Профилактика инспекторларининг фуқаролар билан мулоқотининг психологик хусусиятлари - Ingliz tili - Diplom ishlar

Профилактика инспекторларининг фуқаролар билан мулоқотининг психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

305 KB

Ko'chirib olish

Профилактика инспекторларининг фуқаролар билан мулоқотининг психологик хусусиятлари Тошкент -2017 й.

Р е ж а : Кириш 1. Профилактика инспектори фаолиятида мулоқот тушунчаси ва унинг психологик ўзига хослиги. 2. Профилактика инспекторлари томонидан “профилактик ҳисоб тоифасидаги” шахслар билан мулоқот қилишнинг психологик тавсифи. 3. Профилактика инспекторининг фуқаролар билан психологик алоқа ўрнатиши ва уларга таъсир этиш усуллари. Хулоса 2

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т., 201 4. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. 3. Каримов И. А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т., 20 11 . 4. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т., 201 7. 5. Абалкина М.А., Агеев В.С. Психология обшения. – М., 1990. 3-61 бетлар. 6. Андреева Г.М. Социальная психология. – М., 1988 . 7. Арзиқулов Д.Н., Дусанов Н.Э. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий маданияти. Ўқ ув қўлланма. – Т., 2010. 8. Асямов С.В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий-психологик тренинги. – Т., 2002. 9. Душанов Р.Х., Фарфиев Ё.А. Касбий психология. Маърузалар матни. – Т., 2013. 10. Душанов Р.Х ва бошқалар Тезкор-қидирув фаолияти психологияси. Дарслик. – Т., 2015. 11. Сирлиев Б.Н. ва бошқалар Дастлабки тергов фаолияти психологияси. Дарслик. – Т., 2015. 12. Сирлиев Б.Н. ва бошқалар Ички ишлар органлари ходимлари фаолиятида муомала психологияси. Ўқув қўлланма. – Т., 2016. 13. Фарфиев Ё.А. ва бошқалар Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси фаолияти психологияси. Дарслик. – Т., 2015. 14. Камардина Г.Г. Психологические трудности общения: основы психотехнологии: Учебное пособие.-Ульяновск, 2000. 15. Муҳаммадиев Н.Э. Ички ишлар идоралари ходимларининг касб этикаси ва эстетик маданияти. – Т., 2014 . 16. Прикладная юридическая психология: Учебное пособие. / Под ред. А.М.Столяренко.- М., 2001. 17. Пиз А., Пиз Б. Новый язык телодвижений. - М., 2006. 18. Щекин Г.В. Визуальная психодиагностика: познание людей по их внешнему облику: Учебное пособие. М., 1993. 3

Олдимизда ёшларга тарбия бериш, психология ва бошқа турли соҳаларда кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бўйича мураккаб вазифалар турибди. Шавкат Мирзиёев КИРИШ Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлаб ўтганларидек «Психологияни ўрганиш – ҳаётни, инсонни ўрганиш дегани. Керак бўлса, раҳбарлик қилмоқчи экансиз, етакчи бўлиб одамларга кўрсатма бермоқчи экансиз, олдин уларнинг психологиясини ҳар томонлама ўрганиш керак 1 ” деган фикрлари айниқса замонавий психологияни билишга нисбатан талабларни ортирмоқда. Муомала жуда мураккаб жараён бўлиб, у одамларнинг ўзаро иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, ижтимоий-маънавий муносабатлари, алоқаларининг йиғиндисидан ташкил топади. Муомала барча маданият турларининг ботиний ва заҳирий хусусиятлари мужассамлашган бўлади. Шу сабабли уни тарихий ворисийлик ва замонавийлик талаблари даражасида шакллантириш ички ишлар идоралари ходимларининг ички ва ташқи маданиятининг уйғунлигини, муштараклигини таъминлайди. Профилактика инспекторларининг фуқаролар билан бўладиган муомала маданияти бу уларнинг шахслар, оилалар, меҳнат жамоалари, ижтимоий гуруҳлар, ҳар хил жамоат ва давлат ташкилотлари, муассалари, хорижий давлат фуқаролари билан бўладиган ҳамда қонун, фармон, низом ва буйруқлардаги ахлоқий ва хуқуқий нормалар, принциплар билан тартибга солинган ахлоқий-эстетик, хуқуқий муносабатлар тизимига айтилади. Касбий муомала профилактика инспекторларининг фаолиятида муҳим ўрин эгаллайди. Шунинг учун ҳам муомала фаолият жараёнида иштирок этади. Муомаланинг қонуниятларига суянган ҳолда ходим шахслараро муносабатга киришади. Бу мулоқот жараёнида ходимнинг ҳар бир билиш сифатлари (хотира, диққат, идрок, сезги, тафаккур, ҳаёл) иштирок этади. Бу жараёнлар ходимнинг мантиқий фикрлашига, ўтмишдаги вазият билан боғлашига, ўзаро солиштириш ва қиёслаш малакаси, объекти ва шароитни мукаммал тарзда идрок этишинга ёрдам беради. Ушбу маърузадан кўзланган мақсад профилактика инспекторлари касбий мулоқотини замонавий психологик билимлар асосида такомиллаштириш, коммуникатив воситалардан фойдаланган ҳолда кўникма ва малакаларини ривожлантириш. Маърузани вазифаси: профилактика инспекторларининг касбий фаолият жараёнида турли тоифадаги фуқаролар билан мулоқот ўрнатиш кўникма ва малакаларни шакллантириш. 1 2 И.А.Каримов Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият, Т., Т.14, 121- б. 4

1 -савол . ПРОФИЛАКТИКА ИНСПЕКТОРИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОҚОТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ПСИХОЛОГИК ЎЗИГА ХОСЛИГИ. Мулоқотни муаммо сифатида нафақат ижтимоий гуманитар фанлар, балки юридик фанларда ички ишлар органлари профилактика хизмати фаолияти ва криминология каби фанлар тизимида ҳам ўрга ни лади. Бу предметлар ўзларининг нуқтаи назаридан келиб чиқган ҳолда ўрганса, психология эса ўзининг предмети нуқтаи назаридан келиб чиқиб ўрганади ҳамда мулоқот жараёнида шахслараро муно сабат психологиясига эътибор берилади. Профилактика инспекторининг касбий мулоқоти этно психологик хусусиятларга боғлиқ холда шаклланиб боради. Ўзбек халқининг тарихий шаклланган анъаналари, муайян урф-одатлари, маълум удумлари, шахслараро муноса бати, мулоқот мароми ва фикр лаш хусусияти бошқа халқларникидан сези ларли даражада тафовут ланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти ички ишлар органлари ходимларининг касб байрами кунидаги табрик нутқида «Айни пайтда милиция ходимларининг аҳоли ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш идоралари билан яқин ҳамкорлиги янада мустаҳкамланди, уларнинг сафарбарлиги ва содир этилаётган жиноятларга қарши тезкор кураш олиб бориш имкониятлари ошиб бормокда 1 » деган эди. Бу, ўз навбатида ҳар бир ходимнинг фаолияти давомида ва аҳоли билан мулоқот қилиш жараёнида хушмуомалали бўлишга ундайди. Профилактика инспекторлари ўзларининг касбий фаолияти даво мида шахслар ва жамоатчилик билан муносабатда мавжуд вазият ва шароитни ҳис қилган ҳолда иш кўришлари муҳим. Мулоқот жара ёнида кишиларнинг этнопсихологик хусусиятларини ўрганиб, ино бат га олиш, мулоқот воситаларидан тўғри фойдаланиш, шахслар билан ўзаро алоқада психологик тўсиқларни бартараф этиш, касбий мулоқот турларини унумли қўллай олиш уларнинг касбий маҳора ти ни оширишда ёрдам беради. Профилактика инспекторларининг фуқаролар билан бўладиган муомала маданияти бу – уларнинг шахслар, оилалар, меҳ нат жамоалари, ижтимоий гуруҳлар, ҳар хил жамоат ва давлат таш ки лотлари, муассасалари, хорижий давлат фуқаролари билан бўладиган ҳамда қонун, фармон, низом ва буйруқлардаги ахлоқий ва ҳуқуқий нормалар, принциплар билан тартибга солинган ахлоқий-эстетик, ҳуқуқий муносабатлар тизими. Инсонлар ўз фаолияти давомида, табиийки, бошқа одамлар билан мулоқотда бўладилар. Ушбу жараёнда ахборот алмашадилар, бир-бир ларига таъсир кўрсатадилар, таълим берадилар, тажриба алмаша ди лар. Бу жараён шахслараро ўзаро муносабатларда мулоқот, муомала деб юритилади. Мулоқот ҳар қандай фаолиятнинг муҳим жиҳати ҳисобланиб, у орқали инсоннинг моҳияти намоён бўлади, яъни ўзаро тушунишга, ишни бажариш чоғида уйғунликка эришилади, ёки аксинча, низолар ва ахлоқий зиддиятлар, ишдаги келишмовчиликлар юзага келади. Мулоқот - икки ёки ундан ортиқ одамларнинг ўзаро бир-бирига таъсир 1 2 Каримов И.А Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходим лари га байрам табриги // Халқ сўзи. – 2007. – 25 окт. 5

этиши. Одамлар ўртасида ахборот алмашиш, ўзаро таъсирнинг ягона йўлини ишлаб чиқиш, ўзгаларни идрок қилиш ва тушуниб баҳолаш характерига эга. Мулоқот ёки коммуникация – одамларнинг ўзаро ҳамкорлиги шакл ларидан бири. Мулоқот одамларнинг воқеликни акс эттириши натижасини ифодаловчи хабарлар алмашиш жараёни бўлиб, улар ижтимоий борлиқнинг ажралмас қисми ҳамда уларнинг индивидуал ва ижтимоий онги шаклланиши ва амал қилиши воситасидир. Одам лар нинг биргаликдаги фаолияти жараёнида мақсадли ҳамкорликни ташкил этиш, тажриба алмашиш, меҳнат ва турмуш кўникмаларини олиш, маънавий эҳтиёжларни намоён этиш ва қондириш мулоқот ёрда мида юз беради. Мулоқот ёки муомала янги ахборот алмашинуви жараёни ҳамдир, бу ҳақда Бернард Шоу қуйидагиларни қайд этади: «Агар менда битта олма ва сизда ҳам шунча олма бўлиб, ўзаро алмашсак, сизда ҳам, мен да ҳам биттадан олма қолади, агар ҳар биримизда шахсий фикр бўлса ва ўзаро алмашсак, унда ҳар биримизда иккитадан ғоя бўла ди» 2 . Ушбу таъкиддан ҳам мулоқот давомида ўзаро фикр алмашинув муносабатлари юзага келишини кўриш мумкин. Профилактика инспекторлари хизмат вазифаларини бажаришда фуқаролар билан мулоқотга киришадилар. Улар фаолиятининг сама ра дорлиги одамлар билан мулоқотга киришиш, психологик алоқа ўрнатиш қобилиятларига боғлиқ. Ушбу хусусиятлар ички ишлар органлари ходимлари касб маҳоратининг муҳим таркибий қисмидир. Мулоқот ижтимоий психологик ҳодиса бўлиб, одамлар ўртасида биргаликдаги фаолият эҳтиёжларидан келиб чиқадиган боғланишлар ривожланишининг кўпқиррали жараёнидир. Кишилар ўзаро муноса бат га киришар экан, алоқанинг энг муҳим воситаларидан бири сифа ти да тилга мурожаат қиладилар. Мулоқотнинг яна бир муҳим томони шундаки, муносабатга киришувчилар муомала жараёнида фақат сўз лар билан эмас, балки хатти-ҳаракатлар билан ҳам ахборот айир бош лай дилар. Мулоқот жараёни шахсларнинг қизиқишлари, дунёқараши, муомала маданиятига ҳам боғлиқ. Чунки шахслардаги ўзаро мулоқот бу – табиий эҳтиёждир. Мулоқот орқали шахсларнинг биргаликда алоқа қилиш мето ди ка си кетма- кет бўлган олти босқичдан иборат: I босқич – ўзаро бир-бирини тушуниш; II босқич – умумий ёки мос келадиган қизиқишларни топиш; III босқич – мулоқот учун таклиф этиладиган сифат ва қабул қилинадиган принциплар; IV босқич – мулоқот учун хавфли бўлган сифатларни аниқлаш; V босқич – индивидуал таъсир этиш ва суҳбатдошга мослашиш; VI босқич – умумий қоидаларни яратиш ва ўзаро ҳаракат қилиш. Босқичлар кетма-кетлигига риоя қилиш тўғри таъсир этишни ташкиллаштиришда муҳим аҳамиятга эгадир. Босқичлар алоқа қилиш жараёнида амалга оширилаётган фао лият нинг кетма-кетлигини кузатиш дастури сифатида намоён бўли ши, ўзаро таъсир 2 Қаранг: Коган М.С . Мир общения. – М., 1990. – С. 149–150. 6

йўлларини назорат этиши мумкин 3 . Касбий муомала ички ишлар органлари ходимлари фаолиятида муҳим ўрин эгаллайди. Шунинг учун ҳам муомаланинг ҳар бири тури фаолият жараёнида иштирок этади. Ходим муомала қонуниятларига суянган ҳолда кишилар билан муносабатга киришади. Мулоқот жара ёнида ходимнинг барча касбий сифатлари (хотира, диққат, идрок, сез ги, тафаккур, хаёл) иштирок этади. Бу жараёнлар ходимни мантиқий фикрлашига, воқеани ўтмишдаги вазият билан боғлашига, ўзаро солиштириш ва қиёслаш, объект ва шароитни мукаммал тарзда идрок этишига ёрдам беради. Мулоқот психологик жиҳатдан бир-бир билан боғлиқ бўлган одамлар ўртасида у ёки бу воситалар орқали мақсадга мувофиқ, бе восита ёки билвосита алоқа ўрнатиш ва сақлаб туриш жараёнидир 4 . Мулоқотнинг профилактика инспекторлари фаолиятида қуй идаги турлари мавжуд: 1) бевосита; 2) билвосита; 3) ролли; 4) мазмунли; 5) расмий; 6) норасмий. Бевосита мулоқот «юзма-юз» суҳбат бўлиб, унинг ҳар бир ишти рок чиси идрок қилади, алоқа қилади ва ҳамма мавжуд воситаларни кенг қўллайди. Билвосита мулоқот ҳам алоқа воситаси бўлиб, унда шахслар, алоқа воситалари ва механизмлар иштирок этади (масалан, телеграф, телефон орқали гаплашиш). Мулоқотнинг баъзи турлари ижтимоий роллар орқали амалга оширилиб, ролли мулоқот дейилади. Бундай ҳолатда одамлар муайян ижтимоий ролларни бажаруви кишилар тарзида мулоқотга кири ша ди лар. Масалан, терговчи ва жабрлануви ўртасидаги мулоқот роллидир. Индивиднинг бошқа шахсга ўз ҳолати, кайфияти, хоҳишини мими ка, ҳаракат, имо-ишора орқали билдириши мазмунли мулоқот деб аталади. Расмий мулоқот юридик кучга эга бўлиб, давлат ва жамият ман фаатини кўзлаган ҳамда қайд этиладиган мулоқот тури (масалан, тергов жараёнидаги сўроқ қилиш)дир. Шахслараро ўзаро мулоқот жараёнида ўзини қизиқтирган у ёки бу маълумотга эга бўлиш норасмий мулоқот ҳисобланади. Мулоқотга киришишда фақат сўзлар эмас, балки ҳаракатлар, имо- ишоралар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шахслар ўзаро мулоқотга киришар экан, ушбу мулоқот ўзида уч муҳим жиҳатни қамраб олади; 1) коммуникатив (ахборот бериш); 2) интерактив (ўзаро биргаликда ҳаракат қилиш); 3 Қаранг: Филонов Л.Б. Тренинги делового общения сотрудников органов внутренних дел с различными категориями граждан. – М., 1992. – С. 5–6. 4 Қаранг: Асямов С. В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходим ларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002, – Б. 47. 7

