Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари - Ingliz tili - Diplom ishlar

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.208984375 KB

Ko'chirib olish

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Ф разеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари Мундарижа Кириш ____________________________________________________ 3 Боб 1. Инглиз фразеологияси соҳасининг назарий тадқиқоти ________ 6 1.1. Фразеология - лисоний фан сифатида ________________________ 6 1.2. Фразеологик бирлик ва матн ______________________________1 6 Боб 2 . Қиёси й фразеологиянинг умумий тушунчалари_____________ 22 2.1. Фразеологияда қиёслаш __________________________________22 2.2.Фразеологик бирликларни қиёслаш __________________________24 Боб 3. Замонавий инглиз матбуотида фразеологиянинг ўрни _________29 3.1. Инглиз матбуоти талқини __________________________________29 3.2. Замонавий инглиз матбуоти услуби ва тилининг хусусиятлари ____32 3.3. Замонавий инглиз матбуоти материалларида ФБларнинг қўлланилиш хусусиятлари ________________________________________________38 Хулоса ______________________________________________________53 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ______________________________56

КИРИШ Фразеологизмлар ўзининг семантик бойлиги, образлилиги, бўёқлари ва тиниқлиги билан тилда муҳим ўринга эга. Улар оғзаки ва ёзма нутққа ранг баранглик киритади. Шу соҳада кўп тадқиқотлар олиб борган профессор А.В.Кунин фразеологияни “тил хазинаси” деб атаган. “Фразеологизмларда халқ тарихи, маданияти ва ҳаёт турмуш тарзи акс эттирилади. Инглиз фразеологик бирликлар хазинаси нафақат ўз тилидан, балки бошқа тилдан ҳам келтирилган бирикмалар базаси саналади” [15; c.5] Фразеологик бирликлар медиа матнларда катта функционал стилистик ва эмоционал экспрессив вазифани бажаради. Улар нутқ шакллари саналади, яъни ўз маъносига эмас, балки бошқа эмотив маънода қўлланилади. Шунинг учун ҳам уларни она тилига ўгиришда ҳар томонлама ёндашиш лозим, яъни бирикмаларнинг асл шаклини йўқотмасдан, китобхонга етказиш муҳимдир. Тилларнинг ўз хусусиятлари, уларнинг тарихий ривожланиши, маданият ва дунёқарашларда бўлган фарқлар фразеологизмларнинг таржимасини мураккаблаштиради. Инглиз фразеологик бирликларининг ўзбек тилига таржима жараёнида (нафақат бадиий адабиётда, балки инглиз матбуоти материалларида ҳам) хатоликлар ва ноаниқликларга йўл қўймасликка ҳаракат қилиш лозим. Шунинг учун ҳам фразеологик бирликларнинг таржимасига лисоний тадқиқотларда катта эътибор берилади. Бу муаммолар ҳар томонлама ўрганилади, таржиманинг ҳар хил услублари қўлланилади, фикрлар ҳар томонлама таҳлил қилинади. Вазиятдан келиб чиққан ҳолда таржима стратегияси, таржима ечимлари ўрганилади ва кейинчалик мос ҳолатда қўлланилади. Юқорида келтирилган муаммолар мавзунинг танланишини ва долзарблиги ни аниқлайди.

Республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримовнинг «Илмий тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида» ги фармони [1,1-2], Республика Вазирлар Маҳкамасининг «Илмий тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа меъёрий ҳужжатлар Ўзбекистонда илм-фанни, шу жумладан, тилшуносликда ҳам ривожлантиришда муҳим ўрин эгалламоқда. Бу борада республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, бугун жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган мамлакатимиз учун, чет эллик шерикларимиз билан ҳамжихатликда, ҳамкорликда ўз буюк келажагини бунёд этаётган халқимиз учун хорижий тилларни мукаммал билишнинг аҳамиятини баҳолашнинг ҳожати йўқдир [2,305-327]. Тадқиқотнинг долзарблиги қардош бўлмаган тилларни, жумладан, инглиз ва ўзбек тилларини қиёсий тавсифлаш бўлиб, ҳозирги замон тилшунослигида муҳим ўрин эгаллайди. Қуйидаги БМИнинг мақсади фразеологизмларнинг таржима турларини (инглиз матбуоти материаллари асосида) ўрганишдир. Бу мақсад қуйидаги вазифалар нинг ечимини топишни тақозо қилади: 1. Фразеологияни тилшуносликнинг бир алоҳида фани сифатида ўрганиш; 2. Тадқиқотчилар томонидан ўрганилган фразеологизмлар классификациясини кўриб чиқиш; 3. Инглиз матбуоти материалларидаги фразеологизмларнинг ўрни ва маъносини аниқлаш; 4. Фразеологик бирликларнинг таржима хусусиятларини ўрганиш; 5. Инглиз матбуоти материаллари асосида фразеологик бирликлар таржима услубларини тадқиқ қилиш. Олдимизда қўйилган вазифаларни ўрганиш учун қуйидаги услублар қўлланилади: қиёсий таҳлил услуби, мантиқий таҳлил услуби, лисоний

тушунчалар услуби, компонентлаб таҳлил қилиш услуби, стилистик услуб, фактларни умумлаштириш услуби, трансформацион ва дискурсив услуб, синхрон ва диахрон йўналиш ва бошқалар. Фразеология фани тилшуносликнинг бошқа қисмларига нисбатан анча кеч фан сифатида ажралиб чиққанлигини биз бир неча маротаба айтиб ўтганмиз. Лекин алоҳида фан сифатида унинг ўрганилганлик даражасини анча илғор деб атасак ҳам бўлади. Чунки бу фан жуда кўп олимлар томонидан ўрганилган ва ҳалигача ўрганилиб келинмоқда. Тадқиқотимизнинг илмий янгилиги шундаки, биз фразеологик бирликлар семантикаси, матнда ишлатилиш формаси ва инглиз бадиий адабиётида асосий семантик ва структурал категорияларни ишлатиш қисмининг боғлиқлигини кўрсатамиз. Бу ишнинг илмий янгилиги яна шунда намоён бўладики, асосан фразеологик бирликлар томонидан бериладиган лингвостилистик ўлчамларни ўрганишдир. Қуйидаги битирув малакавий ишнинг мазмуни фразеология материалларга бағишланган бўлиб, бу фразеологик бирликлар инглиз матбуоти материалларида кўриб чиқилади. Қуйидаги БМИнинг назарий базасини тилшунослик ва таржимашунослик соҳасида тадқиқот олиб борган олимларнинг илмий асарлари ташкил қилади. Масалан, Н.Н.Амосова, А.М.Бушуй, Т.А.Бушуй, Ш.Балли, Л.С.Бархударов, А.В.Кунин, В.С.Виноградов, В.Н.Комиссаров, В.Н.Телия ва бошқалар. Бу муаллифларнинг тадқиқотлари муаммонинг яхлит ва комплекс жиҳатдан ўз ечимини топишга ёрдам беради. Тадқиқотнинг объекти сифатида инглиз тилидаги фразеологик бирликлар туради. Тадқиқот предмети инглиз фразеологик бирликларининг ўзбек тилига тўғри ва маъноли таржима қилинишидир. Қуйидаги БМИнинг назарий ва амалий аҳамияти шундаки, бу материалларни лексикология, стилистика, таржимашунослик ва мамлакатшунослик соҳаларида қўллаш мумкин.

БМИ Кириш, 4та асосий қисм, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан таркиб топган. БОБ . I ИНГЛИЗ ФРАЗЕОЛОГИЯСИ СОҲАСИНИНГ НАЗАРИЙ ТАДҚИҚОТИ 1.1. Фразеология - лисоний фан сифатида Фразелогия - (юнон тилидан олинган бўлиб, phraseos - ибора, logos фан) лексикологиянинг бир бўлими бўлиб, тилнинг фразеологик луғат бойлигини ўргнади. Бундан ташқари бу атама тиллардаги фразеологик бирликларнинг мослигини ҳам намоён қилади. Фразеология мустақил фан сифатида 20 асрнинг 40-йилларида тараққий этган. Алоҳида фан сифатида биринчилардан бўлиб, А.А.Потебня, И.И.Срезневский, А.А.Шахматов каби буюк олимлар тадқиқот ишлари олиб боришган. Фразеологиянинг мустақил фан сифатида ривожланишига швейцариялик тилшунос олим Ш.Балли, рус тилшунос олими, академик В.В.Виноградов катта ҳисса қўшган. Фразеология - бу фразеологик бирликлар, яъни мукаммал семантикага эга турғун бирикмалар тўғрисидаги фандир. [22;c.5] Атама этимологиясига эътибор берадиган бўлсак, фразеология бу “иборалар тўғрисидаги фан” бўлиб, асосан фразеологизмларни ўрганади. Фразеологизмлар, яъни фразеологик бирликлар тадқиқотчилар томонидан турлича талқин қилинган: “тақсимланмайдиган иборалар” (Шахматов), “турғун бирикмалар” (Абакумов), “ўзгармас бирикмалар” (set expressions) (Арнольд, 1986). Аниқ “фразема”ларнинг мавжудлиги биринчилардан бўлиб М.В.Ломоносов номи билан боғлиқ бўлса, биринчи назарий тадқиқотлар швейцариялик олим Ш.Балли томонидан бажарилган. (1865-1947) “Фразеология” атамаси тилга швейцариялик олим Ш.Балли томонидан киритилган бўлиб, “бир бирига боғлиқ бирикмаларни ўрганувчи стилистика бўлими” сифатида талқин қилинган. Шунинг учун ҳам бу олим фразеология

фанининг асосчиси саналади ва у ўзининг стилистика фанидан ёзилган ўқув қўлланмасида фразеологияни бир бўлим сифатида ажратиб кўрсатган. Ш.Балли ўзининг “Француз стилистикаси” номли китобида бирикмаларнинг 2та гуруҳини ажратиб кўрсатган: 1. Турғунликка эга бўлмаган, тезда ўз моҳиятини йўқотувчи эркин бирикмалар; 2. Ўзининг мустақиллигини йўқотиб, аниқ бир маънода қўлланилувчи турғун бирикмалар. Ш.Балли давридан то ҳозиргача бу фан катта ютуқларга эришди, аммо бу олимнинг ишлари фразеологик тадқиқотларнинг ривожига кенг ҳисса қўшди. Фразеологиянинг алоҳида фан сифатида талқин қилинишида рус тилшунос олими, профессор Е.Д.Поливановнинг ўрни ҳам каттадир. Бу олимнинг фикрича, “лексика - сўзнинг алоҳида лексик маъносини, морфология - сўзнинг шаклий маъносини, синтаксис - сўз бирикмаларининг формал маъносини ўрганади. Фразеология бўлса бу ҳодисаларни умумлаштириб, ягона ҳолда талқин этади. Бу атама бошқа бир сўз билан, яъни идиоматика атамаси билан ҳам ўзгартирилиши мумкин”. [17;119] Шу ўринда В.А.Ларин, В.В.Виноградовнинг тадқиқотларини ҳам эслатиб ўтиш жоиз. Чунки бу буюк олимлар ҳам фразеологиянинг фан сифатида ривожланишига катта ҳисса қўшган. Фразеология тарих, адабиётшунослик, мамлакатшунослик фанларидан ташқари тилшуносликнинг бир қатор бўлимлари, яъни лексикология, семантика, грамматика, фонетика, стилистика, тил тарихи, этимология, матн лингвистикаси, умумий тилшунослик билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Фразеологизмлар сўзлардан иборат, сўзлар бўлса лексикологиянинг асосини ташкил этади. Бу сўзлар бирикма таркибида баъзида ўз маъносида қолади, баъзи ҳолларда ўзга маънога эга бўлади. Баъзи ҳолларда сўз бирикмалари фонетик томондан ҳам ўзгариши мумкин. Мана шу ўзгаришларнинг ҳаммаси бу фаннинг бошқа фанлар билан чамбарчас боғлиқлигини таъминлайди. [15;c28]

Фразеологиянинг лисоний фан сифатида вазифасига тил фразеологик хазинасининг умумийлиги ўрганилиши мисол бўлади. Бу фаннинг асосий тадқиқ қилинадиган соҳалари фразеологик бирликларнинг турғунлиги, келиб чиқиши ва асосий функцияларини талқин қилади. Фразеологиянинг энг мураккаб томони бу тадқиқ қилинадиган фразеологик бирликларнинг таржимаси саналади. Фразеологияда ҳар хил фразеологик бирликлар, бирикмалар, иборалар, мақоллар, айтишувлар ишлатилиши мумкин. Бизнинг асосий мавзуимиз “инглиз матбуотида қўлланиладиган фразеологик бирликлар”га қаратилганлиги учун, биз биринчи ўринда фразеологик бирликлар ҳақида тушунчага эга бўлишимиз лозим. Фразеологик бирлик турғун бирикма ҳисобланади. Бу ҳолат ҳеч ким томонидан мунозарага сабабчи бўлмайди. Лекин тилшуносларнинг фикри турғунликка келганда бир-бирига тўғри келмайди. Фразеологиянинг тилшуносликнинг бир бўлими сифатида ривожланиши фразеологик турғунлик назариясисиз ривожланмайди. У турғунлик муаммосини комплекс равишда ҳал қилишга ундайди. Ҳамма мураккаб ҳодисалар унга комплекс ёндашгандагина ўз чигалини ечишга ёрдам беради. Фразеологик бирликнинг турғунлиги унинг ҳар хил инвариантлигига, яъни норматив ўзгаришларда бирор элементининг ўзгармаслигига мос келади. Фразеологияда қуйидаги инвариантликлар ёки бошқача қилиб айтганда, микротурғунликлар мавжуд: 1. Ишлатилиши борасидаги турғунлик , яъни фразеологизм тил бирлиги саналади, у индивидуал ясама бўла олмайди. Бу турғунликнинг асосий кўрсаткичи – унинг тайёр ҳолатдалигидадир. Авторларнинг ишлатган бирикмалари улар ишлатган контекстдан чиқиб, халқ оғзаки ижодида турғун ҳолатда ишлатгандагтна, улар фразеологик бирлик ҳисоблана бошлайди. Шундай қилиб, халқ ёзувчи ва шоирларннг ясамаларидан яхши ва кераклиларини танлаб олиб, омма тилида ишлатгандагина бу ясамалар фразеологизмлар ҳисобланиб, тил бирликларига айланади ва тилнинг фразеологик қаторини тўлдиради.

