Matnni tarjima qilishda grammatik tahlil qilishning ahamiyati - Ingliz tili - Diplom ishlar

Matnni tarjima qilishda grammatik tahlil qilishning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

277.5 KB

Ko'chirib olish

Matnni tarjima qilishda grammatik tahlil qilishning ahamiyati Mundarija Kirish I Bob. . Tarjima nazariyasi fan sifatida 1.1. Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima jarayoni va uning mohiyati hususida 1.2. Tarjima turlari va usullari hususida II Bob. Ingliz tilida o’zbek tiliga tarjimaning grammatik va leksik-grammatik muammolari. 2.1. Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjimada leksik-grammatik muammolar 2.2. Tarjimaning sintaktik qiyinchiliklari 2.3. Tarjima va rod kategoriyasi 2.4. Ingliz tilidagi fe’lning noaniq shakllarini o’zbek tiliga tarjima qilish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Ilmiy adabiyotlar Badiiy adabiyotlar Lug’atlar

Kirish Hozirgi kunda xorijiy tillarni o’rganish tili o’rganilayotgan mamlakat madaniyatini, tarixi va adabiyotini, urf-odatlari, marosimlari va boshqa qirralarini o’rganish bilan uzviy ravishda qaralmoqda, chunki ana shu qirralar tilda o’z aksini topadi. Ma’lumki, adabiyot fani inson dunyoqarashini fikr doirasini kengaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday tilning go’zalligi, maftunkorligi va jozibasi o’sha tilning adabiyotida namoyon bo’ladi. Zero Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo’lsa so’z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta.” 1 Mamlakatimizda ta’lim sohasida o lib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol avlodni tarbiyalashda davlat siyosatining o’rnini va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan ”Bilimli va intellektual barkamol avlodni tayyorlash – mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili” mavzusidagi Xalqaro konferensiyaning ochilishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov so’zlagan nutqlarida ta’kidlaganlaridek, ”...oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz – mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o’rin egallashi ham – bularning barcha-barchasi, avvalambor, yangi avlod, unib - o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyaga yetishiga bog’liqdir” 2 . Biz chet tilini, shu jumladan ingliz tilini o’rganar ekanmiz, bunda nafaqat tilni, balki uning adabiyotini ham o’rganmog’imiz zarur. Bu bilan o’sha millat hayotini , tarixini, bosib o’tgan taraqqiyot davrini o’rganamiz, millat ruhiyati bilan, urf-odat va an’anlari bilan tanishamiz va bu bilan o’sha xalqqa yanada 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”, Toshkent “Ma’naviyat” 2008. 136-bet. 2 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012.

yaqinroq bo’lamiz. Bu esa kishi qalbida nafaqat ona xalqini sevish va e’zozlashga, balki boshqa xalq va millat axlini ham hurmat qilishga va qadrlashga o’rgatadi. Mavzuning dolzarbligi. Tarjimachilik xalqlar o’rtasidagi madaniy, ijtimoiy, do’stlik aloqalari va munosabatlarini yo’lga qo`yish, mustahkamlash, taraqqiy ettirshga xizmat qiladi. Tarjima vositasida dunyodagi turli xalqlarning madaniyatlari bir-biriga yaqinlashadi, boyib, chuqurlashib boradi. Avaz o’tar o’gli “til vositai robitai olamiyondir” degan teran fikrni aytgan edi. Til tarjima quroli desak, tarjima vositai robitai olamiyondir. Tarjima insoniyat tarixida juda katta salmoqli o’rin tutadi. Ma’lumki mamlakatimizda ta’lim sohasida chet tillarini o’rgatish va o’rganish tizimida o’zgarishlar shiddat bilan amalga oshirilmoqda. Shunday ekan chet tillaridan tarjima qilish masalalarini har tomonlama o’rganish va izlanishlar olib borish juda dolzarbdir. Tadqiqotning o’rganilganlik darajasi. Tarjima nazariyasi fani va tarjima jarayonida duch kelish mumkin bo’lgan muammolari masalalarining o’ziga xos xususiyatlari, aynan boshlovchi tarjimonlar uchun qiyinchiliklarni yuzaga keltiruvchi tarjimaning Grammatik murakkabliklari xorijiy va o’zbek tilshunos olimlari A. Fyodorov, V. Komissarov, A. Shveytser, L. Barxudarov, G’. Salomov, J. Sharipovlar tomonidan ularning ilmiy asrlarida va darsliklarda yoritilib berilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari . Tarjima nazariyasi fani mavjud ekan, bu fan tarjimonga to’g’ri tarjima qilish yo’l-yo’riqlarini ko’rsatib beradi va tarjimon o’zlashtirishi kerak bo’lgan qoidalarni o’zida mujassam etgan qoidalarni aynan ingliz tilida o’zbek tiliga tarjimaning Grammatik jihatlarini misollar bilan tahlil qilish orqali o’rganishdir. Bu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqozo etadi: - bitiruv malakaviy ishi mavzusiga doir ilmiy, nazariy manba’larni o’rganish, tahlil qilish; - o’rganilayotgan mavzu dolzarb muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash; - ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima jarayonidagi Grammatik va leksik-grammatik muammolarni aniqlash va tahlil qilish;

- ushbu tarjima jarayonidagi murakkabliklarni tarjimada bartaraf etish yo’llarini misollar bilan har tomonlama yoritib berish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Tarjima nazariyasining tadqiq obyekti tarjima jarayoni, tarjima jarayonini rivojlantirishga asos bo’luvchi asarlar va ularning tarjima matnlari ushbu bitiruv malakaviy ishining obyekti hisoblanadi. Tadqiqot metodlari. Grammatik tahlil, qiyosiy tahlil, hamda tasniflash metodidan foydalanildi. Tadqiqotning metodologik asosi. O’zbeiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, “Chet tillarni o’rgatish tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi Prezident farmoni, I.A.Karimovning barkamol avlod tarbiyasiga oid asarlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-nazariy adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Tarjimashunoslik sohasi uzoq tarixga borib taqalsada, ingliz tilidan bevosita o’zbek tiliga qilingan tarjima ishlari soni salmoqli deyish qiyin. Shunday ekan, ingliz tilidan bevosita ona tilimizga tarjima jarayoni muammolari har ikkala tilning Grammatik meyorlarini hisobga olgan holda tahlil qilish orqali o’rganish, shuningdek bu mavzuning ahamiyatini yoritib berish bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligidir. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqotning ilmiy-nazariy xulosalari tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarjima nazariyasi fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, ulardan tarjima nazariyasi va amaliyotini o’rganishga oid amaliy mashg’ulotlar o’tishda foydalanish, shuningdek shu mavzuda kurs ishi, ilmiy maqolalar yozishda qo’llash mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi, ilmiy va amaliy ahamiyati yoritib berilgan. Birinchi bob bitiruv malakaviy ishning mavzusiga oid ilmiy-nazariy qarashlar, ya’ni tarjima nazariyasi fanining o’ziga xos xususiyatlari, tarjima

jarayoni, shuningdek, tarjima nazariyasi va amaliyotida qo’llanilib kelayotgan tarjima usullari va turlari har tomonlama o’rganishga bag’ishlangan. Ikkinchi bob ingliz tilida o’zbek tiliga tarjima qilishda yuzaga keladigan Grammatik va leksik-garmmatik muammolarni tahlil qilishga bag’ishlangan. Tadqiqot jarayonida hosil qilingan fikrlar xulosada umumlashtirilgan. Bitiruv malakaviy ishi so’nggida foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar hamda lug’atlar ro’yxati berilgan. Ishning umumiy hajmi betdan iborat I Bob. Tarjima nazariyasi fan sifatida. 1.1. Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima jarayoni va uning mohiyati xususida Таржиманинг асосий коида ва принциплари дастлаб машхур адабий танкидчи В . Г . Белинский томонидан аникланиб , кейинчалик бошка таржимашунос олимлар томонидан такомиллаштирилган . Таржима назариясининг илмий асослари , катта илмий ахамияти машхур олим - таржимон , академик И . Ю . Крачковский , профессор Е . Э . Бертельс , М . Морозов , А . Федоров , Н . Баскаков ва бошкалар асарларида алохида таъкидланган . Таржима назарияси умуман эътироф этган олимлар уртасида хам унинг мазмуни , табиати ва йуналиши масалаларида баъзи карашлар мавжуд . Бу борадаги турли карашлар маколаларда, илмий туплам ва дарсликларда уз аксини топган. Профессор А. Реформатский шундай деган «турли-туман тиллар мавжуд экан, таржимада хам зарур ва у зарурлигича колади, бинобарин борган сари унинг роли ошиб бораверади.» 3 Бирок профессор А. Реформатский узининг шу маколасида таржима назарияси махсус фан эмас, балки у тилшуносликнинг бир урганиш объектидир деган масалани олг`а сурган. Олим А.Федоров эса узининг «Таржима назариясига кириш» номли асарида бундай карашни инкор килиб, 3 А. Реформатский, Лингвистические вопросы перевода. 1952

таржима назарияси тилшунослик сохасида урганиладиган махсус фандир деган илмий фикр билан чикди. 4 Таржима назарияси адабиетшунослик ва лингвистика билан узвий алокада булганидан ташкари у грамматика , лексикодогия , нутк маданияти , тил тарихи , стилистика каби тилшунослик фанлари билан боглик булиб , таржима назариясининг илмий методологик асосини ташкил этади . Бундан минг йиллар илгари улуг олимларимиз Ибн Руид , Аќмад Фаргоний , Марвозий , ал Беруний ва бошка шу каби аждодларимиз дунёга машхур оригинал асарларни яратиш билан бирга таржима ишлари билан хам шугулланганлар . Маъмун академияси – Дор ул – Хикмада Шарк таржимонлик мактаби фаолият курсатгани тарихдан маълум . Унда араб , форс , хинд , яхудий , турк , юнон олимлари биргаликда иш олиб бориб , уларнинг таржимонлик фаолиятига Œ рта Осиёдан борган олимлар рахбарлик килганлар . Мазкур Шарк таржимонлик мактаби саъй - харакатлари туфайли антик маданият намуналари араб тилига угирилиб , бутун Шаркда машхурлик Фаргоний таржималари оркали бизгача етиб келган . Бир неча тилларни билган ватандошимиз улуг Беруний хинд тилидан арабчага бир канча китобларни таржима килган. Унинг максади уз халкини илмга, маданиятга, маърифатга чорлаш, кушни халклардаги дурдона асарлар билан таништириш эди. Мунис, Хайдар Хоразмий, Огахий, Ойбек, Шайхзода, Г.Гулом, Миртемир ва бошка улуг шоирлар шоир булиш билан бирга мохир таржимон хам булганлар. Таржима санъати огир ва шу билан бирга фахрли ишдир. Бадиий асарни таржима килиш учун шоир-адиб булиш ва унда бундан ташкари иккинчи бир талант - таржима килиш таланти булиши керак. Таржимон уз она тилини яхши билгандан ташкари таржима килинаётган асар тилини хам жуда яхши билиши, уларнинг нозик томонларини тез пайкаб олиши энг 4 А. Р, Введение в теорию перевода.

мухим шартлардан биридир. Таржимоннинг умум билим доираси кенг, турмуш тажрибаси бой, илгор маданиятни эгаллаган шахс булиши керак. Таржимон кайси халкнинг тилидан таржима килаётган булса, уша халкнинг хаёти ва маиший ахволини билмоги лозим. "Узбек тилини изохли лугати"да "таржима" сузи "бирор тилдан иккинчи бир тилга агдарилган текст» деб таърифланади. 5 Ушбу таърифда "таржима" сузига «маълум бир жараён натижаси» сифатида каралади. Буни " таржима" сузининг биринчи маъноси деб хисобласак, иккинчи маъноси сифатида «угириш жараёнини» тушуниш мумкин. Албатта, ушбу жараёнда физиологик ва психологик томонлари хам мавжуд, аммо бизни бу томонлар эмас, балки факат лингвистик, тилга оид томони кизиктиради. Бошкача килиб айтганда таржимага оид "жараён" ни биз соф лингвистик маънода, бирор матнни бир тилдан иккинчи тилга угириш, трансформация килиш, узгартириш маъносида тушунамиз. Таржима назариясининг предмети матнларни бир тилдан иккинчи тилга угириш жараёни хисобланади, унинг объекти эса ёзма ёки огзаки нуткдир. Ушбу фаннинг вазифаси таржима жараёнининг адабий хамда лингвистик конуниятларини урганишдан иборатдир. Таржима жараёнини биз юкорида бирор тилдаги матнни иккинчи бир тилдаги матнга трансформация килиш, узгартириш деб таърифлаб утдик. Демак, таржима жараёнида албатта иккита матн мавжуд булади. Булардан биттаси бошлангич, дастлабки матн хисобланади ва иккинчи матнга боглик булмаган холда яратилади. Иккинчи матн эса биринчи матн асосида маълум услубий-лисоний операциялар, ишлар бажариш йули билан вужудга келади. Биринчи матн асл матн ёки оригинал нусха деб айтилса, иккинчи матн таржима матни ёки таржима деб аталади . Асл матн кайси тилда айтилган ёки ёзилган булса, уша тилни асл матн тили деб атаймиз. Таржима матни кайси тилда яратилган булса, уша тилга таржима тили деб ном куямиз. 5 Маъруфов З.М. Узбек тилининг изохли лугати. 1981.