3) перцептив (ўзаро биргаликда идрок қилиш). Мулоқот жараёнида ахборотни бошқа кишига йўллаётган шахс коммуникатор, уни қабул қилаётган киши рецепиент деб номланади. Мулоқотда нутқ муҳим рол ўйнайди, унинг равонлиги, сўз лар нинг яхши ва ўз жойида тўғри ишлатилиши муваффақият гаровидир. Нутқ эшиттирилиши ё овоз чиқармасдан айтилиши, ёзиб қўйилиши ёки кар-соқов кишилар учун бирор-бир моҳиятга эга бўлган имо-ишоралар билан алмаштирилиши мумкин. Мулоқотда маълумот берувчи ва қабул қилувчи ўртасида ўзаро ҳамкорлик юзага келади. Нутқ шахснинг ташқи кўриниши, кийиниши, мимикаси, тез ёки секин гапириши, овози, салмоқлаб ёки вазмин гапиришига боғлиқ бўлади. Шахс маълумотни иккинчи бир шахсга нутқ билан бирга хатти-ҳаракат, мимикалар орқали, шунингдек, ёзма ёки кўргазмали усулда бериши мумкин. Мулоқот давомидаги эмоционал ҳолат мулоқотга киришаётган шахснинг хатти- ҳаракатига салбий таъсир қилади. Мулоқотнинг узоқ давом этиши зиддиятли вазиятларни келтириб чиқариши мумкин. Ҳар қандай мулоқотдан бирор-бир мақсад кўзда тутилади. Мулоқотга киришган ҳар бир шахс унинг якунидан тур лича, яъни ижобий ёки салбий хулоса чиқариши мумкин. Мулоқот аниқ ижтимоий муносабатлар орқали белгиланади. У ижтимоий ахлоқ нормалари асосида тартибга солинади. Индивид ҳаётида мулоқотнинг бажарадиган вазифалари турлича, шу боис мулоқотнинг қуйидаги психологик вазифаларини ажратиб кўрсатиш мумкин:  информацион;  регулятив;  хабар;  назорат;  тарбия. Мулоқотнинг информацион вазифаси ахборотни қабул қилиш ва уни тарқатишдир. Регулятив вазифаси мулоқотни тартибга солиш ва бошқалар билан тўғри муносабатни ташкил қилишдан иборат. Хабар вазифаси кўмагида биз муҳим аҳамиятга эга воқеалар, ҳодисалар ҳақидаги хабарларни қабул қиламиз. Назорат вазифаси кўмагида ахборотни қабул қилиш ва тарқатиш жараёни назорат қилинади. Мулоқот орқали шахсни шакллантириш жараёни уни тарбиялаш вазифаси бўлиб, ниҳоятда муҳим омил ҳисобланади. Мулоқотнинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат:  мулоқотнинг бевосита мақсадга йўналтирилганлиги;  ҳуқуқий ва назарий жиҳатдан равонлиги;  махсус мулоқот объектининг мавжудлиги;  мулоқот жараёнидаги психик тўсиқлар;  суҳбатдошининг савиясига қараб махсус термин, жаргонларини тушуна олиш. Шу ўринда К.С.Станиславскийнинг «мулоқот жараёнида, авва лам бор, инсоннинг кўнгли, юраги, ички дунёсини қидирасиз», деган сўзларини эслаш 8

жоиз. Аммо кишининг ички дунёсини билиш қийин. Шу боис шахснинг фақат ташқи кўриниши, хулқ-атвори, ўзини тути ши, гап-сўзи ёки муомаласига қарабгина хулоса чиқариш мумкин. Профилактика хизмати ходимларининг фуқаролар билан ўзаро муносабатининг психологик тавсифи қуйидагиларда намоён бўлади:  маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганлиги учун профилактик ҳисобда турган шахслар билан фаолият олиб бориш;  профилактик ҳисобга олинган шахслар билан якка тартибда профилактик чора-тадбирларни амалга оширишда шахснинг ёши, руҳий ҳолати, ижтимоий аҳволи, мутахассислиги, эҳтиёжлари, қизи қишлари, қобилияти ва шахсий хусусиятларини аниқлаш;  фуқаролар ва мансабдор шахслардан жамоат тартибига риоя қилишлари, тартиббузарликларга йўл қўймаслиги, ғайриижтимоий ва жамиятда юриш- туриш қоидаларига зид қилмишларни тўхтатишни талаб этиш, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилган тақдирда амал даги қонунлар асосида маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баён но малар тузиш;  ҳуқуқбузарга нисбатан ҳужжат расмийлаштирилаётганда, шахс жиноят содир этганликда гумон қилинганда ёки паспорт тизими қои даларига риоя қилиниши текширилаётганда ёхуд шахс шубҳа уйғот ган тақдирда маъмурий ҳудудда улардан фуқаролик паспорти ёки шахсини тасдиқловчи бошқа ҳужжатларини тақдим этишни талаб қилиш ва текшириш;  иш ва яшаш жойи ноаниқ бўлган шахсларни «Иш ва яшаш жойи ноаниқ шахсларни реабилитация этиш маркази»га, 3 ёшдан 18 ёшгача бўлган вояга етмаганларнинг шахсини аниқлаш, ҳаёти, соғ ли ғини муҳофаза қилиш ёки улар томонидан такроран ҳуқуқ бузар лик лар содир этилишининг олдини олиш мақсадида «Вояга етмаган ларга ижтимоий-ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш маркази»га жойлаштириш, адашиб қолган, ташлаб кетилган ёки ота-она қарамоғидан маҳрум этилган 3 ёшгача бўлган болаларни соғлиқни сақлаш муассасаларига топшириш;  маъмурий ҳудудда жойлашган корхона, ташкилот ва муас са са ларнинг масъул мансабдор шахслари, уларнинг қўл остидаги ходим лар, турар-жойларда фуқароларни паспорт-виза қоидаларига риоя этишини талаб қилиш ва текшириш;  маъмурий ҳудудда жойлашган назорат-лицензиялаш объект лари масъул мансабдор шахсларининг ва қонун ҳужжатлари асосида ўқ-отар қуролга эга бўлган фуқароларнинг назорат-лицензиялаш қоидаларига риоя этишларини талаб қилиш ва текшириш;  маъмурий ҳудудда виждон эркинлигини амалга оширишга тўс қинлик қилувчи, террорчилик ва экстремистик ғояларни тарғиб қилув чи, рухсатсиз диний таълим берувчи, миссионерлик билан, шу нингдек, бошқа тақиқланган фаолият билан шуғулланувчи ташки лот лар ҳамда диний-экстремистик гуруҳларга алоқадор бўлган шахс ларни аниқлаш;  жиноят содир этишда гумон қилинган шахсни жиноят устида ёки бевосита жиноят содир этилгандан сўнг ушланса; гувоҳлар ёки жабрланувчилар ушбу шахс жиноят содир этган деб тўғридан-тўғри кўрсатув берсалар; гумон 9

қилинаётган шахсдан жиноятга алоқадор бўлган далилий ашёлар топилса ёки жиноятнинг излари яққол мавжуд бўлганда, суриштирув олиб бориш;  жиноят содир этиб суд ва тергов органларидан яшириниб юр ган, бедарак йўқолган шахслар, ахлоқ тузатиш ишлари тариқасида жазодан бўйин товлаб юрган маҳкумларни қидириб топиш, шахси ноаниқ мурдаларнинг шахсини аниқлаш;  озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларга (муай ян ҳуқуқдан маҳрум этилган, шартли ва ахлоқ тузатиш иш ларига) ҳукм қилинган шахсларга нисбатан профилактик-назорат иш ларини амалга ошириш;  гиёҳвандлик воситалари ёки шифокор тайинламаган ҳолда психотроп моддаларни истеъмол қилувчи, бу каби воситаларни сақ лов чи, тайёрловчи, қайта ишловчи ва сотувчи, таркибида наркотик моддалар ёки психотроп моддалар бўлган ўсимликларни етиш ти рув чи, ноқонуний сотиб олувчи, сақловчи, ташувчи, истеъмол қилиш учун бангихона сақловчи ва шу мақсад учун хоналарни тақдим этув чи шахсларни аниқлаш;  фуқаролар томонидан сақланаётган ўқотар қуроллар, ва ўқ дориларни текшириш;  вояга етмаганларга ва ижтимоий жиҳатдан хавфли аҳволда бўл ган оиладаги ота-оналарга нисбатан вояга етмаганлар ўртасида назо рат сизлик ва ҳуқуқбузарликлар профилактикасини амалга ошириш;  жазони ижро этиш муассасаларидан бўшатилган шахслар усти дан ички ишлар органларининг маъмурий назорати таъсири остидаги муқаддам судланган шахслар билан иш олиб бориш;  одам савдоси ва ахлоқ-одоб доирасида ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларни аниқлаш. Ходим коммуникативлигининг алоҳида жиҳати шундаки, у ходим дан зарур ҳолларда бошқа қиёфага киришни талаб этади. Ушбу зарурат унинг ўз фаолияти соҳаси доирасидаги барча шахслар билан психологик алоқага киришиши муҳимлигидан келиб чиқади. 2 -савол . ПРОФИЛАКТИКА ИНСПЕКТОРЛАРИ ТОМОНИДАН “ПРОФИЛАКТИК ҲИСОБ ТОИФАСИДАГИ” ШАХСЛАР БИЛАН МУЛОҚОТ ҚИЛИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАВСИФИ . Профилактика инспекторлари ўз хизмат бурчини мулоқот орқали бажаради ва ушбу мулоқот қонун асосида тартибга солинади. Ички ишлар органлари фаолиятида нафақат «тил», юқорида айтиб ўтгани миздек, имо- ишора, энг асосийси, суҳбат давомида шахснинг юзи да ги ўзгаришлар ҳам муҳим ҳисобланади. Ички ишлар органлари ходимларининг мулоқоти қуйидаги ларни ўз ичига олади: 1) бевосита касбий вазифани бажаришга йўналтирилганлиги; 2) ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинганлиги; 3) махсус объектнинг мавжудлиги; 4) психологик тўсиқларнинг мавжудлиги; 5) жиноятчиларнинг махсус тили ҳисобланмиш татуировкалар ва 10

жаргонларни билиш ва ҳоказо. Ҳар қандай мулоқот доимо объект билан субъектнинг бир-бирга мослашиш жараёнини қамраб олади. Оғзаки нутқ - сўзлашув ва адабий услубларда ифодаланади. Сўзлашув услуби деб, кишиларнинг кундалик ҳаётда шева ва лаҳжаларда мулоқот қилиш усулига айтилади. Сўзлашув услубида нутқ маданиятининг қоида ва нормалари қатъий қўлланилмайди. Ҳозирги кунда мамлакатимиз аҳолиси Тошкент, Фарғона, Наманган, Андижон, Қарши, Сурхондарё, Бухоро, Самарқанд шеваси каби кўплаб шеваларда сўзлашадилар. Адабий услуб деб, адабий тил нормаларига қатъий амал қилишга асосланган услубга айтилади. Адабий услубда сўзлашганда, маъруза ўқилганда, расмий учрашувлар ўтказганда тил қоидаларига тўла риоя этилади. Оғзаки нутқ, ёзма нутққа қараганда кенг қамровли бўлиб, қуйи да ги хусусиятларга эга: 1) оғзаки нутқда шевачиликнинг таъсири кучли бўлади; 2) оғзаки нутқда ёзма нутқдаги каби ўйлаб иш тутиш имкони кам бўлади; 3) оғзаки нутқнинг ўзига хос грамматик тузилиши, қурилиш тартиби мавжуд; 4) оғзаки нутқда талаффуз, оҳанг, имо-ишора воситалари муҳим рол ўйнайди; 5) оғзаки нутқнинг юзага чиқиши сўзловчининг кайфиятига, нутқ сўзланаётган вазиятга, сўзловчи нутқий аъзоларининг нормал ва соғломлигига боғлик; 6) оғзаки нутқ нормаларининг барча хусусиятларини пайқаш, ёзиб олиш, ўргатиш ва ўрганиш анча қийинчилик билан кечади; 7) оғзаки нутқ бир бутун ҳодиса (матн) сифатида чексиз ва сон-саноқсиз шахсий (индивидуал) фаолият бўлиб, унинг кўпгина қирралари турли шароитларда ўзича кечади ва пайқамаган ҳолда беиз йўқолиб кетади; 8) киши сўзлаганда, ўз нутқига ёзгандаги каби етарли эътибор беравермайди 1 . Нутқ ва тафаккур ўзаро чамбарчас боғлиқ жараёнлардир, чунки бошқаларнинг гап-сўзларини эшитгач, уларнинг маъносига қараб фикр лаш зарурати юзага келади, фикримизни эса нутқ орқали баён этамиз. Оғзаки нутқ орқали ҳиссиётларимиз (ҳиссий кечинмаларимиз) сўз лар билан баён қилинган тасвирларда, оҳангда, қофияда, савол ларда, сўзлар орасидаги сукутда, айниқса интонацияда яққол намоён бўлади. Масалан, бирон кишининг исми тилга олинганда шу кишига нис батан турли ҳиссиётлар, муносабатлар қўзғалади: шахс ўзидаги меҳр-муҳаббат, ғазаб, қўрқув, нафрат, кибр каби психик ҳолатларни юзи да ги мимикаларида атайин (психик жараён, темперамент турига қараб) ёки беихтиёр ифодалайди. Инсоннинг қиёфасидаги физиологик ўзгаришларга қараб унда устунлик қилаётган фикр, ҳис-туйғулар, муносабатлар ҳақида, аёл лар да эса косметика, кийим-кечак, пойафзалга қараб, шахс тўғрисида маълум бир фикрга келиш мумкин. 1 Қаранг: Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услу бияти асослари. – Т. , 1992. – Б. 33-34. 11