2. Структурал – семантик турғунлик , фразеологик бирлик икки йки ундан ортиқ сўзлардан ташкил топади, алоҳида тузилган ясама бўлиб, аниқ маънога эга бўлмайди, яъни структурал – семантик модель асосида қуйидагича фразеологик бирликлар ясай олмайди. 3. Семантик турғунлик . Тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган фразеологик бирликларнинг маъносининг инвариантлилиги қуйидаги жиҳатларга таянади: а) маъно ўзгаришининг муҳимлиги; б) фразеологик вариантларда лексик ва иборавий маънонинг мавжудлиги; в) ҳамма структурал синонимларда иложи борича семантик ва лексик инвариантларнинг мавжудлиги. Фразеологик вариантлар – маъносининг сифати ва сони жиҳатидан бир – бирига яқин бўлган фразеологик бирликларнинг турлари бўлиб, компонентларнинг ўрни, сўз ясалиши, стилистик ва синтактик таркибнинг бир – бирига мослигидир. Лексик асоснинг тўлиқ бўлмаган ҳолда мослашуви, маъноларнинг сони, маъноларнинг стилистик йўналиши ва ишлатилиш ҳолларида структурал синонимлар вужудга келади ва уларнинг таркиби фразеологик вариантлар ҳисобидан бойийди. Фразеологик бирликларнинг вариантлилиги унинг турғунлигига раҳна солмайди, чунки ҳар бир ҳодисада ўзгарувчанлик ва турғунликнинг қарама – қарши яхлитлиги мавжуд. Фразеологик вариантлик фразеологик бирликнинг турғунлигини ушлаб туради, турғунлик бўлса унинг вариантлилигида намоён бўлади. г) фразеологик бирликларнинг ҳамма норматив ва окказионал ўзгаришларда семантик инвариантнинг мавжудлигидир. Бу фразеологизмларнинг лексик ва грамматик ўзгаришларининг маъноларида у ёки бу аниқликларни киритиш мумкин. Бу яна ҳам кучайиши ёки сустлашиши мумкин. Маъно турғунлигига яна фразеологик бирликнинг

лексик турғунлиги ҳам кўмаклашади. Семантик турғунлик фразеологик бирликнинг маъно жиҳатидан ўзгаришига халақит бермайди. 4. Лексик турғунлик , яъни компонентларнинг умуман ўзгармаслиги ёки уларнинг фақатгина фразеологик вариантларнинг доирасида компонентларининг норматив алмаштирилиши ёки семантик ва лексик инвариантларни сақлаб қолган ҳолда структурал синонимияси. Вариантлиликнинг чегараси ҳисобланмиш семантик ва лексик инвариантларнинг бшлмаслиги фразеологик бирликнинг иборавий маъносининг бузилишига олиб келади. 5. Синтактик турғунлик , яъни фразеологик бирликлар компонентлар тартибининг тўлиқ ўзгармаслиги ёки варианлик доирасида уларнинг ўзгариши, грамматик инверсия, масалан, феълнинг мажҳул нисбатда ишлатилишида “what a cross he has to bear” шаклидаги стилистик инверсия. Шундай қилиб, фразеологик бирликларнинг турғунлиги – унга таалуқли бўлган ҳар хил типдаги микротурғунликлар мажмуасидир. Биз турғунликларнинг беш турини ажратиб кўрсатдик.балки тадқиқотимиз давомида бу саноқ ўзгариши мумкин. Кўпгина фразеологик бирликларда морфологик турғунлик мавжуд, лекин баъзи фразеологик бирликлар бундан мустасно. Шунинг учун у ёки бу фразеологик бирликларни фразеологик қатордан олиб ташлаб бўлмайди, чунки уларда бу турғунликларнинг қолган беш тури мужассамдир. Фразеологик бирлик – маъно жиҳатидан тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган ҳолда ўзгартирилган турғун ибораларда лексемалар мужассамлигидир. Фразологик бирлик нимадан ташкил топган? Биз фразеологик бирликларнинг компонентларини лексемалар деб атадик. Баъзи лексемалар – потенциал сўзлар ҳисобланади, чунки улар фразеобирликлар таркибига кириб, ўз маъносини бутунлай йўқотади. Бошқа лексемалар фразеобирлик таркибида маъно жиҳатидан тўлиқ ўзгармаган сўзларга айланади. Фразеологик бирлик – гапларда улар гап бўлаги бўлиб ажралиб чиқмайди. Улар матнлар таркибида ҳам фразеологик бирлик бўлиб қолади, гап бўлаги

сифатида ажратилмайди. Фразеологик бирликли гаплар ҳам бош бўлакли, ҳам иккинчи даражали гаплардан иборат бўлиши мумкин. Фразеологик бирликлар билан яхлитлигича тўғри келадиган гап бўлаклари билан фразеологизмлар тўғри келмайди. Потенциал сўз ўзининг мустақил лексик маъносига эга эмас, чунки унинг маъновий структураси мавжуд эмас, у фақатгина фразеологизмнинг маъновий структурасининг бир элементи ҳисобланади, холос. Биз фразеологик бирликлар компонентларини ва мураккаб сўз компонентларини бир – биридан ажратамиз, чунки бу инглиз тили учун жуда муҳимдир. Лексемалар – алоҳида ҳолда тузилган компонентлар ҳисобланади. Лексемалар сўз ўзгариши формаларини олиши мумкин ва фразеологизмларда ўзгарувчан элементлар билан мослашиши мумкин. Масалан, to close one’s eyes to something (бирор нарсага кўзни ёпмоқ) ёки to take one’s time (шошмаслик). Фразеологик бирлик таркибида баъзида фиктив лексемалар (ghost - words) учраши мумкин. Масалан, “muttons” лексемасининг “Let us return to our muttons” бирикмасида “келинг, суҳбатимизга қайтсак” маъносини беради. “Muttons” сўзи аслида инглиз тилида мавжуд эмас, у фақатгина фразеологик бирлик таркибида ишлатилиб, француз тилидаги “moutons” сўзининг кўчирмаси ҳисобланади. Шундай қилиб, фразеологик бирликлар асосан маъно жиҳатидан тўлиқ ўзгартирилган потенциал сўзлар бирлашмасидир. Фразеологик бирликнинг маъновий структураси ва сўзнинг маъновий структураси фақатгина уларнинг мазмунига келиб тақалмайди. Маъновий структуранинг мазмундан ташқари асосий элементи бу – ясаманинг яхлит тузилиши, унинг грамматик безатилиши ва тилнинг системали алоқаларига боғлиқдир. Фразеологик бирликнинг ва сўзнинг маъновий структуралари ҳеч қачон бир – бирига мос келмайди. Бу фразеологик ва лексик маъноларни бир – биридан ажратишга асос бўла олади. Агар биз хоҳлаган лексико – фразеологик синонимик қатордаги

фразеологик ва лексик синонимларни таққосласак, шу хулосага келамизки, фразеологик ва лексик маъновий структуралар ҳеч қачон бир – бири билан яхлитлигича мос келмайди. Масалан, “to die” феълининг фразеологик синонимлари қуйидаги бирикмалар ҳисобланади: “to go over to the majority”, “ to go the way of all flesh ”, “ to kick the bucket ” ва бошқалар. Бу синонимик қатордаги элементларни қиёслаганда биз фразеологик бирликлар ва уларнинг лексик маънолари ўртасида кўринарли фарқларни пайқашимиз мумкин. I . Фразеологик бирликнинг маъноси битта: “ўлиш”, “вафот этиш”. “To die” феъли бўлса кўп маъноли ҳисобланади: 1) “ўлиш”, “вафот этиш”; 2) “жуда ҳам хоҳламоқ” ( I am dying to see him ) 3) “тугамоқ”, “йўқолмоқ”, “эсдан чиқарилмоқ” ( His fame will never die ) . Хорнби луғати “to die” феълининг шу учта асосий маъносини кўрсатиб ўтган. Катта Оксфорд луғатида бўлса “to die” феълининг 12 та маъноси кўрсатилган. 2. “To go over to the majority” фразеологик бирлиги “Яхши дунёга равона бўлмоқ” ҳазил маъносини билдиради. “To go the way of all flesh” фразеологик бирлиги бўлса “бутун оламнинг ҳамма кечинмаларидан ўтиш” маъносини билдиради. “to kick the bucket” фразеологик бирлиги бўлса фразеологик ясама ҳисобланиб, “қутида ўйнаш” маъносини билдиради. “ To die ” феълининг маъноси стилистик жиҳатдан нейтрал. Фразеологик маъно – тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган маъно ўзгариши натижасидир, лексик маъно ўзгартирилган ёки ўзгартирилмаган бўлиши мумкин. 3. Фразеологик бирликлар икки ёки ундан ортиқ компонентлардан иборат бўлиб, алоҳида тузилган бирикмалардир, “to die” феъли бўлса яхлит тузилган бирикмадир. 4. “To go over to the majority”, “ to go the way of all flesh ”, “ to kick the bucket ” фразеологик бирликлари “ away, down, off, out ” каби постпозитивлар билан мос тушмаслиги мумкин.

“To die” феъли лексик маънога эга бўлиб, бу постпозитивлар билан мослашади: “to die away” - “жим бўлмоқ” (товуш ҳақида гап кетганда); “to die down” – “оловнинг ўчиши”; “to die off” – “бирин–кетин вафот этмоқ”; “to die out” – “оловнинг ўчиши”. “To die” феълининг мослашуви унинг фразеологик синонимларига нисбатан кенгроқдир, бу феъл маъносининг кенглигини янада яққолроқ намойиш этади. Мисол учун қуйидаги бирикмаларни келтириш мумкин: “to die a natural death” – “ўзидан – ўзи вафот этиш”, “to die a violent death” – “азоб – уқубат сабабли вафот этиш”; “to die a hero’s death” – “қаҳрамонларча ҳалок бўлиш” ва бошқалар. 5. “To die” феълига синоним бўлган фразеологик бирликлар бу феълдан фарқли равишда узоқ давом этадиган ҳаракатларда иштирок этмайди. “Тo die” феъли чексиз бўлиб, у ҳам давомий, ҳам қисқа муддатли ҳолатларда ишлатилади, фразеологик синонимлар бўлса фақатгина қисқа муддатли ҳаракатни намоён қилади. 6. “To die” феълининг фразеологик синонимлари фразеологизмларнинг ҳам, мураккаб сўзларнинг ҳам таркибига киритилмайди. “to die” феъли бўлса фразеологизмларнинг бир компоненти сифатида қўлланилади: “to die in the last ditch” – “ўлгудай қотиб қолмоқ”, “to die a dog’s death” – “итдай ўлиб кетмоқ”, “never say die” – “ҳеч қачон умидсизланма” ва бошқалар. 7. “To die” феъли мураккаб сўзларнинг компоненти бўлиб ҳам хизмат қилади. Масалан: “Die - hard” – “юраги тош одам, консерватор”. 8. Фразеологик бирликлар алоҳида тузилган ясамалар бўлиб, индивидуал стилистик янгиликлар киритиш мумкин: The spare furniture has gone the way of all superfluities. (A. Huxley) Бу фразеобирлик мебель жиҳози борасида ишлатилган ва охирги компонент – яъни “flesh” сўзи “ superfluities ” сўзи билан ўзгартирилган. “To die” феъли мебель жиҳози борасида ишлатилмайди ва у ҳеч қандай структурал янгиликларни қабул қилмайди.

9. “To go over to the (great) majority ” фразеобирлиги иккита квантатив вариантга бўлинади: “ to go over the majority ” ва “ to go over the great majority ”. “To die” феълининг варианти мавжуд эмас. 10. “to die” феълида сўз ясовчи илдиз мавжуд: “dying” – “ўлаётган”, “the dying” – “ўлаётганлар”, “dyingly” – “ўлаётиб”. “to die” феълига синоним бўлган фразеологик бирликлар сўз ясовчи парадигмага эга эмас. Биз бу бўлимда “to die” феълини ва унга синоним бўлган баъзи фразеологик бирликларни таққосладик. Албатта, бу ўрганиш бизга кўп нарсани аниқлаштириб бера олмайди, лекин шунда ҳам биз тушундикки, фразеологик бирлик ва сўзнинг маъновий структураси бир – бирига мос тушмайди. Энди эса адъектив қиёслашларни уларга таалуқли бўлган сифатлар билан солиштирамиз: (as) merry as a grig – merry, (as) old as the hills – old, (as) plain as the nose on your face – plain. Бу ясамалар орасида қуйидаги фарқлар кўрсатилади: 1. Merry, old ва plain сўзлари бўлинмас тил бирлигидир. Ясама фразеологизмлар эса сўзлардан ташкил топган бўлади ва структураси жиҳатидан мукаммалроқдир. 2. Merry, old ва plain сўзлари тузилиши жиҳатидан бир маъноли ҳисобланиб, у лексик маъно ҳисобланади. Бу сўзлар сифатлар ҳисобланади. Фразеологизмларда бўлса, сифатлар ўзининг ҳақиқий маъносида ишлатилиб, отлар ёки сўз бирикмалари ёрдамида маъноси бойитилади. Агар фразеологизмлар таркибидаги сифатлар бир маъноли бўлмаса, у ҳолда от ёки сўз бирикмалари фақатгина бойиб қолмай, яна сифат маъносини англатувчи фунциясини ҳам бажаради. Бошқа қиёсланишлар сингари адъектив қиёслашларда ҳам маънонинг иккиламчилиги характерлидир. Фразеологик бирликнинг маъновий структураси сўзнинг маъновий структурасига нисбатан мукаммалроқдир. Алоҳида олинган сифатлар фразеологизм таркибидаги сифатларга нисбатан маъно жиҳатидан кенгроқдир. Мисол қилиб “plain” сифатини

оламиз. “As plain as the nose on your face” қиёсий фразеологизмида “plain” сўзининг маъноси қуйидагича: “аниқ, равшан, кўринарли”. Қиёсий фразеологизмларга таалуқли бўлмаган ҳолда, “plain” сифатининг бошқа маънолари ҳам мавжуд: 1) оддий, 2) бир хил рангда (материал ҳақида), 3) текис, равон (жой ҳақида), 4) оддий, кўримсиз (овқат ҳақида), 5) очиқ, 6) хунук. 3. Сифатлар – тўлиқ ясалган тил бирликлари бўлиб, улар сўз ҳисобланади, лекин улар сўзлардан ташкил топган бўлмайди. Уларда бўладиган бирдан – бир ўзгариш – бу сифат даражаларининг ясалиши, яъни сўзларга суффиксларнинг қўшилиши ҳисобланади. ( merry – merrier – the merriest, old – older – the oldest, plain – plainer – the plainest ) . Улар ўзига ҳеч қандай ўзгартиришларни киритмайди. Адъектив қиёслашлар алоҳида тузилган ясамалар ҳисобланади. Қиёслашларда сифатлар фақат қиёсий даражада ишлатилади, ҳеч қачон орттирма даража формасини олмайди. Қиёсий даражада ишлатилган сифат адъектив қиёслашнинг биринчи компоненти ҳисобланади. 4. Сўзлардан фарқли равишда адъектив қиёслашлар ўз ичида ўзгартиришлар киритишга мойилдир. Мана шу киритилган ўзгартиришлар фразеологизмнинг бирор компонентига мос тушиши лозим. “ I don’t quite know why? ” “ Darling, it’s as plain as the nose on your beautiful face ” . (W. S. Maugham, “The Hour Before he Dawn”, ch. II) 5. Сифатлардан, фразеологик бирлик таркибидаги сифатдан фарқли ўлароқ, сўз ва сўз формалари ясалади: merry (the merriest, merrily, merriment), old (the oldest, oldish, oldness, oldster), plain (the plainest, plainly, plainness). Бу ясамалар сифатлардаги сўз ясовчи кўрсаткичлар ҳисобланади. 6. Сифатлар мураккаб сўзлар таркибига киради, лекин улар адъектив қиёслашларда ишлатилмайди: merry (merry-faced, merry-go-round, merry- maker, merry-making), old (old-age-pension, old-fashioned, old-maidish), plain