Таржима мохиятини аниклашда куйидаги саволга жавоб бериш ута мухим хисобланади: нимага асосланиб биз таржима матнини асл матнга адекват тарздаги эквивалент, хар жиќатдан тенг ёки мукобил деб топамиз Масалан, нима учун "Менинг акам Лондонда яшайди" гапи ингглизча (1) "M y brother lives in London " гапининг таржимаси деб айта оламизу, "Мен университетда укийман" гапи юкорида келтирилган инглизча гапнинг таржимаси деб айта олмаймиз? Маълумки, таржима жараёнида бирор тилдаги матнни иккинчи тилдаги хохлаган матн билан алмаштириб булмайди. Таржима жараёни ихтиёрий равишда эмас, балки маълум бир коидалар асосида содир булади. Агар ушбу коидаларга риоя килинмаса, таржима хакида гапиришга урин колмайди. Асл матн тилидаги матнни таржима тилидаги матнга алмаштиришда маълум бир инвариант сакланиб колиши шарт; ушбу инвариантнинг сакланиб колиш даражаси таржима матнининг асл матнга нисбатан мукобиллик ёки адекватлик даражасини аникланиб беради. Таржима жараёнида нима инвариант булиб сакланиб колади? Бу муаммони ечишда куйидагиларни инобатга олиш керак. Хар бир белгининг икки томони булади: шакл ва мазмун (маьно). Тил узига хос белгилар системаси булганлиги сабабли тил бирликлари хам икки томонга эга: хам шаклга, хам маьнога. Бу борада таржима учун куйидаги факт хал килувчи роль уйнайди: турли тиллар шакл жихатдан фарк килувчи, аммо маьно жихатдан бир хил булган тил бирликларига эга. Таржима деб бир тилдаги нутк асарини иккинчи тилдаги нутк асарига угириш, узгартириш жараёнига айтилади; ушбу жараёнда нутк асарининг маъноси узгармасдан сакланиб колиши шарт. Таржима бу, бошқа тилдаги бадиий гўзалликни ўз халқи учун ижодий ўзлаштириш, янги тилнинг қуввати ва қудратини намойиш этиб, асарни шу тилнинг санъат ҳодисасига айлантириш демак. Тил – муайян миллатнинг атрофдаги борлиқни қандай ҳис этаётганлигини ифодаловчи, ушбу оламнинг ўзига хос томонларини тегишли мамлакатнинг географик жиҳатдан

жойлашуви, тарихи, дини ва анъаналарига боғлиқ ҳолда миллат нуқтаи назарига асосланиб акс эттирувчи воситадир. Тил воситасида инсонларнинг ҳар қандай уюшмаси ўз нияти, хоҳиш ва истагини изҳор қилади. Халқаро муносабатлар амалиётида дунё тилларининг олтитаси етакчилик қилиши эътироф этилган. Улардан бири шубҳасиз инглиз тили бўлиб, у тўрт юз миллион киши учун она тили ҳисобланади. Бундан ташқари, уч юз миллионга яқин киши ушбу тилдан миллатлараро муносабатлар воситаси сифатида фойдаланади. Жаҳоннинг яна бир ярим миллиард аҳолиси ўз иши ва ҳаётида инглиз тилини иккинчи ёки учинчи тил сифатида қўллайди. Тилни профессионал даражада ўзлаштириб, таржимон бўлиб ишлаш деярли кенг ёритилмайдиган, ўзига хос ва етарлича нозик масаладир. Таржимонлик касби – дунёда жуда кенг тарқалган энг ижодий касблардан биридир. Оммавий ахборот воситаларида таржимонлар ҳақида жуда кам ёзилади (гапирилади). Шунинг учун ҳам, одатда, ушбу касб тўғрисида ҳаммада ҳар хил, аксарият ҳолларда янглиш тасаввурлар шаклланади. Таржима қиёфаси турли-туман бўлиб, унда реклама матнидан шифокорлар қўллайдиган атамаларга, олим кишининг фалсафий мулоҳазаларидан чим устида ўйналадиган хоккейнинг халқаро матчига оид эътироз муҳокамасига ва шу каби чексиз мавзуларнинг биридан иккинчисига ўтишга тўғри келади. Бу эса профессионал таржимондан нафақат тилга, балки оғзаки нутққа оид билимларга ҳам эга бўлишни талаб қилади. Таржима – жуда мураккаб ишдир. Сунъий интеллект технологияларига асосланган автоматик таржима тизимлари пайдо бўлиб боришига қарамай таржима ҳар доим ижодий иш бўлиб келган ва шундайлигича қолади. Агар киши таржима ҳақидаги зарурий маълумотларнинг лоақал минимумидан бохабар бўлса, таржима олдида турган вазифа ечимини енгиллатиши мумкин, зеро ушбу минимум таржимонга вазифани тўлиқ англаб етиш, таржима қила олишига доир реал қобилиятини тўғри белгилаш имкониятини беради. Бунинг учун профессионал таржимонларда шаклланган кўникма ва усулларни ўзлаштириш даркор. Материални баён этиш услуби, йўсини, шакли ва тарзи

ҳам муҳим аҳамият касб этади. Моҳир таржимонларнинг меҳнати туфайли жаҳоннинг буюк шоир ва ёзувчилари томонидан яратилган асарлардан аждодларимиз ҳузур қилиб келганлар, ҳозир эса ўзимиз ҳам фарзандларимиз билан биргаликда баҳраманд бўлиб келмоқдамиз. Муайян ихтисосликка доир маълумотга ва йиллар давомида тўпланадиган тажрибага эга бўлмай туриб, тилга оид маълумоти бўлмаган киши, чет тилини яхши билса ҳам ҳеч қачон яхши таржимон бўла олмайди. Профессионал таржимон нафақат чет тилини, балки она тилида тўғри сўзлаш ва ёзишни яхши билади, у сўз бойлигига эга бўлибгина қолмай, ушбу бойликдан тўғри ва моҳирона фойдаланишни билади,муайян кишининг таржима қилиниши керак бўлган нутқини таржима тилида талаб даражасида баён эта олади. Ахир кўп ҳолларда хорижликларнинг жонли тили адабий бўлмаган ўзбек тилига эмас, балки китоб тилига таржима қилинади. Шуни ҳам ёддан чиқармаслик керакки, таржимон матнни ғри таржима қилиши учун гап нима тўғрисида бораётганлигини етарлича аниқ тасаввур қилиши, теран бўлмаса ҳам баён этилаётган мавзуга доир билимларга эга бўлиши керак. Шу боис умумий баркамоллик, алломалик, кенг савия – яхши таржимон табиатида шаклланган сифатлар бўлиши даркор. Кишининг ўз ихтисослигига оид билимлари, агар у таржимон сифатида тайёргарликдан ўтиб, етарлича катта тажриба тўпласа, тегишли матнларни таржима қила олишига омил бўлади. Машҳур Женева таржимонлар мактаби асосчиларининг «Халқаро конференцияларда таржимонга таржима қилгани учун эмас, чиройли гапиргани учун ҳақ тўланади», - деган пурмаъно сўзларини унутмаслик лозим. Таржимонлик касби азалдан энг нуфузли ва зарурий касблардан бири сифатида эътироф этиб келинган. Биринчи таржимонлар қадимги Мисрда пайдо бўлганлар ва ўша узоқ замонлардан эътиборан обрўли одамлар қаторига киритилганлар. Шарқ мамлакатлари билан чамбарчас алоқа боғлаган қадимги Грецияда эса чет тилини билган кишилар алоҳида мавқега эга бўлганлар. Агар улар бўлмаганларида жаҳон халқларининг

маданий бойлиги саналадиган Библиянинг кўп китоблари эҳтимол бўлмаган бўлар эди. Маълумки, Тавротнинг аксарият қисми фақат грек таржимасида сақланиб қолган. Бугунги кунда халқаро алоқалар шу қадар жадал кечиб бормоқдаки, таржима қилиниши керак бўлган ҳужжатлар сони (аслият ҳажми) кун сайин кўпайиб бормоқда. Сўнгги йилларда оғзаки таржиманинг ҳам, ёзма таржиманинг ҳам ҳажми сезиларли равишда ортиб кетди. Таржимонлар сафига қўшилганлар сони кўпайди. Чет тили ва тилшуносликка оид маълумотга эга бўлишни истаганлар сонининг ортиб бориши эса – таржимонлик касбига талаб ҳамон долзарблигича қолаётганлигидан далолат беради. Таржима жараёнида у нафақат шунчаки таржима қилиб боради, балки кишилар ўртасида ҳамфикрлик ва шериклик муҳитини қарор топтиради. Таржимон нафақат ҳар хил тилларда гапирадиган одамлар ўртасида воситачи бўлиб хизмат қилади, балки мисол учун, тижорат ёки сиёсат ишларини юритиш усулларига оид тасаввурлари бир-бириникидан кескин фарқ қилувчи турли маданият вакиллари ўртасида умумий нуқтаи назар шаклланишига эришиш учун ёрдам ҳам беради. Фаолиятларининг турига кўра таржимонлар оғзаки ва ёзма таржимонларга бўлинади. Таржима турлари бир-биридан кучли фарқ қилувчи соҳалар бўлиб, Шарқий Европа тилларида иккита ҳар хил касб сифатида, мисол учун инглизларда оғзаки таржимон interpreter , ёзма таржимон эса translator деб кўрсатилади. Биринчи гуруҳга мансуб таржимонлар, ўз навбатида, синхрон ва тадрижий таржимонларга ажратиладилар. Иккинчи гуруҳга мансуб таржимонлар эса – техник ва бадиий адабиёт таржимонларига бўлинади. Таржиманинг асосий муаммоси – таржимон олдига матнни тўлиқ тушуниш ва пухта идрок этиш талаби қўйилишидан иборат. Бундай талаб бўлмаганда таржима асосан механик равишда муайян тилга мансуб сўзларни бошқа тилда қўлланиладиган сўзлар билан алмаштиришдан иборат бўлиб қолар ва бу иш компьютер томонидан аллақачон бажарилган бўлар эди. Жумла қисқагина бўлса ҳам уни турлича таржима қилиш мумкин.

Атаманинг, кўп ҳолларда ўзбек тилида учрамайдиган адекват мазмунини қидириш учун гоҳо бир неча соат ишлаш, изланиш керак бўлади. Чет тилининг айрим иборалари ёки бадиий матнлар эквиваленти устида олиб бориладиган ишларни эса якунига етказиш жуда қийин. Таржима – ички ҳис, шахсий ҳаётий тажриба, матн замиридаги маънони англаш ва шу каби кўплаб мезонларни ўз ичига қамраб олувчи ижодий ишдир. Авваламбор шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, ёзишни билган ҳар қандай одам ёзувчи бўла олиши адолатдан қанчалик йироқ бўлса, икки тилни билган ҳар қандай инсон таржимон бўлиши ҳақиқатдан шунчалик узоқдир. Муайян тилдан олинган ахборотни бошқа тил воситасида одамларга етказиш учун, биринчидан, киши ушбу ахборотни аниқ тушуниши, иккинчидан эса ўз тушунчасини баён эта билиши керак. Шубҳа йўқ-ки на у кўникма ва на бу маҳорат тил билиш билан баробар автоматик равишда шаклланмайди . Ўзига маълум ахборотни равон баён этиш қобилияти ҳаммада ҳам баробар ривожланмаган. Юқорида зикр этилгандай оғзаки таржима синхрон ва тадрижий турларга бўлинади. Синхрон таржима эса ўз номидан кўриниб тургандай, нотиқнинг нутқ ўқиш жараёни билан синхрон кечади, яъни: нотиқнинг нутқи, таржима қилиниши учун, бирор дақиқага бўлсин тинмайди, таржимон ҳам узлуксиз гапиради. Таржиманинг ушбу тури олий даражада ўтказиладиган учрашувлар, конференциялар, симпозиумлар ва шу каби расмий тадбирларда қўлланилади. Нутқни таржима қилиш ва синхронлигини таъминлаш учун синхрон таржимон нотиқнинг ярим дақиқа олдин айтган гапини микрофонга талаффуз этиб, бир вақтнинг ўзида қулоғига тақилган радиокарнайча орқали нотиқ сўзларини тинглаб боради. Бу иш таржимондан зўр ғайрат ва диққат-эътиборли бўлишни талаб қилиши боис осон кечмайди, шунинг учун ҳам кабинада икки нафар таржимон ўтириб, ҳар ярим соатда бир-бирини алмаштириб боради . Синхрон таржима – жуда мураккаб, юқори малака талаб қиладиган иш бўлиб, уни жуда оз, синхрон таржимон деб аталадиган мутахассислар бажара олади холос. Шу билан бирга у адабиёт