Маълумки, шахсни профилактик ҳисобга олиш учун муайян асос лар бўлиши лозим ва ушбу асослар бўлган тақдирда, профилактика инспектори ўн кун (жазони ижро этиш муассасаларидан озод қилин ган шахсларга нисбатан улар яшаш жойига етиб келган кундан эътиборан уч кун) ичида шахсни профилактик ҳисобга қўйиш тўғ ри сидаги қарор чиқаради ва ушбу қарорни туман, шаҳар ички ишлар бўлимининг, бошқармасининг бошлиғи томонидан тасдиқлатади. Тас диқланган қарорни профилактик ҳисобга олинган шахсга уч кун (у яшаш жойида бўлмаган ҳолларда эса, унинг турган жойи аниқ ланган пайтдан эътиборан уч кун) ичида эълон қилиб ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан таништириб имзо қўйдиради ва шу кундан бошлаб шахс профилактик ҳисобга олинган деб ҳисобланиб шахс бир йил давомида профилактик ҳисобда туради 5 . Бугунги кунда ички ишлар органлари томонидан профилактик ҳисобга олишдан кўзланган асосий мақсад айнан амалдаги қонунлар асосида ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг якка тартибдаги, яъни индивидуал тарзда амалга ошириш орқали ғайриижтимоий хулқ-атворли, ҳуқуқбузарликлар содир этишга мойил бўлган ва ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар да ижтимоий ижобий хулқ-атвор ни шакллантириш, уларни индивидуал хусусиятлари (билими, қоби лияти, қизиқишлари, эҳтиёжлари)дан келиб чиққан ҳолда тўғри йўна лиш бериш, касб эгаллашларига ёрдам бериш, фойдали меҳнатга, спорт билан шуғулланишга қизиқтириш сингари ижобий йўлга бош қаришдан иборатдир. Шу сабабли ҳар бир профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан психологик алоқа ўрнатиб мулоқот олиб борганда етарли психологик билимларга эга бўлиши лозим. Профилактика инспекторлари томонидан ҳуқуқбузарлик содир этган қуйидаги шахсларга нисбатан профилактик ҳисоб юритилади ва улар билан бўладиган мулоқотда психологик омиллар ҳисобга олинади: 1. Конституциявий тузумга қарши ҳамда бошқарувнинг бел ги лан ган тартибига тажовуз қилиш билан боғлиқ ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар. Бунда ҳуқуқбузарлик содир этган, яъни чет эл давлати ёки чет эл ташкилотига, уларнинг вакилларига давлат сирларини етказган ёхуд бошқача ёрдам кўрсатиш йўли билан Ўзбекистон Республикасига қар ши душманлик фаолияти олиб боришда айбланган, давлатга хоин лик қилган, яъни Ўзбекистон Республикасининг суверенитети, ҳуду дий дахлсизлиги, хавфсизлиги, мудофаа салоҳияти, иқтисодиётига зарар етказган, ғайриқонуний жамоат бирлашма лари ва диний таш ки лотлар, оқимлар, секталар фаолиятида қатнашган, нолегал диний фао лият билан шуғулланган ҳамда болалар ва ўсмирларнинг махсус йиғи лиш ларини ўтказишга тайёргарлик кўриш жинояти ва ҳуқуқ бузарлигини содир этган шахс тушунилади. Бундан ташқари, рухсат этилмаган йиғилишлар, митинглар, кўча юришларида фаол қатнашган шахсларни ҳам киритиш мумкин. Про фи лактика 5 Қаранг: Исмаилов И. Профилактика инспекторларининг профилактик ҳисобда турган шахслар билан ишлашда фуқаролар йиғини билан ҳамкорлиги // Республика илмий-амалий конференцияси материаллари (2014 йил 31 май). – Т. , 2014. – Б. 23-24. 12

инспектори ушбу тоифадаги шахсларга нисбатан ўз хиз мат фаолияти мобайнида қуйидаги профилактик чора-тадбир лар ни амал га оширади. Конституциявий тузумга қарши ҳамда бошқарувнинг белгилан ган тартибига тажовуз қилиш билан боғлиқ ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар билан профилактик суҳбат мобайнида профилактика инспек тори шахснинг билим савияси, индивидуал-психологик, ҳис сий-иро да вий ва бошқа муҳим психологик хусусиятларини инобатга олган ҳолда фаолиятини ташкил этади. Содир этган ҳуқуқбузарлиги учун расмий огоҳлантириш ва ҳуқуқбузарликларнинг содир этилиши сабаб лари ва уларга имкон бераётган шарт-шароитлар тўғрисида хабар дор қилишда ҳамда содир этган ҳуқуқбузарлиги учун профилактик ҳисоб иши юритишда унинг қизиқишини, мойиллигини ўрганиш учун мулоқотга киришади. Шу билан бирга, шахснинг жамиятга, давлатимиз томонидан амалга оширилаётган ижтимоий-сиёсий соҳа - даги ислоҳотларга нисбатан муносабати ҳамда дунёқарашини ҳам инобатга олиши лозим. 2. Тинчликка ва фуқароларнинг хавфсизлигига қарши жиноят содир этганлар. Урушни тарғиб қилиш, яъни бир мамлакатни иккинчи мам ла кат га нисбатан қўзғатиш учун турли шаклдаги қарашлар, ғоялар ёки чақи риқлар тарқатиш, босқинчилик урушини режалаштириш ёки унга тайёргарлик кўриш, шунингдек, шу ҳаракатларни амалга оширишга қаратилган фитнада қатнашиш, тинч аҳолини мажбурий ишларга жалб этиш, шаҳарлар ва аҳоли яшаш жойларини беҳуда вайрон қилиш, геноцид, яъни миллий, этник, ирқий ёки диний мансублигига қараб, бир гуруҳ шахснинг жисмонан тўла ёки қисман қирилиб кети шига олиб келадиган турмуш шароитини қасддан яратиш бундай шахс лар ни жисмонан тўла ёки қисман қириб юбориш, шунингдек, терроризм, халқаро муносабатларни мураккаблаштириш, давлатнинг суверени те ти ни, ҳудудий яхлитлигини бузиш, хавф сизлигига путур етказиш, уруш ва қуролли можаролар чиқариш, ижтимоий-сиёсий вазиятни бе қа рорлаштириш, аҳолини қўрқитиш террорчилик ҳаракат ларини тай ёр лаш ва содир этиш, террорчилик ташкилотларига ёхуд террорчилик фаолиятига кўмаклашиш ёки бундай фаолиятда ишти рок этиш ёки бошқа хизмат кўрсатишга қаратилган ҳамда миллий, ирқий, диний адоватни тарғиб қилувчи материалларни тарқатиш жинояти ва ҳуқуқ бузарлигини содир этган шахслар тушунилади. Тинчлик ва фуқароларнинг хавфсизлигига қарши жиноят содир этган шахслар билан профилактик суҳбат мобайнида профилактика инспектори шахснинг ўзига хос хусусиятлари, чунончи, характер, тем перамент, хиссий- иродавий, ахлоқий, ақлий, эстетик хусусият лари, унинг турмуш тарзи ва ижтимоий-маиший яшаш шароитлари, ҳаётга бўлган муносабати, таъсирчанлиги ва бошқа психологик хис лат ларига катта эътибор берган ҳолда мулоқотни режалаштиради ва амалга оширади. 3. Шахснинг ҳаёти ва соғлигига қарши ҳуқуқбузарлик содир этган лар. Қасддан одам ўлдириш, кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасд дан одам ўлдириш, жабрланувчи томонидан содир этилган ғайри қо ну ний зўрлик ёки оғир ҳақорат, шунингдек бошқа ғайриқонуний ҳара кат лар туфайли тўсатдан юз 13

берган кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳола ти да қасддан одам ўлдириш, ўз чақалоғини қасддан ўлдириш ҳамда қасд дан баданга оғир шикаст етказиш, қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш жиноятларини содир этган шахслар тушуни ла ди. Профилактика инспектори шахснинг ҳаёти ва соғлигига қарши ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар билан профилактик суҳбат ёки рас мий огоҳлантиришидан қатъи назар, унинг ҳиссий ҳолатини, руҳий соғломлигини, дунёқарашининг соғломлиги, содир этган хатти- ҳаракатидан виждон азобининг юзага келгани ёки келмаганлиги, оила аъзолари ва яқин танишлари билан ўзаро кечадиган муносабатлари, шахсга оид индивидуал -психологик хусусиятларини инобатга олган ҳолда мулоқотга киришади. Мулоқот мобайнида профилактик ҳисоб да турувчи шахснинг руҳий ҳолатини ўрганиб, унга таъсир этиш чораларини ишлаб чиқади ва шахсга профилактик таъсир этади. 4. Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноят содир этганлар. Одам савдоси, яъни одамни олиш-сотиш ёхуд одамни ундан фойдаланиш мақсадида ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш фаолияти билан шуғулланган, аёлни эрга тегишга ёки никоҳда яшашни давом эттиришга мажбур қилиш ёхуд аёлнинг эркига хилоф равишда у билан никоҳда бўлиш учун ўғирлаш, шунингдек, аёлнинг эрга тегишига тўсқинлик қилиш, фуқарони зўрлик ишлатиб ғайри қо ну ний равиш да озодликдан маҳрум қилиш, туҳмат қилиш, яъни била туриб бошқа шахсни шарманда қиладиган уйдирмалар тарқатиш, ҳақо рат қилиш, яъни шахснинг шаъни ва қадр-қимматини беодоблик билан қасддан таҳқирлаш, нашр қилиш ёки бошқача усулда кўпай ти рил ган матнда ёхуд оммавий ахборот воситалари орқали ҳақорат қилиш ҳуқуқбузарлиги ва жиноятини содир этган шахслар тушу нилади. Профилактика инспектори шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноят содир этган шахслар билан профилактик суҳбат ўтказиш жараёнида, аввало шахснинг маънавий қарашлари, ахлоқий-эстетик тарбияланганлиги, унинг қизиқишилари, эҳтиёжи, нималарга нисбатан мойиллигининг кучлилиги, руҳий ва жинсий соғломлик даражаси, характеридаги тажовузкорлик, ваҳшийлик ва бошқа хусусиятларини чуқур психологик таҳлил қилган ҳолда ҳамда шахсни синчковлик билан ўрганиб унинг феъл-атворига қараб мулоқотга киришади. Мулоқот жараёни хушмуомалалик, нозик, очиқ кўнгиллик, самимийлик, ростгўйлик, оддийлик билан ташкил этили ши лозим. Сабаби, аввало профилактика инспектори мазкур тоифада ги шахс билан психологик алоқа ўрната олиши лозим бўлади. 5. Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш ҳуқуқбузарликларини содир этганлар. Босқинчилик, яъни ўзганинг мол-мулкини талон-торож қилиш мақ садида ҳужум қилиш, ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этган жинояти учун судланган ва товламачилик, мулкка шикаст етказиш ёки ўзганинг мулкини ноқонуний эгаллаш, талончилик, яъни ўзга нинг мулкини очиқдан-очиқ талон-торож қилиш ва айбдорга ишониб топ ши рилган ёки унинг ихтиёрида бўлган ўзганинг мулкини 14

ўзлаштириш ёки растрата қилиш йўли билан талон-торож қилиш ёки фирибгарлик, яъни алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини эгаллаш ёки мулкчилик шаклидан қатъи назар, корхона, муас саса, ташкилотларнинг мол-мулкини ўғирлаш, ўзлаштириш, рас тра та қилиш, мансаб лавозимини суиистеъмол қилиш ёки фириб гар лик йўли билан оз миқдорда талон-торож қилиш ҳуқуқбузарлиги ёки жиноятини содир этган шахслар тушунилади. Ушбу тоифадаги ҳуқуқбузар шахслар одатда, ўзларининг жиноий хатти- ҳаракатларини яширадилар, ёлғон маълумот берадилар, вазият ни мураккаблаштиришнинг олдини олишга ҳаракат қиладилар. Улар одатда ўзларини доимий равишда, тажовузкор, ҳужумкорона кай фи ят га мослаштирадилар. Бундай вазиятда профилактика инспектори ҳақи қатни юзага чиқариш ва қонун устуворлигини таъминлашда аниқ, кес кин чора кўриб, ёлғон фикрларни фош этган ҳолда, таъсир лар га берил май мантиқий фикрлаши, махсус қобилиятидан келиб чиқ қан ҳолда мулоқотга киришиши ва уларга психологик таъсир ўтказиши лозим. 6. Ж амоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига қарши ҳуқуқ бу зар лик содир этганлар. Жиноий уюшма ташкил этиш, яъни жиноий уюшма ёхуд унинг бўлинмаларини тузиш ёки унга раҳбарлик қилиш, шунингдек, улар нинг мавжуд бўлиши ва ишлаб туришини таъминлашга қаратилган фаолият ва уюшган қуролли гуруҳ тузиш, шунингдек унга раҳбарлик қилиш ёки оммавий тартибсизликлар уюштириш, шахсга нисбатан зўр лик ишлатиш, қирғин солиш, ўт қўйиш, мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш, ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш орқали оммавий тартибсиз ликлар ташкил қилиш, шунингдек, оммавий тар тиб сизликларда фаол қатнашиш ёки жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш диний экстремизм, сепаратизм ва ақида парастлик ғоялари билан йўғрилган, қирғин солишга ёки фуқароларни зўрлик билан кўчириб юборишга даъват этадиган ёхуд аҳоли орасида ваҳима чиқаришга қаратилган материалларни тайёрлаш ёки уларни тарқатиш ёки кон тра банда, яъни божхона назоратини четлаб ёки божхона назоратидан яшириб ёхуд божхона ҳужжатлари ёки воситаларига ўхшатиб ясалган ҳужжатлардан алдаш йўли билан фойдаланиб, декларациясиз ёки бош қа номга ёзилган декларациядан фойдаланиб, кучли таъсир қилув чи заҳарли, заҳар ловчи, радио актив, портловчи моддалар, портлатиш қурил малари , қурол-яроғ, ўқотар қурол ёки ўқ-дориларни, шунингдек гиёвандлик воситалари ёки психотроп моддаларни ёки диний экс - тре мизм, сепаратизм ва ақидапарастликни тарғиб қилувчи материал лар ни тарқатш ва ўқотар қурол, ўқ-дорилар, портловчи моддалар, порт ла тиш қурилмаларини ўғрилик ёки фирибгарлик йўли билан қонунга хилоф равишда эгаллаш тегишли рухсатномасиз ўқотар қурол, шу нингдек ўқ-дорилар, портловчи моддалар ёки портлатиш қурил ма лари тайёрлаш, олиш, олиб юриш, сақлаш, олиб ўтиш ёки жўнатиш, портловчи моддаларни сақлаш, жўнатиш, улардан фойдаланиш билан боғлиқ жинояларни содир этган шахслар тушунилади. 15