(plain-clothes man, plain-spoken). Бундан ташқари бу сифатлар умуман бошқа маъно касб этиши мумкин. Old - қадимги замон (масалан, of old - аввалгивақтларда, in the days of old - қадимги даврда, the old - қариялар); plain - 1) аниқ, равшан; 2) очиқдан – очиқ. Шундай қилиб, қуйидаги сифатларнинг сўз ясовчи парадигмаси худди қиёсий фразеологизм таркибидаги шу сифатлар сўз ясовчи парадигмасига нисбатан анча фарқ қилади. Ўзи қиёсий фразеологизмларда сўз ясовчи парадигмалар мавжуд эмас. 7. Фразеологик бирлик таркибига кирмаган сифатлар, адъектив қиёслашлар таркибида бўлганига қараганда, кенгроқ маъно касб этади. 8. Мerry, old ва plain сифатларининг вариатлари ҳам, структурал синонимлари ҳам мавжуд эмас. Адъектив қиёслашларнинг варианлари баъзи ҳолларда структурал синонимлари ҳам бор : (as) merry as a cricket (as a grig, as a marriage-bell, as maids); ( as ) old as Adam (as the hills); (as) plain as a pikestaff (as day, as daylight, as the nose on your face). 9. Сифатлар доимо қўшилиб ёзилади, адъектив фразеологизмлар бўлса доимо алоҳида тартибда ёзилади. 10. Сифатларда урғу доимо битта бўлади, адъектив фразеологизмларда бўлса, икки ёки ундан ортиқ урғу қўлланилади. Шундай қилиб, биз ўтказган таҳлил шуни кўрсатдики, фразеологик бирлик ва сўз ўртасида асосий структурал – семантик характер жиҳатидан ўзгаришлар мавжуд. Ҳар томонлама, яъни структурал – семантик, синтактик, морфологик ва лексик жиҳатдан фразеологик бирликлар сўзлардан фарқ қилади. 1.2. Фразеологик бирлик ва матн . Инглиз тилида фразеобирликларнинг бешта асосий структурал тури мавжуд:

1. Бир бўлимли фразеобирликлар, яъни битта ўз маъносида ва иккита ўзга маънодаги лексемалардан, ёки иккита ўз маъносидаги ва битта ўзга маънодаги лексемалардан иборат фразеологизмлар. 2. Фраземалар, яъни боғловчили ёки эргаш маъноли структурага эга фразеологик бирликлар. 3. Предикатив структурали фразеологик бирликлар. 4. Феъл формали фразеологик бирликлар. 5. Содда ва қўшма гап структурасидаги фразеобирликлар. Шу ерда айтиб ўтиш жоизки, фразеологик бирликларнинг тўртта структурал – семантик синфи мавжуд. Улар фразеологизмларнинг асосий структурал тури билан мос келмайди. 1. Номинатив фразеологик бирликлар, яъни предмет, воқеа – ҳодисаларни билдирувчи фразеологик бирликлар. 2. Номинатив – коммуникатив фразеологик бирликлар, бунга асосан феъл формали фразеологик бирликлар мисол бўла олади. 3. Модал феълли фразеологик бирликлар, мантиқий ва предмет маъносини англатмайдиган фразеологик бирликлар. 4. Коммуникатив фразеологик бирликлар, яъни содда ва қўшма гап структурасидаги фразеологик бирликлар мисол бўла олади. Фразеологик бирликлар нутқда фақатгина контекст таркибида иштирок этади. Фразеологик бирликларнинг контекстда иштирок этиши қуйидаги тушунчалар орқали ифодаланади: а) Контакт мослашув – семантик фразеологик бирликларнинг аниқ сўзлар ёки сўз гуруҳларига бирлашиши. Бу сўз сўз гуруҳлари фразеологик бирликларга чап ёки ўнг актуализатор бўлиб хизмат қилади. б) Масофали мослашув – семантик фразеологик бирлик ва унинг актуализатори сўз ёки сўз бирикмаси ёрдамида ажратилади. Масофали мослашувнинг яна бир ҳолати – бу фразеологик бирлик ва унинг актуализатори тиниш белги билан ажратилади.

в) Мослаштириш – бунга ҳам контакт, ҳам масофали мослашув мисол бўла олади. г) Бирлаштириш – фразеологик бирликлар ва ўзгарувчан гаплар ўртасидаги маъно жиҳатидан боғлиқлик. Фразеологик контекст – тилда семантик ташкил этилган фразеологик бирликларнинг мослашуви, боғланиши мавжуд бўлган актуализатордир. Фразеологик контекст бир неча турга бўлиниши мумкин: 1. Ички иборали фразеологик матн – содда ёки қўшма гап таркибидаги сўз ёки сўз гуруҳларини билдирувчи фразеологик бирликли актуализатор: Here is realism as large as life. (S. O’Casey) Бу ерда “ as large as life ” фразеологик бирлиги “тўлақонли” маъносини англатади. 2. Иборали фразеологик матн – содда ёки мураккаб гаплар билан ифодаланадиган фразеологик бирликлар: Bekker … asked Dick how he was getting on. “by lips and bounds”, said Dick. (J. Lindsay) 3. Иборадан ташқари фразеологик матн – мураккаб синтактик яхлитлик, у маъно ва синтактик жиҳатдан бирлашган гаплардан ташкил топади. Фразали контекст фразеологик бирликларнинг нутқда ишлатилиши учун етарли маълумот бермайди. Бундай пайтда кенг контекст лозим бўлади. Фразеологик бирликлар фақатгина контекстда эмас, яна текстда ҳам ишлатилиши мумкин. Шунга мисол қилиб, бадиий адабиётдаги баъзи асар номларини келтириш мумкин: “The Old Wive’s Tale” (A. Bennett); “The Golden Calf” (M. Braddon); “Cards On The Table”, “Cat Among the Pigeons” (A. Christie); “Open Sesame” (Fr. Marryat); “Cakes and Ale”, “The Land of Promise” (W. S. Maugham); “The Devil’s Advocate” (M.West); “In Cold Blood” (Truman Capote) ва бошқалар. Фразеологик бирикмалар семантик комплекс саналиб, улар шакл жиҳатидан ўзгариши мумкин, аммо маъноси ўзгармайди. Лекин шундай

бирикмалар борки, улар тилда бутунлай киришиб кетган ва уларни биз хоҳлаганча шаклини ҳам ўзгартира олмаймиз: роль ўйнамоқ, маъно касб этмоқ. Лекин шундай бўлса ҳам фразеологик бирикмалар қотиб қолган бирикмалар эмас ва уларнинг ўрнига синонимларни қўллаш мумкин: эътибор қаратмоқ, фикрни қаратмоқ. Яна шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, ҳар бир тил ўзининг ички қонуниятларига эга бўлиб, инглиз ва ўзбек тилларида бирикмалар сўзлар қўлланилиши жиҳатидан бир хил бўлмаслиги мумкин: to take steps - чора кўрмоқ to pay attention - эътибор қаратмоқ direct current - доимий электр токи Масалан, to strike инглиз феъли ҳар хил бирикмаларда ўзбек тилида турлича таржима қилинади: to strike a match – гугурт ёқмоқ to strike the iron – темирда ўймакорлик ишларини бажармоқ to strike oil – нефть конларини излаб топмоқ to strike hands – қўл ташламоқ to strike the eye – кшўга ташланмоқ to strike a flag – таслим бўлмоқ to strike a mine – минани босиб ўтмоқ to strike a blow – мушт кўтармоқ, зарба бермоқ to strike a bell – чақирув эълон қилмоқ. Лекин яна шундай бирикмалар мавжудки, ҳар хил инглиз феълли бирикмалар ўзбек тилида бир хил таржима қилинади: to open a book – китобни очмоқ to unveil a monument – ҳайкални очмоқ to discover America – Американи очмоқ to reveal a secret – сирни очмоқ.

Шундай қилиб, “фразеологик бирлик” атамаси ноаниқликка бой бўлиб қолади. Бу гуруҳга “потенциал лексик ажраладиган” бирикмалар билан бирга “семантик жиҳатдан ажралмас” бирикмалар мисол бўла олади. Фразеологик бирликлар гуруҳи ҳар хил бирикмаларни ўз ичига олади: пашшадан фил ясамоқ, қора терга ботмоқ, тулкидай айёр, чумолидай меҳнаткаш ва бошқалар. Яна шундай яхлит сўз бирикмалари гуруҳлари мавжуд бўлиб, улар алоҳида тарзда қўлланилмайди: жамоа фикри, яшаш учун кураш, дам олиш маскани, ва бошқалар. Н.Н.Амосованинг фикрича, фразеология муаммосига бағишланган кўпчилик ишлар тасвирий характерга эга. Унинг фикрича, инглиз фразеологиясининг мустақил тадқиқоти учун асосан академик В.В.Виноградовнинг ишлари катта аҳамиятга эга. Лекин фразеологиянинг умумий тадқиқоти учун бўлса уларнинг ривожланиш жараёнлари, семантик табиати ва тилда қўлланилиши катта аҳамиятга эгадир. Н.Н.Амосова ҳам фразеология соҳасига катта ҳисса қўшган: инглиз фразеологияси асослари муаммоси, фразеологизмларни ўрганиш услубларининг тавсиялари, ибораларнинг яхлит маъносини ўрганиш, турғун бирикмаларнинг фразеологик бирликларга ўзгариши, фразеологик бирликлардаги синтактик боғлиқликларнинг қўлланилиши ва бошқалар. Н.Н.Амосова фразеологик бирликларни қуйидагича синфларга ажратишга эътибор қаратган: 1. Иборалар яхлит маънога эга, компонентларга ажратилганда ўз маънсини йўқотувчи фразеологик бирликлар: совуққон – as cool as cucumber 2. Фраземалар фразеологик жиҳатдан маъноси бирикманинг бирор компонентига боғлиқ бирликлар: қошини чимирмоқ – to knit one’s brows сабрини йўқотмоқ – to lose one’s temper [6; 18] А.В.Куниннинг фикрича, фразеологик бирликлар бу маъноси тўлиқ ёки қисман ўзгарган бирикмалар саналади. фразеологик бирликларнинг асосий

белгилари сифатида "тилдаги турғунлик, семантик яхлитлик, алоҳида тарзда қайд қилиш". Фразеологик бирликнинг тилда ўз ўрнини топишда биринчи навбатда образлилик катта аҳамиятга эга. [13;160] А.В.Куниннинг фикрича, фразеология таркибида учта асосий бўлим мавжуд: идиоматика, идеофразеоматика, фразеоматика . Бу бўлимлар фразеологизмларнинг мураккаблигига қараб тақсимланган. Идиоматика бўлимига иборалар киритилган бўлиб, улар тўлиқ ёки қисман ўзгартирилган лексемалар саналади. Масалан, “to be in smooth water” бирикмаси “тинч сувда бўлмоқ” маъносини билдиради ва ўзбек тилига “қийинчиликларни енгмоқ” фразеологик бирлиги асосида ўгирилади: At last they had turned the comer of their lives and were in smooth water. (“Caravan”) Фразеоматика бўлимига фразеоматизмлар, яъни иборавий характерга эга бўлмаган фразеологизмлар мисол бўлади. Улар асосан мураккаб маънога эга бирликлар саналади. Масалан, launch a boat бирикмаси ўзбек тилига “қайиқни сувга тушурмоқ” маъносини англатади, launch феълининг ўзи тор маъноли феъл бўлиб, фақатгина launch a boat (liner, ship, vessel) сўзлари билан бирикма ҳосил қилади. Идиофразеоматика бўлимига идиофразеоматик бирликлар, ёки идиофразеологизмлар мисол бўлади. Идиофразеологизмлар турғун бирикмалар бўлиб, улар мураккаб маънога эга бирикмалардир. Уларнинг ўзига хос томони шундаки, бундай бирикмалар бутунлай кўчма маъно касб этади. Масалан, half the battle “ярим ғалаба қозонган уруш” деб таржима қилинсада, “муваффақият белгиси” маъносини касб этади. Яна бир бирикмани кўриб чиқамиз: between wind and water “ватерлиния чизиғи” деб таржима қилинувчи қуйидаги бирикма фразеологияда “ нозик жой ” маъносини англатади. "Realizing... that she was now left high and dry without a penny, Reina appeared to be shuttled between fear and rage.. Mr. Elderson got it between wind and water. He didn't like it a little bit.