санъатининг моҳир устаси, аслиятнинг услуби ва ҳижосини кўрсата олиш қобилиятига эга йирик мутахассисдир. Негаки, у нафақат чет тилини яхши билиши, балки она тилини мукаммал тасарруф этган бўлиши, таржима қилинаётган асар мароми ва услубини пухта идрок этиши лозим. Бадиий адабиёт таржимони аслида – мустақил ёзувчидир. Оғзаки таржимон таржима давомида, нутқда тез-тез учрайдиган ҳолат каби битта сўзни бир неча бор қўллайдиган бўлса, ёзма таржимон анча-мунча маънодош сўзларни хиллаб чиқишга мажбурдир. Таржиманинг абстракт моделларини четлаб ўтган тарзда авваламбор шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, таржима жараёни ҳанузгача нутқнинг киши онгида шаклланиш жараёни каби жумбоқ бўлиб қолмоқда. Аммо таржима амалиётида бажариладиган ишлар икки босқичдан иборат бўлиши аён. Улардан бири чет тилида битилган аслият матнини идрок этиш бўлса, иккинчиси – матнни таржима тилида тасвирлаб беришдир. Биринчи босқич инсон бош миясининг фақат таҳлил қилиш қобилияти билан боғлиқ бўлса, иккинчи босқич олинган ахборотни синтез қилишига таянади деб фикр-мулоҳаза юритиш ноўриндир. Аслида миянинг ахборотни қабул қилиш ва киши ижод қилиши билан боғлиқ фаолиятини, мулоҳаза юритилаётган босқичларнинг ҳар бирида таҳлилсиз ва синтезсиз тасаввур қилиш қийин. Инсон билишидаги ушбу самарали воситаларнинг диалектик бирлиги чет тилида битилган матнни идрок этиш ва уни таржима тилида ифода этиш мобайнида ҳам намоён бўлади. Аслият матнини идрок этиш деб аталган биринчи босқич сезги аъзолари ва бош миянинг таҳлил этиш ва синтез қилишга оид ишининг турли-туман кўринишлари ва шаклларига асосланган жуда мураккаб сенсор-тафаккур жараёндан иборатдир. Таржимон ушбу босқичда аслият матнини тўлиқ тушуниб етишга, гап бадиий ёки публицистик матн устида борганда эса асарни «ҳис этиш», унинг эстетик баҳосини англаш, ўқувчи ёки тингловчига таъсир қилиш даражасини ҳам идрок этиб олишга интилади. Таржимон зийрак рецептор (воситачи) бўлиши кераклигини ҳам унутмаслик лозим. У

таржима қилинадиган матн мағзини чақибгина қолмай, унинг ифодали ва ҳис-туйғули таъсирини ҳам уқиб олиши шарт. Ушбу муаммо, гарчи адекват таржима кўп жиҳатдан нафақат асарни тўғри тушуниб етишга, балки уни ҳис-туйғу ила, мазмунига баҳо бериб борган тарзда идрок этишга боғлиқ бўлса ҳам таржима назариясида ҳали илмий асосга эга бўлмаган. Такрорланмас индивидуаллигини ўзига мужассам этган инсон рецептор сифатида чиқар экан – матн рецепцияси турли индивидларда мутлақо баробар бўлмайди. Билим ва тажриба захираси, фикр юргизиш ва ҳис этиш қобилияти, тарбия ва маълумот, адабий дид ва иштиёқ, она тилини ўзлаштирганлик савияси, муайян ижтимоий муҳит ва жамоа манфаатларининг ўтказадиган таъсири, дунёқараш ва шахсият шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари ҳатто эгизакларда ҳам мутлақо бир хил бўлмайди. Бироқ, бу тавсифлар ҳар хил одамларда кўп жиҳатдан мос келиши, ушбу мувофиқлик даражаси айнан бир ижтимоий гуруҳ вакилларида ортиб бориши туфайли ўзлаштиришда, мисол учун, бадиий асар мазмунини идрок этишда нисбий бир хиллик реал мавжуддир. Матндаги семантик ва ҳис-туйғули мазмуннинг жамики объектив ҳажмини англаб етиш имконини берувчи билим ва эстетик идрок савиясига эга бўлиш рецептор сифатида чиқадиган таржимон учун жуда муҳимдир. Мабодо, таржимон билимларининг захираси чекланган, ҳис-туйғули тафаккури заиф бўлса, матнни идрок этиш қобилияти унда етишмай қолиши мумкин. Агар таржимон ўхшаш камчиликларга гирифтор бўлмаган бўлса, аслиятни нисбатан тўлиқ идрок этади. Матнни идрок этиш даражасидаги фарқ ва ушбу жараённинг индивидуал-шахсий жиҳатдан ўзига хослигида тафовут бўлиши туфайли битта аслиятнинг айни бир вақтда турлича ва айтарли эквивалент таржималари юзага келади. Таржиманинг ҳар бир тури ва кўриниши аслият матнини идрок этиш босқичида ўзига хос жиҳатлар ва хусусиятларга эгадир. Модомики гап бадиий асар таржимаси устида борар экан, ушбу босқич кам деганда икки қисмдан иборат бўлишини кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Улардан

бири таржимага қадар идрок деб аталади. Бунда таржимон бадиий асарни биринчи (гоҳо иккинчи ва ундан ортиқ) бор ўқиб чиқиши давомида идрок этади, тушуниш ва «ҳис этишга», унинг бадиий қимматини англаб етишга интилади, услубий жиҳатдан қандай шаклланганлигини аниқлайди, таржима матни, таъсирчанлик даражаси қандай бўлиши, муайян сўз, жумла, ибора, абзац кабилар қандай таржима қилиниши кераклигини белгилайди. Аслият матнини идрок этиш босқичининг иккинчи қисмида, яъни у таржима қилинишидан олдин чет тилида битилган матннинг жумлаларга бўлинган рецепцияси рўй бераётганида, таржимон, аслиятдаги алоҳида элементлар (сўзлар ва сўз бирикмалари) мазмунини ва ҳар бир жумла маъносини идрок этганча таҳлил ва синтезни ишга солади. Айни вақтда нафақат матнни тушуниб етиш, балки сўзлар воситасида «чизиб берилган» асар қаҳрамонлари ва вазиятни кўра билиш таржимон учун жуда муҳимдир. Сўз умумлаштириб берадиган воситагина холос. Сўз, коммуникацияда иштирок этаётганлар ўзларига яхши маълум бўлган ёки кўринаётган аниқ нарсалар, кишилар, жисм ёхуд объектлар ҳақида гапиргандагина муайян маънога эга бўлади. Шундагина аслият таржимасини яратадиган ва ушбу таржимани келажакда ўқийдиган ўқувчилар онгида муайян тасаввурлар ва аниқ қаҳрамонлар гавдаланади. Акс ҳолда ўқувчи онгида мавҳум тасаввур шаклланади. Агар бирор-бир матн «Хонада стол турибди» сўзлари билан бошланадиган бўлса, «хона» ҳам, «стол» ҳам умумий тушунча сифатида идрок этилади. Ўқувчилар ушбу «хона» ва «стол»ни кўрмайдилар, тасаввур этганларида ҳам уларнинг ҳар бири ўзига қулай йўсинда, яъни тўғри келган хона ва дуч келган столни тасаввур этадилар. Матн сўзларининг тушунча сифатида идрок этилиши ўз маданияти, этнографик ҳаёт тарзи ва ижтимоий тузилиши жиҳатидан бир-биридан фарқ қиладиган халқлар тилида битилган матнларни таржима қилиш имкониятини беради. Бадиий асар яратган ёзувчи асар қаҳрамонларини, ундаги муайян муҳит, ҳодиса ва шу кабиларни тасвирлар

экан аксарият ҳолларда, ушбу объектни тафсилотларга бўлиб кўрсатади. Мисол тариқасида «Иккита дераза ёритиб турган баланд шифтли катта хонанинг қоқ ўртасида оёқлари ўйма нақшли, тўғри бурчакли қора стол турар эди» жумласини олайлик. Бундай матн нафақат тушунча сифатида идрок этилади, балки ўқувчи онгида аниқ тасаввур шаклланишига омил бўлади. Таржимон сўз воситасида чизилган манзарани кўради, хона ҳам, стол ҳам ёзувчи қалами билан нисбий конкретликка эга бўлади. Асар қаҳрамонлари, ҳаракат рўй бераётган жой, манзара, табиат ҳодисаси кабиларга оид ҳар қандай тафсилот – конкретлаштириш ва индивидуаллаштириш воситаси бўлиб, таржимоннинг матнни аниқ тасаввур билан идрок этишига туртки беради. Ёзувчи тасвирни тафсилотларга бўлиб кўрсатар экан, мавҳум тушунчани индивидуал тушунчага айлантиради. Ушбу индивидуалликда умумлаштирилган нарсалар ҳам бисёр бўлиши мумкин, албатта. Ёзувчи реал намоён бўладиган кўп нарсаларни муайянлаштиради, ягона бир тасвирга умумлаштиради ва адабий асарнинг бадиий воқеийлигидаги ушбу тасвир ягона ва конкрет бўлиб қолади. Агар адабий асардаги жумла маъноси идрок этилган бўлиб, у нафақат сўз, балки «идеал» шаклда гавдаланса, тафаккур бирликлари, хусусан: тушунча, мулоҳаза, қаҳрамонлар, тасаввурлар ва ҳис-туйғулар сифатида намоён бўлсагина таржима жараёнининг иккинчи босқичига – матнни, аслиятнинг идрок этилган жумласини таржима тилида тасвирлаш босқичига ўтилади. Таржима жараёнининг иккинчи босқичи ҳам кам деганда икки қисмдан: жумлаларни таржима тилида қайтадан ифодалаш ва асарни идентификациялашдан (айнан ўхшатишдан) ташкил топади. Таржима қилиниши керак бўлган жумла замиридаги семантик ҳамда ҳис-туйғу ва таъсирчан ахборотни идрок этгач, таржимон, мазмун ҳажмини тўла сақлаб қолишга интилганича, ушбу ахборотни таржима тилининг моддий бирликлари воситасида қайтадан яратади. У аслиятнинг ҳар бир сўзи ёки сўз бирликларига мос келадиган сўз ёхуд сўз бирлигини қидирмайди , аксинча

матн маъносини қайтадан ва энди таржима тилида ифодалайди. Асар матнини қайтадан ифодалаб чиқиш жараёни якунига етгач, таржимани идентификациялаш, яъни таржима матнига ишлов беришга (уни сайқаллаштиришга) ўтилади. Таржима жараёни пировардида маъноси ҳамда функционал-услубий ва ғоявий-бадиий мазмуни жиҳатидан аслиятга айнан ўхшаш (адекват) бадиий асар яратилади. Бунда, таржима қилинган ҳар бир жумла ва абзац аслиятдаги тегишли матн билан синчиклаб таққосланади, солиштириб чиқилади. Бу эса, ўз навбатида, ахборотнинг йўқотилган қисмини топишга омил бўлади. Айни шу даврда керакли сўз қидириш, синтактик манзарага аниқлик киритиш, функционал-услубий ва жанрга оид мувофиқлик, воқеаларни тўғри тасвирлаш, сўз ўйини, ўзбек адабиётида ўзига хос ҳодисага айланиши кутилаётган таржимага якуний сайқал бериш билан боғлиқ «ижод азоблари» бошланади. Давомийлиги аслият матнининг ҳажми, тил ва адабиётга оид қийинчиликлар, шунингдек, таржимон маҳорати ва тажрибасига боғлиқ бўлган ушбу даврда қўлёзма устида олиб борилган ишлар ниҳоясига етади. Қайта ўқиб чиқилганида эса унга деярли сезилмас тузатишлар киритилади. Ҳар бир профессионал таржимонда ўзига хос услуб ва кўникмалар шаклланган бўлади, албатта. Бироқ у, юқорида зикр этилган босқичларни четлаб ўтолмайди, негаки уларда, инсон тафаккурининг бир тури сифатида эътироф этиладиган таржима жараёни объектив акс эттирил 1.2. Таржима турлари Маълумки, хар бир тил огзаки ёки ёзма нутк шаклида мавжуд бœлиши мумкин. Асл матн тили ва таржима тили нуткнинг кайси шаклида кулланишига караб проф. Л.С.Бархударов таржиманинг куйидаги асосий турларини фарк килади: 1)Ёзма - ёзма таржима , яъни ёзма матннинг ёзма таржимаси: иккала тил ќам - асл матн тили ва таржима тили - ёзма шаклда кулланилади. Таржима турлари ичида бу одатда энг куп кулланиладиган таржима туридир.

Таржиманинг бу турини таржима килинаётган матн характерига караб, янада кичикрок гурухларга булиш мумкин. 6 Таникли таржимашунос А.В.Фёдоров ушбу таржима турида хуйидаги гурухларни фарклайди: а) ахборот матнлар, турли хужжатлар ва махсус илмий матнлар таржималари ; б) ижтимойи - сиёсий , публицистик адабиётлар ва нотиклар нуткларининг таржимаси ; в) бадиий адабиётлар таржимаси . 7 2) Огзаки - огзаки таржима , яъни огзаки матннинг огзаки таржимаси: иккала тил – асл матн тили ва таржима тили - огзаки шаклда кулланилади. Ушбу таржима турида иккита хил таржима мавжуд: кетма-кет таржима ва синхрон таржима. Кетма-кет таржима асл матндан кейин - матн тула ёки унинг айрим кисмлари айтилгандан кейин содир булади. Одатда тухталиш бир неча гаплардан кейин содир булади, хар бир гапдан кейин тухталиш эса камрок учрайди. Синхрон таржима асл матн айтилаётган пайтнинг узида амалга оширилади. Аникрок килиб айтганда, синхрон таржима асосан асл матн билан бир вактнинг узида амалга оширилади, аммо нуткнинг айрим кисмларида синхрон таржима асл матн тилидаги нуткдан бироз (бир неча сузгагина) оркада колади, ёки асл матн тилидаги нуткка нисбатан олдинга утиб кетади. Синхрон таржиманинг бундай олдинга утиб кетиши таржимоннинг хали айтилмаган нутк кисмларини олдиндан пайкаб ола билиш кобилияти борлиги сабабли мумкин булиб колади. Огзаки-огзаки таржиманинг иккала хили хам – кетма-кет (бирин-кетин) ва синхрон таржима – узига хос психологик кийинчиликлар билан боглик булади: кетма-кет таржима таржимондан яхши машк килинган ва тез ишлайдиган хотирани талаб этади, синхрон таржимада эса бир пайтнинг узида эшитиб-гапириш куникмаси биринчи уринга чикади. Синхрон 6 Бархударов Л.С. 7 Федоров А. С. Введение в теорию перевода . М. 1981

