЕБИТОРЛИК ВА КРЕДИТОРЛИК МАЖБУРИЯТЛАРИ ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ 3.1. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби бўйича назоратни ташкил этиш Бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлар ҳисобини юритили и бўйи а белгиланган тартибда тафти ўт азилади. 55

Маълум и тафти ларни та ил эти ва ўт ази ўта мура аб, тадрижий жараён бўлиб, уни ўт ази режала тири ва тайёргарли дан бо ланади ва тафти ҳужжатидаги та лифларнинг бажарили ини назорат қили билан я унланади. Тафти жараёни қуйидаги бўлинади: 1) тафти ни ўт ази га тайёргарли ; 2) тафти ни ўт ази ; 3) тафти материалларини тизимла тири ва расмийла тири ; 4) тафти материалларини амалга о ири Дастурга биноан тафти нинг асосий масалалари рўйхати аниқланади, у назорат-тафти органининг раҳбари томонидан тасдиқланади. Тафти дастурида тафти объе ти ва ўт азиладиган даври қайд этилади. Тафти дастури тузили идан олдин тайёргарли даври бўлиб, унда тафти и тиро илари тафти қилини и режала тирилаётган та илотнинг молиявий-хўжали фаолияти билан боғлиқ қонун или ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, ҳисоботлар, статисти маълумотлар ва бо қа маълумотларни ўргани лари мажбурийдир. Та илот молиявийхўжали фаолиятининг тафти ини ўт ази да таъсис, рўйхатдан ўт ази , режа, ҳисобот, бухгалтерия ва бо қа ҳужжатларни а л ва мазмун жиҳатидан те ири молия-хўжали операцияларининг қонунийлиги ва тўғрилигини тасдиқла у ун амалга о ирилади. Бунда блан аларни тўлдири да аниқли назорат қилинади, бар а зарур ре визитларнинг мавжудлиги те ирилади, ҳисобот ўрсат и лари бухгалтерия ҳисобининг бирлам и ўрсат и лари билан таққосланади, бирлам и ҳужжатларнинг арифмети те ируви амалга о ирилади, амалга о ирилган операцияларнинг бо ланғи ҳужжатларга мослиги, у жумладан пул маблағлари, моддий бойли лар, тугаллани и яқин қолган и лар ва хизматлар бўйи а маблағларни оли назорат қилинади. 56

Тафти гуруҳи и тиро илари те ирув дастуридан елиб иқиб у ё и бу тафти фаолияти, усуллари ва методларини қўлла им ониятлари ва заруратини аниқлайдилар. Бундан та қари ахборот оли усуллари, таҳлил процедуралари, жами маълумотлардан далил бўла оладиганларини ажратиб оли масалалари ҳал этилади. Тафти натижалари далолатнома билан расмийла тирилиб, у тафти гуруҳи бо лиғи, тафти гуруҳининг жараёнда и тиро этадиган бар а аъзолари томонидан, тафти қилинаётган та илотнинг раҳбари, бо бухгалтери ва бо қа мутахассислари томонидан имзоланади. Бюджет та илотларида дебиторлар ва редиторлар ҳисобини та ил қилини и бўйи а назоратда қуйидагилар ўрганилади: • Ҳисобдор ахслар, турли дебитор ва редитор ҳамда и и хизмат илар билан ҳисоб- итоблар ҳисоби бўйи а тўлдириладиган дастлаб и ва йиғма ҳужжатларни тўғри ва ўз вақтида расмийла тирили ини ўргани ; • Ҳисобда а с эттирилган дебитор ва редиторли қарзларни реаллиги, уларни ўзаро соли тири далолатномалар билан расмийла тирилганлиги (тасдиқланганлиги); • Муддати ўт азиб юборилган қарзларнинг мавжудлиги ва уларни ундири бўйи а зарурий ораларни ўрилганлиги; • Теги ли аналити ҳисоб регистрларини тўғри юритили ини те ири ва синтети ҳисоб маълумотлари билан ўзаро мувофиқлигини соли тири . Шунингде , те ири вақтида қуйида елтирилган жадвал маълумотлари тахлил қилини и лозим. Ҳисоб-китоблар ҳисобини тўғри ташкил қилинишини текшириш юзасидан маълумот • 20__йил «__»_______ҳолатига қолдиқлар • (минг сўм) 57