БОБ II ҚИЁСИЙ ФРАЗЕОЛОГИЯНИНГ УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАРИ 2.1. Фразеологияда қиёслаш Ҳар бир қиёслашнинг асосий элементи бу - таққосланётган ҳодисаларнинг интеграл ва дифференциал белгиларни аниқлашдир. Бу нарса тилга ҳам таалуқлидир. Фердинанд де Соссюр томонидан ўрганилган тилдаги белги ва фарқларни топишда ҳар хил тил таҳлил методлари ётади, булар – қарама- қарши, трансформацион, компонентли ва бошқалардир. Охирги икки ўн йилликда жуда кўп монографик очерклар аниқ тил жуфтликлари ёки гуруҳлари ўртасидаги қиёслашга қаратилган. Улар грамматиканинг ва фразеологиянинг асосий муаммоларига бағишланган. Қиёсий тадқиқотга қуйидаги фразеологик бирликлар киради: бир типдаги структурага ва функцияга эга фразеологик бирликлар (вербал, адъектив,компаратив); гап структурасига эга бўлган фразеологик бирликлар; ҳар хил структурал моделга эга фразеологизмлар; ҳар хил типдаги компонентларга эга фразеологизмлар, яъни, соматизмлар, ҳаракат феъллари ва сифатларини аниқловчи компонентлар, бир хил семантикага эга гуруҳлар ва тилларнинг умумий фразеологик фондларига эгадир. Фразеологик бирликларни қиёсий ўрганиш анчадан бери қилинаётган бўлсада, бу йўналиш ҳали ҳам бошланғич даражада ҳисобланади .Бу мавзу бўйича биринчи умумназарий иш 60-йилларнинг ўрталарида Ройсензон, Авалиани томонидан бошланган.Улар фразеологияни ўрганишда асосий қиёсий ва конфронтатив аспектларни белгилашган: [34,11-18]. 1) қиёсий,бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш, қардош бўлмаган тилларни қиёслаш; 2) таққослаш, яъни қардош тилларда ўхшаш фразеологик фактларни таҳлил қилиш; 3) структурал-типологик, қардош ва қардош бўлмаган тилларнинг фразеологик ясалиш и ни ўрганиш;

4) ареал, аспект, г е ографик, тил ва маданий бирликни ташкил қилувчи фразеологик бирликларнинг қиёсланиши ва яқинлигидир. Л.И.Ройзензон ва Ю.Ю.Авалиани томонидан кўриб чиқилган таҳлил йўналиши ҳозирги кунгача ҳам долзарб дир, бу кўп тадқиқотларда кўриниб турибди.[15,12-15]. Қиёсланаётган тиллар характери ва сонига қараб : 1) қардош ( ўзбек ва тожик); 2) узоқ қардош (ўзбек ва турк); 3) қардош бўлмаган ( инглиз ва грузин); 4) аралаш қаторлар (инглиз – рус - ўзбек) . Қиёсланаётган фразеобирликлар характерига қараб : а) бир хил структура ва функцияга эга фразеобирликлар гуруҳи ; б) семантик жиҳатдан бир хил компонентни ўзида мужассам этга н фразеобирликлар гуруҳи; c ) бир хил си г нификатив маънога эга фразеологик бирликлар гуруҳи; д) ҳар хил тилларда бир - бирига мос келадиган семантик ва лексик – грамматик асосга эга фразеологик бирликлар гуруҳи; Қиёсланаётган ҳодисалар характерига қараб : 1) фразеологик бирликларнинг грамматик жиҳатлари ; 2) фразеологик бирликларнинг лексик ( компонентли ) таркиби; 3) фразеологик системада фразеологик семантика ва семантик муносабатлар ; 4) фразеологияда стилистик характеристика ва ҳодисалар ; 5) фразеологияда саноқ характеристикаси. Фразеологик таркибни қиёсий ўрганиш асосан бошқа тил системасидаги фразелогик системани солиштириш орқали ўрганилади. “Фразеологизмлар – бу иккиламчи ҳосил бўлган бирликлар бўлиб, бошқа бирикмалардан кам ишлатилиши билан фарқланади.[14,14] Ўзининг формал структурасига нисбатан – фразеологик бирликлар – бу сўз бирикмаларидир.

Шундай қилиб, фразеологик система бошқа тил даржалари асосида ташкил топади ва улардан ясалади. Биринчи ўринда, булар лексик ва грамматик жиҳатлардир. Фразеологиянинг асосий хусусияти шундаки , унда кам ёки кўп ҳолатда бошқа тил даражаларининг асосий хусусиятлари яққол намоён бўлади. Бунда фразеологик таҳлилда қиёслашнинг асосий хусусияти кўринади- асосан бирламчи система, яъни лексик ва грамматик , ҳамда уларнинг фразеологияда пайдо бўлиш хусусияти назарда тутилади. 2.2.Фразеологик бирликларни қ иёслаш Икки тилнинг аниқ фразеологик бирликлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни ўрганиш бу – фразеологияда қиёсий таҳлилнинг асосини ташкил қилади. Қиёсланаётган тиллардаги ҳар хил типдаги фразеологик эквивалентларни кўрсатиш чет тилини ўрганиш ва таржимани ўрганишга хизмат қилади, эквивалентларнинг ўзи бўлса икки тилли луғатларда кўрсатилади. Аниқ, конкрет фразеологик бирликларни қиёслаш ҳар хил йўналишга материал йиғишга ёрдам беради: таржима назарияси, фразеография назарияси ва қиёсий – типологик тадқиқотлар .Буларнинг асосида конкрет фразеологик бирликлар ўртасида ҳар томонлама ўрганилиш объекти ётади. Бундай мослик бўлмаса, фразеологик бирликлар ўртасида тўлиқ фарқ бўлади. Фразеологик луғатларда “контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар кенг ўринни қамраб олган. “Контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар – бу ўзига хос окказионал эквивалент бўлиб, фразеологизмни фақатгина бир матнда таржима қилишда қўлланилади. Шунинг учун бундай таржималар фразеологизм таржимаси сифатида кўрсатилмасдан, фақат матндагина кўрсатилади. Шуни назарда тутиш лозимки, қуйидаги эквивалентнинг окказионаллиги фақатгина матн хусусияти орқали аниқланади, бошқа матнда бўлса бундай таржима обертонал бўлмасдан, тўлиқ ёки қисман эквивалент сифатида кўрсатилиши

мумкин. “Контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар – бу адабий таржиманинг бир қисми бўлиб саналади. “One’s naked eye” фразеологизми “қуролланмаган кўз билан” маъносини англатади, лекин бу эквивалент Ч. Диккенснинг “Мартин Челзвит” асаридаги матнга мос келмайди: “The most short – sighted man could see that at a glance, with his naked eye,” said Martin. Mrs. Homini was a philosopher and an authoress, and consequently had a pretty strong digestion; but this hoarse, this indecorous phrase was almost too much for her. For a gentleman sitting alone with lady – although the door was open – to talk about a naked eye! Лекин бу асарни таржима қилган ёзувчи Л. Дарузес бу фразеологизмга бошқача ёндашиб, унга обертонал таржима сифатида “очиқ ҳақиқат” эквивалентини танлаган: “Эссизки, бу очиқ ҳақиқат, ва бу нарсани ҳаттоки кўзи хира киши хам англаши мумкин,” деди Мартин. Миссис Хомини файласуф ва ёзувчи эди, ва ҳақиқатни олганда, ҳамма гапни ҳазм қилиши мумкин эди. Лекин бундай қўпол, куракда турмайдиган гаплар ҳаттоки у учун ҳам жуда ёқимсиз эди. Аёл билан якка ўтирган эркакка, эшиклар очиқ бўлса ҳам, ҳақиқатни очиқчасига гапириш мумкин эмас, ахир. “Очиқ ҳақиқат” – “the naked truth” фразеологизмининг тўлиқ эквивалентидир. “Be on the level” фразеологизми бўлса, “тўғри, ҳақиқатгўй бўлиш” маъносини билдиради, лекин бу таржима қуйидаги гапда бошқача, яъни обертонал таржима билан алмаштирилиши мумкин. …You better get too struck on that Hortense Briggs. I don’t think she’s on the level with anybody.(Th. Dreiser, an American Tragedy, b.1 ch. XI ) Гортензия Бриг орқасидан бунча овора бўлма. Менимча, у ҳамманинг бошини қотириб юрибди. “The apple on one’s eye” фразеологизми “кўз қорачиғи” маъносини англатади. Лекин Ч. Диккенснинг асарида бу фразеологик бирлик обертонал таржимага муҳтож:

“Dick,” said the man, thrusting his head in at the door- “my pet, my pupil, the apple of my eye, hey, hey!” (Ch. Dickens, The Old Curiosity Shop, ch.I) “Дик,” деди эркак, бошини эшик тирқишидан киритиб, - менинг ёқимтойим, менинг шогирдим, сен менинг кўзларимнинг нурисан. Баъзида таржимада контекстуал ўзгариш бошқа тил эквивалентини деформация қилиши, яъни бузиши мумкин. Масалан, “borrowed plumes” фразеологик бирлиги “товус парларидаги қарға” маъносида ишлатилади. It’s Andrew whose life is once more in your hands – it is E. whom you are to save from being plucked of her borrowed plumes, discovered, branded, and trodden down, first by him, perhaps who has raised her to this dizzy pinnacle! (W. Scott, The Heart of Mid – Lothian, ch. XLVIII) Э ндрю нинг ҳаёти яна сенинг қўлингда. Сен Эндрюни қутқаришинг керак, у товус патлари юлинган қарғага ўхшаб қолмаслиги керак, уни алдашларига, ерга уришларига, ботқоққа тиқишларига йўл қўймаслигинг керак, балки уни ким юқорига кўтарган бўлса, ўшанинг ўзи ёмон аҳволга солиши мумкин. Фразеологик бирликларнинг қиёсий характеристикаси саноқ аспектини, яъни конкрет фразеологик бирликлар ўртасидаги аниқ саноқни, уларнинг қиёсий ишлатилишини кўрсатади. Фразеологик бирликларнинг тиллар ўртасида аспектуал ва функционал маъно жиҳатидан ўрганилиши – бу автоном ҳодисалардир. Улар ёрдамида фразеологик эквивалентларнинг типологияси кўрсатилади ва у қуйидаги ҳолатларда намоён бўлади: cтруктурал – семантик ва функционал маънога эга эквивалентлар. Аспектуал ва функционал маъно жиҳатидан тилларни таҳлил қилганда тиллар ўртасидаги муносабатларнинг қуйидаги турлари пайдо бўлади: 1) мослик , яъни аспектнинг маъно билан тўлиқ мослашуви ; 2) лек с ик вариант ёки структурал синонимия , маъно ва синтактик ясалишнинг бутунлигича мос келиши;

3) идеографик синонимия , яъни ҳар иккала тилдаги фразеологик бирликларнинг ўзига хос семантик белгиларнинг сиг ни фикатив маъносининг мослашуви ; 4) гиперо–гипония , яъни қиёсланаётган фразеологик бирликларнинг бирида қўшимча ,конкрет семантик белгиларининг сигнификатив маъно борлиги сабабли мослашуви ; 5) c тилистик синонимия , яъни стилистик маъно ўртасидаги фарқнинг борлиги ва шу сабабли уларнинг мослашуви; 6) антонимия ва полисемия , яъни ўрганилаётган маънолар ўртасида фарқнинг катта ёки кичиклиги ; 7) энантиосемия , яъни ўрганилаётган фразеологик бирликлар маъноларининг бир-бирига қарама –қаршилиги . Агар фразеологик бирлик кўп маъноли бўлса, у ҳолда ҳар бир фразеосемантик вариант алоҳида ўрганилади. Тиллар ўртасидаги мослашувнинг яна бир аспектларидан бири бу саноқ аспектидир ва у қуйидаги характеристикаларни ўз ичига олади: а) мос фразеологик бирликлар қиёслашнинг ишлатилиши ; б) ҳар иккала тилда у ёки бу маъноси аниқловчи эквивалентлар – фразеологик бирликларнинг сони; с) ўрганилаётган тиллар фразеологик системасидаги фразеологик бирликларнинг сони. Фразеологик бирликлар ҳар хил частотага эга бўлади: юқори , ўрта ва паст частотали фразеологик бирликлар. Қиёсланаётган тилда ҳар бир фразеологик бирликнинг биттадан тўлиқ структурал – семантик маъноли эквиваленти бўлади. Структурал – семантик нуқтаи назаридан тўлиқ бўлмаган эквивалентлар сони бўлса кўпчиликни ташкил қилади.Агар фразеологик бирликларнинг эквивалентларини ҳисобга олсак, улар киёсланаётган тилдаги эквивалентлар билан қуйидагича таққосланади: 1) битта бир маъноли мослик, яъни битта инглиз фразеологик бирлигига битта аниқ ўзбек фразеологик бирлиги мос тушади. А.В. Кунин

уларни “моноэквивалентлилар” [10,8] деб атаган, одатда улар тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган структурал–семантик эквивалентлар ҳисобланади. 2) бир маъноли бўлмаган мослик, бунда битта ёки ҳар иккала тилда тўлиқ структурал–семантик эквивалентдан ташқари яна бошқа параллел эквивалентлар мавжуд бўлади. Бундай мосликлар асосан фразеологизмлар қаторида кўп синонимлар мавжуд бўлганда қўлланилади. 3) Инглиз – ўзбек (ўзбек – инглиз) фразеологик эквивалентлари ўртасида инглиз ва ўзбек фразеологик системаларини қиёслаш катта ўрин эгаллайди. Демак шундан кўриниб турибдики, қиёсланаётган фразеологик бирликларнинг аниқ функционал – маъновий таснифга нисбатан аниқ фразеологик структура таснифи кенгроқ яратилган ва қўлланилади .

БОБ . III ЗАМОНАВИЙ ИНГЛИЗ МАТБУОТИДА ФРАЗЕОЛОГИЯНИНГ ЎРНИ 3.1. Инглиз матбуоти талқини Газета ва журналлар оммавий ахборот воситаларининг асосий воситаси саналган. Аввалари газета ва журналларнинг адади, уларнинг тарқатилиш муаммолари аҳолининг билимсизлиги ва цензуранинг қўлланилиши учун чегараланган. Лекин охирги икки юз йилликда таълим системасининг кенгайганлиги, яъни технологияларнинг ривожланиши ҳамма қийинчиликларни бартараф этди ва ҳозирги Буюк Британияда оммавий ахборот воситаларининг мустақил системаси иш олиб бормоқда. 1870 йилларда аҳолининг билим ва ўқишга иштиёқи оммавий ахборот воситаларини тарқатувчиларининг бозорини ривожлантирди. Бу газета ва журналларнинг нафақат юқори ва ўрта қатламдаги аҳоли учун, балки кўпчилик ўртасида эътиборга туша бошлади. Босма нашриёт фақатгина янгиликлар, маълумотларни тарқатмасдан, балки яна дам олиш ва ҳордиқ чиқариш учун ҳам қўлланила бошланди ва газета тадбиркорларининг маблағи кундан кунга ўса бошлади. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида газета журналларнинг турлари кўпайиб борди ва шу аснода реклама ва тижорат ҳам ўсиб борди. Тадбиркорлар газета ва журналларнинг сиёсий ва жамиятдаги ролини ўргана бошлашди. [32;c.18] Буюк Британияда 7мингга яқин нашриёт материаллари мавжуд бўлиб, улар кунлик, ҳафталик, ойлик ва йиллик ҳолатларда нашр этилади. Бу газета ва журналлар ҳар хил даражадаги таълим эгаларига ва ўқувчиларга мўлжалланган бўлиб, ҳар хил касб эгалари, спорт турлари, қизиқишларини тасвирлаб беради. Буюк Британияда газета ва журналлар умуммиллий ва маҳаллий турларга бўлинади. Буюк Британиядаги умуммиллий газеталар бутун давлат бўйлаб бир кунда тарқатиладиган газеталар саналади. Улар дам олиш кунлари ҳам нашр этилади. Ички транспорт ва коммуникацион системанинг яхши

ривожланганлиги миллий матбуот системасининг тараққий этишига сабаб бўлади. Буюк Британиянинг умуммиллий матбуоти 11та кунлик газета ва 10 та дам олиш куни чоп этиладиган газеталарни ўз ичига олиб, уларнинг нашриёт марказлари давлатнинг пойтахти бўлмиш Лондон шаҳрида жойлашган. Умуммиллий газеталар ўз мзмуни ва тузулиши жиҳатидан “сифатли” (Quality) ва “машҳур” (Popular) турларга ажратилади. “Сифатли” (Quality) газеталар катта шаклдаги қоғозларда нашр этилади, улар миллий ва халқаро янгиликларни ёритиб беради, сиёсат ва маданият борасидаги воқеаларни таҳлил қилади. “Машҳур” (Popular) газеталар кичик шаклдаги қоғозларда нашр қилинади, ҳақиқий янгиликларни кам ёритади. Улар асосан оламшумул ва жанжалга сабабчи бўладиган материалларни босиб чиқаришади. Бундай газеталарнинг сўз бойлиги бунчалик катта эмас, ва улар тез ўқиладиган қилиб нашрдан чиқарилади. Бундай газеталар ўқувчиларнинг интеллектуал ва руҳий ҳолати билан қизиқмайди. Лекин муҳаррирларнинг фикрича, бу газеталарнинг ўқувчилари ўзига хос услубни, қизиқишни ва муносабатни талаб қилади. “Машҳур” (Popular)газеталарнинг адади “Сифатли” (Quality) газеталарнинг ададидан анча юқорироқ ва уларга бўлган талаб жуда каттадир. “Сифатли” (Quality) газеталар “Машҳур” (Popular) газеталарга нисбатан қимматроқ ва уларда бериладиган тижорат рекламалари ҳам машҳур ва таниқлидир. “Машҳур” (Popular) газеталарда тижорат рекламалари жуда оз, лекин уларнинг адади кўпроқдир. Лондоннинг миллий катта ҳажмдаги газеталарига қуйидагиларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Эрталабки газеталар: “The Times”, “Daily Graphic”, “Daily Telegraph”, “Financial News”, “Financial Times”, “Morning Advertiser”, “Morning Post”, “Standard”, “Daily Chronicle”, “Daily Express”, “Daily Mail”, “Daily Mirror”, “Daily news”, “Morning Leader”.