таржима кила билиш учун махсус ва узок пайт давом этадиган машклар бажарилиши лозим. 3) Ёзма-огзаки таржима, яъни ёзма матннинг огзаки таржимаси: Асл матн тили ёзма шаклда, таржима тили эса огзаки шаклда. Таржиманинг бу турида ќам икки хил таржимани фарклаш мумкин: таржима асл матнни ичидан укиш билан бир пайтда (худди синхрон таржимадагидек) содир булиши мумкин ёки кетма-кетлилик билан, бутун матнни ёки хар бир абзацни укиб булгандан кейин амалга ошиши мумкин. Ёзма-огзаки таржиманинг биринчи хили "когозга караб таржима килиш" деб хам аталади, иккинчи хили эса "тайёрланиб таржима килиш" деб ном олган. Албатта, бу ном шартли равишда тушунилади, чунки бу холда "тайёргарлик" (асл матнни олдиндан укиб чикиш ва тушуниб олиш) минимал булади. 4) Огзаки-ёзма таржима, яъни огзаки матннинг ёзма таржимаси: асл матн тили огзаки шаклда, таржима тили ёзма шаклда. Амалиётда таржиманинг бу тури жуда кам учрайди, чунки матнни (кулда, машинкада ёки компьютерда) ёзиш тезлиги огзаки матнни айтиш тезлигидан анча паст булади. Шу сабабдан бундай таржимани амалга оширишнинг деярли иложи булмайди. Огзаки-ёзма таржиманинг амалиётда кулланишига ягона мисол булиб чет тили машгулотларида учрайдиган машклардан бир тури - диктант- таржима - хизмат килиши мумкин: огзаки матн (асл матн) секинлаштирилиб айтилади («диктант тезлиги»да) ва бу билан ёзма таржима килишга имкон яратилади. Юкорида куриб чикилган таржиманинг туртта асосий турини куйидаги схемада яккол куриш мумкин: Матн тили АМТ ТТ Нутк Шакллари Ёзма 1 Ёзма 3 4

2 Огзаки Огзаки 1- ёзма-ёзма таржима 2- огзаки-огзаки таржима 3- огзаки-ёзма таржима 4- ёзма-огзаки таржима Фанда таржиманинг бевосита ва билвосита турлари хам фарк килинади. Агар таржима тугридан-тугри асл нусха тилидан бажарилган булса, бундай таржима бевосита таржима деб аталади. Таржима асл нусхадан эмас, балки бошка бир тил оркали килинган булса, бундай таржимага билвосита таржима дейилади. Таржимон асл нусха тилини яхши билмаганлиги туфайли таржимани бошка тил ёрдамида килишга мажбур. Маълумки, таржима жараёнида асл нусханинг кандайдир нозик томонларини бузилиши ёки йуколиб колиши мукаррар. Бевосита таржимада бундай бузилишлар ва йуколишлар билвосита таржимага нисбатан анча кам бœлиши шак-шубхасиздир. Таржима амалиёти жараёнида ХХ асрнинг ўттизинчи йилларидан бошлаб таржиманинг бир қанча турлари фарқланадиган бўлди. Турларнинг пайдо бўлиши таржима ишига турлича ёндашиш ва муносабатлар юзага келган изоҳланади. Адекват таржима . Бунда асл нусханинг барча ғоявий – бадиий хусусиятлари таржима тилида сақланади, оригиналга тўла ҳамоҳанглик яратилди. Сўзларнинг маъноларини англатишда бехато эквивалентликка яратилади. Жанрнинг стилистик, лингвистик талабларига оптимал даражада риоя этилади. Эркин таржима . Таржима тарихида жуда кўп қўлланган. Аслият таржима жараёнида анса –мунча ўзгаришлар, қисқартиришлар ўзгача талқинларга учрайди.Аслият таржимоннинг иродаси билан соддалаштирилади. Таржима услубида баён қўлланади. Эквивалентлик бу ҳолда жуда нисбий тарзда намоён бўлади. Буни таржима назариясида

адаптация деб аталади. Бадиий тузилиши соддалаштирилган, баён қилиб бериш йўлидан берилган эркин таржимада ўқувчисининг уни қабул қилиши ва осон тушуниши мақсад қилиб олинади. Эркин ижодий – таржима. Аслият таржимасига таржимониннг таъсири анча кучли тарзда намоён бўлади, таржима аслиятга нисбатан бадиий жиҳатдан ва тузилишига кўра анча бойиб мукаммалашади. Эркин-ижодий таржимада таржимоннинг идивидуал ижодий ўзига хослиги хийла кучли даражада кўзга ташланиб туради. Эркин-ижодий таржима айниқса шеърий асарлар таржимасида кўп юзага чиқади. Таржима аслият билан катта мусобақага киришгандай бўлади. Сўзма-сўз таржима . Буни русча термин билан “подстрочник” деб ҳам юриталадилар. Таглама таржима, ҳижжалаб таржима қилиш, деган атамалари ҳам бор. Бунда аслиятнинг бадиий хусусиятлари сақланмайди. Сўзларнинг яқин ва илк маъноларини ифодалаш билан чекланилади. ХХ асрда таглама, қоралама таржималардан бадиий таржима учун жуда кўп фойдаланиш одат тусига кирган эди. Таржима зарурати, миллий қардош тилларни яхши билавермаслик шундай таржима туридан фойдаланиш, мафкуравий ва бошқа эҳтиёжларни қондиришликни назарда тутарди. Маънолар таржимаси. Буни Шарқ таржимачилигда тафсир ҳам деб юритишади. Таржима шундай ижодий соҳаки, бунда маълум бир асарнинг таржимасининг турли даврларда, турли муаллифларда турли версиялари юзага келиши мумкин. Бу қонуний ҳол. Шу боис ҳам ҳар бир таржимага ўз даврининг ва унда ҳукм сурган эстетик қарашларнинг маҳсули деб қараш ўринли. Таржимада версиялар – мукаммалликка эршиш йўли туганмас бўлишини кўрсатади ва исботлайди. Ҳар бир муаллиф индивидуал бўлганидек, ҳар бир таржимон ҳам индивидуал ижодий инсоний хусусиятларга ва қирраларга эгадир. Оғзаки синхрон таржима. Нутқ ёки жонли сўзлашув жараёнини бирор тилга ўгириш, бошқа бир тилда такрорлашни оғзаки таржима дейилади. Оғзаки таржима синхрон, яъни нутқнинг тугалланган ҳар бир

бўлагини изма-из таржима қилиш ва нутқни у сўзлаб бўлингач, текст бўйича таржима қилиш мавжуд. Синхрон таржима. Таржимондан жуда катта билим, маданият, заковат ва фикрни тез илғаб, уни равшан ифодалайдиган сўз топишни талаб қилади. Бунда нотиқ жумлаларинингмаъносини бир зумда, дарҳол бошқа тилда қайтариш талаб этилади. Синхрон таржимага талаб жуда катта ва унинг маъсулияти ҳам шу даражададир. Синхрон таржима учун икки ёки ундан ортиқ тилларни мукаммал билиш, лексик, талаффуз нормаларига мукаммал риоя этиш, тез фаҳмлилик , сиёсий, социологик, фалсафий, иқтисодий тушунчалар ҳамда тилнинг барқарор борликларидан, мақол-маталлардан яхши хабардорлик талаб этилади. Машина ёки техник таржима. Компьютер ёки бошқа тхникавий воситалар ёрдамида бажариладигн таржималарни машина ёки техник таржима деб аташ ҳам расм бўлиб келмоқда. Машина таржималар чекланган луғат ва чекланган матнлар доирасида амалга оширилади. Бадиий матнларни машинада таржима қилишнинг ҳозирча имкони йўқ. Аслиятдан таржима. Таржиманинг энг мақбул сналган йўли бу – асл тилнинг ўзидан бевосита қилинадиган сифатл таржимадир. Воситали тилдан таржима. Таржима тарихи ва амалиёти воситали, яъни иккинчи, учинчи тил орқали таржима қилишнинг жуда бой тажрибаларига эга. Воситали тил орқали бажариладиган таржималар бу санъат назарияси ва амалиётининг барча меъёр ва мезонлрига, қоидаларига риоя этади. Бунда ҳам аниқлик, мувофиқлик, мослик, юксак бадиий, илмий хусусиятларни сақлаш ва ҳар жиҳатдан тенг кучга эга матн яратиш талаб қилинади. Албатта, воситали тил орқали қилишда асл (оргинал) тилининг айрим нозикликлари, ифодавийлик нюанслари бой берилиши мумкин. Аммо таржима фақат аслиятдан булсин деб, қараб ўтириш, ҳар томонлама билимдон, тилларни чуқур эгаллаган таржимонлар еилишини

кутиш маданиятлар аро ҳамкорликлар, яқин алоқаларни орқага суриш билан баробар бўлади. II Боб. Инглиз тилидан узбек тилига таржимада грамматик ва лексик- грамматик муаммолари . Ушбу бобда инглиз тилидан узбек тилига таржима килиш жараенида дуч келинадиган инглиз тилига грамматикаси узига хос хусусиятлари ва жихатлари куриб чикилади. Боб уч кисмдан иборат: аввало инглиз тилидан узбек тилига таржимада синтактик муаммолари мисоллар ва тахлиллар билан куриб чикилади. Сунгра инглиз тилидан узбек тилига таржима жараенида

юзага келадиган лексик-грамматик муаммолар тахлил килинади. Шунингдек таржимада род категорияси билан боглик мураккабликлар урганилади. Биринчи кисмда инглизтили ва узбек тилида гапда суз тартибидаги фаркларининг таржимадаги жихатлари урганилади. Иккинчи кисмда лексик- грамматик характердаги муаммолари тахлил килинади, зеро таржимада грамматик муаммоларни лексик муаммолардан ажратиш мушкул. Масалан, суз туркумларини берилиши билан боглик саволлар суз ясалиши муаммоларидан ажратиб булмайди. Суз туркумлари таржима нуктаи назаридан куриб чикилади. 2.1. Инглиз тилидан узбек тилига таржимада синтактик муаммолар. Таржиманинг грамматика сохасидаги максадлари асл матннинг грамматик шаклини эмас, балки бу шакл оркали ифодаланган фикрни кайта тиклаш; асл матндаги грамматик шаклининг баъзи хусусиятлари стилистик вазифани бажариб келган холда ушбу хусусиятларни тугридан-тугри тиклаш булмасада, уларнинг функциясини таржима тилининг ухшаш воситалари оркали кайта тиклашдан иборат.Таржимада грамматик аникликдан чекиниш деганда тилларнинг грамматик шакллари орасида абсолют ухшашлик йуклиги сабабли формал-грамматик жихатдан аник таржимадан воз кечишни тушуниш мумкин. Формал - грамматик жихатдан аник таржима асл матн ва таржима матнида суз тартиби, сузларнинг грамматик богланишлари ва грамматик категорияларнинг бир хил булади. Олим А.В.Федоров асл нусха билан таржима тили уртасида юз берадиган грамматик тафовутнинг уч хил куринишини кайд этади: 1. асл нусха тилида асар таржима килинаетган тилда булмаган грамматик элемент учрайди. 2. Асар таржима килинаетган тилда асл нусха тилида булмаган, лекин таржима жараенида ишлатидадиган грамматик элемент учрайди.

3. Асл нусха тилида мавжуд элементлар бор-у, аммо улар уз функциялари томонидан фарк килади. 8 Асл матн тили ва таржима тили орасида грамматик ухшашликнинг камдан-кам учрайди . Бирор бир тилнинг грамматик ходисалар мажмуаси уша тилнинг курилиш конуниятлари билан боглик булиб, бошка бир тилнинг грамматик ходисаларидан фарк килади. Айрим холлардагина икки тилнинг грамматик ходисалари уртасида ухшашлик ёки бир хиллик учраши мумкин. Таржиманинг морфология хамда синтаксис сохасидаги грамматик вазифалари шундан келиб чикади. Таржимачилик сохасидаги тадкикотларда тилларнинг грамматик курилишидаги фаркларнинг алохида урин тутиши хам шу билан белгиланади. Таржима жараёнида яккол кузга ташланадиган бундай фарклар хар бир тилнинг узига хос хусусиятлари борлигидан келиб чикади. Таржиманинг максади маъно бирламчилигини хисобга олган холда асл матннинг грамматик шаклини эмас, балки бу шакл оркали ифодаланган фикрни кайта тиклашдир. Бу жараёнда бошка грамматик воситалар кулланилиши мумкин. Айрим холларда асл матндаги грамматик шаклининг баъзи хусусиятлари – масалан, шаклнинг кискалиги, у ёки бу суз туркумининг куп кулланилиши, суз бирикмалари ёки гаплар тузилишининг бир хиллиги – маълум бир стилистик вазифани бажариб келиши мумкин. Бундай холларда таржиманинг максади ушбу хусусиятларни тугридан-тугри тиклаш булмасада, бу хусусиятлар функциясини таржима тилининг ухшаш воситалари ёрдамида кайта тиклашдан иборат булади. Тилларда шундай хусусиятлар хам борки, улар чет тилни урганишда, у ёки бу матн маъносини тушунишда бирмунча кийинчиликлар тугдириши мумкин. Аммо уларни таржима килиш анча осон кечади, чунки бундай грамматик шаклларини таржима килишнинг маълум даражада бир хил усули мавжуддир. Бундай грамматик шаклларга роман ва герман тилларида мавжуд 8 Федоров А.С.

Accusativus cum Infinitivo деб аталмиш тугри тулдирувчи билан инфинитивнинг бирикуви киради, масалан: I saw him working. Мен уни ишлаётганини курдим . Бундай шакллар рус тилига одатда эргашган šœ шма гап билан таржима š илиниб , эргаш гапнинг эгаси сифатида асл матннинг тугри тулдирувчисига монанд от ( олмош ) келса , кесим сифатида асл матннинг инфинитивига мос феъл туради . Узбек тилига эса бундай шакллар содда гап билан таржима килинади , асл матннинг тугри тулдирувчиси тугри тулдирувчи билан , инфинитив эса сифатдош билан угирилади . Таржима назариясида шак - шубхага урин колдирмайдиган бир умумлашма борки , уни таржиманинг конкрет грамматик масалаларини таќлил š илишдан олдин айтиб утиш лозим : формал - грамматик нуктаи назардан аник таржима килиб булмайди , чунки тилларнинг грамматик шаклллари орасида абсолют ухшашлик булиши мумкин эмас . Куп холларда таржима тилнинг сузлар бирикуви нормасига тугри келмайди, баъзан стилистик жихатдан фарк килади. Асл матн билан таржима матнида бирон бир гап таркибидаги суз тартиби, сузлар сони, уларнинг грамматик категориялари ва асосий лугавий маъноларининг бир хил булиши янада камрок учрайдиган холдир. Шунинг учун таржимада грамматик аникликдан чекиниш жузъий ва тасодифий эмас, балки умумий ва табиий ходисадир. Формал-грамматик жихатдан аник таржима деб иккала матн (асл матн ва таржима матни) да суз тартиби, сузларнинг грамматик богланишлари ва грамматик категорияларининг бир хиллигини тушунган холда таржиманинг конкрет грамматик масалаларини тахлил килишга œтамиз. Схематик тарзда ушбу грамматик тафовут турларини куйидагича курсатиш мумкин: 1. ГЭ АМТ ТТ + - АМТ – асл матн тили ТТ - таржима тили ГЭ - грамматик элемент(лар) Ф - функция, вазифа

2. 3. 3. Mukammal tarjima qilish maxoratini egallash uchun , nafaqat umumiy til tayyorgarligiga ega bo ’ lish , balki tarjima asoslarini ham egallash lozim . Aniq tarjima asosida adekvatlik tarjima qilinayotgan matnning asl matnga mos kelishi yotadi , ya ’ ni ingliz tilidagi matnni o ’ zbek tiliga asl matnning stilistik xususiyatlarini maksimal saqlagan holda aniq bera olish lozim bo ’ ladi . Ingliz va o ’ zbek tillaridagi gapda so ’ z tartibidagi farq tarjima jarayonida qayta qurilishni talab etadi . Ko ’ p holatlarda ingliz va o ’ zbek tillari Grammatik qurilishidagi mos kelmasliklar aynan gap qurilishida ko ’ rinadi . Odatda ingliz tilida gapda so ’ z tartibi quyidagicha ; ega , kesim , to ’ ldiruvchi , hol . O’zbek tilida ingliz tili bilan qiyoslanganda so’z tartibi ancha erkin. Tarjimada shuning uchun o’zbek tili sintaktik normalariga mos ravishda gapni qayta ko’rishga to’gri keladi. Masalan; A press conference was recently held in Essen (D.W) Yaqinda Essenda press konferenseya bo’lib o’tdi. O’zbek tiliga qilingan tarjimada ingliz tilidagi gap to’liq qayta qurildi; Vaqt va o’rin joy holi gapni boshida turibdi, kesim egadan keyin turibdi. Biroz murakkabroq misolni ko’rib chiqamiz; United States and Chinese negotiators held the fifth session of their talks on the problem of civilian repatriation at U.N headquarters in Geneva today (D.W) Bu gap tarjimasi ham gapning to’liq qayta ko’rilishini talab etadi: Bugun Jenivada Birlashgan Mamlakatlar shtab-kvartirasida fuqarolarning repatriasiya muammolari bo’yicha AQSH va Xitoy vakillarining beshinchi majlisi bo’lib o’tdi. Birinchidan hamma o’rin joy va payt hollari gapni boshiga qo’yildi. Ikkinchidan ingliz tilidagi gapda ega (United States and Chinese negotiators ) egaga tegishliГЭ Ф АМТ ТТ + + турличаГЭ АМТ ТТ - +

bo’lgan bosh kelishikdagi aniqlovchi bilan berilgan ( AQSH va Xitoy vakillarining majlisi ). Uchunchidan vositasiz to’ldiruvchi, the fifth session of their talks – ega bo’lgan: “beshinchi majlisi” to’rtinchidan kesim avvalgi misoldagi kabi, egadan keyin turgan, tarjimada esa oxiriga qo’yilgan. “bo’lib o’tdi” beshinchidan talks so’ziga aniqlovchi bo’lib kelgan on the problem of civilian repatriation birikmasini fuqarolik repatriassiyasi” deb tarjimasi deb tarjima qilingan, ingliz tilida civilian so’zi sifat ,o’zbek tiliga fuqarolik repatreasi sifatli ot birikmaga to’gri kelgan. Qo’shma gaplarning qayta qurilishiga sababi bazan o’zbek tilida ingliz tilidan ko’ra gapning mantiqiy bog’liqligi emmentlarning o’zgacha so’z tartibini talab etadi. Masalan He started back and fell against the railings, trembling as he broked up (W.M.Thackeray, Vanity Fair) Yuqoriga qarab u titragancha to’siqqa suyanib qoldi. Uning hayojonini chiqargan voqea sababi uning yuqoriga qarab, uyini mehmonhonasida chiroq yongan edi. Ingliz tilidagi gapda ergash gap bosh gapdan so’ng turibdi, o’zbek tili sabab ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap asosan bosh gapdan oldin keladi. Shuni aytish kerakki, ingliz tilida bosh gapdan so’ng keluvchi ergash gapda ega odatda olmosh bilan ifodalanadi, bosh gapda esa ot bilan beriladi, o’zbek tilida bu holat uchramaydi. When she entered the room, the teacher saw the students writing – O`qituvchi xonaga kirganda, talabalar yozib o’tirishganini ko’rdi. Agr tarjimada birinchi gapdagi olmoshni saqlab qolinsa, ikkinchi gapdagi ot bilan ikki shaxs haqida gap ketayotgan tasavvur tug’diradi: “ U kirganda, o’qituvchi ko’rdi “ Bunday tartibni ingliz tilida sintaktik prinsip ustunlik qilishi bilan tushuntirish mumkin: olmosh ergash gapning egasi hisoblanadi, ot esa bosh gapniki. O’zbek tilida ot birinchi bo’lib turgan gapning egasi hisoblanadi, bu gap bosh yoki ergash gap bo’lishidan qat’iy nazar. Shuningdek tarjimada ega guruh bo’lib kelgan aniqlovchilar bilan ifodalanganda ham gapda so’z tartibi qayta ko’rilishiga sabab bo’ladi.

An important landmark in the creating of fraternal unity between the youth of Britain and of the colonies in Asia, Africa and America has been reached. (D.W.) Ingliz va uning koloniyalari Osiyo, Afrika va Amerika yoshlari o’rtasidagi do’stona birdamlikni yaratishda muhim bosqichga erishildi. Tarjimada bu gapni qayta ko’rishni zarurligi yana bir sababga ko’ra deb aytish mumkin: qisqa kesim birlik jihatdan katta guruhdagi egaga mos emas. Tarjimada sintaktik qayta ko’rish gapda inversiya ya’ni so’zlarning teskari tartibi, tufayli ham yuzaga keladi. Inversiya stilistik yoki ma’no jihatdan yuzaga keladi. Inversiya butun gapdagi intonatsiyani o’zgarishi bilan ifodalanadi: joyiga nisbatan boshqa joyga qo’yilgan so’z, intonatsion jihatdan ajratib aytiladi. Ingliz tilida gapda so’z tartibining qa`tiyligi sababli, stilistik inversiya ingliz tilida ifodaviy emfotik vositalar deb hisoblanadi. O’zbek tilida inversiya so’z tartibi erkinligi uchun juda ifodaviy kuchga ega emas. Shuning uchun o’zbek tiliga tarjima jarayonida inversiyani berishda boshqa emfotik vositadan foydalanishga to’g’ri keladi. Masalan To’ldirib keluvchi so’z kiritish bilan: Reductions there have been. Qisqarmalar haqiqatdan yuzaga keldi. Infersiya hodisasi ayniqsa badiy adabiyotlar tarjimasida yaqqol namoyon bo’ladi. Masalan Charliz Dikkensning “ Pikvik klubi” asaridan keltirilgan misolda buni ko’rish mumkin. Out came the chaise, in went the horses, on sprang the boys, in got the travelers. Bu gapni tarjimasida bior qator leksik vositalar va xolat ravishlaridan foydalanish maqsadga muofiq bo’ladi. Karetani birlashib chiqarishda tezda otlarni va soyohatchilar shoshilgancha karetaga joylashishdi. Boshqa vositalarni qo’llash tasvirlash denamikasini berish uchun foydali bo’lgan. Bu misoldan ko’rib turibdiki, tarjimon o’z vazifasiga rasman yondashmasligi lozim. Har bir holarda inversiya qanday vazifani bajarib kelganligini aniqlash lozim. Ingliz tilida inversiya har doim ham emfotik vazifa bo’lib kelmaydi. Undan ba’zida gaplar orasidagi mantiqiy bog’liqlikni izohlab ko’rsatish uchun ham foydalaniladi. Masalan:

At a low estimate, three-fourths of our Royal Academicians are Forsytes, seven-eights of our novelists, a large proportion of the press. Of science I can’t speak … (S.Galsworthy, The man of Property.) Quyi tahminlarga ko’ra, bizning qurollik akademyamizning uchdan bir qism azolari Forsaytlar, sakkizdan yettitasi bizning roman yozuvchilarimiz, va ko’pgina jurnalistlar. Olimlar haqida men gapiraolmayman… Ko’rinib turibdiki, bu xolatda inversiya emfotik kuchga ega emas, balki gaplar o’rtasidagi yaqin aloqa uchun xizmat qilgan. Shuning uchun o’zbek tiliga tarjimada (of science) to’ldiruvchi o’z joyida qolgan va to’ldirish uchun so’zlar kerak bo’lmagan. Quyidagi misolda ham inversiya shunga o’xshash vazifani bajargan: He added that smaller nations should be allowed to have 500000 soldiers. This latter limitations the west rejected. U mayda millatlarga 500000 askarga ega bo’lishga ruxsat berilishi lozimligini qo’shib qo’ydi, ammo g’arbiy hukumat bu reklamani rad etishdi. Inversiya emfotik harakterni ifodalamagan, u mantiqiy bo’lib tarjimada alohida berilmasligi mumkin. Gapni qayta ko’rish ba’zan ergash gapli qo’shma gaplar tarjimasida yuzaga keladi. Masalan ega ergash qo’shma gaplar o’zbek tilidan ko’ra ingliz tilida kengroq tarqalgan. Masalan What is more important is the principle of the decision (D.W) Muhimrog’i qarorning tamoyilligidir. What was needed was imagination – tassavur kerakligi shu edi. Ingliz tili uchun biron bir element atrofida gap tuzush xususiyati xos deyish mumkin. Bunday murakkab gap tuzish odatda qisqa xabarlar va ingliz gazetalari, yangiliklari uchundir. Bunday xabarlar mualliflari bir gapni o’ziga ko’proq sensatsion gaplarni kiritishga xarakat qilishadi. Masalan Thousands of Algerians tonight fled from the “dead city” of Orleansville after a twelve-second earthquake had ripped through central Algeria, killing an estimated one thousand one hundred people (D.W) Bu gapda ergash gapdagi ega (earthquake) ma’no

markazi bosh gap egasiga (thousands of gerians). Ma’no markazi atrofida gapning boshqa elementlari yig’ilgan, zilzila qayerda bo’ldi, u qancha davom etdi, qancha odam vafot etdi. Bu gapni tarjima qilishda ikki yoki hatto uchta alohida mustaqil gapga ajratish mumkin. Bugun kechqurun minglab aljirliklar “o’lik shahar” Ormenvindan zilzila tufayli qochib ketishdi. Yigirma soniya davom etgan zilzila Aljirning markaziy tumanlarida ro’y berdi. Tahmin qilinishicha, yuz ming odam vafot etgan. Ba’zan esa gaplarni birlashtirishga to’g’ri keladi, va gapning mantiqiy tartibining shuni talab qilishi mumkin. We were overjoyed – there was about a week to go – until we saw the “premises” our faces fell, our hearts sank. (D.W) Bu baxtdan mag’rur edik, chunki bir hafta atrofida vaqt qolgan edi, ammo binoni ko’rganimizda hammamizni yuzimiz osilib, kayfiyatimiz tushub ketdi. Ingliz va o’zbek tillarida soda gaplarning kesim turlarining mos kelmasligi tufayli qayta qurush lozim bo’ladi. Masalan Their summits are bare and windswept. (The Times) Bu gapni so’zma – so’z tarjimasi quyidagicha bo’ladi: ularning cho’qqisi yalong’och va shamol esardi. Bunda ingliz tili gap strukturasidan nusha olingan bo’ladi. Ularning yalong’och cho’qqilarida shamol esardi. Birinchi tarjimada predikativ bo’lak aniqlovchi bilan berilgan. Ikkinchi gapda ega va oddiy kesim bilan berilgan va u to’g’ri va idiomatic chiqqan. There is, there are aborati ham tarjimada malum qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi va ushbu aborat bilan kelgan gaplar qayta tuzulishga lozim bo’ladi. Masalan: And there is the famous time-tree in front of the City-Hall supported by stone pillars. Siti-xol oldida toshlar bilan o’ralgan mashhur qadimiy juha turardi. There so’zi bilan kelgan gaplar narsa yoki hodisa haqida nima yangilikni mavjud yoki mavjudmasligidan xabar beradi va konteksdan chekinmagan holda tarjimada uni oddiy kesim bilan berish mumkin. Masalan: There was Penelope flying after me like mad …(W. Collins) Men o’girildim va ortimdan aqldan ozganday uchib kelayotgan Penelanani ko’rdim