Бундан ташқари, майда безорилик ва фуқаролар ўртасида диний- экстремизм ғояларини даъват этадиган шахсларни ҳам киритиш мумкин. Профилактика инспектори ж амоат хавфсизлиги ва жамоат тар ти би га қарши ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар билан профилактик суҳ бат ўтказиш жараёнида шахс онгига психо-педагогик таъсир эти ши тавсия этилади, мавжуд салбий хусусиятларини (жамиятга қарши фикр ва мақсадлар, салбий одат ва мотивлар ҳамда бошқалар) йўқо тиш, бартараф этиш, иродавий сифатларини ошириш, шу билан бир вақт да қонунга итоаткорлик, ҳуқуқий қараш, ғоялар, ишонч, адолат орзу си каби хислатларини инобатга олган ҳолда мулоқотга кири - шади. 7. Т ранспорт ҳаракати ва ундан фойдаланиш хавфсизлигига қарши ҳуқуқбузарлик содир этганлар. Маст ҳолда ёки наркотик моддаларни истеъмол қилган, турли хил даги транспорт воситасини бошқариб баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилишига ёхуд одам ўлишига сабаб бўлган жиноят ни содир этганлар ёки транспорт воситасини олиб қочган шахслар тушунилади. Профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан про фи лактик суҳбат ўтказиш жараёнида унинг ичкиликбозлик ва гиёҳ ванд ликка бўлган қизиқиши, уларга ружу қўйганлиги, шахс маъна вия тида жамият учун хавфли иллатлар ҳосил бўлиши, гиёҳвандлар руҳиятида ёлғончилик, одамовилик каби хусусиятлар шаклланиши мум кинлигини инобатга олган холда мулоқотга киришади. Бундай тоифадаги профилактик суҳбатлар одатда тинч, самимий бўлиб, шахс нинг профилактика инспекторига тобелиги руҳида юзага келади, бироқ унутмаслик керакки, гиёҳвандликка чалинган ва спиртли ичим лик ларни суиистеъмол қилувчи шахснинг руҳиятида ўзига хос пси хо ло гик ҳолат шаклланган бўлади. Бу ҳақида мазкур дарсликнинг 8-боби да тўлиқроқ маълумот бериб ўтилган. 8. Вояга етмаганлар назоратсизлиги ва уларнинг ҳуқуқбузар лик лар содир этиши. Вояга етмаган болаларни тарбиялаш ва уларга таълим бериш бора сидаги мажбуриятларни бажармаган ва фарзанд тарбиясига салбий таъсир кўрсатувчи ота-оналар ҳамда вояга етмаган болаларнинг маъ му рий ҳуқуқбузарлик содир этишга жалб этган шахслар тушунилади. Ушбу тоифадаги шахсларга нисбатан Ўзбекистон Респуб лика си нинг “ В ояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида”ги 2010 йил 29 сентябрь қонунига асосан жавобгарлик назарда тутилган. Профилактика инспектори вояга етмаганлар билан мулоқотга ки ри шишда аввало ўсмирнинг психологик ўзига хослиги, оилавий шароити, таълим муассасасидаги давомати ва ўзлаштириш кўрсат ки чи ҳамда синф жамоаси билан муносабати, бўш вақтини қандай ва ким лар билан ўтказишини ўрганадилар. Шундан сўнг унинг қизи қиш лари, хулқидаги ўзига хослик, таъсирланиши, салбий майл лар нинг пайдо бўлиш мотивлари, дунёқараши, ҳиссий-иродавий, харак тери даги фазилатларга қараб психологик алоқа ўрнатилади ҳамда муло қотга киришади. Ушбу тоифадаги вояга етмаганлар 16

билан про филактик ишларни ташкил этиш ва унинг психологик ўзига хос хусу - сиятлари ҳақида мазкур дарсликнинг 10-бобида тўлиқроқ маълумот бериб ўтилган. 9. Одам савдоси ва ахлоқ-одоб доирасида ҳуқуқбузарлик содир этган мансабдор шахслар. Одам савдоси ва ахлоқ-одоб доирасида ҳуқуқбузарлик содир эт ганлар, била туриб бошқа шахсни ОИВ/ОИТС касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирган ёки унга ОИВ /ОИТС касаллигини юқтирган ёки зўрлик ишлатиб, қўрқитиб ёки жабрла нув чининг ожизлигидан фой даланиб жинсий алоқа қилган, жинсий эҳтиёжни зўрлик ишлатиб ғайритабиий усулда қондирган ёки бесоқолбозлик жиноятини содир этган, аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур этган ёки вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилган, фоҳиша хона сақлаган ёки қўшмачилик қилган ҳамда п орнографик маҳсу лот ни тайёрлаган ҳамда намойиш этиш ҳуқуқбузарлигини содир этган шахс лар тушунилади. Профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан муло қот га киришишда қуйдагиларни ҳисобга олиши лозим. Оилавий етиш мовчилик , маънавий қашшоқлик жиноий фаолият билан шуғул ла ниш га шарт-шароит яратувчи омиллардан ҳисобла нади. Истеъмол соҳаси да ги тақчиллик буюртма қотилликлар, террорчилик ҳаракатлари, фи риб гарлик , одам савдоси, порахўр лик, коррупция, наркобизнеснинг тар қалишига шароит яратади. Шу боис, профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан уларнинг ғайриижтимоий хатти-ҳаракат ларининг асл моҳияти ни англаган ҳолда мулоқотга киришади. Ҳуқуқбузарлар ўзларини оқлай диган мотивлар, баҳоналар тизимини ахтарадилар ва жиноий мақ садларига эришишларига халал берувчи қадриятларни рад эта ди лар. Ўз ҳаракатларини оқлаш мақсадида жавобгарликдан бўйин тов лаш, ўзини руҳий жиҳатдан ҳимоялаш аксарият жиноятчиларга хос бўл ган психологик хусусият бўлиб ходим буни яхши билиши шарт. 10.Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноят содир этганлар. Вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъ мин лаш дан бў йин товлаган ва ота-онани моддий таъминлашдан бош торт ган ҳамда фарзандликка олиш сирини ошкор қилган ҳамда ўз ман сабидан фойдаланиб, тамагирлик ёки бошқа паст ниятларда қасд дан болани алмаштириб қўйган, инсон аъзолари ёки тўқималарини ажратиб олишда иштирок этган шахслар тушунилади. Профилактика инспектори оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноят содир этган шахсларни профилактик ҳисобга олиш жараёнида қуйдагиларни инобатга олиши лозим: шахснинг жиноят қилишга мойил бўлган ёшлар орасида «ғоявий-мафкуравий иш» олиб бориш ни, яъни жиноятчилар дунёсидаги эркинлик, чиройли ҳаёт, ҳар хил қўшиқлар, татуировкаларни тарғиб қилишини, уларни наркотик мод да лар истеъмол қилишга, спиртли ичимликлар ичиш ва бузуқ аёллар билан муносабатда бўлишга, қўрқитиш, иғво қилиш, қимор ўйин - лари га жалб қилиш хусусиятларини инобатга олган ҳолда мулоқотга киришади. Мулоқот жараёнида шахснинг тарбиялаш жараёнидаги ўз га ришлар ва 17

психологик таъсир этишга асосий эътибор қаратилади. 11. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қар ши ҳуқуқбузарлик содир этганлар. Фуқароларнинг жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ёки ижтимоий мавқеига қараб, улар нинг ҳуқуқларини бевосита ёки билвосита чеклаган шахслар деганида уларнинг турар жойи дахлсизлигини, жисмоний ва юридик шахслар нинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини ва сайлов ёки ре ферендум ташкил қилиш, уларни ўтказиш тўғрисидаги қонун ҳуж жат ларини бузган, била туриб ёлғон, шахсни шарманда қилувчи уй дир маларни тарқатган, шахснинг шаъни ва қадр-қимматини қасддан кам ситиш каби ҳуқуқбузарлик ва жиноят содир этган шахслар тушу нилади. Профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан фао лиятини ташкил этишда уларнинг мақсадлари, қарашлари, одатлари, истаклари, дунёқараши ва ҳукуматимиз томонидан олиб борилаётган ижтимоий-сиёсий ислоҳотларга бўлган муносабати ва бошқаларга эътибор қаратиши лозим. Улар, одатда, радикал ғайриижтимоий ҳаракатларга мойил бўладилар. Бундай тоифадаги шахсларнинг руҳиятида кўпинча неврозлар, ичкилик туфайли бузилишлар, ақлий етишмовчиликларга хос бўлган белгилар кузатилади. Улар доимо фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига тажовуз қилишга, мулкни ишдан чиқариш ва бузишга мойилдирлар. Профилактика инспекторига ушбу психологик ўзига хос хусусиятларни инобатга олган ҳолда мулоқотга киришиш тавсия этилади. 12. Хўжалик фаолияти соҳасида ҳуқуқбузарлик содир этганлар. Хавфсизлик талабларига жавоб бермайдиган товарларни ишлаб чиқариш, ёхуд уларни ўтказиш ёки хизмат кўрсатиш қоидаларини буз ган ва истеъмолчиларнинг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлиги талаб лари га жавоб бермайдиган товарлар, этил спирти, алкогол ва тамаки маҳсулотини қонунга хилоф равишда муомалага киритган ҳамда сав до ёки воситачилик фаолияти билан қонунга хилоф равишда лицен зия сиз шуғулланган ёки сифатсиз маҳсулотларни олиш, сотиш жиноя ти ва хуқуқбузарлигини содир этадиган шахслар тушунилади. Профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахсларни профи лак тик ҳисобга олиш, расмий огоҳлантириш ва профилактик суҳбат ўт ка зиш жараёнида қуйдагиларни алоҳида эътиборга олиши лозим. И ж ти моий- иқтисодий, оилавий-маиший, маданий ва ижтимоий меҳнат ҳамда бозор иқтисодиёти жараёнида хўжалик йўналишидаги молия вий ва мулкий низоларни келтириб чиқарувчи шарт-шароитларни, иқ ти содий, ижтимоий зиддиятларни аниқлаши лозим. Улар хўжалик соҳа сида жиноят содир этувчи, хизмат вазифасини суиистеъмол қи лувчи, мулкни яширинча талон-торож қилиш билан боғлиқ тажо вуз кор ва фирибгар шахслар билан мулоқотга киришадилар. Бундай шахс ларнинг психологиясида ёлғон гапиришга мойиллик кўпроқ куза ти ла ди, шунинг учун ҳам профилактика инспектори етарли психологик билимга эга бўлиши лозим. 13. Гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп моддалар билан қо нунга хилоф равишда муомала қилиш бўйича ҳуқуқбузарлик содир эт ганлар. 18

Тақиқланган экинларни, яъни кўкнор ёки мойли кўкнор, каннабис ўсимлиги ёхуд таркибида гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп мод далар бўлган экинларни қонунга хилоф равишда эккан ва етиш тир ган ёки гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп моддаларни қо нунга хилоф равишда эгаллаган ва уларни ўтказиш мақсадини кўзлаб тайёрлаш, олиш, сақлаш ва бошқа ҳаракатларни содир этган ёки шахс нинг ақл-идрокига таъсир этувчи бошқа моддаларни ҳар қандай шакл да истеъмол қилишга жалб, этган ёввойи нашани йўқ қилиб юбориш чора ларини кўрмаган ҳуқуқбузарликни содир этган шахслар тушу нилади. Профилактика инспектори ушбу тоифадаги шахслар билан про фи лактик суҳбат ўтказиш жараёнида бир қанча омилларга эътибор қаратишлари лозим. Маълумки гиёҳвандликка ружу қўйган шахс маънавиятида жамият учун хавфли иллатлар шаклланади. Энг аввало, шахс бу қонунбузарлик учун жавобгарликдан қочиш мақсадида аста-секин хуфия фаолият юритишга ўтади, бу эса унинг хавфлилигини янада оширади. Чунки гиёҳвандларнинг жамият ва давлат органлари назоратида бўлмаслиги, уларнинг оғир жиноятлар содир этишига олиб келади. Шу билан бирга, бу босқичда гиёҳвандлар руҳиятида ёлғончилик, одамовилик каби иллатлар шаклланади. Умуман, ичкиликбозлик ва гиёҳвандликка қарши курашга пси хо ло гик тавсиф беришда ижтимоий турмуш ва ижтимоий муносабат лар нинг ўзига хос жиҳатларини, шахснинг маънавий-ахлоқий қараш ларини, ҳиссий-иродавий хусусиятларини, атрофидаги шахслар билан муносабатини, руҳий ва тиббий соғлиғига эътибор бериш катта аҳа мият касб этади. 3 -савол . ПРОФИЛАКТИКА ИНСПЕКТОРИНИНГ ФУҚАРОЛАР БИЛАН ПСИХОЛОГИК АЛОҚА ЎРНАТИШИ ВА УЛАРГА ТАЪСИР ЭТИШ УСУЛЛАРИ. Психологик алоқа - мулоқот турларининг амалда кенг татбиқ қили ни ши бўлиб, ушбу жараён инсоннинг ҳолатига сезиларли таъсир кўр са тади. Хоҳлаган ахборотни мулоқот жараёнида тўлиқ бериш, унинг тўғри қабул қилинганлиги ҳақидаги сигнал, қониқиш ҳолатини вужуд га келтиради ва мулоқот жараёнини фаоллаштиради. Ҳар бир мулоқотда бир неча мақсад кўзда тутилиши мумкин. Масалан, терговчи шахснинг воқеаларга алоқадорлиги қай даражада эканлигидан келиб чиққан ҳол да далилларни яна бир маротаба тек ши риб кўриши, ўзидаги мавжуд далилларни бойитиш мақсадини назар да тутиши мумкин. Мулоқот доимо инсон табиати билан боғ лиқ. Масалан, шахс жанжалкаш бўлиши мумкин, жанжал зиддиятлар натижасида юзага келади. Бунда шахснинг зиддиятни келтириб чиқа радиган ҳолатларини ўрганиш тақозо этилади. Профилактика инспектори фуқаролар билан мулоқот қилиши учун чуқур билим ва қуйидаги ижтимоий-психологик фазилатларга эга бўлиши керак:  нотаниш шахслар билан тезда мулоқотга киришиш, уларга маъқул бўлиш;  бошқа шахсларнинг гапини эшитиш қобилиятига эга бўлиш; 19