Кечқурун чоп этиладиган газеталар: “Evening Standard”, “Globe”, “Pall Mall Gazette”, “St. James’s Gazette”, “Westminster Gazette”, “Echo”, “Evening News”, “Star”, “Sun”. Кунлик миллий “сифатли” (Quality) газеталарга “The Times”, “Financial Times”, “The Guardian”, “The Daily Telegraph” мисол бўлса , “машҳур” (Popular) газеталарга “Daily Mail”, “Daily Express”, “Daily Mirror”, “The Sun” ва бошқалар мисол бўла олади. Молиявий томондан сиёсий партияларга қарам бўлмаган Британия матбуотини кўпинча бир хил қарашларда ва муносабатларда айблашади. Лекин бундай эмас, чунки газеталар жамиятнинг ҳар хил сиёсий қизиқишларини қамраб олади. “Morning Star” Буюк Британиянинг коммунистик партияси билан боғлиқ мустақил матбуот нашри бўлиб, кичик ададга эга, лекин ўзининг сиёсий фалсафасини олдинга суради. Кўпчилик бошқа газеталар ҳам сайлов олдидан аниқ бир партияни қўллаб қувватлаб чиқишади. Кўпчилик Британиянинг матбуот нашрлари ҳақиқатга интилувчи бўлиб, асосан консерватив партияларни қўллаб чиқишади. Баъзилари, масалан, “Mirror” нашриёти лейбористлар партиясини қўллаб қувваласа, “The Times”, “The Independent” газеталари мустақил газеталар саналади. Амалиётда британияликлар газеталардан ҳар хил воқеаларга нисбатан кўптомонлама қарашларни ўрганишлари мумкин. Матбуот нашрида назорат ва цензура мавжуд эмас, лекин улар учун махсус ёзилмаган қонун ва қоидалар бор ва газета муҳаррирлари бу қоидаларга риоя қилишга ҳаракат қилишади. Маҳаллий ёки шаҳардан ташқарида чоп этиладиган газеталар, яъни Лондондан ташқарида чоп этиладиган газеталар. Лондондан ташқарида катта ва кичик шаҳарларда катта ҳажмда маҳаллий газеталар чоп этилади. Улар маҳаллий ва давлатга оид янгиликларни қамраб олиб, маҳаллий тижоратчилар билан иш олиб боришади.

Машҳур маҳаллий газеталар қуйидагилар: “Birmingham Post”, “Dundee Advertiser”, “ Eastern Morning News ” (Гулла шаҳрида) , “Freeman’s Journey” (Дублинда) , “Glasgow Herald”, “Liverpool Curier”, “Manchester Guardian”, “Newcastle Daily Chronicle”, “Scotsman” (Эдинбургда) , “Sheffield Daily Independent”, “Western Mail” (Кардиффда) , “Yorkshire Post”. Бу матбуот нашрлари катта ададларда босмадан чиқарилади ва бутун давлат бўйлаб тарқатилади. Ҳафталик журналлар орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: “New Statesman and Society” (сиёсий журнал бўлиб, жамиятдаги воқеа ва ҳодисалар муҳокама қилинади); “Economist” (иқтисодий журнал); “Spectator” (консерватив журнал), “New Scientist”. “The Times” нашриёти бир неча машҳур ва кўзга кўринарли журналларни босмадан чиқаради. Масалан, “Educational Supplement”, “Higher Education Supplement”, “Literary Supplement”. Савдо расталарининг кам қисми “Private Eye” номли журнал билан тўлдирилган бўлиб, бу журнал Британия жамиятининг камчилиги саналади. Шундай қилиб, Буюк Британияда 7 мингга яқин матбуот нашрлари мавжуд бўлиб, улар кунлик, ҳафталик, ойлик ва йиллик нашрлар саналади. 3.2. Замонавий инглиз матбуоти услуби ва тилининг хусусиятлари Ҳозирги пайтда инглиз матбуоти дунё информацион қатламида ўзига хос ўринга эга. Инглиз тилидаги оммавий ахборот воситалари бошқа тиллардаги матбуот нашрларидан анча кўпроқ ҳажмни эгаллайди. Матбуот мавзулари нафақат давлат ичидаги муаммоларни, балки ташқи муносабатларни ҳам қамраб олади ва шунинг учун бу воқеа ҳодисалар бошқа тилларга ҳам таржима қилинади. Ва бу муносабат сўз ва сўз бирикмаларининг мослигини белгилаб беради ва янги фразеологизмларнинг пайдо бўлишига йўл очиб беради. Газета ва журналларнинг тили газета публицистик услубга хосдир.

Газета публицистик услуби машҳур сиёсий матнларни, жамият ва сиёсат жараёнидаги оператив ҳужжатларни ўз ичига олади. Публицистик услуб нутқнинг функционал тури бўлиб, жамиятдаги муносабатларнинг, яъни маданий, спорт, сиёсий ва бошқа муносабатларнинг кенг оламини ўрганади. Бундан ташқари публицистик услуб асосан газета ва сиёсий журналларда ўз аксини топади ва жамият орасида газета, матбуот тили деб ҳам аталади. [10;35] Жамият фикри ва дунёқарашини тасвирловчи ва шакллантирувчи асосий восита бу оммавий ахборот воситалари саналади. Оммавий ахборот воситалари тилни ҳар томонлама, яъни лексик, фразеологик, грамматик, стилистик манбалар ёрдамида бойитади ва тилнинг мураккаблашишига, фикрни чиройли қилиб етказишга ёрдам беради. Публицистик услубга икки асосий функция хос. Бу икки функция яхлитлигича қўлланилиб, информацион ва таъсир этувчи функциялардан иборат. журналист фактлар ҳақида гапиради ва уларга баҳо беради. Мана шу иккита функция публицистикада сўзларнинг қўлланилишини аниқлайди. Бошқа функционал услубларга нисбатан (бадиий ва сўзлашув услубларидан ташқари) экспрессив нуқтаи назардан олиб қаралганда, публицистик услуб юқори поғонада туради. Шунинг учун публицистик услубни асосан махсус экспрессив воситалар ёрдамида тасвирлашади. Маълумот бериш услубида асосан нейтрал, умумуслубий сўз бирликлари қўлланилади ва бу услубда асосан сиёсий, иқтисодий, концептуал лексика биринчи поғонада туради. Масалан, қуйидаги сўз атамалар: маркетинг, менежмент, бозор иқтисодиёти, бизнес, ғоя, валюта курси, давлатлараро, миллатлараро газета ва журналларда доимо учрайдиган лексемаларга айланди. Экспрессив функция газета публицистик услубнинг энг асосий қисми бўлиб, публицистикага хос воситаларга бўлган эҳтиёжни билдиради. Шунинг учун публицистика адабий тилдан экспрессив маъно касб этувчи ҳамма воситаларни ажратиб олади.

Шу икки асосий публицистик функция асосида Д.Э.Розенталь газета тилининг қуйидаги фарқли чизиқларини ажратиб кўрсатди: [16;41-43] - информатив манбаларда қисқа баён, яъни тил воситаларининг тежаб қўлланилиши; - тил воситаларининг ҳар томонлама ўрганилиб, танланиши; -публицистик мақсадда бошқа услубдаги лексиканинг қўлланилиши, сиёсий лексика ва фразеологизмларнинг мавжудлиги; - клише ва шунга ўхшаш нутқ стереотипларининг қўлланилиши; - мавзу ва жанрлар хилма хиллиги ва уларнинг тилда қўлланилиши; -ҳар хил мавзудаги жанрларнинг таққосланиши; -тасвирий воситаларнинг қўлланилиши. Қуйидаги чизиқлар газета публицистикасини ҳар томонлама ёрқин рангларда кўрсатади. Газета кўпчилик ва ҳар хил қизиқишдаги ўқувчилар учун мўлжалланган бўлиб, ундаги мавзуларнинг тематикасини жуда кенг, ва шунинг учун бу услуб ҳар хил кўзга кўринарли услубларни талаб қилади. Ва мана шу воситалар асосан газета сарлавҳалари учун кенг қўлланилади. Матбуот материалларидаги сарлавҳалар унинг асосий бирликларидан бири саналади. Уларнинг характери ва безаги нашриётнинг юзи саналади. Сарлавҳа ўқувчиларга материал учун керакли маълумотни беришга ҳаракат қилади ва ўқувчилар сарлавҳалар ёрдамида материалларнинг қизиқарлилиги, ўқишга арзигулигини англаб етиши мумкин. Газета материалининг самарали ва таъсирли чиқиши асосан унинг сарлавҳасига боғлиқ, яъни руҳшуносларнинг фикрича, 80% ўқувчилар асосан газета сарлавҳаларига эътибор беришади. [18;3] Газета материалининг сарлавҳаси газетадаги маълумотларни очиб кўрсатади. Унинг асосий мақсади ўқувчининг фикрини муҳим ва қизиқарли маълумотларга қаратишдир. Сарлавҳа материални охиригача очиб бермайди, лекин ўқувчини шу материални ўқишга даъват этади. Шундай қилиб, ўзининг асосий вазифасини бажариш мақсадида, яъни китобхон ва ўқувчиларни қизиқтириш учун сарлавҳа кўзга кўринарли ва эсда

қоларли бўлиши лозим. Кўзга кўринарли қилиб кўрсатиш мақсадида муаллифлар асосан фразеологик бирликлардан фойдаланишади. Инглиз тили нуқтаи назаридан сарлавҳа газета услубининг асосий қисми бўлиб, китобхон бу мақолани ўқиш ёки ўқимаслигини белгилайди. Сарлавҳанинг ёзилишига қараб, бу қандай газета эканлиги ҳам маълум бўлади. “The Independent” бу Англиянинг машҳур газеталаридан биридир. Маълумки, бундай газеталар учун мақоланинг маъносидан кўра сарлавҳанинг танланиши муҳимдир. Чунки сарлавҳа бу газетанинг китобхонларга берадиган қизиқишини ҳал қилади. Амалиётда сарлавҳанинг қуйидаги турлари қўлланилади: -Матнга таалуқли бўлмаган сарлавҳалар, яъни берилаётган матн материаллари билан боғлиқ бўлмаган, аммо китобхонни ўзига жалб қиладиган сарлавҳалар; -Нашр қилинаётган материалнинг бир неча мавзуларини очиб берувчи сарлавҳалар, яъни фақатгина берилаётган материални тасвирламасдан, яна бир неча деталлар билан диққатни жалб қилувчи сарлавҳалар; -Аниқ фактларни кўрсатиб берувчи сарлавҳалар. Фразеология нутққа куч, ранг баранглик, образлиликни беради, нутқни тирилтиради ва уни эмоционал жиҳатдан кучлироқ қилади. Лекин бу тавсифлар асосан бадиий адабиётда ўз аксини топади. Муаллифлар ўз асарларини ҳар томонлама бойитиш, қаҳрамонларнинг ролини очиб кўрсатиш, воқеа ва ҳодисаларни чиройли рангларда кўрсатиш учун ҳам фразеологизмлардан фойдаланишади. Лекин улар бир хилликдан қочиш мақсадида бу турғун бирикмаларга ўзгартиришлар киритишади. Фразеологизмларнинг ўзгартирилиши журналистларга бир хил бирикмаларнинг ишлатилмаслигига, фразеологизмларга экспрессив хусусиятларнинг киритилишига туртки бўлади. [3;10] Газета публицистик услуб тушунчаси газета тилидан, сиёсий журналлар, прокламациялар, чиқиш ва маърузалар тилидан, муҳокамалар, нутқлардан, радио ва теледастурлар тилидан, ҳужжатли публицистик

фильмлар тилидан келиб чиқади. Сиёсий маълумотлар жамият ҳаётининг сиёсий қарашларидаги ҳодисалар, фактлар ва воқеаларни ўз ичига олади, яъни синфлар, миллатлар, давлатлар орасидаги муносабатларни қамраб олади. шу ернинг ўзида сиёсий маънога эга жамиятнинг иқтисодий ва маданий соҳадаги хабарлари ҳам киритилади. Газета публицистик услубнинг асосий коммуникатив прагматик функциясини жалб қилиш саналади. У бир томондан сиёсий хабарларни етказса, иккинчи томондан одамларни ҳаракатга ундайди, уларнинг фикрларини фаоллаштиришга йўналтирилади. А.И.Гальпериннинг фикрича, публицистик услубнинг вазифаси “ўқувчи ва тингловчиларга берилаётган маълумотларнинг тўғри ва ҳаққонийлигини исботлаб бера олиш, қўйилган мақсадга эришиш ва бу мақсад йўлида ўқувчи ва тингловчиларни ишонтиришдир”. [15;с.405] Оммавий мулоқот системасига кирган газета публицистик услуби инсонлар гуруҳлари учун мўлжалланган: ёшга нисбатан, билим ва таълимга нисбатан, жамият, ғоявий қизиқишларга нисбатан ва бошқалар. Жамият ва сиёсий мулоқотнинг бундай гуруҳларга ажратилиши нутқ жанрларига хос бўлган экспрессивлик ва эмоционалликка замин яратади. Газета публицистик услубнинг эмоционал экспрессив функцияси очиқ баҳолашга таянади. Бадиий асардан фарқли ўлароқ, публицистикада кичик матн эмас, балки асосий матн берилган фактларга нисбатан баҳолаш муносабатини билдиради. Газета публицистик услубнинг асосини китобий тил ташкил этади. Улар стилистик бўёқларда берилган лексик ва синтактик структурага хос бирикмаларни намойиш қилади. Китобий тилнинг асосий тавсифи шундаки, у маълумотларни яхлит, ҳар томонлама сайқал берилган ҳолда намойиш этади. Бу тилнинг асосий стилистик принципи экспрессия ва мосликнинг бир бирига хослигидир. Матбуот тили, сўзсиз, ўзининг аниқ бир йўналишига эга бўлиб, у бадиий, илмий асар ва сўзлашув услубидан умуман фарқ қилади. Бу албатта