Bu aborot bilan boshlandigan gaplar tarjimasida o’rin-joy va payt holi birinchi o’ringa qo’yiladi, yoki kesim tushurib qoldiriladi yoki soda kesim bilan almashtiriladi. There were differing views yesterday about the producere which will rule todays discussion. (D.W) Ingliz tilidagi group-verb predicate deb ataluvchi kesim turlari tarjimada malum murakkabliklar yaratadi. Ushbu turdagi kesim ko’p ishlatiladigan fe’llar (to have, to take, to give, to get va x.k) birikmalaridan yasaladi. Masalan: He had a wash and a smoke- u yuvindi va chekdi. He gave the coat a brush and a shake- u paltosini cho’tka bilan tozaladi va qoqdi. He took the bellrope in his hand and gave it a brisk tug- u qo’ng’iroqni arqonini ushlab keskin tortdi. Bu turdagi kesim odatda o’zbek tiliga soda kesim sifatida tarjima qilinadi, ammo ba’zida qo’shimcha so’z qo’shilishi mumkin: sigaret chekdi, cho’tka bilan tozaladi va x.k. Bir tildan boshqa tilga tarjima qilish jarayonida gapning qayta qurilishi, so’z tartibining o’zgarishi ro’y beradi. Bunday qurilishi bir qator leksik-grammatik xarakterdagi sabablarni yuzaga keltiradi. Ingliz tilida tuzulishiga, tarkibiga ko’ra besh asosiy yurdagi gaplar farqlanadi; 1. Ega – kesim (hol) Henry bowed. Henri ta’zim qildi. A book fell off the shelf – Kitobdan javondan tushib ketdi. Help will arrive soon – yordam tezda ko’rsatiladi. 2. Ega-kesim-vositali to’ldiruvchi Someone threw a snowball – kimdir qor otdi. 3. Ega – kesim – vositasiz to’ldiruvchi A neighbor had told Nick the whole story – Qo’shni Nikka butun voqeani aytib berdi. She gives me a pain – U menga ozor yetkazadi. 4. Ega – kesim – bog’lovchi – predikativ The snow was dirty – Qor notoza edi. Yano became a citizen. – Yano fuqaro bo’ldi. 5. Ega – kesim – vositali to’ldiruvchi – ob’ekt – predikativ.

Eduardo dyed his muctache red – Eduardo saqolini qizilrangga bo’yadi. Ingliz tilidagi mavjud gap turlarini struktur jihatdan shartli ravishda ikki kichik turga – asosiy va ikkilovchi turga ajratish mumkin. Asosiy turga to’liq gaplar ta’luqli bo’ladi. Sam laughed – Sem kuldi. It is not easy to learn foreign language quickly, especially one as difficult as Russian – Chet tillarni tez o’rganish oson emas, ayniqsa rus tilidek qiyinini. Ikkilamchi turga, asosan, og’zaki nutqda uchraydigan to’liq bo’lmagan gaplarni kirgizish mumkin, masalan The more, the merrier. On your way please. What a stupid thing for him to do! Kompressiya. Tarjimada kompressiya o’sishni qo’llashdan maqsad bir til vositalarini ikkinchi tilga semantik jihatdan kichik birliklarni qo’llash hisobiga fikrni ixcham tarzda bayon etishdir. Tarjimaga oid adabiyotlarda “ matn komprissiyasi’’ tushunchasini A.D. Shveyser quyidagicha ta’riflaydi; “Matn kompressiyasi – muayyan matnni unga zichroq, unga zichroq shakl berish maqsadida qayta o’zgartirishdir. 9 Matn kompressiyasi ifodaning ortiqcha elementlarni, tilga oid bo’lmagan vaziyatlarga va konteksdan tashqari bo’lgan elementlarni tushirib qoldirish orqali, shuningdek ixchamroq konstruksiyalarni ishlatish orqali erishiladi. To strike gold – олтин куймок , Stigma- уят , иснод , Round trip- саехат . Ingliz tilida vaziyat bilan bir xil bo’lgan anolog nutq birligini beris lekin o’zbek tiliga nusxa ko’chirmaymiz. Ingliz tilida majhul nisbatdagi gapga ish – xarakat bajaruvchini aniqlashtirib, berilayotgan informasiya xarakteriga sezilarli o’zgartirishsiz aniq nisbat bilan almashtirish mumkin. Buning uchun gapga kontestdan ma’lum bo’layotgan ega kiritiladi. The teacher (the instructor, the principal) made the students responsible for failure to do the homework. Vazifalarni bajarmaslik mas’uliyati talabalarga yuklatildi . During the last days of the session the chief (the administrator, the administration) assigned us bizga qo’shimcha ishlarga berildi. 9 Швейцер А.Д.

“ Kirish oborotlari” tushunchasi shartli ravishda qo’llaniladi, “Kirish oborotlari” – bu o’quvchiga u yoki bu ma’lumotni ushbu ma’lumotning kelib chiqishi haqida xabar berishga olib boruvchi oboratlardir. Kirish oborotlariga asosan xabar berishlaricha, ma’lum bo’lishicha, shunday deyishga asos bo’ladi va x.k. kabi oborotlar kiradi. Bunday oboratlarni tarjima qilinayotgan matndagi joyi tarjimon hal qilinadigan savol hisoblanadi. As stated by the representatives of the USA Coast Guard the zone of oil pollution formed by the wrecked ship might have reached the shores – AQSh sohilni qo’riqlash vakillarining bayonat berishlaricha, xalokat natijasida xosil bo’lgan, tarqalib borayotgan neft bilan ifloslangan xudud soxilga etib kelishi mumkin. Gaplarni birlashtirish – ingliz tilidan tarjima qilish amaliyotida ancha keng tarqalgan usullardan. Bunda shunga ahamiyat berish kerakki, birlashtirish to’liq mantiqan bo’lishi va asl matndagi fikr bo’zilmasdan yetkazilishi lozim. Shuningdek qo’shma gaplarni ikki yoki uch soda gaplarga ajratish usuli ham tarjima amaliyotida uchraydi. Bipartisan Selection of pall watchers and their right to challenge voters and their voters are designed to prevent ballot – box stuffing. Saylovlar jarayonini kuzatib boruvchi boshqaruvchilar ikki partiyalik asosida saylanadi. Ular saylovchilarning ovoz berishda qatnashish huquqlarini tekshirishlari va saylov bullutinlarini firibgarlikga yo’l qo’ymaslik maqsadida kuzatib turishadi. Inversiya xodisasi so’zlarni odatdagi joylashuviga nisbatan teskari tartibga joylashtirishni ko’zga tutadi. Inversiyaga, ingliz tili gapidan to’g’ri so’z tartibidan farqli o’laroq, kesim va boshqa elementlarni egadan oldinga qo’yiladi, bu esa elementlarga o’quvchining e’tiborini tartib, obrazlilik va ematsional ekspressivlik uslubini beradi. Foreign borrowers find restrictions in their path only in the United Kingdom. It is only in the United Kingdom that foreign borrowers find restrictions in their path . Birinchi gapga oddiy fakt berilgan. Ikkinchi gapga emosionallik bor. Aynan tarjimada ham bu holatlar o’z ifodasini topishi lozim . Chet ellik zayomchilar o’z yo’llarida faqat birlashgan qirollikda chet ellik zayomchilar o’z yo’llarida cheklanishga duch kelishadi. It is …, that konstruksiyasi gapdagi xar qanday bo’lakni ajratib ko’rsatishi mumkin

Ingliz tiliga xos bo’lgan qat’iy so’z tartibidagi har qanday o’zgartirish ifodaga ancha ifodolalilikni beradi. 1. Inkor konstruksiyalarga so’z tartibi o’zgaradi bunda inkor ma’no gapga birinchi o’ringa chiqadi. a) Neither …, nor na..na nor mustaqil gapni ifodalagan xolatda. These measures will affect neither the country’s competitive advantage in foreign trade, nor will they restrain the domestic expenditure. Bu chora-tadbirlar nafaqat mamlakatning tashqi savdo sohasidagi raqobatbardoshligiga ta’sir qiladi, ammo ichki harakatlarni chegaralash ham yordam bermaydi. b) Not sifatining qiyosiy darajasi, bu konstruksiya gapning boshida kelgan xollarda; No langer is it a question of increasing the supply of raw materials. 2. Teskari so’z tartibi emfatik konstruksiyalarda ham kuzatiladi. Just as…so Just as the balance of international payments of the US is in many respects unique, so as the measures of President has just proposed to correct the deficit of these accounts . 3. Bazida birinchi o’ringa kesimning bo’lagi (o’tgan zamon sifatdagi yoki otlashgan kesim) chiqariladi. Sterling developed as a reserve currency because it was managed against the background of the U.K.S early undustrial strength, allied to this was the possibility afforded to the territories of the former British Empire of raising capital in the London capital market on favorable terms. 4. Predlogni gapga borinki o’ringa qo’yish ham so’z tartibining o’zgarishiga olib keladi. In come the goods, out flows the money – Tavarlar mamlakatga kiradi, pul mamlakatdan chiqadi. 5. Gapga birinchi o’rinba only so’zi tursa ham so’z o’zgaradi; Only the could really free trade be developed – Faqat shundan keyingina haqiqatdan erkin savdo rivojlanishi mumkin.

Gapning turli xildagi qayta qurilishlar muntazam ravishda ingliz tili gap strukturasi xususiyatlarini hisobga olishni talab etadi. Masalan ingliz tilida gapda xol ko’pincha ko’chib turadi va tarjimon bundan unumli foydalanishi mumkin. Tarjimada gapni qayta tuzushga ingliz tilida majhul nisbatning keng ishlatilishi ham sabab bo’lishi ham mumkin. Uni yaxshi inspector deb hisoblashadi – He is considered to be a good inspector. Tarjimada majhul nisbatga mumkin, mumkinemas kerak kabi ravshli shaxssiz konstruksiyalar tarjimasida murojat etiladi. Putting things off till tomorrow can no langer be tolerated – Muhim ishlarni ertaga qoldirish kerak emas . Infinitive gerundiy va sifatdosh tarjimasida murakkabliklar. Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima qilishda sintaktik qiyinchiliklar asosan inliz va o’zbek tillari gramatik tuzushidagi farqlar tufayli yuzaga keladi. Ingliz tilida, o’zbek tiliga nisbatan, infintivli va sifatdoshli aborotlar ko’p qo’llaniladi, bundan tashqari o’zbek tilida mavjud bo’lmagan gerundiy oborotlar ham mavjud. Tarjimada infinitiv va infinitivli konstruksiyalar quyidagi holatlarda qiyinchilik tug’dirishi mumkin; a) infinitiv maqsad holi vazifasida qo’llanilganda, bunda ingliz infinitivini xuddi shu shaklda tarjimada berib bo’lmaydi; u bog’lovchili maqsad ergash gapli qo’shma gap yordamida bazi holatlarda otli birikma bilan tarjima qilinadi. Only by exparting their own goods can they obtain the necessary foreign exchange to pay for their imports – Faqat o’z shaxsiy talablarini eksport qilib, ular o’z importini to’lash uchun kerakli chet el valyutasini olishlari mumkin. b) Infinitivni aniqlovchi sifatida qo’llanilishi, bu hollarga o’zbek tiliga aniqlovchi ergash gap bilan tarjima qilinadi. The competition to be faced … Duch kelishi mumkin bo’lgan raqobat c) to be likely (unlikely) + infinitive konsturuksiya quyidagicha tarjima qilinadi; ehtimol, Exports are likely to increase

Eksport o’sishi Terundiy o’zbek tiliga tarjima qilinadi; a) ot bilan The buyers examenid the goods carefully before concluding the contract. Xaridorlar shartnomani yakunlashdan oldin Tovar sinchiklab tekshirishdi. b) infinitive the poor quality of the samples prevented the buyers from making another order – Namunalarning past sifati xaridorlarga yana bir zakas qilishdan saqlab qoldi v) only by exporting their own goods… Faqat o’z tovarlarini eksport qilishi bilan… g) shaxsli shakldagi fe’l bilan. They insisted on the question being re-considered – Ular savol qayta ko’rib chiqilishi uchun turib olishdi. Sifatdoshni tarjima qilishda quyidagilaerni nazoratga tutish kerak bo’ladi. a) Present participle active aniq va majhul nisbatdagi sifatdosh sifatida tarjima qilish mumkin; 2.2.Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjimada leksik-grammatik muammolar Ko’plab Grammatik muammolar aynan Grammatik bo’lmay, leksik muammolar bilan ham bog’liq. Shuning uchun ham ularni leksik Grammatik deb hisoblash o’rinliroq. Ushbu paragrifda tarjima jarayonida qiyinchilik tug’diruvchi so’z turkumlari bilan bog’liq savollar ko’rib chiqiladi. Tarjimonlarga shuni yodda tutishi kerakki, ingliz va o’zbek tillaridan otlardagi birlik va ko’plikning qo’llanilishi har doim ham mos kelavermaydi. Ba’zi mavhum otlar ingliz tilida konkret manoda ishlatilib, sanaladigan ot bo’lib, ko’plik shaklda ishlatiladi. Masalan

A finely written novel about the lives and struggles of the people of Trinidad (D.W) Trinidad xalqi hayoti va kurashi haqida yozilgan ajoyib roman. O’zbek tilida hayot so’zi ko’plik shaklda ishlatilmaydi. Quyidagi misollar ham shunga o’xshash. Masalan “Never have we tasken so many peaceful initiatives as in the past three years” Mr Gromyko said (D.W) Bu hali hech qachon ohirgi uch yildaGI kabi ko’p marta tinchlik tashabbusi bilan chiqmaganlik dedi Tromiko. O’zbek tilida tashabbus so’zi ko’plikda qo’llanilmaydi. This policy of strength involves serious risks. Bu siyosat jiddiy oqibatlarga olib keladi. Tavakkal mavhum oti ko’plik shaklda qo’llanilmaydi, va gapning tarjimada mazmunini berish uchun oqibat so’zi ishlatilgan. Agar fikrni to’g’ri ifodalash uchun ko’plik son zarur bo’lsa, tarjimon ko’plik sondagi qo’shimcha so’z kiritish mumkin. Masalan tarjimada industries, polices kabi ko’plik sondagi so’zlarga duch kelish mumkin. Ba’zan ingliz tilidagi birlik sondagi ot o’zbek tiliga ko’plikda bo’lishi mumkin. Ingliz tilida eye, lip,ear, cheek, hand, foot so’zlari birlik sonda ishlatiladi. Masalan Her cheek blanched – uning yanoqlari oqarib ketdi. Young Jolyon’s eye twinkled (J.G) Yosh jollonning ko’zlari charaqlab ketdi. Your lip is trembling and what is there upon your cheek? (Ch.D) Lablaringiz titrayapdi, yanoqlaringizdagi nima? Ingliz tilida Every olmoshi birlik sondagi otrlar bilan ishlatiladi. O’zbek tilida esa every (hamma) olmoshi ko’plik sondagi ot bilan ishlatiladi. Har bir tilda aniqlik va noaniqlik tushunchaski bor, ammo bu aniqlik va noaniqlik Grammatik vositalar, yordamchi so’zlar, yani artikllar bilan berilmaydi. Inliz tilida esa artikl o’z o’rniga ega. O’zbek tilida artikl tushiunchasi mavjud emas. Quyida berilgan misollarda ingliz tilidagi artiklning turlicha manolarini tarjimada berilishini ko’rish mumkin.

He had not an enemy on earth.(G.Sh) – u dunyoda birontayam dushmani yo’q edi. Bu holatda noaniq artikl “bir” “biron” manosida kelgan. She is a Mrs Erlynne. ( O.Wilde) – bu qandaydir leksik Erlin bu misolda noaniq artikl “allaqanday, qandaydir “ manosida kelgan. Now that the low has been passed… the friendly recommendation of a foreign government …. can only be regarded as intefrference in the internal affairs of Persia. Endi qonun qabul qilingach, har qanday xorijiy hukumatning do’stona tafsiyalari Eron ichki ishlariga aralashuv sifatida ko’riladi. Bu misolda noaniq artikl any noaniq artikli manosida kelgan. Noaniq artikl atoqli otlar oldidan kelganda tarjimada berilishi lozim. Masalan: This was a Guernica a Goventry, a Lidice. (D.W) Bu Ternik, Kobentri, Midisning takrori edi. Yoki tarjima Bu yangi Ternika yangi Kobentri, yangi Lids edi. Bu misollarda noaniq artikl metonimiya sifatida berilgan. Aniq artikl ko’rsatish olmoshi vazifasini bajarib, atoqli va turdosh otlar oldidan ishlatiladi. There is no harmony between the two foregn powers in Persia. Eronga nisbatan ushbu ikki hukmronlik o’rtasida uyg’unlik yo’q. Ingliz va o’zbek tillaridagi egalik, noaniq olmoshlarining qo’llanilishida o’xshashliklar mavjud. Masalan; He has a large family; he had a large family. Uning katta bolasi bor; uning katta oilasi bor edi. Majhul nisbatdagi gaplarda olmoshlar tarjimadfa turlari o’zgaradi. Masalan I am told – menga aytishdi, She was expected – uni kutushgan edi. He was sent for – unga jo’natishdi. Misollarda ingliz tilidagi kishilik olmoshlari o’zbek tiliga tarjima qilinganda tushum kelishigidan olmosh bilan almashtirilgan. It olmoshi tarjimada ba’zi qiyinchiliklar tug’diradi, chunki It olmoshining vazifasi turlicha “ It is known”, “It seems” “It is essential” kabi shaxssiz gaplarda “ma’lumki” “muhimi”, “ko’rinib turiobdiki” so’z birikmalari bilan tarjima qilinadi.

Ingliz tili boshqa tillardan farqli ravishda, turli kostruksiyalarga boy bo’lib, ular yordamida so’zlovchi ish-harakatga, hodisaga o’z munosabatini (ya’ni xoxish, istak, ehtimollik, noreallik tushunchalari bilan bog’liq bo’lgan) ifodalashi mumkin. Lingvistik nuqtai-nazardan noreallikni ifodalashniikki asosiy usullari mavjud: grammatik va leksik. Noreallikni ifodalashning grammatik vositalariga modal fe’llar va naklonenie kiradi. Leksik vositalarga ravish va ega qo’llanilishi kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ingliz tilida shartlilikni ifodalashda nafaqat shartli tuslanish qo’llaniladi, balki keng spektrdagi turli-tuman konstruksiya ishlatiladi, ular umumiy nomga ega- noreallikni ifodalovchi shakllar (Forms Expressing Unreality). Masalan, should (1-shaxs birlik va ko’plik uchun) va would (boshqa shaxslar uchun) infinitive kelgan hollarda quyidagicha tarjima qilinadi: I should be glad if you would tell me. What progress you have made . Men xursand bo’lar edim, agar menga qanday muvaffaqiyatga erishganinnizni aytib bersangiz. Should (1 shaxs birlik va ko’plik uchun) yoki would ( boshqa shaxslar uchun) perfekt infinitive bilan ishlatilganda quyidagicha tarjima qilinadi. Ah, no, that would have been too careless! Oh,yo’q, bu o’ta juda ehtiyotsizlik bo’lgan bo’lardi. Ushbu shakl ingliz tilida noreallikni ifodalaydi, o’zbek tilida esa hech qachon sodir bo’lmaydigan ish- harakatni ifodalab, buni o’zbek tilida berishni grammatik jihatdan iloji yo’q. Should ( hamma shaxslar uchun ) infinitive bilan kelganda quyidagicha tarjima qilish mumkin. One more question, Doctor: Would it be possible to introduce a total dose of poison into a chocolate? Yana bir savol, Doktor : shokoladga o’lim dozasidagi zaharni solishni iloji bormi? Would (hamma shaxslar uchun ) infinitive bilan ishlatilganda: “Oh, I say, I wouldn’t do that if I were you,” cried Mr Parker in some concern. “O, men aytyapman, sizni o’rningizda bunday qilmagan bo’lardim” , - janob Parker tashvishlanib baqirdi. May (might ) infinitive bilan kelganda :

I might not be a clue to Mr.Deroulard’s death, but here at least was something that was not normal. Bu janob Doroulardning o’limiga kalit bo’lolmaydi, ammo bu yerda , hech bo’lmaganda nimadir bo’lgan. Can, could infinitive bilan kelganda : O, Life and Love ! O happy throng of thoughts , whose only speech is song! O heart of man! Canst thou not be Blite as the air , and as free? O , hayot! sevgi! 2.3. Род категорияси ва таржима Хар бир тилнинг узига хос грамматик хусусиятлари борлиги бир тилдан бошка тилга таржима килиш ишини мушкуллаштирадиган асосий факторлардан биридир. Таржимада тилнинг грамматик хусусиятлари ва формалари кучирилмайдиб балки бир тилнинг грамматик хусусиятлари асосида баен килинган фикр бошка тилнинг грамматик конуниятлари асосида кайта тикланади. Формал грамматика нуктаи назаридан аник таржима килиб булмайди, чунки тилларнинг грамматик шакллари орасида абсолют ухшашлик булиши мумкин эмас. Шунинг учун таржимада грамматик

аникликдан чекиниш хусусий ва тасодифий эмас, балки умумий ва конуний ходисадир. 10 Маълумки, дунёдаги купчилик тилларда род категорияси мавжуд. Туркий тилларда (узбек, козок, киргиз ва бошкаларда) бу хол учрамайди. Тилимизда мана шу хусусиятнинг йуклиги айникса таржимачилик ишида катта кийинчилик тугдириши мумкин. Род категорияси бор булган тилдан бундай грамматик хусусиятга эга булмаган тилга таржима килишда кийинчиликлар борлиги уз-узидан равшан. Аммо род категориясига эга бœлган тилларнинг хаммасида хам бу хусусият айнан мувофик келмайди. Демак, род категорияси мавжуд булган тиллардан бундай категорияси йук булган тилга таржима килишда род функциясини бажарувчи унсурларни аксар холда сифатлашлар оркали акс эттириш амалиётда кузатилмокда. Немис ва рус тилларида род туркумининг мавжудлиги туфайли одамлариинг қайси жинсга мансублигиии кишилик олмошлари воситасида фарклаш мумкин. Узбек тилида род туркумининг йўқлиги эса кишилик олмошларига бундан имкониятни бера олмайди. Масалага илмий ёндашилмасдан, таржима бирликларнинг луғавии мувофиқлиги асосидагина амалга ошириладиган бўлса, «hе» ва «он» ҳам. «shе» ва «она» ҳам ўзбекчага «у» тарзида ўгирадики, бундай ҳолда (аслиятдаги жумлада хам аёл, ҳам эркак киши назарда тутилиб, улар кишилик олмошлари ёрдамида кўрсатилган бўлса) «у» аслни эркакдан фарклай олмай қолади. Айрим таржимонлар масаланинг бу даражада нозик эканлигига эътибор бермасдан, баъзан персонажларнинг қайси жинсга оидликларини китобхонларга етказиб бера олмайдилар. Аммо аксарият таржимонлар масалага илмий-ижодий ёндашганлари ҳолда, кўпинча кишилик олмошларини персонажларнинг номлари ёки фамилиялари билан алмаштириб жинс фаркни яратадилар. Daniel Defoening “Robinson Kruso” romanida Jumavoy obrazi ko’pchilikka tanish. Bu obrazni rus tiliga Pyatnitsa deb tarjima qilingan. Buning sababini L. Uspenskiy shunday tushuntiradi: ruslar uchun Pyatnitsa ayol kishining obrazini aks 10 Salomov G’. Til va tarjima. Toshkent.1966.

ettirishi kerak, chunonchi diniy kitoblarda xristian dinida esa Paraskoviya ya’ni Pyatnitsa (Juma) ayollarning nomi hisoblanadi. Ammo ingliz tilida Friday so’zi hech qanday rodni bildirmaydi. Ingliz tilida so’zning qaysi rodga taaluqli ekanini ko’rsatuvchi maxsus Grammatik belgi yo’q. ammo unda mujskoy, jenskoy va sredniy rodlarni aks ettiruvchi he, she, it olmoshlari bor. Bundan tashqari ingliz tilida takani-he-goat, urg’ochi echkini- Сифатларнинг асосий хусусиятларидан бири шундан иборатки, улар саналадиган отларгагина бирикиб, миқдор тушунчасини англатиб келадилар. Саналмайдиган отларнинг микдор тушунчасини акс этгирмасликлари туфайли уларга сонлар бирикмайди, балки сонлар айни отларнинг ҳажм ва вазннни билдирувчи сўзларга қўшилиб ишлатилади . Нутк маданиятининг муҳим омилларидан бири нутқдаги грамматик жихатдан пухта ва тўғри бўлишидир. Бу хол, биринчи навбатда, тилнинг адабий, шу жумладан, грамматик меъёрларини пухта ўзлаштириб олиб, нутк қурилишининг грамматик шаклларини тўгри туза билишни талаб этади. Ҳар бир тилнинг ўэига хос хусусиятларга эга эканлиги аслиятда фойлаланилмаган грамматик шаклларни таржима тилига кўр-кўрона кўчириши эмас, балки улар воситасида ифода этилган фикрларни мукобил шакллар ёрдамида вазифавий кайта тиклашни такозо этади. Таржима амалиётига шу нуқтаи назардан ёндашилгандагина таржима тилида аслиятдаги грамматик шаклларга мос курилилиш воситаларпинг йўқлиги ўз аҳамиятини йўкотади. Бинобарин, икки тил шаклларининг ўхшашлиги таржимада расмий хусусият касб этади, Нутк маданиятига риоя қиладиган, диди баланд бадиий ижод сохиблари юксак савияли асарлар ва таржималар яратиб, адабий тилдан саводли фойдаланишнинг ажойиб намуналарини намойиш қилмокдалар, Аммо қатор аслият, айникса таржимавий асарлар тилини кузатиш айрим қаламкашларнинг адабий тил конуниият ва меъёрларидан баъзи холларда унумли ва ўринли фойдалана олмаетганликларини кўрсатмоқда. Улар фақат лексик ва услубий чалкашлик ва гализликларга эмас, балки тилнинг

грамматик қонун-қоидаларига амал қилишда хам кўпгина хатоликларга йўл қўймокдаларки, бу камчиликлар нуткнинг конуний-табиий жарангдорлигини бузишдан ташқари, маънонинг иотўғри, баъзан мутлако карама-карши ҳолда, талқин этилишига ҳам сабаб бўлмоқда. Кўшимчалар ўз вазифалари жиҳатидан мукаррар меъёрларга эга эканликлари туфайли жумла таркибидаги сўзларнинг ўзаро алоқа-муносабатга киришларида улар мухим роль ўйнайдилар. Шунинг учун ҳам нутқ маданияти қўшимчаларнинг ишлатилиш меъёрларига ҳам катьий риоя қилишни талаб этади. Улардан ўринсиз фойдаланишга эса жумла таркибидаги сўзлар орасидаги муносабатнинг номеъёрий холатга учрашига, оқибатда ифоданинг дағал ғайритабиий жаранглашига сабаб бўлади. Гап ўзбек тилидаги баъзи келишик қўшимчалари ҳақида борадиган бўлса, охирги пайтларда баъзан, грамматика қоидасига зид ҳолда, қараткич келишиги кўшимчасинииг тушиб қолиш ҳолатига дуч келинадики, айни қўшимчанинг нуткда иштироки ҳатто услуб ғализлигига олиб кслади. Худди шундай, айрим контекстларда қоидага мувофик зарур тушум келишиги қўшимчасининг ишлатилмаслиги ҳам иутқ маданияти меъерига айланиб қолган. Кесимнинг мажҳул даражада келганида эганинг бош келишиги ўрнига тушум келишиги шаклини кабул қилиши эга билан кесим ўртасидаги мослашувга путур етказади. Эга тушум келишиги кўшимчасини кесим аниқ даражада ишлатилгандагина қабул килади. Жумлалар таркибларидаги грамматик мазмунга эга компопентларнинг ўзаро мослашуви гапнинг грамматик жихатдан тўғри бўлиши ҳамда табиий жаранглашининг асосий сабабларидан бири хисобланадики, бу мослашув, факатгина гап бўлаклари орасида эмас, балки хар қайси гап бўлаги шакллари ўртасида хам мавжуд бўлиши шарт. Гап феъл (гап таркибида - кесим) замонлари ҳакида кетадиган бўлса, ҳар қайси замон бир нечтадан шаклга эга бўлиб, бу шакллар иш-қаракатнинг турли хил хусусиятда намоён бўлишини кўрсатади. Бинобарин, бир хил хусусиятли харакатнииг (агар жумла таркибида бирдан ортиқ кесимлар мавжуд бўлса) хар хил шакллар воситасида берилиши нафақат аслиятдаги жумлада мужассамлашган харакат

хусусиятининг аниклигига, балки таржима тили учун нотабиий ифодаиинг юзага келишига хам олиб келади. . Хулоса килиб айтганда, таржиманинг грамматик жиҳатдан етук, умумхалк тили маданий ва мсъёрий конун-қоидалари асоси-да яратилган бўлишида аслият ва таржима тилларишшг ўзларига хос грамматик хусусиятларини яхши ўзлаштириб олган, хар кай-си тил грамматик шакл ва меъёрларини нухта билган ҳолда, би-ринчи ўринга грамматик ҳодисаларнинг шаклларини эмас, балки вазифаларини ижодий тиклаш вазифасиии қўйиш хал қилувчи палладир. Чунки таржимада аслиятда мужассамлашиши фикр таржима тили воситалари ердамида қайта яратилади. Таржиманинг адекват жаранглаши асосий ғоявий-бадиий мазмунни очувчи лсксик-стилистик восита, вазифаларининг ижодий тикланишигагина эмас, балки хилма-хил грамматик ҳолатларнинг хам нутк маданияти доирасида талқин этилишига, жумладан, тиниш белгиларининг фикр мақсадига мувофиқ кўйилишига ҳамда қўшимчаларнинг жонли нуткда ишлатилиш меъерларига катъий риоя қилган ҳолда ишлатилишига ҳам боглнқдир. Таржимон ўз амалий фаолиятида дуч ксладиган барча грамматик ҳолатларнинг хусусият ва шакллариии, жумла таркибидаги сўзларнинг ўзаро муносабатга киришиш ва мослашиш холатларини пухта билиши зарур, акс қолда, тилнинг грамматик хамда мантикий меъёрлари йўл кўя олмайдиган ифодалар вужудга келиб колиши мумкин Хулоса Чет тилидаги матнни тушуниш ва тўғри таржима қилишда гапларни грамматик таҳлил қилиш аҳамияти. Инглиз тилидан ўзбек тилига тўғри ва тез таржима қилиш учун инглиз тили грамматикасини билиш ва маълум миқдорда сўз бойлигига эга бўлиш етарли эмас. Гапни таржима қилишда луғат орқали топилган сўзларни тартиб билан жойлаштириш орқали таржима қилиш яхши натижа беравермайди.Бунинг сабаби шундаки, хар бир тилда сўзларнинг бир-бири билан боғланиши ва биргаликда қўлланилиши хар бир тилнинг ўзига хос бўлган қонун-қоидаларига асосланади. Шу

сабабли бошқа тилдаги матнни тушуниш ва таржима қилишда ушбу тилда сўзларнинг гапда жойлашиш тартиби ва қоидаларини билиш мухим ўрин касб этади ва сўз бойлиги ҳамда грамматика қоидаларини билишдан ҳам муҳимроқ ўрин эгаллайди. Шундай қилиб, инглиз тилидаги матнни таржима қилишдан аввал керакли миқдорда сўз бойлигига эга бўлиш, айниқса турли соха терминлари тушуниш ва инглиз тили грамматикаси асосларини билиш талаб этилади. Фақат шундагина чет тилидаги гапларни таржима қилиш қоидаларини билиш орқали ушбу тилни мукаммал ўрганиш ҳамда мустақил равишда илмий, техникавий ва бадиий адабиётларни таржима қилиш мумкин.Гап мазмунини тўғри тушуниш ва таржима қилиш учун гапни синтаксис таҳлил қилиш, яъни гапдаги бош ва иккинчи даражали бўлакларни топиш ва уларнинг ўзаро боғланишини аниқлаш керак. Бу айниқса, сўзларнинг бир-бири билан боғланишини тушунмаганда жуда керак бўлади. Гапни грамматик таҳлил қилиш, бир қарашда жуда мураккаб ва кўп вақт талаб этадигандек туюлади. Аммо гапда муҳим сўзларни тез ва тўғри топа билиш, уларни иккинчи даражали сўзлардан ажрата олиш кўникмаси ҳосил бўлгач, инглиз тилида гапларни тузиш қоидаларидан фойдаланиб таржима қилинса, бу матнни тушуниш ва таржима жараёни осонлашади ва тезлашади. Ёки аксинча, талаба гапни грамматик тахлил қилишни билмаса, у қанча куч ва вақт сарф этиб сўзларни таржима қилиб чиқса ҳам матн мазмунини таржима қила олмайди. Тажриба шуни кўрсатадики, гапни тахлил қилиш, бу матнни шунуниш учун керакли асосдир. Аммо шуни эсдан чиқармаслик керакки, чет тилида гапни тахлил қилиш она тилида тахлил қилишдан фарқ қилади. Чунки, она тилида гапнинг мазмуни уни ўқиш жараёнида тушунилади. Чет тилида эса, гапнинг мазмунини тушуниш ва таржима қилиш аввал жойлашиш тартиби, уларнинг боғланиши, предлоглар, артикллар, суффиксларга эътибор қаратиш орқали амалга оширилади.

Барча сўз гурухлари кўп холларда ёрдамчи сўзлардан бошланади, яъни предлог, артикллардан бошланади.Бундан ташқари сўзларни гурухларга ажратиш қайси сўзлар гапда муҳим ўрин эгаллаганлигини, қайси сўзлар иккинчи даражали аҳамиятга эга эканлигини тушунишга ёрдам беради.Гапларни мазмун бўйича гурухларга ажратиш ёрдамчи сўзларни билишни талаб этади. Гапни грамматик тахлил қилишнинг кейинги этапи, бу гапдаги бош бўлакларни, яъни эга ва кесимни топишдан иборат. Аввало кесимни топиш лозим бўлади. Чунки кесим гапдаги асосий мазмунни ташкил этади ва бошқа гап бўлакларини аниқлашга ёрдам беради. Шундай қилиб, гапларни грамматик тахлил қилиш, бу чет тилидаги матнни тўғри тушуниш ва таржима қилиш учун зарур усулдир

Адабиетлар руйхати 1. Долимов Ш.З. Таржима санъати муаммолари. – Тошкент, 2009. 2. Комиссаров В. Н. Теория перевода. – М осква , 1990, 3. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. – Москва, 1978.. 4. Мусаев Қ. Таржима назарияси. – Тошкент, 2006. 5. Саломов Г.С. Таржима назарияси асослари. – Тошкент, 1989, 6. Catford J. C. A linguistic theory of translation. 1965. Oxford University Press 7. Chomsky, Noam. Aspects of the theory of syntax. 1965. Cambridge 1. Брандес М.П., Провоторов В.И. Предпереводческий анализ текста. – Москва, 2001. 2. Бушуй Татьяна. Перевод фразеологий английского языка на русский. – Самарканд, 2005. 3. Казакова Т.А. Практикум по художественному переводу. – Санкт- Петербург, 2003. 4. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. – Москва, 1978. – Ланчиков В. Мир перевода. Трудности перевода в примерах. – Москва, 1999. 5. Латышев Л.К. Технология перевода. – Москва, 2000. 6. Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Теория и практика перевода с английского на русский. – Москва, 1963.. 7. Мусаев Қ. Таржима назарияси. – Тошкент, 2006. – 350 б. 8. Нелюбин Л.Л. Толков ый переводческий словарь. – Москва, 2003 9. Паршин А. Теория и практика перевода. – Москва, 2000. – 143 с. 10. Терехова М. Теория и практика перевода. – Оренбург, 2004. – 163 с. 11. Bassnett Susan. Translation Studies. – Routledge, London and New York. 2002. 12. Schaffner Ch. Translation Research and Interpreting Research. – Multilingual Matters, 2000.

8. Арнольд И.В. Лексикология современного английского яз ыка. – Москва, 1986. 9. Бархударов Л. С. Язык и перевод. – М осква , 1985, - 176 с . 10. Гальперин И. Р. Очерки по стилистике английского языка. - М осква , 1958. – 258 с. 11. Гинзбург Р.С. Лексикология английского языка. – Москва, 1979. – 269 с. 12. Казакова Т. А. Аспекты теории письменного перевода. – Свердловск, 1988, - 134 c . 13. Комиссаров В. Н. Теория перевода. – М осква , 1990, - 110 с. 14. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. – Москва, 1978. – 132 с. 15. Комиссаров В. Н., Кораллов А. Х. Практикум по переводу с английского н a русский. – Москва, 1991, - 231 с. 16. Ланчиков В. Мир перевода. Трудности перевода в примерах. – Москва, 1999. – 63 с. 17. Мусаев Қ. Таржима назарияси. – Тошкент, 2006. – 350 б. 18. Муминов О . Lexicology of the English Language. – T ошкент, 2006 . – 215 б . 19. Нелюбин Л.Л. Толков ый переводческий словарь. – Москва, 2003. – 318 с. 20. Паршин А. Теория и практика перевода. – Москва, 2000. – 143 с. 21. Саломов Г.С. Таржима назарияси асослари. – Тошкент, 1989, - 219 б. 22. Сильман Т. И. Проблемы синтаксической стилистики. – Ленинград, 1967. – 213 с. 23. Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. – М осква , 1986 . – 256 с. 24. Терехова М. Теория и практика перевода. – Оренбург, 2004. – 163 с. 25. Simpson P. Stylistics. – Routledge. 2004. – 262 p. 26. Bailey, Richard W. and Burton, Dolores M. English Stylistics; A Bibliography. 27. Bailey, Richard W. Language to Literature: A Rejoinder. "Style", 1997, vol. I, No 3.

28. Bailey Richard W. Currant Trends in the Analysis of Style. "Style", 1988, vol. I, No 1. 29. Beardslcy, Monroe C., Style: Semantic and Phonetic. "Aesthetics". N. Y., 1958 30. Beardsley, Monroe C., The Language oj Literature. In "Essays on the Language of Literature". Ed. by S. Chatman and S. Levin. Boston, 1987. 31. Bloomfield, Morton W. The Syncategorematic in Poetry. From Semantics to Syntactics. In "To Honor Roman Jakobson". The Hague, 1997. 32. Bell, Roger, Translation and Translating. Longman., 1991, - 241 p. 33. Bosworth, Joseph - Toller, T. Northcote. An Anglo-Saxon Dictionary . Oxford: University Press. 1976, - 176 34. Muminov O. Lexicology of the English Language. T. 2006, – 215 p. 35. Newmark, Peter, A Textbook of Translation., Prentice Hall., 1988, - 102 p. 36. Nida E. The Theory and Practice of Translation. – Brile, Leiden, 1982. 37. Fiction http://www.en.wikipedia.org/Fiction 38. Fiction http://www.brittanica.com/Fiction 39. Literary Translation http://www.translationdirectory.com/articles 40. http://www.complete-review.com/reviews/translate/landers.htm 41. Literary Translation http://en.wikipedia.org/wiki/Translation 42. The World Book Dictionary. Clarence L. Barnhart. Volume One - World Book Inc. 1994. – 500 p. 43.

O'xshashlar

Инглиз тили лексикасини ўргатишда янги педагогик технологиялари аҳамияти

Ingliz va o’zbek tillarida gap bo’laklarining tartibini o’rganish

Frazeologik birikmalarni tarjima qilish (to make va to do fe`llari asosida)

Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi

Ingliz tilidagi qo’shma gaplarning o’zbek tilidagi qiyosiy tahlili