Субс ётлар № “Бо -журнал” итоби (308- а л) бўйи а ой охирига қолган қолдиқлар Жорий ҳисоблар ва ҳисоб- итоблар (292- а л) итобининг теги ли ўрсат и лари Дебиторли ва редиторли қарзлар тўғрисида маълумот ўрсат и лар и Изоҳ А 1 2 3 4 15-с ётнинг теги ли субс ётлари 16-с ётнинг теги ли субс ётлари 17-с ётнинг теги ли субс ётлари 17-с ётнинг теги ли субс ётлари Хулоса қилганда бюджет та илотларида дебиторли ва редиторли мажбуриятлар назорати белгиланган тартибда алоҳида та ил этилади. 3.2. Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисобини такомиллаштириш Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисобини юрити нинг услубий асослари халқаро стандартлар талаблари асосида та омилла тирилмоқда. 58

Айниқса бюджет ғазна ижросига ўтили и хисобла ув жараёнларини яъни юриди ва молиявий мажбуриятларни ғазна или бўлимларида рўйхатга олини и ва тўлаб берили и маблағлардан мақсадли ва оқилона фойдалани жараёнини янада ях ила им онини берди. Айниқса бюджет та илотларида товарлар и ва хизматларни сотиб олини и эле торон савдо биржалари орқали олини и бир қатор қулайли ларни берди. Шунингде юзага елган мажбуриятларни ғазна или бўлимларидан ўт азиб берили и тез ор хал этилмоқда. Маълум и дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини юрити бирин и навбатда амалдаги меъёрий хуқуқий хужжатларга мос холда та ил этили ини талаб этса, и ин идан смета харажатларида белгиланган миқдорлар даражасида харажатларни амалга о ирили ини талаб этади. Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та омилла тири йўллари қуйидагилардан иборат: 1. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та ил эти да мажбуриятларни ўз вақтида тугатили и бўйи а бухгалтерия бўлимларида мониторингни юритиб бори ; 2. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини юрити да маблағлар манбаалари бўйи а юзага ели ини алоҳида бухгалтерия с ётларида а с эттири , яъни и и с ётлар режасида аниқ белгиланиб оли и; 3. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини амалдаги қонун или талаблари даражасида та ил эти ва муддати ўтган 59

холатларга ели ини олдини оли бўйи а ора - тадбирларни амалга о ириб бори ; 4. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини ўз вақтида бухгалтерия хужжатларида тўғри а с эттири бўйи а ҳисоб сиёсатини белгилаб оли ; 5. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини холати ва хара атини ўз вақтида бухгалтерия с ётларида а с эттири ; 6. Дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисоби бўйи а асосланган бухгалтерия ахборотларини а ллантири ва бо қалар. Келтириб ўтилган дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та омилла тири бўйи а билдирилган та лифларни амалиётда фойдаланили и бюджет та илотлари ҳисоб тизимида муҳим ахамият асб этади. Хулоса Бюджет та илотлари сметалар ижроси жараёнида юриди ва жисмоний ахслар билан ўрнатилган тартибда ҳисобла увларни амалга о иради. Давлат бюджети ғазна ижроси ароитида бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та ил қили нинг ҳозирги ҳолатини ўргани ва уларни та омилла тири бўйи а илмий та лифларни а ллантири мухим ахамитга эга. Битирув мала авий и ини бажари га қўйилган мақсаддан елиб иқиб белгиланган вазифаларни бажари натижасида қуйидаги хулоса эга бўлди : 60

1. Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини хусусиятлари алоҳида ахамият асб этиб улар юриди ва молиявий мажбуриятлар ғазна или ва унинг худудий бўлимларида рўйхатга олини и, товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномаларида олдиндан тўлов 15 фоиз миқдорда белгилани и, Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ доллари миқдорига а бўлса танлов ўт азилмасдан тўғридан - тўғри артномалар тузи . Товар (и , хизмат)лар ет азиб бери бўйи а мол ет азиб берув и ва пудрат илар билан тузиладиган артномалар суммаси 300 АҚШ долларидан 100 минг АҚШ долларига тенг миқдорига а бўлса, эле трон биржа савдолари маълумотлари асосида артномалар тузи ва бо қалар. 2. Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар тартиби ва ҳисобини ҳисобла увларни та ил эти ни тартибга солув и қонуний ҳужжатлар, ҳисобла увлар ҳисобини тартибга солув и қонуний ҳужжатлар. 3. Бюджет та илотларининг юриди ва молиявий мажбуриятлари ғазна или бўлимлари томонидан рўйхатга олинади ва тўлаб берилади. Бюджет та илотларида дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та омилла тири йўллари қуйидагилардан иборат: дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини та ил эти ди мажбуриятларни ўз вақтида тугатили и бўйи а мониторинг қилиб бори ; дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини юрити да маблағлар манбаалари бўйи а юзага ели ини алоҳида бухгалтерия с ётларида а с эттир , яъни и и с ётлар режасида аниқ белгиланиб оли и; дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини амалдаги қонун или талаблари даражасида 61