 одамларга психологик таъсир кўрсата билиш;  мулоқот жараёнида психологик тўсиқларни бартараф этиш ва ҳоказо. Профилактика инспекторларининг коммуникатив фаоли яти мах сус жиҳатларга эга бўлиб, у бир қатор психологик хусусият ларни: ма са лан, ички мулоқотнинг ўзига хос томонларини ва унинг қийин ли ги ни кўрсатади. Ушбу мулоқотнинг муҳим хусусияти унинг касбий йўнал ган ли ги дир. Зеро, ходимлар жиноят содир этган шахсларни, гувоҳлар ва жабр ланувчиларни аниқлаш мақсадида бошқа шахслар билан муло қот да бўладилар. Ходимлар ҳақиқатни очишга ҳаракат қилсалар, жиноят чилар, аксинча, жиноятни яширишга, ёлғон маълу мот бериш га, жиноий жавобгарликдан қутулишга интиладилар. Профилактика инспектори қонунлар доирасида ҳаракат қилади, яъни жиноятчининг унга нисбатан бўлган салбий муносабатига қара мас дан мулоқот қилишга мажбур. Шунингдек, мулоқот жараёнида объектнинг ўзига хос томон лари ни ҳисобга олиш лозим. Айтиш жоизки, кўп ҳолларда жиноятга мойил шахслар жамиятдаги ахлоқ қоидаларидан четга чиқадилар, одоб, виждон амрига бўйсунмайдилар. Натижада, мулоқот жараёнида ҳар хил психологик сунъий тўсиқлар пайдо бўлади. Мулоқот жараёнида қуйидаги психологик тўсиқлар вужудга келиши мумкин: 1) мотивацион тўсиқлар; 2) ақлий тўсиқлар (интеллектуал); 3) эмоционал тўсиқлар; 4) тарбиявий жараёндаги тўсиқлар. Мотивацион тўсиқлар шахснинг мулоқотга киришишдан бош тортиши, муомалани тўғри, аниқ олиб борилишини хоҳламаслигида намоён бўлади. Ақлий тўсиқлар шахснинг ходимга нисбатан билим доирасининг кенглиги, ҳаётий тажрибасининг кўплиги, мантиқий фикрлашининг чуқурлиги ва ҳуқуқий саводхонлиги юқори бўлган тақдирда вужудга келади. Эмоционал тўсиқлар мулоқотга киришувчиларнинг психологик ва эмоционал-иродавий ҳолатлари (тажовуз корлик, қўрқув, асабий ла шиш, хўрланиш ва бошқалар) дан келиб чиқади. Тарбиявий жараёнлардаги тўсиқларга ички ишлар органлари ходим лари тарбияси қийин ўсмирлар, носоғлом оилалар ва илгари суд ланган шахслар билан профилактик чора-тадбирлар олиб бораёт ган вақтда учрайди. Психологик алоқа ўрнатиш мулоқотнинг керакли йўналишда ри вож ланиши ва белгиланган мақсадга эришишни таъминловчи шароит ларни яратишга қаратилган, мақсадга йўналтирилган, режалаштирилган фаолиятдир. Профилактика инспектори ўз вазифаларини бажариш давомида фуқаролар билан ўрнатадиган руҳий алоқаси фаолиятининг муҳим кўрсаткичи бўлиб, кишиларнинг кундалик ҳаётида ўрнатадиган ру ҳий алоқаларидан катта фарқ қилади. Психологик алоқанинг профи лак тика инспекторларининг бир қатор норматив ҳужжатларида бел ги ланган кўрсатмалардан асосий фарқи шундаки, 20

ходимларнинг руҳий алоқага муваффақиятли киришиши пировардида муҳим ахбо рот олиш ва фуқароларнинг қаршилик кўрсатиш хатти-ҳаракат лари - ни – ёрдам беришга, бефарқликдан – ҳамкорликка ўзгартириш билан чамбарчас боғлиқ. Психологик алоқа ўрнатишнинг бир неча босқичлари мавжуд:  бўлажак мулоқотни башорат қила олиш;  мулоқотни осонлаштирувчи ташқи омилларга асосланиш;  ташқи коммуникатив сифатларни намоён қилиш;  умумий ва нейтрал қизиқиш доираларини аниқлаш;  муомалада нутқнинг равонлиги ва оғишларни бартараф қила олиш;  индивидуал хусусиятлар асосида таъсир ўтказиш. Бўлажак мулоқотни башорат қилиш. Психологик алоқа ўрнатиш нинг самарали бўлишида дастлабки режаларнинг мавжудлиги мақ сад га мувофикдир. Бунинг учун мулоқотга киришувчи шахс тўғри си да бирламчи маълумотларга эга бўлиш зарур. Мулоқотни осонлаштирувчи ташқи омиллар яратиш. Мулоқот жара ёнида суҳбатдошни чалғитадиган, унга халақит берадиган, таъсир қиладиган омилларни йўқотиш, ўзаро ишонч муҳитини яратиш зарур. Ташқи коммуникатив сифатларни намоён қилиш. Нутқ мада нияти, мимика, ташқи кўриниш психологик алоқа ўрнатишда ижобий натижа беради. Масалан, суҳбат юритувчининг ўзини тутишига қараб суҳбатдошда муайян эмоционал ҳолат юзага келади. Мулоқот боши даноқ суҳбатдош билан ҳамфикр бўлишга ҳаракат қилиш керак. Умумий ва барқарор қизиқишлар доирасини аниқлаш. Мулоқот бошида шахс билан умумий тил топишга ҳаракат қилиш даркор, умумий қизиқишларнинг борлиги эмоционал турғун ҳолатга олиб келади. Бу ўз-ўзидан суҳбатдошни самимий бўлишга ундайди, пси хо ло гик иқлимни мўътадиллаштириб, мавқени тенглаштиради. Муомаладаги оғишларни бартараф этиш. психологик алоқа ўрна тишнинг мажбурий омили ҳисобланади. Мулоқотга бегона шахс нинг аралашиши, хонада бегоналарнинг борлиги мулоқотнинг шакл ла нишига халал беради, ҳиссий зўриқишларни келтириб чиқаради. Индивидуал (алоҳида) таъсир этиш. Психологик алоқа ўрна тиш нинг якуний босқичи - ходимнинг суҳбатдошга алоҳида таъсир кўр са ти ши. Бу таъсирдан кўзланадиган асосий мақсад ундан керакли, ишонч ли маълумотлар олишдир. Профилактика инспекторлари фаолиятида керакли бўлган маъ лу мот ларни ўрганиш давомида кўпроқ онг остида намоён бўлувчи психик жиҳатларга таъсир ўтказилади. Чунки айбланувчи (гувоҳ, жабр ланувчи, гумон қилинган) шахс онгли равишда маълумот бериш дан бош тортса, уни онг ости доирасида йиғилган маълумотларни беришга ундаш мумкин. Буни иккита асосий йўл билан амалга оширилади:  нутқ орқали керакли фактлар тўғрисида маълумот бериш;  жисмоний ва экспрессив ҳаракатлар орқали маълумот бериш. Ушбу икки йўлни ишга солиш учун қуйидаги усуллардан фойда ланиш 21

лозим: 1) аниқ предметларни кўрсатиш орқали субъектнинг хотирасида керакли образларни жонлантириш ва бевосита гапиртириш (плакат лар, эълонлар, музей экспонатлари орқали); 2) суҳбат давомида аралаш мавзуларни қўллаш (тўғридан-тўғри савол лар эмас, балки «четдаги» саволлар билан мавзуни ёритиш); 3) аниқ саволларни ўртага қўйиш (бу саволлар мавзуга тегишли бўлиб, субъектга яхши таниш ҳамда психологик жиҳатдан тасдиқ лан ган ва ишонарли бўлиши лозим); 4) суҳбатга «тортиш» пайтида субъектнинг аниқ психологик ҳола тини шакллантириш даркор (эмоционал ўзгаришлар - қизариб кетиш, кўз ёшлари - мулоқотнинг давомийлигига халақит бериши мум кин). Берилаётган саволлар хатти-ҳаракатларнинг нормал психик ҳолатига таъсир кўрсатади; 5) жиноий фаолиятга тааллуқли бўлган предметларни кўрсатиш (бу жараёнда субъектнинг психик ҳолатига назар ташлаш лозим); 6) фавқулодда, қисқа муддатли, ўта психологик вазиятларни юза га келтириш (субъектнинг бу вазиятларга муносабатини аниқлаб олиш) лозим; 7) суҳбат жараёнида табиий ҳаётий ҳолатни яратиш ва субъектнинг у ҳолатга кўникишини таъминлаш (шароит қанча оддий бўлса, субъект шароитга шунча тез кўникади ва суҳбат ўз самарасини беради). Шундай қилиб, касбий мулоқот – ходимнинг муайян қобилият лари ни ривожлантиришни талаб этувчи мураккаб, лекин тегишли коммуникатив тайёргарлик бўлганида осон бошқариладиган, ходим фаолиятининг самарадорлигини оширадиган жараён. Мулоқотнинг самарали бўлишида шахснинг шаклланган сифат лари, фазилатларининг аҳамияти жуда катта. Жумладан, шахсда ижо бий фазилатлар яхши шаклланган бўлса (хушмуо малалик, камтарлик, инсонийлик, тўғрисўзлик, виждонлилик кабилар), мулоқот жараёни ҳам яхши ўтади. Чунки шахслар бир- бирини тўғри тушунишлари, мулоқот самарали бўлиши учун самимий бўлишлари лозим. Фуқаролар томонидан берилган маълумотларнинг психологик таҳ лили. Профилактика инспекторлари ўз фаолияти мобайнида фуқа ро лардан, яъни даво қилувчи, гувоҳ, жабрланувчи, хуқуқбузар вояга етмаган, муқаддам судланган, носоғлом оилалар ва бошқалардан олаёт ган маълумотлари катта аҳамият касб этади. Олинаётган ҳар қандай маълумотга таъсир қиладиган омиллар синчковлик билан таҳлил қилишни талаб этади. Шу сабабли қуйидагиларни аниқлаш лозим:  шахснинг ахборотни идрок этишига таъсир этувчи объектив ва субъектив омиллар (кузатиш шароити, об-ҳаво ҳолати, кунлик шарт-шароит, ёритилганлик даражаси ва бошқалар);  шахснинг ахборотни идрок этиш имкониятлари ва сезги аъзо лари билан боғлиқлиги. Шахснинг воқеа-ҳодисани идрок этиш жойи, объектлар орасидаги масофа, йўналиши, кўриш бурчаги, ўтирганлик, туриш, юриш ёки югурганлик ҳолатлари ва бошқа вазиятларнинг таъсир этиши. Сезги аъзоларининг чегараси, кўриш ўткирлиги, кўзой нак нинг борлиги ёки йўқотилганлиги, эшитиш 22

аппарати, қуёш нури ни қайтарувчи кўзойнак, сезги аъзоларининг патологияси билан боғ лиқ лиги;  ахборотни идрок этиш шахснинг индивидуал-психологик ҳусу сият - ларига боғлиқлиги. Ахборотни идрок этишда шахснинг ҳаётий тажрибаси, жинси, ёши, ақлий ривожланиш даражаси, эгаллаган касби, миллати ва индивидуал-типологик хусусиятларининг умумий қону ниятларига боғлиқ. Одатда эркаклар жойни, йўлни, воқеаларни яхши эсда сақласалар, аёллар эса вазиятни, инсонларни, уларнинг кийимларини, руҳий ҳолатларини хотирада яхши сақлаб қоладилар;  шахснинг ахборотни идрок этиши ижтимоий-психологик омил лар билан боғлиқлиги. Воқеа иштирокчиларининг симпатия ва анти па тия ҳолатлари уларнинг шикоят, ариза ва таклифларида кучли намоён бўлади;  ахборотни идрок этиш шахснинг психик ҳолати билан боғ лиқ лиги. Ахборотни идрок этишда шахснинг психик ҳолати, яъни ҳая жон, қўрқув, даҳшат, паришонлик ўз таъсирини кўрсатади. Криминал воқеалар одатий воқеаларга нисбатан ҳис-ҳаяжонли бўлганлиги сабаб ли, жабрланувчи ва гувоҳлар томонидан эсда яхши сақланиб қолади, лекин шакллар, ранглар, ўлчамлар нотўғри идрок этилади. Профилактика инспектори аҳоли билан ҳамкорликда фаолият олиб бориши учун мулоқотнинг қуйидаги қонуниятлари ва механизм ларига эътибор бериши лозим:  суҳбатдошига фикрини содда, аниқ ва қисқа ифодалаши, унинг фикрларини диққат билан таҳлил қилиши керак;  ҳуқуқбузар билан мулоқот даврида аниқ, қисқа ва хушмуо ма ла лик билан суҳбат олиб бориш;  суҳбатдошни тинглаш механизмини ишлаб чиқиш;  суҳбатдош томонидан берилаётган маълумотга қизиқиш билан муносабат билдириш. Агар ходимга берилаётган маълумот тушу нар сиз бўлса, у ҳолда хушмуомалалик билан айтилган фикрлар ва баъзи жумлаларни такрорлашни сўраш;  суҳбат давомида салбий таъсир этувчи омилларга эътибор бер мас лик (қўнғироқлар, бегоналарни йўлакда юриши ва бошқалар);  суҳбатдошнинг мимика, жестлар ва реакцияларига эътибор бериш, суҳбатдош фикрларини тугатган бўлса, олинган маълумот лар ни умумлаштириш, таҳлил қилиш, аниқ далилларни ойдинлаштириш, зарур бўлганда далиллар билан ҳужумга ўтиш;  ходимга қўйиладиган асосий талаблардан бири бу унинг эши тиш қобилиятини шакллантириш ҳисобланади. Амалиётда кузатилишича, айрим тажрибасиз ходимлар фуқа ро лар билан мулоқотга киришишларида айрим қийинчиликларга дуч кела дилар. Уларда тажриба бирданига пайдо бўлмайди, балки аста–секин лик билан намоён бўлади. Чунончи, ходим ҳар куни турли тоифадаги фуқаролар билан қандайдир ҳуқуқбузарлик, фуқаролар нинг жамият манфаатларига қарши ҳаракатлари, маиший-турмуш соҳа даги низоли ҳолатлар юзасидан суҳбатлашиши натижасида одатда феъл-атворида салбий кайфият кузатилади ва мулоқот жараёнини 23