асрлар давомида кўзга кўринарли тил воситаларининг танланганлигидан далолат беради. Матбуот тили учун асосан атоқли отларнинг қўлланилиши, яън и топонимлар, антропонимлар, корхона ва бошқа ташкилотларнинг номлрининг қўлланилиши хосдир. Бундан ташқари, бу услубда асосан сонлар, муҳим саналар, сиёсий атамалар қўлланилади. Матбуот тилининг ўзига жалб қилувчи бўлиб чиқиши учун журналистлар асосан ҳар хил бадиий воситалардан фойдаланишади. Чунки бундай воситалар ёрдамида китобхон ва ўқувчиларнинг фикрини жалб қилиш талаб қилинади. Шунинг учун ҳам экспрессив воситалар (киноя, гипербола), сўзлашув лексикаси, эмоционал лексика кенг қўлланилади. Синтаксисда ҳам ўзгариш содир бўлади, яъни оддий гаплар, ҳис ҳаяжонли гаплар, боғловчисиз гаплар, параллел конструкцияларнинг сони кўпаяди. Матбуот тили учун қуйидагилар характерлидир: - Халқаро сўз ва неологизмларнинг кенг қўлланилиши; - Газета штампи деб аталмиш образли элементларнинг тилда пайдо бўлиши. Булар кейинчалик ўзининг образли эстетик функциясини йўқотади. Масалан, fishing in troubled waters, to wrap in fog, to sow the seeds of doubt. - Анъанавий перефразаларнинг қўлланилиши, яъни great powers - АҚШ, англия, Франция, Россия; marshall countries -маршалли давлатлар ва бошқалар. - Аниқ факт ва воқеаларга нисбатан аллюзиялар. Бундай аллюзиялар давлатнинг ички ҳаётини тасвирловчи мақолаларда қўлланилади. Газета ва журналларнинг характери, мақсади ва таркибига қараб муаллиф аллюзияларнинг қўлланилишини ўзгартиради. Шундай қилиб, инглиз оммавий ахборот воситаларида ҳар хил ўзига хос воситалар қўлланилади, аммо биринчи ўринда барибир фразеологизмлар туради.

3.3. Замонавий инглиз матбуоти материалларида фразеологик бирликларнинг қўлланилиш хусусиятлари Замонавий инглиз тилининг фразеологик хазинаси ўзининг бойлиги ва кўп қирралиги билан характерланади ва унинг тадқиқ қилинадиган ҳар бир аспекти ўзига хос эътиборни талаб қилади. Замонавий инглиз матбуоти материалларида қўлланиладиган фразеологик бирликлар ўзига хос маънога эга, чунки матнларда фразеологик бирликларнинг қўлланилиши уларга эмоционал бўёқ беради. Фразеологик бирликлар ёрдамида тилнинг эстетик аспекти ошади, чунки улар худди ранглар каби тилнинг информацион аспектини ҳаётимиз ва дунёнинг ҳиссиётли интуитив бўёқлари билан безаб, очиб кўрсатади. Газета материалларининг асосий фарқли характеристикаси бу сарлавҳанинг мавжудлигидир. Чунки асосан фразеологик бирликлардан иборат сарлавҳалар китобхон ва ўқувчиларнинг фикрини ўзининг образлилиги, экспрессив стилистик ранг бериши билан жалб қилади. Blair gives modernity a bad name. Portuguese patriarch is dark horse papal candidate. Brown must show true colours . Let’s rock the boat . Life’s no picnic for Zurich’s teddy bears. Яна шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, инглиз газеталари учун таркибида феъл мавжуд сарлавҳаларнинг кўплиги характерлидир. Инглиз матбуоти материалларида асосан образли фразеология кенг қўлланилади. Метафорага бой бўлган бирликлар матнга ўзига хос ҳаяжонни ва образлиликни намоён қилади. The country’s two big oil refineries have been destroyed, rendering its stocks of crude oil useless. All rail and waterways linking Serbia to Montenegro have collapsed. The Serb Army was becoming a sitting duck , claimed Armed Forces Minister Doug Henderson. (The Daily Telegraph, 11.04.1999)

Фразеологик бирликларнинг инглиз матбуоти материалларида қўлланилишининг А.В.Ухтомскийнинг фикрича, структурасининг ўзгариши ва семантик трансформацияда эканлигини таъкидлайди. Матнда фразеологик бирликларнинг қўлланилишида трансформация жуда катта роль ўйнайди. Фразеологик бирликларнинг муаллиф томонидан индивидуал қўлланилиши, уларнинг окказионал қўлланишлари ўзига хос хусусиятга эга. Фразеологик бирликларнинг бундай окказионал ўзгаришлари замонавий инглиз матбуотида ташриф қоғози сифатида ишлатилади. Окказионализмларнинг матбуот материалларида қўлланилиши уларнинг янгилиги, долзарблигини кўрсатиб беради. Шунинг учун, А.В.Ухтомский замонавий инглиз матбуоти материалларида фразеологик бирликлар қўлланилишининг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини очиб кўрсатишга ҳаракат қилади: 1. Фразеологик бирликлар компонентларининг масофавий жойлашуви: To paint a picture - c урат яратмоқ, чизмоқ. It seems almost to have been a conveyor belt of abuse in the faux wonderland of Jackson’s home. Certainly that t he picture of the prosecution is painting. (The Observer, 17.04.2005) 2. Фразеологик бирликлар таркибига қўшимча компонентларнинг киритилиши: to put one’s house in order - ўз ишларини тартибга келтирмоқ, ўз уйида тартиб ўрнатмоқ. Their pre-20 th century history is the best measure of whether they will be able to put their economic and social houses in order . (The Financial Times, 4.03.2005) 3. Фразеологик антонимия: To be slow on the uptake - секин, аста фикрламоқ (қиёслаш учун: to be quick on the uptake - тез фикрламоқ, англамоқ) On the wrong track - нотўғри йўналишда, ёлғон ишлатилган ҳолда (қиёслаш учун on the right track - тўғри йўлда) He is a good actor but he is a bit slow on the uptake (The Sun, 5.06.2003)

A survey by Gallup last week said 59 per cent of Americans now favoured US withdrawal. Polls by Pew and Zogby International also revealed that a clear majority of Americans believed they were on the wrong track in Iraq. (The Observer, 26.06.2005) 4. Матн яратиш учун метафорани асос қилиб олган фразеологик бирликларнинг қўлланилиши: The cold war - совуқ уруш In the second half of the 20 th century, as the cold war began to thaw , the two Germanys, on their own initiative (“We are the people”), united and presented themselves as the world’s youngest liberal democracy. (The Financial Times, 4.03.2005) 5. Таркибига қўшимча элементлар киритилган фразеологизмлар компонентларининг ўзига хос жойлашуви: scores to settle ўрнига to settle scores - ҳисоб китоб қилмоқ ; Blair has his own angry scores to settle with Chirac after bemg outmaneuvered at the UN over Iraq. (The Times, 4.10.2005) 6. Фразеологик субстантивация: Somebody’s nearest and dearest - яқин одамлар, қариндош – уруғ The strategy therefore required either careful planning and strong nerves, or a devil-may-care attitude to your nearest and dearest (The Financial Times, 30.12.2004) 7. Фразеологик эллипсис: Head over heels (head over heels in love, debt, work , etc.) - боши билан шўнғимоқ, ботмоқ(севги, ишга, қарзга) coals to Newcastle (to carry coals to Newcastle) - Ньюкаслга кўмирнинг етказилиши ; From the start it was clear Wills, 22, and Kate were head over heels . (The Daily Mirror, 1.04.2005)

It is the brewing world’s equivalent of coals to Newcastle . Coors, the third- largest brewer in the US, is looking to give Uncle Sam a taste of Car-ling, the UK’s favourite lager. (The Observer, 23.06.2002) 8. Фразеологик бирликларнинг такроран қўлланилиши: Out of touch with somebody/something - бирор киши ёки нарса билан муносабатларнинг узилиши, йўқотиш, мулоқот, муомала қилмаслик ; Not only does Bush appear out of touch with voters, he is out of touch with his party’s needs (The Economist, 12.12.2005) [45,c.13-14] Фразеологик бирликларнинг яна бир хусусиятли томонларидан бири улар инглиз матбуоти материалларининг баҳоланишида ҳам иштирок этади. Матбуотнинг ҳар бир матнида муаллифнинг қазиқишлари ва талабани уқиб олиш мумкин. Draconian laws are more likely to deny basic rights to the vulnerable than to catch any terrorists . Бу ҳолат газета матнлари таржимонлари олдига қўшимча вазифаларни қўяди, чунки таржима қилинганда ҳар бир эмоционал элементнинг мазмуни ўқувчиларга етказилиши лозим. Шундай қилиб, матбуот материалларида қўлланиладиган фразеологик бирликларнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Чунки газета мақолаларида янги эмоционал баҳоловчи фразеология ишлаб чиқарилади. Инглиз фразеологиясини тушуниш ва нутқда қўллаш қийинчилик туғдирганлиги сабаб махсус фразеологик луғатлар яратилган. Бу луғатлар нафақат тил ўрганувчилар, балки шу тилда гапирадиганлар учун ҳам мўлжалланган. Фразеологизмларнинг маъносини чет тилида тушуниш таржиманинг чиройли чиқишига, бадиий ва сиёсий адабиётларнинг ўқилиши осон бўлишига ёрдам беради. Фразеология обоазли тушунчани, фикрлар мутаносиблигини, тилда мулоқот қилиш жараёнини енгиллаштиради. Фразеология алоҳида бир фан сифатида қўлланилмайди, у асосан лексика, грамматика, стилистика билан чамбарчас боғлиқдир. Оддий

бирикмаларда маъно бирикмадаги сўзлар боғлиқлиги билан ўрганилса, фразеологик бирликларда маъно унинг “ичида”, яъни берилаётган образда қўлланилади. Бошқача қилиб айтганда, фразеологик бирликлар таркибидаги сўзлар алоҳида ҳолда таржима қилинмасада, бирикма яхлитлигича таржима қилинади. Фразеологик бирликларни таржима қилиш жараёнида таржимон олдида катта муаммолар туради: у фразеологизмни, унинг маъносини, образлилигини тушуниши, ўзбек тилида бу бирликка хос ибора танлаш, ва экспрессив характеристикаларни йўқотмасдан туриб, китобхон ва ўқувчиларга етказилиши лозим. Бунинг учун нафақат тилни яхши билиш, балки тарих, афсоналар, бадиий адабиёт, сиёсий ҳаёт, ўрганилаётган давлатнинг анъаналарини яхши билиш лозим. Таржимонликни энди бошлаганлар албатта буларнинг ҳаммасини бирданига ўргана олмайди. Шунинг учун улар аввало фразеологизмларнинг таржима воситаларини ўрганиши, ўз тилидаги ибораларни билиши ва билмаган бирликларни керакли луғатларни қўллаб, таржима қилишга ҳаракат қилиши лозим. “Образли фразеологизмларнинг таржимаси таржимон учун баъзида қийинчилик туғдириши мумкин. Чунки улар фразеологизмларни оддий бирикмалар билан адаштириб, оддий бирикмалар сифатида таржима қилишади.” (19;с.53) Инглиз фразеологиясининг яна бир хусусияти шундаки, битта бирикмага бошқа тилда бир неча бирикма мос келиши мумкин. Масалан, аккордни кўтариш – to strike up a tune, to set a pitch, to strike a key (on the piano). Таржимон шу нарсага ҳам эътибор бериши лозимки, бир фикр ҳам образли, ҳам ўз маъносида берилиши мумкин. Танлов суҳбатдошнинг фикрига қараб ажратилади. Фразеологизмларни таржима қилишда баъзида сўзларни ўз маъносида таржима қилишга тўғри келади. Масалан, armed to the teeth бирикмасини сўзма сўз “тиш тирноғигача қуролланган” деб таржима қилиш мумкин. Қуйидагилар ҳам худди шундай фразеологик бирликларга

мисол бўла олади. A figment of imagination -Тасаввур ўйини, the game is not worth the candle - ўйин чақага ҳам арзимайди, a play of words - сўз ўйини, slaughter of the innocents - болаларнинг калтакланиши, to fall into clutches - бировнинг қўл остига тушмоқ ва бошқалар. [22; 80-84] Таржимашуносликда прагматик вазифаларни ҳисобга олган ҳолда турғун бирикмаларни учта катта гуруҳларга ажратиш мумкин: 1. Лексик фразеологизмлар. Улар семантик ва тушунча томонидан сўзларга мос тушади: тилини тишлаб қолмоқ, отилган ўқ, қуённинг расмини чизмоқ, қалби нопок, диққат марказида бўлмоқ ва бошқалар. Бундай фразеологизмлар нутқда шундайлигича ишглатилади ва асосан лексик бирликлар саналади. Улар семантик нуқтаи назардан тақсимланмайди, чунки бирикма сифатида аллақачон тилда ўз ўрнига эга. Шунинг учун бундай бирикмалар асосан оғзаки нутқда қўлланилади. 2. Предикатив фразеологизмлар. Булар тугалланган гаплар бўлиб, тилда турғун бирикма сифатида ўз ўрнига эга. Масалан, “ҳечдан кўра кеч яхши”, “узоқнинг буғдойидан яқиннинг сомони яхши” ва бошқалар. Кўриниб турибдики, гап мақоллар, афоризмлар ва шунга ўхшаш фикрлар ҳақида бўлиб, улар кундалик ҳаётимизда кенг қўлланилади, бу фразеологизмларда халқ тажрибаси, фалсафа амалиёти, инсон донишмандлиги ва шунга ўхшаш ҳолатлар яққол намоён бўлади. 3. Компаратив фразеологизмлар, тилда турғун қиёсий бирикмалар сифатида сақланиб қолган, тошдек қаттиқ, булбулдек сайрамоқ, тулкидай айёр, қуёндай қўрқоқ, шишадек тоза, ҳўкиздек ишламоқ, ва бошқалар. Бу турғун бирикмаларнинг ўзига хос тури саналади. Кўпчилик Европа тилларида бунда й бирикмалар бир хил ҳолда шаклланган. Энг кўп тарқалганлари “сифат + от”, “от + феъл”. Бундай тузилмалар учун ўзбек тилида “-дай”, “-дек”, қўшимчалари ва “худди” сўзи, инглиз тилида “as” қўлланилади. Айтиб ўтилган фразеологик гуруҳларнинг ўзига хос таржима хусусияти мавжуд. Таржима жараёнида таржимон фразеологизмларнинг