та ил эти ва муддати ўтган холатларга ели ини олдини оли бўйи а ора тадбирларни амалга о ириб бори ; дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини ўз вақтида бухгалтерия хужжатларида тўғри а с эттири бўйи а ҳисоб сиёсатини белгилаб оли ; дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини холати ва хара атини ўз вақтида бухгалтерия с ётларида а с эттири , дебитор ва редиторлар билан ҳисобла увлар ҳисобини бўйи а асосланган бухгалтерия ахборотларини а ллантири ва бо қалар. Юқоридаги елтирилган та лифлар, назарий хамда амалий ахамиятга эга бўлиб амалиётда қўлланили и ўзини ижобий самарасини беради. Фойдаланилган адабиётлар: Норматив хуқуқий хужжатлар: 1. Ўзбе истон Республи асининг “Бухгалтетрия ҳисоби тўғрисида”ги Қонуни. 1996 й. 30 август 2. Ўзбе истон Республи асининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни 2000 йил 14 де абр 62

3. “Бухгалтерия ҳисобида хужжатлар ва хужжатлар айлануви тўғрисидаги Низом” Ўз.Р АВ. томонидан 2004 йил 14 январда № 1297-сон билан рўйхатдан ўтган. 4. “Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетида турув и та илотларнинг харажатлар сметаси ва татлар жадвалини тузи , ўриб иқи , тасдиқла ва рўйхатдан ўт ази тартиби тўғрисида” Низом Ўз.Р АВ. томонидан 2010 йил 19 ноябрда № 2157-сон билан рўйхатдан ўтган. 5. “Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Йўриқнома Ўз.Р АВ. томонидан 2010 йил 22 де абрда № 2169-сон билан рўйхатдан ўтган; 6. “Ўзбе истон Республи аси Давлат бюджетидан маблағ билан таъминланадиган та илотларнинг даврий молиявий ҳисоботларини тузи , тасдиқла ҳамда тақдим қили бўйи а қоидалар” Ўз.Р АВ. Томонидан 2011 йил 27 сентябрда № 2270-сон билан рўйҳатдан ўтган. Президент асарлари: 7. Каримов И.А. Бар а режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини ю салтири , халқимиз фаровонлигини о ири га хизмат қилади.- Т.: 2011 й. 8. Каримов И.А. 2012-йил “Ватанимиз тараққиётини янги босқи га ўтарадиган йил бўлади. Т. : “Ўзбе истон”, 2012 й. Асосий адабиётлар: 9. Останақулов М. Бюджет ҳисоби. Дарсли . – Т: Талқин. 2008 10. Останақулов М. Давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисоби. Ўқув қўлланма. - Т.: "ИҚТИСОД-МОЛИЯ", 2009 11. Останақулов М. Бюджет та илотларида бухгалтерия ҳисоби. Ўқув қўлланма - Т.: "ИҚТИСОД-МОЛИЯ", 2009 63

12. Останақулов М. Давлат се тори ва бухгалтерия ҳисоби. - Т.: "ИҚТИСОД-МОЛИЯ", 2009 13. Останақулов М. Давлат се тори ва бухгалтерия ҳисоби. - Т.: "ИҚТИСОД-МОЛИЯ", 2010 14. Остонақулов М. Ғазна или органларида бухгалтерия ҳисоби. Дарсли . – Т.: “ИҚТИСОД-МОЛИЯ”, 2010 й 15. Ибрагимов А.,Сугирбаев Б. Бюджет назорати ва аудити. – Т.: “ИнфоСОМ.УЗ”2010. 16. С.У.Меҳмонов Бюджет ҳисоби. Ўқув қўлланма. – Т.: “Фан ва технология”, 2012 17. Иқтисодий журналлар. 2011-2013 йиллар Фойдаланилган интернет сайтлари: www.lex.uz www.gov.uz www.edu.uz www.norma.uz www.tfi.uz www.ziyonet.uz 64

Иловалар 65

O'xshashlar

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш

Корхоналарда пул фондларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш йўналишлари

Ғазначилик шароитида бюджет ижросининг дастлабки ва жорий назоратини ташкил қилиш механизмини такомиллаштириш йўллари