амалга оширишга тўсқинлик қилади. Профилактика инспекторининг хизмат фаолиятини мулоқотсиз тасаввур этиб бўлмайди. Шу сабабли фуқаролар билан бўладиган муло қот жараёнида касбий маҳоратга эга бўлишлари лозим. Чунончи:  ўзида психологик чидамлилик, бардошлиликни ҳосил қилиш;  салбий ҳиссиётларни бартараф этиш ва олдини олишга ўрганиш;  руҳий зўриқишни бартараф этиш;  мулоқотнинг психологик-педагогик маданиятини шакллантириш. Профилактика инспектори фуқаролар билан муносабатга кириш да уларнинг ёши, жинси, ижтимоий мансублиги, соғлиғи, миллати, ички ишлар органларига умумий муносабати ва мулоқот олиб бори ла диган шарт-шароитни инобатга олиши лозим. Шуни унутмаслик керакки, ходимнинг ҳар бир сўз- ибораси, муомаласидаги товуш оҳан ги, ўзини тутиш услуби (манераси), феъл- атвори, ташқи кўриниши фу қаронинг бутун диққат-эътиборида бўлади. Шу сабабли ходим мулоқотни бошқариши учун суҳбат юридик жиҳатдан юқори савияда, психологик жиҳатдан нозик дидли, хайрихоҳлик, қонунийлик, адо лат - лилик, жонкуярлик билан амалга оширилиши керак. Мулоқот мобайнида ходим фуқароларни ўзаро тушунишидаги тўсқинликни бартараф этиш, суҳбат давомида хатоларга йўл қўймаслик, ўзини назо рат қила билиш, баъзида ўзига танқидий назар билан қараш, муо ма ланинг қонуниятлари ва механизмларига амал қилиш, ижтимоий зиддиятларни шахсий низога айлантирмаслик, фуқаролар билан жиддий муносабатда бўлиш, уларнинг характеридаги шахсий камчи лик ва нуқсонларига сабр-тоқатли, психологик ва педагогик таъсир эта олиш усулларини эгаллаган бўлишлари лозим. Амалиётдан маълумки, ходимнинг фуқаролар билан бўладиган муносабати жараёнида қандайдир сирни яшириши ва ёлғон гапи раёт гани сезилиб туради. Фуқаро ўзининг жиноий хатти-ҳаракатларига тайёргарлик кўрар экан, атрофдагиларни ўзига оғдириш ва ишончини қозонишда асл жиноий мақсадини яширишга уринади. Профилактика инспекторининг психологик билимлардан унумли фойдаланиши шахс ҳулқ-атворидаги носамимий ва яширин ҳолат лар ни аниқлашда, шунингдек, жиноятини очишда яхши самара беради. Мулоқотнинг муваффақиятли бўлишида шахснинг мавжуд сифат лари, фазилатларининг аҳамияти жуда катта. Жумладан, шахсда ижо бий фазилатлар шаклланган бўлса (хушмуомалалик, камтарлик, инсон пар варлик, тўғри сўзлилик, виждонлилик кабилар) мулоқот яхши ўтади. Профилактика инспекторининг жиноят ва ҳуқуқбузарлик содир қилган шахслар, гувоҳлар ва жабрланувчиларни аниқлаш, турли шахс лар билан мулоқотга киришиш мақсадида мулоқот жараёнининг пси хо логик жиҳатларини ўрганиши хизмат фаолиятида қўл келади. Ходим ҳақиқатни очишга қанчалик ҳаракат қилса, ҳуқуқбузар ва жиноятчилар, аксинча, содир этган жиноятини яширишга ури на дилар, ёлғон маълумот беришга ҳаракат қилиб, мулоқот жараёни ҳар қандай баҳона билан жавобгарликдан қутулишга интиладилар. Мулоқот ҳар қандай фаолиятнинг зарур муҳим жиҳатидир. Айнан мулоқот жараёнида ва фақат у орқали инсоннинг моҳияти намоён бўлади, бир-бирини 24

тушунишга интилади, ишни бажариш чоғида уй ғун ликка эришилади, у ёки бу ҳолатларда ўзаро хатти-ҳаракатларини башорат қилиш қобилияти шаклланади ёки аксинча, низолар ва ахло қий зиддиятлар, ишда келишмовчиликлар юза га келади, мулоқотда шери гининг хатти-ҳаракатига олдиндан кўзи етмайди, қобилият сиз лиги намоён бўлади. Шу унутмаслик керакки, профилактика инспектори давлат бош қа рув органи ходими, унинг адолатли ва одил ҳимоячиси ҳисоб ла на ди. У қўполлик ва дағалликка худди шундай муносабатда бўлишга ҳақ ли эмас ва тарбиясизга тарбиясизларча муносабатда бўлиши мум кин эмас. У ҳар ерда ўзининг ҳулқ- атвори билан ибрат бўлиши, ўзи нинг маънавий ва маърифий етуклиги, юксак сиёсий онги, маданияти, юриш туриши, кийиниши, муомаласи, ахлоқ-одоби билан ёш авлод қалбида ўзларига нисбатан ҳавас уйғотишга интилиши керак 1 . Маълумки, суҳбат жараёнида одамларнинг бири гапиради, иккин чи си тинглайди, эшитади. Мулоқотнинг самарадорлиги ана шу икки қирранинг қанчалик ўзаро мослиги, бир – бирини тўлдиришига боғ лиқ. Нотўғри тасаввурлардан бири шуки, одамни муомала ёки муло қот га ўргатганда, уни фақат гапиришга, мантиқий асосланган сўз лар дан фойдаланиб, таъсирчан гапиришга ўргатишади. Унинг иккинчи томони – тинглаш қобилиятига эса деярли эътибор берилмайди. Маш ҳур америкалик нотиқ, психолог Дейл Карнеги «Яхши суҳ бат дош – яхши гапиришни биладиган эмас, балки яхши тинглашни била диган суҳбатдошдир» деганда, айнан шу қобилиятларнинг инсон лар да ривожланган бўлишини назарда тутган эди. Мутахассисларнинг аниқлашича, ишлаётган одамлар вақтининг 45% тинглаш жараёнига кетар экан, одамлар билан доимий муло қот да бўладиганларнинг 35 – 40% ойлик маоши одамларни «тинг ла ган лари» учун берилар экан. Бундан шундай хулоса келиб чиқади, ком му никациянинг энг қийин соҳаларидан ҳисобланган тинглаш қоби ли яти одамга кўпроқ фойда келтирар экан. Шунинг учун бўлса керак, немис файласуфи А. Шопенгауэр «Одамларни ўзингиз тўғрингизда яхши фикрга эга бўлишларини хоҳ ла сангиз, уларни тингланг» деб ёзган. Дарҳақиқат, агар сиз куюниб гапирсангизу, суҳбатдошингиз сизни тингламаса, бошқа нарса билан овора бўлаверса, ундан ранжийсиз, ҳатто у билан алоқани ҳам узасиз. Ўқитувчи гапираётган пайтда уни тингламаслик одобсизликнинг кенг тарқалган кўриниши деб баҳоланади. Биз кўпинча, яхши сўзловчи бўла оламиз-у, яхши тингловчи бўла олмаймиз. Психологларнинг фикрича, асосий халақит берувчи нарса – бу бизнинг ўз фикр-ўйларимиз ва хоҳишларимиз оғушида бўлиб қолишимиздир. Шунинг учун ҳам баъзан расман шеригимизни тинглаётгандай бўламиз, лекин аслида ҳаёлимиз бошқа ерда бўлади. Тинглашнинг ҳам худди гапиришга ўхшаш техникаси, усуллари мавжуд. Уларнинг тури ҳам кўп, лекин асосан, кундалик ҳаётда унинг икки усулини қўллаймиз: сўзма-сўз қайтариш ва бошқача талқин этиш . Биринчиси, суҳбатдош сўзларининг бир қисмини ёки яхлитлигича қайтариш орқали, шерикни қўллаб-қувватлаш. Иккинчи усул эса –шеригимиз 1 Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақида қўлланма. – Т., 2011, Б. 4. 25

сўзларини тинглаб, ундаги асосий ғояни мухтасар, ўзи мизнинг талқинимизда ифода этиш. Ҳар иккала усул ҳам суҳбатдош учун муҳим, чунки у сизнинг тинглаётганингизни, ҳатто, ундаги фикр лари қарши эмаслигингизни билдиради. Бундай ташқари, биз яхши тинглаётган бўлиб, « Йўғ-э?», «Наҳотки?», «Қара-я?», «Яша!» луқмалари билан ҳам суҳбатдошимизни гапиришга, ўз фикрларини яна ойдинлаштиришга чорлаб турамиз. Демак, аслида бизда гапираётган шахс етакчи, у суҳбатнинг мут лақ хокими, деган тасаввур унчалик тўғри эмас. Яхши тинглашда ҳам шундай куч борки, у суҳбатдошни сизга жуда яқинлаштиради, ишонч ни туғдиради . Чунки мулоқот жараёнидаги энг қимматли нарса – ахборотнинг ўзи. Тинглаётган одам маънили, мазмунли диалогдан фақат яхши, фойдали маълумот олади. Гапирган шахс эса аксинча, ўзидаги бор маълумотни бериб, гапирмайдиган суҳбатдошдан «тес ка ри алоқани» олиб улгурмай, «баъзида» ҳеч нарсасиз қолиши ҳам мумкин. Шунинг учун мулоқотга ўргатишнинг муҳим йўналиш - лари дан бири – одамларни фаол тинглашга, бунда барча паралингвистик ва новербал омиллардан ўринли фойдаланишга ўргатишдир. Профессионал тинглаш техникасига қуйидагилар киради:  Актив ҳолат. Бу - агар кресло ёки диван каби мебел бўлса, унга бемалол ястаниб ёки ётиб олмаслик, суҳбатдошнинг юзидан ташқари жойларига қарамаслик, мимика, бош чайқаш каби ҳаракатлар билан унинг ҳар бир сўзига қизиқаётганингизни билдиришни назарда тутади;  Суҳбатдошга самимий қизиқиш билдириш. Бу нафақат суҳбат дош ни ўзига жалб қилиб, балки кейин навбат келганда ўзининг ҳар бир сўзига уни ҳам кўндиришнинг самарали йўлидир.  Ўйчан жимлик. Бу суҳбатдош гапираётган пайтда юзда масъ улият билан тинглаётгандай тасаввур қолдириш орқали ўзингизнинг суҳбатдан манфаатдорлигингизни билдириш йўли. Агар биз суҳбатдошимизни яхши, диққат билан тингласак, бу билан биз унда ўз-ўзига ҳурматни ҳам тарбиялаймиз. Демак, тинглаш жараёни кўпчилик тасаввур қилгани каби унчалик пассив жараён эмас экан. Унинг мулоқотнинг самарали бўлишидаги аҳамияти ниҳоят да катта. Чунки тинглаш қобилияти гапирувчини илҳомлантиради, руҳлантиради, унда янги фикрлар, ғояларнинг шаклланишига шароит яратади. Шунинг учун маърузачи профессорнинг ҳар бир чиқиши ва маърузаси талабалар томонидан диққат билан тингланса, бу педа го гик мулоқотдан ҳар икки томон ҳам тенг ютади. Мулоқот қилувчининг сўзлашув жараёнида ҳаққоний ёки ясама психик ҳолатларни намоён этиши мулоқот жараёнини осонлаш ти ради. Шахснинг руҳий жараёнлари кайфияти, хоҳиши, мимика, имо-ишоралари мулоқот жараёнида катта аҳамиятга эга. Улар бераётган ахборотга қараб мулоқот юритувчининг воқеа-ҳодисага нисбатан ҳаққоний ёки ясама муносабатини аниқлаш мумкин. Уларни кўра билиш, баҳолай олиш вазият тақозо этадиган сифатларидан унумли фойдалана олиш муҳим. Суҳбатдошга қандай ёндашиш мумкин? Бунинг учун, биринчидан, мулоқотга киришишдан олдидан тай ёр - гарликдан ўтиш, суҳбатдошнинг дунёқараши, темперамент хусу сият лари, 26

ақлий фаолияти, мулоқотнинг қай турига лаёқати, Айни шу пайтдаги кайфияти, қайси усулда мулоқот самарадорлигини ошириш мумкинлигини баҳолай олиш қобилияти алоҳида аҳамиятга эга восита ҳисобланади. Иккинчидан, суҳбатдошнинг фикрини қизиқтираётган масалага йўллаш ёки йўналтириш усулларини қўллаш, улардан унумли фойда ла ниш, мулоқотга қизиқиш уйғота олиш зарур. Манера - кишининг ўзини тутиши бўлиб, унга қараб шахснинг тар бияси, жамиятдаги ўрни, ўзига қандай баҳо бериши, атрофдаги лар га муносабатини аниқлаш мумкин. Алоқанинг ўзаро таъсири ва коммуникатив томони унинг перцеп тив жиҳатини намоён қилади. Бунда мулоқот иштирокчиларининг бир-бирини идрок этилиши тушунилади. Ўзаро мулоқотга кириш ганда суҳбатдошни билиш ва ўзаро тушуниш даражасининг мослиги, мослашув жараёни, киришимлилик хусусиятининг мавжудлиги муҳим. Мулоқот жараёнида шахслар бир- бирларининг ички дунёсини тасав вур қилиб кўрадилар, ҳис-туйғулари, хулқ- атвори, ўзига нисбатан муносабатини билишга ҳаракат қиладилар. Мулоқот жараёни муваффақиятининг шартлари сифатида ўзаро таъсир, суҳбат, мулоқот пайтида шахснинг биринчи шахс тўғрисида ола диган ахбороти, савол берганда, суҳбат чоғида суҳбатдошнинг мақсади, ўзини тутиши ва ҳаракатлари мажмуидан хулоса чиқариб, берилаётган ахборотнинг мазмун- моҳиятини ўзгартириб бериш ҳам муҳим рол ўйнайди. Мулоқот жараёнида ҳиссий сўзлашув ҳам ўз ўрни бор. Масалан, мулоқот вақтида довдираб қолиш, ҳайратланиш, хурсанд бўлиб кетиш, қўрқиш ёки асабийлашиш шулар жумласига киради. Кўп ҳолларда мулоқотнинг мажбурий турлари учрайди. Профилактика инспектори нинг гумон қилинаётганлар билан суҳбат чоғида уларни қидири лаёт ган фактларни ёритишга ундаши бунга мисол бўла олади. Мулоқот жараёнида психологик алоқа ўрнатиш босқичида про фи лактика инспектори мулоқотининг ўзига хослиги шундаки, у ўз хизмат вазифаларини бажаришда гувоҳ, гумон қилинувчиларни аниқ лаш мақсадида, яъни сабаб ва оқибат типидаги тизимда иш олиб боради. Бундай мураккаб мулоқот жараёнида турли ички зиддиятлар юзага келади. Айрим ҳолларда, умумий вазифа ва мақсадлар ўз қий ма тини йўқотиб, антагонизм, яъни ўзаро душманлик ҳолати юзага келади. Ўзаро тушунмовчилик тўсиғини йўқотиш учун мулоқотга кири шув чилар бир-бирларининг ҳаётий тажрибаси, жамиятда тутган ўрни, дунёқараши ва қизиқишлари, руҳиятини тушунишга ҳаракат қилиш лари лозим. Мулоқотнинг узоқ давом этишида зиддиятли ҳолатлар кўп учрай ди. Ҳар қандай мулоқот маълум мақсадга йўналтирилган бўлади. Муло қотга киришган ҳар бир шахс мулоқотнинг якуний ҳолатига қараб турли хулосалар чиқариши мумкин. Профилактика инспек тор ларида мулоқотга киришиш жиноят содир бўлган вақтдан бошланади. Ҳар бир мулоқотдан бир нечта мақсад кўзланади:  фактларни ва шахснинг бу фактларга муносабатини аниқлаш;  тарбиявий мақсад, яъни қонун устуворлигини таъминлаш;  зиддиятли ҳолатларда мулоқот ўрнатиш, бунда иккала томон нинг фикри 27