маъноси, эмоцияси, функцияси ва услубини бера олиши лозим, яъни таржима жараёнида мазмун, эмоционал экспрессив ва функционал экспрессив ва функционал стилистик таркиб сақланиб қолиниши лозим. Таржима жараёнида матндаги денотатив ва коннотатив маънолар тўлиқ кўрсатилиши лозим. The government holds the fate of General Motors and Chrysler in its hands . – Женерал Моторс ва Крайслер ташкилотларининг тақдири ҳукумат қўлида . (The Economist, 12.06.2009) Баъзи ҳолларда таржима тилида эквивалент бўлмаслиги мумкин, бундай пайтда чет тилидаги кўп маъноли бирликлар қўлланилади. Масалан, a stalking horse инглиз бирикмаси икки хил маънода қўлланилиши мумкин: 1) баҳона; 2) айбдор шахс. This agreement (…) could pave the way for similar agreements with General Motors and Chrysler. – Бу келишув Женерал Моторс ва Крайслер ташкилотларининг келишувлари учун замин яратиб бериши мумкин. (The Economist, 12.06.2009) Олдин айтиб ўтилганидек, лексик таржима таржима тилида эквивалент фразеологик бирликлар мавжуд бўлмаган ҳолда қўлланилади. Масалан, Five years into this thing (the war with Iraq), we’re taking our eye off the ball . - Беш йилдан бери шу урушга қўшилганлигимиз сабабли, биз асосий мақсадни қўлдан чиқариб юбордик. Агарда фразеологик бирликнинг яхлит семантик стилистик ва эмоционал экспрессив маъноларини таржима жараёнида беришга қийналсак, тўлиқ, яъни сўзма сўз таржимага мурожаат қиламиз. Бундай таржима асосан мақол ва айтишувларни таржима қилиш жараёнида ишлатилади. Сўзма сўз таржима жараёнида образли, метафораликни сақлаб қолган фразеологик бирликларга нисбатан қўлланилади. Бундай ҳолатда таржима қилинаётган тилда таржиманинг яхши ва маъноли чиқишига эътибор бериш лозим. Масалан,

Fergie clearly backed the wrong horse here, leaving Ruud van Nistelrooy, Wayne Rooney and Cristiano Ronaldo all on the beach. - Маълумки, Фержи бу ҳолатда нотўғри йўл тутди, у Руд ванн Нистельрой, Уян Руни ва Кристиано Роналдога нисбатан ғирромлик қилди. Бу мисолда чет тилидаги фразеологик бирлик спортга оид атамаларни ишлатган ҳолда киноя билан қўлланилган. Тасвирий таржима жараёнида фразеологизмнинг ўзи эмас, балки унинг маъноси таржима қилинади. Масалан, Faltering stocks saved by the bell. - Чет эл инвестициялари қимматбаҳо қоғозларнинг оёққа туриб олишига ёрдам берди. Кўпчилик ҳолатларда тасвирланаётган объект матбуотда фразеологик компонентларнинг ўзгариши билан кўрсатилади. Компонентфразеологизм структурасининг ўзгартирилиши ёки лексик қаторнинг алмашинуви орқали амалга оширилади. Бу ҳолатда компонентлар асосан синоним тарзида қўлланилади. A commentator in a leading German newspaper this week describes Poland as America's "Trojan donkey". Another calls the Poles "insolent" (The Economist. May 8, 2003 ) Бу мисолда Trojan horse Троя оти бўлиб, у яшириш хавфни, сиёсий ҳолатни билдиради. Бу бирикма озгина кулгили бўлса ҳам, Польшага нисбатан қўлланилган. The power-sharing deal that Mr Brown and Mr Blair reached in 1994 has been analysed to death. No one except its authors really knows what it consisted of. But no attempt to explain why Mr Brown, unloved though he may be, is poised to become prime minister would be complete without disinterring some of its bones (The Economist. April 28, 2007 / The day of the spider). Тo lay bone ибораси эскилик сарқитларини кўриб чиқиш маъносида берилиб, to disinter феъли билан ўзгартирилган. Бу ерда муаллиф бош вазирнинг бир қарорга кела олмаётганлигини очиб кўрсатишга ҳаракат қилган.

Яна бир ибора built on sand ибораси бўлиб, “қум устида қурилган” маъносини билдиради. Лекин муаллиф sand сўзини rock сўзи билан алмаштириб, гапга ижобий маъно касб этишга ҳаракат қилган. … these poll numbers are built on rock (The Economist. Sep 27, 2007 / Can Hillary be stopped?) "Why bring the mountain to Muhhamad when you can make Muhammad into the Mountain" (The Economist. Dec 19, 2002 / Battling against big food) . Бу ибора ҳозирда жуда кўп қўлланиладиган ибора бўлиб, муаллиф ҳозирги замоннинг муаммоли масаласини, яъни соғлиққа зарар озиқ овқатлар ҳақида бонг уради. Бу ерда If Mohammed will not go to the mountain, the mountain must come to Mohammed , мақолига озгина ўзгартиришлар киритилиб, соmе сўзи make феъли билан алмаштирилган. And he was known as a genial chap who preferred to keep his nose some distance from the grindstone (BNC). Қуйидаги мисолда keep to феълининг антонимик ўзгартирилиши кузатилган. “ keep to ” “яқин тутмоқ” феъли “ keep some distance from ” “масофада тутмоқ” бирикмасига ўзгартирилган. Candidates from Labour's Left still within the party have been careful not to rock the boat (BNC). Cautious by nature, Simpkin was not going to rock the boat more than necessary (BNC). Қуйидаги мисолларда инглиз матбуотидаги фразеологизмларнинг трансформацияси, ёки қарама қарши ўзгартирилиши кузатилади. Бу қарама қаршиликни ҳар хил тил воситалари орқали етказиш мумкин. Ҳар иккала гапдаги “ to rock the boat” ибораси “ мувозанатни йўқотмоқ, хавфли ҳолат ” маъносини билдиради. There is a risk that people will become over cautious unwilling to rock the boat and upset others by taking on new ideas (BNC). Бу мисолда инкор маъносидаги анатомик ўзгартириш сифатлар ёрдамида бажарилган. Фақатгина бир сўзни эмас, балки бутун бир сўз бирикмасини ўзгартириш қуйидаги мисолда ўз аксини топган.

Go with the grain (BNC) Бу ҳам иборанинг бир тури бўлиб, “ go against the grain ” “оқимга қарши сузмоқ” маъносини билдирувчи бирикманинг антоними саналади. Бу таҳлилий бирикма иборанинг қарама қарши ҳолатда қўлланилганлигидан далолат беради. But there was a silver lining to the cloud — those first natural contacts with the West paradoxically inspired groups to search out their own roots and national identification (BNC). Қуйидаги мисолда every cloud has a silver lining “омад келмаса ҳам, иш ўнгидан келди” иборасининг ўзгартирилиб қўлланилиши кузатилган. Бундан ташқари бу гапда инверсия ҳам қўлланилган. Journalists have delved deep into his (Judge Roberts) closets without finding anything resembling a skeleton. Liberals find him personally likeable (The Economist. Sep 8, 2005 / The Battle Begins). Бу гапдаги образлилик Создание образного плана происходит благодаря введению во фразеологизм a skeleton in the closet / the cupboard – “бегона кўзлардан яширинган сир” маъносидаги фразеологик бирликка ўзгартиришнинг киритилишидир, delve феъли бўлса, “бирор нарсани обдон текширмоқ” маъносини билдиради ва “ anything resembling а skeleton ” бирикмаси билан ижобий характерга эга бўлган маънони касб этади: “Журналистлар унинг (Judge Roberts) нарсаларини қанчалик титкилаб ўрганишмасин, унга қарши ҳеч нарса (скелет) топилмади. Демак, судья Робертс ҳалол ва ростгўй одам. Бундай мисоллар инглиз матбуотида жуда кўп қўлланилади ва улар газета ва журналларнинг ўқучилар томонидан кўп ўқилишига сабаб бўлади. Булардан ташқари инглиз матбуотида олдин айтиб ўтганимиздек, сарлавҳалар ҳам катта роль ўйнайди. Мисол тариқасида “ The Independent ” газетасидан олинган сарлавҳаларни ўрганиб чиқамиз: «A stiff upper lip helped them to build an empire and to survive two world wars, but it seems the English have finally lost their reputation for stifling their emotions»[The Independent, June 22, 2013].

«Vicky Price is keeping a stiff upper lip during her first week in Holloway Prison, according to her brother» [«The Independent», January 25, 2013]. «А stiff upper lip» фразеологик бирлиги “қўрқмаслик, мардона туриб бермоқ, қаттиққўл бўлмоқ” маъноларини англатади. Анъанага кўра, британияликлар қийин пайтларда ҳеч қачон ўз ҳиссиётларини кўрсатишмайди. Ва мана шу маъно юқоридаги иккита сарлавҳада ўз аксини топган. How the Italians are facing up to austerity with a stiff upper lip. Иқтисодий жиҳатдан қийин пайтда италияликлар мардонавор туриб, ўз ички ҳиссиётларини бошқаларга билдиришмаяпти. «The Government answer to global warming? Cold feet » [«The Independent», October 13, 2013]. « С old feet » - “қўрқиш, бас кела олмаслик” маъноларини англатади ва асосан to get, to have феъллари билан қўлланилади. Бу ибора аслида Америка оғзаки нутқида пайдо бўлган. We got out of car. Favell strolled up to meet us. «What were you all waiting for, cold feet?» he said. Биз машинадан тушдик. Фавел мен томонга қараб йўналди. – Нимани кутган эдинглар ? Қўрқдингларми? – деди у . «With the cost of living on all our minds , I can see why it might seem that dirty energy is a necessary evil and that cleaning up our fuel supplies is a luxary we cant afford in these austere times» [The Independent, October 13, 2013]. «to live on others» - бировнинг ҳисобида яшамоқ , «to live on ones minds» - бировнинг ақли ва фикри билан иш тутмоқ, бировнинг фикрини ўғирламоқ . «BBC bosses are all at sea in the ocean of self-regard» [The Independent, September 9, 2013].

«to be all at sea» - “ўзини йўқотиб қўймоқ, қийналмоқ” маъносини англатиб, асосан “to be” феъли билан қўлланилади. On many matters he was still at sea and knew that he needed more reading and experience. Кўп масаларни ҳал қилишда Дойл қийналар эди ва ўзининг билим ва кўникмаси етишмаётганлигини тушуниб етди. Фразеологик бирикмаларнинг нафақат оғзаки нутқда, балки матбуот ва бадиий адабиётда ҳам қўлланилиши, тилнинг бойитилишига ва қизиқарли бўлишига ҳар томонлама ёрдам беради. Фразеологик бирликлар журналистлар, ёзувчилар, шоирлар томонидан кенг қўлланилади ва таржима борасида баъзи қийинчиликларга дуч келишади. Фразеологик бирликнинг деформацияси, яъни шаклининг ўзгартирилиши стилистик воситанинг бир тури бўлиб, унда ҳар хил экспрессив, эмоционал ва баҳолрвчи функциялар ўз аксини топади. Шаклан ўзгартирилган фразеологик бирикмалар таржимонлар томонидан асл фразеологик бирлик билан солиштирилади ва мос эквивалент ёрдамида бошқа тилга ўгирилади. Фразеологизмларнинг таржима муаммоси матндан бошланади. Чунки бир фразеологик бирлик икки ёки уч хил маъно касб этиши мумкин. Масалан, “ to come through with flying colours ” бирикмаси “ҳилпираб турган байроқлар остида бутун йўлни босиб ўтмоқ” деган маънони англатса, бошқа бир бирикмада “бирор ишни муваффақиятли якунламоқ” маъносида ишлатилади. Таржимада бирикмаларни тўғри таржима қилиш учун авваламбор фразеологик иборани матндан топиш ва унинг вазифасини аниқлаб олишдир. Кейинчалик бўлса, маънони тушунган ҳолда уларни таржима қилиш лозим. Масалан, By that time he had reached the condition to see pink elephants .

Агар бу иборани сўзма сўз таржима қилсак, у ҳолда “ Ўша вақтга келиб, у пушти ранг филларни томоша қилишга тайёр эди.” деган маъносиз бир гап пайдо бўлади. Шунинг учун матнда бундай иборалар учраса, уларга фразеологик нуқтаи назардан ёндашиш лозим. Jones was very eloquent to persuade his master, telling him that Rome was not built in a day . Бундай фразеологик бирикмани таржима қилишда иложи борича сўзма сўз таржима ( фразеологи к кўчириш ) лозим : Джонс хўжайинга тушунтириш мақсадида ўзининг бутун гапга чечанлигини ишга солди ва Рим бир кунда қурилмаганлигини таъкидлаб ўтди. Таржима назариясида фразеологик мосликларни тасвирлаш учун бу фразеологик бирликлар маъносининг тўлиқ еткзилиши асосий вазифа саналади. Таржимоннинг вазифаси таржима қилинаётган тилда иборанинг тўла тўкис маъно касб этиши ва матннинг маъносини бузиб қўймасликдир. Тиллар ўртасида таржима мосликларининг характери ва услублари фразеологизмларнинг семантик хусусиятлари орқали аниқланади. Бу мураккаб информатив мажмуа саналади. А.В.Куниннинг фикрича, таржима жараёнида қуйидаги муҳим жиҳатларни кўздан қочирмаслик лозим: 1) фразеологизм маъносининг образли ёки кўчма компоненти; 2) образнинг асосини ташкил қилувчи, фразеологизм маъносининг тўғри ёки объектив компоненти; 3) фразеологизм маъносининг эмоционал компоненти; 4) фразеологизм маъносининг стилистик компоненти; 5) фразеологизм маъносининг миллий этник компоненти. [35,136-137] Яна шуни айтиб ўтиш лозимки, қисман эквивалент деганда маъно тўлиқ етказилади, аммо лексик, грамматик жиҳатдан ўзгаришлар бўлиши