бир жойдан чиқмаслиги натижасида мулоқот, юзаки, рас мий бўлиб қолишининг олдини олиш. Профилактика инспектори фаолиятида мулоқот жараёни қандай мазмун- моҳиятга эга. Ўзга инсон билан илк бор танишида қўл ла ни ла ди ган керакли сўзларни танлаб олиш катта аҳамиятга эга. Про фи лак тика инспектори фаолиятида шахсларни тўғридан-тўғри мулоқотга чақириш психологик ноқулайлик ҳолатини келтириб чиқаради ва биринчи таассурот омилининг сусайиши ва салбий бўлишига олиб келади. Демак, танишиш учун ишлатиладиган дастлабки сўзлар қанчалик табиий ва тушунарли бўлса, мулоқот шунчалик тез ўрнатилади ва осон ривожланади. Бунинг учун ходим соф кўнгил, ўта сезгир бўли ши лозим. Қизиқтираётган шахс билан психологик алоқа ўрнатишда биринчи навбатда ходим, аввал ўзи ҳақида ижобий таассурот қол ди риши лозим. Бунда:  унинг ташқи қиёфаси;  экспрессив реакциялари (мимикаси, ҳаракатлари, юриш-туриши ва ҳоказо);  овоз оҳанги, нутқи юқори даражада бўлиши лозим. Ўзаро ёқтириш жиҳатлари ижобий муносабатлар орқали вужудга келади. Шунинг учун, ходим психологик алоқани ўрнатиш ва ривож лантириш пайтида объект томонидан ўзига тегишли ёқиш ҳиссиётини уйғотиши лозим. Ходимларнинг фуқаролар билан муомала маданияти. Ходимлар хизмат жараёнида ва хизматдан ташқари пайтда сўзлашиш одобига, муомала маданиятига алоҳида эътибор қаратишлари лозим. Ҳар бир сўзни ўз ўрнида қўллаш, фуқаролар билан хушмуомалада бўлиш ин сон нинг мавқеини юксалтиради, унинг жамоадаги ва жамиятдаги ўрни ҳамда обрўсини белгилаб беради. Ходим фуқаролар билан самимий муносабатда бўлиши, уларнинг мурожаатини диққат билан эшитиши, ваколати доирасида кўриб чиқиши ва масаласини ҳал қилишга интилиши зарур. Шу билан бирга Фуқаролар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарликларнинг қонунга зидлигини тушунтириши ҳамда зарур ҳолларда қонунда белгиланган чорани қўллаши лозим. Ички ишлар идоралари ходимлари эл-юрт осойишталиги посбони сифатида чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар билан мулоқотга киришишда қадди-қоматини тик тутган ҳолда, очиқ чеҳра билан уларнинг берган саволларига аниқ ва лўнда жавоб беришга интилади. Уларни қабул қилганда таржимон таклиф этади. Ходим касб маданияти талабларидан келиб чиққан ҳолда фуқа ро лар билан суҳбатлашишидан олдин ўзини таништириши, хизмат гувоҳ номасини кўрсатиш талаб этилган ҳолларда ўша заҳоти талаби қондирилиши даркор. Суҳбат давомида ходим тамаки маҳсу лот лари ни чекиши, бирор нарсани истеъмол қилиши ёки уларга нисбатан ҳурматсизлик деб қабул қилиниши мумкин бўлган бошқа ножўя хат ти-ҳаракатларни содир этмайди. Ходим ички ишлар бўлимига олиб келинган, ушланган ва қамоқ қа олинганларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини, шахсиятини поймол 28

қилмайди. Ўз навбатида, уларга тиббий ва ҳуқуқий ёрдам беради, уларнинг ушланганликлари ҳақида яқин қариндошлари ёки иш жойига ўрнатилган тартибда хабар беради. Ички ишлар органлари ходимлари гумон қилинувчи шахслар, айбланувчи ёки судланувчилар билан мулоқотга киришаётганда доимо ҳушёрликни йўқотмасдан, ўзини оғир, вазмин тутиб, ҳар қан дай кутилмаган ҳаракатга қарши тайёр туриши лозим. Ҳуқуқбузар тақдим этган ҳужжатларни эҳтиёткорлик билан кўз дан кечиради, уларга нисбатан ҳурматсиз муносабатда бўлмайди. Ҳужжатларни текшираётганда унинг ичида ишга тааллуқлилиги бўл маган буюмлар (пул, ёзувли қоғоз парчаси, ташриф қоғози ва ҳоказо) бўлса, уларни эгасига қайтаради. Ҳуқуқбузарга нисбатан ножўя хат ти-ҳаракатлар қилмайди. Ички ишлар органлари ходими аҳоли билан алоқани мус таҳ кам лаб, такомиллаштириб боради. Ички ишлар органлари ходими деган юксак номни ёдда сақлаган ҳолда, хизмат вазифасига доир иш юри туви давомида ҳамда инсонийлик бурчини бажариш вақтида фуқаро лардан турли кўринишдаги ҳадя ва совғаларни олмайди ва хизмат айтмайди. Спиртли ичимлик ичган, гиёҳвандлик воситаси ёки психотроп моддалар истеъмол қилган шахслар билан мулоқотга киришганда, улар ўзларини тўғри тутсалар ҳам шахсий хавфсизликни таъминлаган ҳолда эҳтиёткор бўлиши хамда тегишли қонуний чоралар кўрили ши ни таъминлаши зарур. Ходим жамоат транспортида ва бошқа жамоат жойларда йўлов чи лар билан хушмуомалада бўлиб, кексаларга, аёлларга жой бериши, ёшларни ёши катталарга жой беришга ундаши, жамоат транспорти ёки бекатда ҳуқуқбузарлик содир этилса, дарҳол уни бартараф этиш учун зарур чоралар кўриши, жабрланувчига ёрдам бериши ҳамда жамоат тартиби сақланишини таъминлашни хизмат ва фуқаролик бурчи деб ҳисоблаши шарт. Сўнгги йилларда олиб борилган психологик тадқиқотларда муло қотга киришувчи шахслар ўртасидаги оралиқнинг коммуникатив аҳа мияти ва мулоқот самарадорлиги шериклар жойлашувига боғлиқлиги масаласига эътибор берилмоқда. Мулоқотга киришувчилар ўртасида ги масофаларнинг тўрт тури фарқланади:  интим (0–0,5 м);  шахсий (0,5–1,5 м);  ижтимоий (1,5–3 м);  оммавий (3 метрдан ортиқ). Ходим масофани ўзгартириш орқали гумон қилинувчи, айбла нувчи, гувоҳга қўшимча таъсир кўрсатишга эришиши мумкин, чунки бу билан шериклар ўртасидаги муносабатлар хусусияти ўзгаради 6 . Профилактика инспекторининг нутқ одоби қоидалари. Профи лак тика инспектори нинг нутқи, оғзаки ёки ёзма бўлишидан қатъи назар, қуйидаги қоидаларга мос келиши керак: биринчидан, нутқ мазмунли бўлиши, нотиқнинг фикр юритаётган мавзуни 6 Қаранг: Асямов С.В. Пулатов Ю.С . Ички ишлар идоралари ходим лари нинг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. – Б. 76. 29

ҳар томонлама чуқур билишидан дарак бериб туриши; иккинчидан, адабий ва грамматик жиҳатдан тўғри, ҳар қандай шева - чиликдан холи бўлиши; учинчидан, аниқ, равшан, қисқа ва тушунарли ифодаланиши; тўртинчидан, мантиқий изчил, соф, кераксиз сўз ва иборалардан ҳоли бўлиши; бешинчидан, ифодали, таъсирчан, ёрқин, тингловчида қизиқиш уйғотадиган бўлиши; олтинчидан, аниқ, содда, гўзал бўлган ҳолда нутқ мавзуига мос тушиши; еттинчидан, суҳбатдошининг руҳий-маънавий ҳолати, ёши, кас би-кори, жинсини ҳамда мавжуд вазиятни, давлат томонидан юри ти лаёт ган ички ва ташқи сиёсатни инобатга олиши керак. Ёзма нутқ - илмий, расмий, публицистик ва қисман бадиий ус луб лар орқали ифодаланади. Ёзма нутқ ички ишлар органлари ходимлари фаолиятининг тар ки бий қисмларидан бири ҳисобланади. Оддий билдирги ёзишдан мураккаб жиноий ишларни олиб боришгача бажариладиган ишларни ёзма нутқсиз тасаввур этиш қийин. Донолар, одатда, «ёзувингни кўр сат, мен сенинг кимлигингни айтиб бераман» дейдилар. Демак, ёзув одамнинг феълини кўрсатувчи белгилардан бири экан. Шунинг учун ҳам ички ишлар органларининг профилактика ходимлари, энг аввало, ёзма нутқ турлари ва қоидаларини пухта эгаллаган бўлишлари лозим. Илмий услуб . Илмий услуб деб, жамият тараққиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда фикрларни ўзбек тилининг барча морфологик ва синтаксик қоидалари асосида, илмий-ҳужжат шаклида, илмий-тех ни ка вий, илмий- оммавий, ўқув-илмий, публицистик тарзда ифода этиш га айтилади. Илмий услуб ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан ёзма нутқнинг бошқа шаклларидан фарқ қилади: 1) баён қилинаётган ахборотнинг объективлиги, аниқлиги; 2) баён қилинаётган фикрнинг қисқа ва лўндалиги; 3) мантиқий изчилликнинг кучлилиги; 4) маълумотларга бойлиги; 5) адабий тил қоидаларига қатьий риоя этилиши, шевачиликнинг йўқлиги; 6) фикрни баён этишда кўргазмали қуроллар, яъни ҳар хил чизма, расм ва жадвалларнинг ишлатилиши. Илмий услуб асосан мақола, монография, илмий маъруза, илмий ахборот, рисола шаклидаги асарларда қўлланилади. Расмий услуб . Бу услуб ҳозирги кунда маъмурий ва юридик ишларда кенг қўлланиладиган ёзма нутқ шаклларига киради. Барча қонунларнинг матнлари, фармонлар, буйруқ ва қўлланмалар, йўриқ но малар, ижозатномалар, билдиргилар, баённомалар, тушунтириш хат лари, далолатномалар, шартномалар, судлардаги чиқишлар, хуллас, ички ишлар органларида олиб бориладиган ва юритиладиган барча ҳужжатлар расмий услубда ёзилади. Расмий услуб қоидалари қуйидагилардан иборат: 1) сўз тартиби грамматика қоидаларига тўлиқ асосланган бўлиши керак; 30

2) фикр содда, аниқ ва қисқа ифодаланиши керак; 3) фикр касбга доир терминлар асосида баён қилиниши зарур; 4) жаргонлар, оғзаки сўзлашув услубига хос сўзлар ишлатил мас лиги керак; 5) эскирган сўзлар ва ибораларни иложи борича ишлатмаслик ёки ўрнига қараб ишлатиш лозим. Расмий услубда ёзилган ҳужжатлар ички ишлар органлари ходим ларининг, қолаверса, бутун вазирликнинг маданиятлилик дара жа сини, профессионал етуклигини, замон, халқ билан ҳамнафас экан лигини ифодаловчи кўрсаткич ҳисобланади. Мулоқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда у ҳар хил тугаши, яъни кескин, агрессив ҳолатда ёки мулоқотни қайта давом эттириш ёхуд бутунлай мулоқотга қайтмаслик ҳам мумкин. Одамлар бир – бири билан муомалага киришар экан, уларнинг асосий кўзлаган мақсадларидан бири – ўзаро бир – бирига таъсир кўр сатиш, яъни фикр – ғояларига кўндириш, ҳаракатга чорлаш, уста новкаларни ўзгартириш ва яхши таассурот қолдиришдир. Психологик таъсир – бу турли воситалар ёрдамида инсонларнинг фикрлари, ҳис сиётлари ва хатти-ҳаракатларига таъсир кўрсата олишдир. Мулоқот жараёнидаги эътиборли ҳолат шундаки, суҳбатдошлар бир- бирларига таъсир кўрсатмоқчи бўлганда, даставвал нима дейиш, қандай сўзлар воситасида таъсир этишни ўйлар экан. Аслида эса, ўша сўзлар ва улар атрофидаги ҳаракатлар бунда муҳим рол ўйнайди. Масалан, машҳур америкалик олим Меграбян формуласига кўра, биринчи марта кўришиб турган суҳбатдошлардаги таассуротларнинг ижобий бўлишига гапирган гаплари 7%, паралингвистик омиллар 38%, ва новербал ҳаракатлар 58% гача таъсир қиларкан. Кейинчалик бу муносабат ўзгариши мумкин албатта, лекин халқ ичида юрган бир мақол тўғри: «Уст-бошга қараб кутиб олишади, ақлига қараб куза тишади». Коммуникатив таъсир этиш усуллари бу – мулоқот, шунингдек, индивидларнинг бир-бирига комму никатив таъсирининг муайян усул ларини ҳам ўз ичига олади. Таъсир этиш усулларининг қуйидаги тур лари фарқланади: Юқумлилик – таъсир кўрсатишнинг кишилар оммасини муайян тарзда, айниқса оммавий тартибсизликлар, диний жаза валар, оммавий психозлар билан боғлиқ равишда интеграция қилувчи махсус усули. Умумий тарзда юқумлиликни индивиднинг онгсиз, ихтиёрсиз равишда муайян руҳий ҳолатларга тушишга мойиллиги сифатида таъ рифлаш мумкин. У муайян ҳиссий ҳолатнинг бировга ўтказилишида намоён бўлади. Юқумлиликнинг психологик механизмларини инобатга олиш ички ишлар органлари ходимлари учун оммавий тартибсизликлар оқи батларини бартараф этиш, оммавий маданий-томо шабоп ва спорт тадбирларини ўтказиш даврида жамоат тартибини таъминлашда муҳим дир. Ишонтириш – исботсиз тасдиқланадиган ёки инкор этиладиган хабарларни танқидий қарашсиз қабул қилишга қаратилган комму ни ка тив таъсир кўрсатиш усули. Ушбу психологик ҳодиса ҳақидаги билим лар ривожининг ҳозирги босқичида «ишонтириш мантиқий исботсиз шаклланган 31

ишончга таянади ва индивиддан индивидга, жамоа дан шахсга берилади ёки аксинча, аниқроқ айтганда, автоматик тарқалади», деган қоидага асосланади. Инсон ишонтириш таъсирига ихтиёрсиз тушиб, ўзи англамаган ҳолда ҳаракат қила бошлайди. Ички ишлар органлари ходимлари таъсир этишнинг ушбу усулидан жуда эҳтиёт бўлиб фойдаланишлари керак, баъзан (масалан, тергов ҳара кат ларини ўтказиш чоғида) ундан фойдаланиш қонун билан тақиқ ланади. Кимнидир нимагадир ишонтириш – ишонтирилаётган шахс ман ти қий мулоҳазалар ва хулоса чиқаришлар натижасида муайян нуқтаи назарга қўшиладиган ва уни ҳимоя қилишга ёки унга мувофиқ ҳаракат қилишга тайёр бўладиган ҳолатга эришишни билдиради. Ишонтириш профилактика инспекторларининг фуқароларга кўр са тадиган асосий таъсир усули бўлиши керак. Ундан фойда ла ниш нинг самарали қуйидагиларга боғлиқ:  таъсир кўрсатувчи шахснинг шахсий ишончи;  унинг тайёргарлиги ва билими;  хабар берилаётган фактлар, ҳодисалар, ҳаракатларнинг тўғри ли ги, аниқлиги ва ишончлилиги;  фойдаланилаётган фактларнинг характерли, типик бўлиши;  одамларни ўзига нисбатан мойил қилиш, уларнинг ишончини қозониш;  таъсир кўрсатувчи шахснинг талабчанлиги, унинг вазминлиги ва одоби. Эътиқод мавжуд қарашлар, майллар, нуқтаи назарлар, муносабат ва баҳоларни ўзгартириш мақсадида у ёки бу қоида, қараш, қилмиш нинг тўғрилигини ёки уларга йўл қўйиб бўлмаслигини мулоқот, тушу н тириш ва исботлаш орқали одамларнинг онги, ҳис-туйғулари ва иродасига таъсир кўрсатиш бўлиб, коммуникатив таъсир кўрса тиш нинг энг универсал усулидир. Эътиқод механизми инсон ақлий фао лиятини жадаллаштиришга, унинг мақсадга эришиш йўллари ва воситаларини онгли равишда танлашига асосланган. Тақлид қилиш онгли ёки онгсиз равишда намунадан нусха олиш дир. У гуруҳ, жамоани ташкил этувчи одамларнинг хатти-ҳаракатига хос бир хил усулларни ишлаб чиқиш имконини беради. Мулоқот жараёнида психологик-педагогик таъсир этиш прин циплари:  таъсир этиш шахснинг аниқ ўзига хос сифатларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак.  психологик таъсир этиш учун инсон психикасининг умумий қонуниятларини ва ривожланиш даражасини билиш лозим;  таъсир этиш жараёни, унинг элементлари, оқибатларини олдин дан режалаштириш ва башорат қилиш тақозо этилади;  шахс томонидан унинг ижобий таъсирланишини рағбат лан ти риб бориши керак;  таъсир этиш инсон ҳуқуқларини поймол этмаслиги керак;  шахсга таъсир этиш режалаштирилганида барча хатти-ҳаракат лари тизими аниқланиши ва ҳисобга олиниши даркор;  таъсир этиш жараёнида ташқи таъсир этувчи омилларни ҳисоб га олиш зарур;  таъсир этиш шахснинг ҳиссий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда амалга 32

оширилади. Мулоқот жараёнида иштирокчилар бир-бирини ўзаро тушуниши керак. Бунда мулоқотга киришган томоннинг сизни қандай қабул қилаёт гани катта аҳамиятга эга. Шахслараро идрок этиш қонуниятлари, эффектларни инобатга олиш ички ишлар органлари ходимлари фаолиятида, айниқса, шоҳид лар, гувоҳлар, жабрланувчиларнинг кўрсатувларини, шунингдек, ўз идрокларини баҳолаш чоғида катта аҳамият касб этади. Шахслараро идрок эффектларидан бири – бошқа шахс ҳақидаги умумий тасаввурнинг унинг шахсига хос хислатларни идрок этиш ва баҳолаш таъсирида намоён бўладиган «Ореол эффекти» дир. Агар умумий тасаввур яхши бўлса, унинг ижобий хислатлари ортиқча баҳо ланади, салбий хислатлари эса сезилмайди ёки аксинча. Ушбу эффект таъсирида, масалан, ички ишлар органи ходими «ашаддий» ҳуқуқ бузарнинг тузалиш томон ташлаган дастлабки қадамларини кўриши мумкин ва, табиийки, уни бу ишда қўллаб-қувватлай бошлайди. «Изчиллик эффекти» маълумотлар зиддиятли бўлган тақдирда инсон қиёфаси ва у тўғридаги тасаввурни шакллантиришга биринчи навбатда келиб тушган маълумотлар кўпроқ таъсир кўрсатишида намоён бўлади. Агар бу таниш одамга дахлдор бўлса, аксинча, яъни камроқ таъсир кўрсатади. «Стереотиплаштириш эффекти» идрок этилаётган кишини муайян ижтимоий гуруҳга хос хислатларини унга ҳам хос деб баҳо лашда намоён бўлади. Ҳар бир кишида муайян ижтимоий сте ре о тип лар – ўқитувчи, ҳарбий, жиноятчи каби гуруҳ ларнинг стереотиплари мавжуд. Муайян гуруҳ вакилига дуч келганда, биз олдиндан ушбу гуруҳ кишиларига хос муайян хислатларни унга ҳам хос деб қабул қиламиз. Кўпинча, бундай стереотипдан халос бўлиш жуда қийин кечади. Ижтимоий идрок этиш эффектлари ижтимоий майл (уста новка) билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг пайдо бўлишига олиб келади. Ижтимоий майл ўзи инсоннинг бошқа одамни идрок этишга ичидан тайёр бўлиши сифатида таърифланиши мумкин. Нотаниш киши ҳақи да таассуротнинг шаклланишида майлнинг аҳамияти айниқса, катта. Фанда А.А.Бодалевнинг ижтимоий майлнинг аҳамиятини очиб берган тадқиқотлари яхши маълум. Тадқиқотлардан бирида икки гуруҳ одамларга айни бир киши нинг сурати кўрсатилган. Аммо суратни кўрсатишдан аввал биринчи гуруҳга суратдаги кишининг ашаддий жиноятчи, иккинчи гуруҳга эса қаҳрамон эканлиги айтилган. Шундан сўнг ҳар бир гуруҳга фото суратдаги кишини сўз билан тасвирлаб бериш таклиф этилган. Биринчи гуруҳ уни қуйидагича тавсифлаган: чуқур кўз лари яширин ёвузлигидан, бўртиб чиққан энгаги жиноятда «охиригача боришга» қарор қилганлигидан дарак беради ва ҳоказо. Иккинчи гуруҳда айнан ўша чуқур жойлашган кўзлар тафаккурнинг теранлигидан, туртиб чиққан энгак эса қийинчиликларни енгиш даги ирода кучидан дарак беради, деб баҳоланган. Ички ишлар органлари ходимлари ўз фао лияти да шахслараро идрок этиш хусусиятларини инобатга олишлари, ижтимоий идрок эффект ларининг салбий таъсирларини йўқ қилишга, ўзида ва тергов 33

қилинаётган воқеага дахлдор шахсларда ижтимоий майлнинг пайдо бўлишига йўл қўймасликлари жуда муҳим. Масалан, терговчи таниб олувчини таниб олишга тайёрлаш чоғида «Ҳозир сизни тунаган жиноятчини таниб олишингиз керак» каби ибора лар дан қочиши лозим. Бундай иборалар жиноятчида идрок этишга майл ликни юзага келтиради, агар таниб олинаётган шахснинг қиёфаси «жиноятчи» стереотипига мос келмаса, бу таниб олиш натижа лари нинг нотўғри чиқишига олиб келиши мумкин. Бундай ҳолларда «Ҳозир сиз кўрсатилган шахслар орасида сизнинг пул солинган ҳамё нингизни тортиб олган одамни таниб олишингиз керак» каби нейтрал иборалардан фойдаланиш керак. Бу майлнинг салбий таъсири имко ниятини камайтиради 1 . Ички ишлар органлари томонидан умумий профилактика иш лари ни ташкил этилишига ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Ушбу фао лият йўналишини амалга оширишда жамоатчилик, оммавий ахбо рот воситалари билан ўзаро ҳамкорлик йўлга қўйилган. Айнан шу ҳамкорликни ташкил этиш ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш хизмати ва профилактика инспекторлари ваколатлари доирасига киради. Профилактика инспектори ўз фаолиятини ташкил этишда маҳалла фаолларига таянади. Мулоқот аввало профилактика инспекторининг фаолиятида етак чи ўринни эгаллайди. Мулоқотнинг вербал ва новербал восита тур лари, жиҳатлари, ижтимоий идрокнинг омиллари шахслараро муно са бат ларда ҳамма вақт иштирок этади. Келтириб ўтилган фикрларни инобатга олган ҳолда қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: Ички ишлар органлари ходимлари хар хил шахслар билан яхши мулоқот қилишлари учун уларнинг индивидуал психологик хусусият ларини билишлари лозим. Мулоқот воситаларини тўғри қўллаш ички ишлар идоралари ходимлари фаолияти самарадорлигини янада оширади. Аҳоли билан мулоқот чоғида табиийки, улар фаолиятининг сама ра дорлиги одамлар билан мулоқотга киришиш, психологик алоқа ўрнатиш қоби лиятига боғлиқ. Коммуникатив хусусиятлар ички иш лар органлари ходимлари касб маҳоратининг муҳим таркибий қис ми дир. Президентимиз теъкидлаганидек: «маълумки, ўзликни анг лаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги руҳий-маънавий боғлиқлик тил орқали намоён бўлади. Жамики эзгу фази лат лар инсон қалбига, аввало, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили – бу миллатнинг руҳи» деб ўзбек тилига юксак таъриф берганлар. Шу сабабли, ички ишлар органларида ўз хизмат бурчларини фидо корона бажараётган барчи ходимлар аввало ўза она тили, касбий мулоқотнинг ўзига хос томонларини доимо такомиллаштириб бориш лари шарт. 1 Қаранг: Асямов С. В. Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходим лари нинг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. – Б. 75–80. 34

Хулоса: «Инсон юрагига энг яқин йўл бу муомаладир» Теодор Рузвельт Мулоқотнинг муваффақиятли бўлишида шахснинг шаклланган сифатлари, фазилатларининг аҳамияти жуда катта. Жумладан, шахсда ижобий фазилатлар яхши шаклланган бўлса (хушмуомалалилиқ, камтарлик, инсонпарварлик, тўғри сўзлилиқ, виждонлилиқ кабилар) мулоқот жараёни ҳам яхши ўтади. Чунки шахслар бир-бирини тўғри тушунишлари учун, мулоқот муваффақиятли бўлиши учун улар самимий бўлишлари лозим. Инсон ўз фаолияти жараёнида бошқа одамлар билан муло қотда бўлишига тўғри келади. Бунда одамлар ахборот алма шадилар, бир-бирларига муқаррар таъсир кўрсатадилар, таълим берадилар, тажриба алмашадилар. Мулоқот ҳар қандай фаолиятнинг зарурий, муҳим жиҳатидир. Айнан мулоқот жараёнида ва фақат у орқали инсоннинг моҳияти намоён бўлади, ўзаро тушунишга, ишни бажариш чоғида уйғун ликка эришилади, у ёки бу ҳолатларда бир-бирларининг хатти-ҳаракатларини башорат қилиш қобилияти ўсади ёки, аксинча, низолар ва ахлоқий зиддиятлар, ишдаги келишмовчиликлар юза га келади, мулоқотдаги шеригининг хатти-ҳаракатини олдиндан кўришга қобилиятсизлик намоён бўлади. Хулоса қилиб шуни таъкидлашимиз мумкинки, мулоқот аввалом бор ички ишлар органлари ходимларининг фаолиятида етакчи ўринларни эгаллайди. Мулоқотнинг вербал ва новербал восита турлари, жихатлари, ижтимоий идрокнинг эффектлари ва шахслараро муносабатларда хамма вақт иштирок этади. Келтириб ўтилган фикрларни инобатга олган ҳолда қуйидагича хулоса чиқаришимиз мумкин: 1. Мулоқот-бу мураккаб жараён бўлиб инсон хаётида мухим омилда ва шахсни шаклланишида катта рол ўйнайди; 2. Муомала-бу ички ишлар орган ходимларини мухим таркибий қисмидир. 35

3. Муомаланинг воситалари ва алоқа жараёнида шахсга таъсир кўрасатиш йўллари. 4. Ички ишлар орган ходимлари хар хил шахслар билан яхши мулоқот қилишла ри учун уларнинг индивидуал психологик хусусиятларини билишлари лозим. 5. Мулоқотдан шахслар, мулоқотнинг воситаларини тўғри қўллаш ички ишлар орган ходимлари фаолиятини самарадорлигини оширади. Ички ишлар органларининг ходимлари аҳоли билан мулоқот чоғида хизмат вазифаларини бажарадилар ва, табиийки, охир-оқибатда улар фаолиятининг самарадорлиги уларнинг одамлар билан мулоқотга киришиш, психологик алоқа ўрнатиш қоби лиятига боғлиқ. Коммуникатив хусусиятлар ички ишлар орган лари ходимлари касб маҳоратининг муҳим таркибий қисмидир. Президентимиз теъкидлаганларидек « маълумки, ўзликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги руҳий-маъ н авий боғлиқлик тил орқали намоён бўлади. Жамики эзгу фазилатлар инсон қалбига, аввало, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили – бу миллатнинг руҳи » деб ўзбек тилига юксак таъриф берганлар. Шу сабабли ҳам ички ишлар иодраларида ўз хизмат бурчларини фидокорона бажараётган барчи ходимлар аввало ўза она тили, касбий мулоқотнинг ўзига хос томонларини доимий равишда такомиллаштириб боришлари шарт. Т айёрлади: Психология ва педагогика кафедраси бошлиғи, подполковник Б . Н . Сирл иев 36

O'xshashlar

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари

Matnni tarjima qilishda grammatik tahlil qilishning ahamiyati

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Америкалик роман устаси Гарри Синклер Льюис