мумкин. Чунки тиллар бир хил эмас, шунинг учун ҳам тўлиқ бўлмаган эквивалент таржима жараёнида тўлиқ эквивалент маъносини касб этади. 1. Қисман лексик эквивалентлар Қисман лексик эквивалентларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга маъно, стилистик бўёқ ва образлилик жиҳатидан мос, лекин лексик жиҳатдан мос келмайдиган инглиз ва ўзбек фразеологизмлари (бунда грамматик структура мос келиши ва мос келмаслиги ҳам мумкин). Мисол тариқасида қуйидаги ибораларни кўриб чиқамиз: light as a feather – пардай енгил; put by for a rainy day – қора кунга қолдирмоқ; a wolf in sheep's clothing – қўзичоқ терисидаги бўри; Бу гуруҳга баъзи мақолларни ҳам мисол қилиб келтиришимиз мумкин: Don't count your chickens before they are hatched – жўжани кузда санашади. Қисман лексик эквивалентларнинг иккинчи гуруҳига маъно, стилистик жиҳатдан мос, аммо образлилик жиҳатидан мос келмайдиган инглиз ва ўзбек фразеологизмлари мос келади. Образли фразеологизмларнинг асосий қисми шу гуруҳга мос тушади: be born with a silver spoon in one's mouth – ёрқин юлдуз остида туғилмоқ; a fly in the ointment – ошга тушган пашшадай; birds of a feather flock together – кўр кўрни қоронғида топади. 2. Қисман грамматик эквивалентлар Бу гуруҳга маъно, стилистик бўёқ, образлилик томонидан мос келувчи, аммо сўз тартиби томонидан фарқланувчи бирикмалар мисол бўлади: fish in Doubled waters – лойқа сувда балиқ овламоқ; the game is not worth the candle – ўйин чақага ҳам арзимайди; play into somebody's hands – бировнинг қўл остида ўйинчоқ бўлмоқ;

there is no rose without a thorn – атиргул тикансиз бўлмвйди; if you run after two hares you'll catch neither – иккита қуён орқасидан чопсанг, ҳеч бирини тута олмайсан. Шундай қилиб, фразеологизмларнинг таржима муаммолари уларни матнда аниқлашдан бошланади. Бу ибораларни мукаммал таржима қилиш учун таржимон биринчи навбатда фразеологизмларни матнда топиши ва ҳар хил таржима усулларини қўллаб, бошқа тилга ўгириши лозим. Бу усуллар қуйидагилар: фразеологик эквивалент, тўлиқ бўлмаган эквивалент, тасвирий таржима, кўчириб таржима қилиш. Хулоса. Инглиз тили фразеологиясида матбуот материалларида қўлланиладиган фразеологик бирликлар кўпчиликни ташкил этишини биз ўткаpган тадқиқотимиз орқали билиб олдик. Инглиз матбуот материалларида фразеологизмларнинг фразеологик таҳлили уларнинг семантик майдондаги ўрнини аниқлаб берди десак, муболаға бўлмайди. Фразеологик бирликларнинг структурал тузилиши шуни кўрсатдики, улар орасида субстантив, вербал ва адъектив фразеологизмлар мавжуд ва ҳар бир мисол Англияда чоп этилган газета ва журналларидаги фразеологик бирликларнинг таҳлили асосида ўтказилган. Инглиз матбуоти матнларида фразеологизмларнинг таржима турларини тадқиқ қилишда биз қуйидаги йўналиш асосида ўтказдик: 1. Фразеологизмларни инглиз матбуоти материалларида топиш ва аниқлаш; 2. Таркибида фразеологик бирлик мавжуд гапларнинг таржимаси; 3. Таржима усули ва услубини аниқлаш; 4. Қўлланилаётган усул ёки услубнинг хусусиятларини очиб бериш. Амалий материал тарзида «The Times», «Daily Telegraph», «Financial Times» , «Daily Mail», «Daily Mirror», «The Guardian», «Economist»

«Time» газета ва журналларидан фойдаланилди. Бу матбуот воситаларидан 60 дан ортиқ мисоллар таҳлил қилинди ва тадқиқотда қўлланилди. Фразеологик бирликлар семантикасини ўрганиш фразеология даражасида изоморфизмларни аниқлашга оид кўплаб қўлланмаларни ўрганишга туртки бўлди. Бу ерда асосий муаммо фразеологизмларнинг қайта ясалиши ва сўзнинг семантик ўзгаришларга дуч келишидир. Бу тадқиқотимиз шуни кўрсатдики, инглиз матбуоти материалларидаги фразеологик бирликлар семантик ўзгаришнинг кўплаб ҳар хил йўлларини намойиш қилади. Бу ерда асосий ролни метафора ўйнайди. Ҳамма ўрганилган фразеологик бирликлар сифат ва баҳолаш характеристикасини, инсоннинг жисмоний ва руҳий ҳолатини, инсон фаолиятидаги амалий ҳаракатларни тавсифлайди. Англияда чоп этиладиган газета ва журналлардаги фразеологик бирликлар асосан инсонларнинг ташқи ва ички дунёсини тасвирлаб бериш учун ишлатилди ва ҳар бир фразеологик бирликка маъносига мос равишда мисоллар билан бойитилди. Биз бу илмий ишимизда жуда кўп матбуот материалларида чоп этилган фразеологик бирликларни таҳлил қилдик. Бу таҳлилни ўтказганимиздан кейин шу нарсага амин бўлдикки, бундай фразеологик бирликлар инглиз тили фразеологик қурилмасида катта роль ўйнайди. Тадқиқотимизни ўтказиш жараёнида кириш қисмида олдимизга қўйилган талабни ҳар томонлама ўрганишга ҳаракат қилик. Мавзунинг долзарблигини, мақсад ва вазифаларини ҳар томонлама очиб кўрсатишга ҳаракат қилдик. Иш вазифалари эса қуйидагилардан иборат эди: 1.Инглиз тилидаги матбуот материалларида қўлланилган асосий фразеологик бирликларини кўрсатиш; 2. ушбу фразеологик бирликларнинг семантикасини ўрганиб чиқиш; 3. Бу бирликларнинг маъносини аниқлаш.

Мақсад ва вазифаларнинг ҳар томонлама очиб таҳлил қилиниши тадқиқотимизнинг сермаҳсул чиқишиги ҳар томонлама ёрдам берди, десак муболаға бўлмайди. Бундан ташқари асосий қисмда ҳам олдимизга қўйилган масалалар атрофлича ўрганилди ва фразеологик бирликларнинг асосий вазифалари очиб кўрсатилди. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Буюк Британияда чоп этиладиган газета ва журналларда қўлланиладиган фразеологик бирликлар инглиз тилида кенг қўлланилади. Тадқиқот ўтказиш давомида биз шу нарсага амин бўлдикки, фразеологик бирликлар инглиз тилида қуйидаги асос бўйича таҳлил қилинади: 1. Фразеологик бирликларнинг сонига нисбатан бошқа тиллар билан қиёсланиши; 2. Аспектуал ва функционал мосликка нисбатан таққослаш; Яна шу нарсани таъкидлаб ўтиш лозимки, матбуот материалларида мавжуд фразеологик бирлик гуруҳида мосликнинг бир неча турлари кўриб чиқилди. Бу турлар мослик, бир-бирига таржима борасида мос келмайдиган, умуман эквиваленти мавжуд бўлмаган фразеологик бирликлар ва бошқалар. 3. Стилистик бўёққа эгалиги нуқтаи назаридан; Бу нуқтаи назар орқали ўрганилган фразеологик бирликларда ҳамма стилистик қатламларга мос фразеологик бирликлар мавжудлиги ҳам ўрганилди. Бундан ташқари биз таҳлил қилган фразеологик бирликларнинг асосий қисми инсон характери, унинг ички ва ташқи дунёсини очиб таҳлил қилувчи фразеосемантик гуруҳга мансуб фразеологик бирликлардир. Ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатиб ўтдики, газета ва журналларда чоп этилган мақолалардаги фразеологик бирликлар асосан инсонларнинг ва ҳолатларнинг манфий ва салбий томонларини таърифлайди. Ўз таркибида фразеологик бирлик мавжуд матбуот материалларида эмоционал-экспрессив бўёқ, ишлатилишнинг стилистик хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар тилнинг

маданий хусусиятларини очиб беради ва бу бирликларда миллий бўёқ, ўрганилаётган тилнинг ёрқинлиги ва ҳис-ҳаяжони аниқ ва равон акс эттирилган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. Ислом Каримов. "Юксак маънавият -йенгилмас куч". Тошкент "Маънавият" бет .83 2. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистан тараққиётининг пойдевори. Т., 2001 3. Алехина А.И. Фразеологическая единица и слово. - Минск, 1991. 4. Алефиренко, Н. Ф. Фразеология в свете современных лингвистических парадигм : монография. М.: Эллипс, 2008. 5 . Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.: ЛГУ, 1963. – 208с. 6. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.: ЛГУ, 1989. – 245с. 7. Аракин В. Д. Сравнительная типология английского и русского языков. Л.: Просвещение, 1979. - 205с. 8. Арнольд И. В. Лексикология современного английского языка. – М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1959. – 352с . 9. Балли Ш. Французская стилистика. –М.: Эдиториал УРРС, 2001 10. Балли Ш. Французская стилистика. М., 1961. С. 10 - 11 11. Бондаренко А. В. Грамматическое значение и смысл. – Л., ЛГУ, 1978. С. 50 – 54 12. Будагов Р. А. Язык, история и современность. – М.: МГУ, 1971. – 299с. 13. Бушуй А. М. Текст как лингвистический объект. // Преподавание языка и литературы. – Ташкент, 2003. - №4. – С. 12 – 16 14. Бушуй А. М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Тексты лекций. – Самарканд: СамГИИЯ, 2004, - 90с. 15. Бушуй А. М. Язык и действительность. – Ташкент. Фан, 2005. – 150с.

16. Вакуров В.Н. Фразеологический каламбур в современной публицистике. // Русская речь, 1994, №6. 17. Валгина Н.С., Розенталь Д.Э., Фомина М.И. Современный русский язык, под ред. Н.С. Валгиной, - М.: Учебник для вузов, изд. 6-е, доп. и перераб. Логос, 2006. С. 317-319 18. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Виноградов В.В. Лексикология и лексикография, Избр. Тр. - М.: Наука, 1986. С. 256 19. Виноградов В. В. Русский язык. (Грамматическое учение о слове) 2- ое изд. – М.:ВШ, 1972, - 614с. 20. Гак В. Г. К типологии лингвистических номинаций // языковая номинация: /Общие вопросы/. – М., 1977. С. 230 – 234 21. Гальперин И.Р. Стилистика английского языка. Учебник, 3-е изд. - М.: Высшая школа, 1981 г. 361 c . 22. Гвоздарев Ю.А. Современный русский язык. Лексикология и фразеология. - Ростов-на-Дану. Изд. центр Март, 2008. 258 c . 23. Гусейнова Т.С. Трансформация фразеологических единиц как способ реализации газетной экспрессии. - Махачкала, 1997. 132 c . 24. Добровольский Д. О. Национально – культурная специфика во фразеологии // Вопросы языкознания. – 1997. - №6. – C . 37 – 48 25. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. - М.: 1990. 26. Жуков В.П, Жуков А.В. Школьный фразеологический словарь русского языка. Изд. 2-е. М., 1989. 27. Захарова М.А. Стратегия речевого использования образных фразеологизмов английского языка. - М., 1999. 28. Каплуненко А.М. Историко-функциональный аспект идиоматики (на материале фразеологии английского языка). - М.: 1992.

29. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. - М., 2011. С.382 30. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии: проблемы, методы, опыты. Воронеж. Изд-во Воронежского университета, 1990. С. 459. 31. Крикунов Ю.А. Сила газетного слова. Алма-Ата: Казахстан, 1980. C . 23-24 32. Кумачева Т.Н. Фразеологические сочетания как часть словарного состава. «Иностранные языки в школе». - М.: 1953. 33. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. 3-е изд., стереотип. - М.: Русский язык, 2001. 34. Кунин А. В. Английская фразеология. – М.: ВШ, 1970. – 344с. 35. Кунин А. В. Фразеология современного английского языка. М.: Международные отношения, 1972, 287с. 36. Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. Учебник для студентов институтов и факультетов иностранных языков. – 2- ое изд., перер. / А. В. Кунин. – М.: Высшая школа, Дубна: Изд. центр «Феникс», 1996. – 381с. 37. Кухаренко В. А. Интерпретация текста / В. А. Кухаренко. – Л.: Просвещение, 1988. – 192с. 38. Лазарева Э.А. Заголовок в газете. Свердловск, 1989. 39. Ларин Б. А. Очерки по фразеологии. – Уч. зап. ЛГУ; №198. «Очерки по лексикологии, стилистики и фразеологии». Л., 1956, С. 200 – 201. 40. Ларин Б. А. История русского языка и общее языкознание. М.: Просвещение, 1977. – 224с. 41. Литвинов П.П. Фразеология. - М.: Примстрой-М, 2001. 42. Литвинов П.П. Англо-русский фразеологический словарь с тематической классификацией. - М.: Яхонт, 2000.

43. Райхштейн А. Д. О сопоставлении фразеологических систем // Иностранные языки в школе. – 1960. - №4. –С. 8 – 15 44. Ройзензон Л. И., Авалиани Ю. Ю. современные аспекты изучения фразеологии // Проблемы фразеологии и задачи её изучения в высшей и средней школе. – Вологда, 1967. –С. 60 – 64 45. Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык, 8-е изд. - М.: Айрис - пресс, 2006. 46. Сазонова И.К. Лексика и фразеология современного русского литературного языка. - М.: Русский язык, 1996 47. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. М., 1956, С. 5, 208 – 210 48. Смирницкий А. И. Синтаксис английского языка. М., 1957, С. 53 49. Соссюр Ф. Труды по языкознанию / Ф. Соссюр. – М.: Прогресс, 1977. – 695 с. 50. Степанова М. Д., Чернышева И. И. Лексикология современного немецкого языка. М.: Высшая школа, 1986. 280 с. 51. Телия В.Н. Метафора как модель смысла произведения и ее экспрессивно-оценочная функция.- М.: Наука, 1988. // Телия В.Н. Русская фразеология. Что такое фразеология? - М.: Наука, 1986. Третьякова Т.П. Английские речевые стереотипы. Указ соч. СПб, 1995. 52. Федуленкова Т.Н. Английская фразеология. Курс лекций. - Архангельск, 2000. 53. Чернышева И. И. Некоторые вопросы теории лексикона сегодня и учебный теоретический курс лексикологии. // Филологические науки. – М.. 1999. - №4. – С. 87 – 93 54. Черная А. М. Фразеосемантическое поле и фразеологический ряд // Фразеологическая система английского языка. – Челябинск: ЧГПИ, 1985. – С. 18 – 20

55. Шанский Н. М. Фразеология современного русского языка. М.: Высшая школа, 1985. 230с. 56. Юсупов А. В. Английская фразеология. – М.: ВШ, 1970. – 344с. Луғатлар: 1. Большой англо - русский словарь. Под об щим руководством И. Р. Гальперина. М.: СЭ. 1972. 1 – 822с., 2 – 863с. 2. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. / О.С. Ахманова. 2 – ое изд. – М., 1969. – 607с. 3. АРФС. – Кунин А. В. Англо – русский фразеологический словарь. – М.: Русский язык, 1984. – 944с. 4. Литвинов П.П. Англо-русский фразеологический словарь с тематической классификацией. - М.: Яхонт, 2000. 5 . Collins V. H. Third Book of English Idioms. / V. H. Collins. – London: Longman, 1960. – 205p. 6. Oxford Dictionary of Current English. – Oxford: University Press, 4 th edition, 2006. – 1081p. 7. Longman Dictionary of English Idioms.L., 1981.

O'xshashlar

Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликларнинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига талқин этиш

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси