Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига талқин этиш

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.4638671875 KB

Ko'chirib olish

Кириш I.БОБ. Фразеологик бирликлар ҳақида умумий тушунча..... 1.1. Фразеологик бирликларнинг ўрганиш тарихи.......... 1.2. Инглиз фразеологик бирликларини ўзбекчага таржима килиш усуллари................................................................................... 1.3.Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига эквивалентлари ёрдамида талқин этиш.................................................. II . БОБ. 2.1. Инглизча фразеологик бирликларни муқобил вариантлари ёрдамида талқин этиш. ...................................................... 2.2.Инглизча фразеологик бирликларни калъка усулида талқин этиш............................................................................................................ 2.3. Инглизча фразеологик бирликларни тасвирий йўл билан талқин этиш.............................................................................................. Хулоса.......................................................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати.................................................... Илова

Кириш Мавзунинг долзарблиги . Мустақилликка эришганлигининг йигирма тўрт йиллигини тантана қилиб, иқтисодий-ижтимоий, маданий – маънавий ривожнинг янги босқичлига қадам қўйган Ўзбекистон Республикасида фан ҳамда таълим интеграциясини таълимий ва илмий изланишларнинг самарадорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Юртбошимиз бир қатор рисола ва нутқларида фуқаролар дунёқарашининг шаклланишида ижтимоий фанларнинг, хусусан, адабитшунослик ва тилшуносликнинг ўрни алоҳида эканлигини таъкидлаб келмоқдалар. (И.А.Каримов 2009). Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов ўзларининг “ Юксак маънавият – енгилмас куч” асарларида тил таълимининг миллий маънавиятини юксалтиришдаги мавқеи ҳақида қуйидагиларни ёзадилар: “Айни вақтда жамиятимизда тил маданиятини ошириш борасида ҳам кўп иш қилишимиз лозимлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Айниқса, расмий доираларда адабий тил қоидаларига риоя қилмаслик, фақат маълум бир ҳудуд доирасида ишлатиладиган шева элементларини қўшиб гапириш холатлари учраб туриши бу масалаларнинг ҳали-ҳануз долзарб бўлиб қолаётганини кўрсатади. Бу ҳақда сўз юритганда бобомиз Алишер Навоийнинг “ Тилга эътиборсиз- элга эътиборсиз” деган сўзларида нақадар чуқур ҳаётий ҳақиқат мужассам эканлигига яна бир бор ишонч ҳосил қиламиз” (И.А.Каримов 2008: 89-90). Дарҳақиқат, мамлакатимизда халқимиз маънавий ривожи учун барча шароитлар яратилаётган бир пайтда, тилшунослик фани ҳам шу мақсад учун хизмат қилмоғи даркор. Мустақил ривожланиш йўлини танлаган миллий тилшунослигимиз ҳозирги пайтда, жаҳон тилшунослигига хос бўлган илғор ғояларни ўзлаштирган ҳолда тилнинг

инсон ижтимоий фаолиятида тутган ўрнини аниқлаш, унинг коммуникатив моҳиятини ҳамда антропоцентрик хусусиятларини тадқиқ қилиш йўлидан бормоқда. Шу жумладан, замонавий тилшуносликнинг муҳим йўналишларидан бўлган лингвистик қарашлар тил бирликларидан нутқий фаолият воситаси сифатида фойдаланиш қонуниятлари ва тамойилларини аниқлаш ҳамда лисоний ҳодисаларнинг реал мулоқот шароитларида воқеланиши билан боғлиқ хусусиятларини белгилаш мақсадини кўзлайди. Ушбу тадқиқотнинг долзарблиги, бир томондан, тил тизими ва унинг асосий бирлиги бўлган сўзнинг семантик–структур жиҳатдан турғунлашган яъни фразеологик бирликларнинг таҳлилига алоҳида эътибор қаратилади. Тадқиқотнинг ўрганилиш даражаси. Ушбу ишни ёзиш жараёнида бир қатор чет эллик ва ватанимиздаги тилшуносларнинг илмий ишларидан фойдаланилди. Улар жумласига А.В.Кунин, Г.Адмон, Э.А.Шенделс, М.З.Закиев, Р.А.Будагов, М.К.Милих, В.Н.Яртсева, Ч.И.Ковтунова, Саломов Г, Мусаев К, Рахматуллаев Г, Г.А.Абдураҳмонов, А.Ғ.Ғуломов, Э.В.Гулига, Т.Б. Строева, М.А. Асқароваларни киритиш мумкин. Тадқиқотнинг методологик асоси на тадқиқ усуллари . Тадкикотнинг методологик асоси нарса ва ходисаларнинг объективлигини, уларнинг доимо усишда ва ривожланишда эканлигини эътироф этувчи диалектик фалсафадир. Тадкикот структур тилшуносликнинг икки тиллардаги унсурларнинг лексик, грамматик хоссаларининг таржимадаги мавқесини қиёслов, дифференциал-семантик услуб, тарихий-киёсий услуб, матний тахлил услублари асосида таққосланди. Ишда жаҳон ва ватанимиз тилшунослари А.В.Кунин, Г.Адмон, Э.А.Шенделс, М.З.Закиев, Р.А.Будагов, М.К.Милих, В.Н.Яртсева, Ч.И.Ковтунова, Саломов Г, Мусаев

К, Рахматуллаев Г, Г.А.Абдураҳмонов, А.Ғ.Ғуломов, Э.В.Гулига, Т.Б. Строева, М.А. Асқароваларн В.Потье, В.Г.Гак, немис тилшуноси Г.Х елбиг, рус тилшуносларидан С.Д.Кацнельсон, В.М.Солнцев, Р.А.Будагов, Д.Н.Шмелов, Ю.Д.Апресян, узбек тилшуносларидан М.М.Миртожиев, Ш.Рахматуллаев, И.Кучкортоев, Р.Расулов, Ш.Искандарова ва бошкаларнинг ишлаш усулларидан фойдаланилди. Тадқиқот объекти ва материаллари Фразеологик бирликларнинг маъносии ва объекти мазмуни ва шакл масаласидир. Бинобарин, фразеологизмларнинг объектини ўрганиш уларнинг шакл хусусиятларини ўрганиш ҳисобланади. Иккинчи тилда бирикманинг барча шакл ва объект белгилари мувофиқ келса ҳам аммо асосий нарса маъно монандлиги бўлмаса, бу бирикмалар бир-бирига эквивалент ёки мукобил вариант бўлолмайди. Айрим фразеологик бирикмаларнинг тилда аник эквиваленти ва мукобил вариантлари йўклиги уларни умуман таржима килиб бўлмаслигини кўрсатмайди. Аксинча худди шу ҳол уларни аник таржима килишга эҳтиёж туғдирувчи сабаблардан биридир. Кўчма маъноли бирикмаларнинг объекти масаласи уларнинг шакл масаласи экан демак, иккинчи даражали аҳамиятга эга дейиш тўғри бўлмайди. Зотан бадиий асарнинг айрим нозик нукталарини, сўз ўйинларини бадиий таржимада акс эттиришда баъзан иборанинг объектига алоҳида эътибор килишга тўғри келади. Шунингдек, инглизча ва ўзбекча фразеологик бирликлар ва XX –ХI асрда яшаб ижод этган инглиз ёзувчи ва шоирларинииг асарларидан олинган мисоллардан иборат. Бундан ташкари, Қарши давлат университетининг библиотекасининг лексикология ва лексикография булими картотекасидан ҳ ам фойдаланилди. Тадқиқот предмети . Мазкур ишда инглизча фразеологик бирликларнинг Инглизча – ўзбекча фразеологик луғатларда

берилишини тамойилларини ўрганишдан иборатдир. Шунингдек, фразеологик табиати ва турлари, фразеологик бирликларининг ўрганиш тарихига бир назар,инглиз ва ўзбек фразеологиялари орасидаги ўхшашлик ва фарқ қилиш жиҳатлари, инглиз фразеологик бирликларини ўзбекчага таржима қилиш усуллари ва уларнинг амалга оширувчи лексик воситаларнинг семантик-структур хусусиятларига алоҳида эътибор қаратилди ва унинг бошқа хусусиятларини очиш ҳамда моҳиятини воқелантирувчи омиллар таҳлил қилинди. Тадкикотнинг максади. Малакавий битирув ишида фразеологик бирликларнинг бадиий матнларда, нутқий актларнинг воқеланиши ва луғатларда берилишини тамойилларини, лексик-грамматик табиати ва нглиз ва ўзбек фразеологиялари орасидаги ўхшашлик ва фарқ қилиш жиҳатлари, ва ушбу фразеологик бирликларини ўзбекчага таржима қилиш усуллари ва уларнинг амалга оширувчи лексик воситаларнинг семантик-структур хусусиятларига алоҳида эътибор қаратилди ва унинг бошқа хусусиятларини очиш ҳамда моҳиятини воқелантирувчи омиллар таҳлил қилинди. Тадқиқий методлари . Малакавий ишнинг ёзишда қиёсий – типологик ва қиёсий-услубббий методлардан фойдаланилди. Асосий қисмда фразеологик бирликларнинг таснифи ва уларнинг ўзбекчага таржима қилишда қўлланиладиган асосий талқин методлари ёритилиб берилган ва инглиз –ўзбек фразеологиялари орасидаги ўхшашлик ва фарқ қилиш жиҳатлари берилган. Умуман олганда, ишда тўпланган материални таҳлил қилиш асосида тил бирликларининг нутқий фаоллашуви қонуниятларини аниқлашни назарга тутадиган индуктив- дедуктив ёндашув методи асос қилиб олинган. Ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10-декабрда имзолаган ПҚ-1875-сон “Чет

тилларини ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” номли фармойишида чет тилларни ўқитишнинг барча босқичлари учун замонавий ўқув адабиётларини яратиш вазифаси алоҳида таъкидланган. Ўйлаймизки, ф р азеологик бир ликларнинг Инглизча – ўзбекча фразеологик луғатларда берилишининг таркибли тизими ва грамматик моҳиятини янада чуқурроқ ўрганишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, иш натижалари магистрлик диссертациялари, битирув малакавий ва курс ишларини тайёрлаш жараёнида ҳам фойда келтириши мумкин. Тадкикотнинг илмий янгилиги шудан иборатки, фразелогик бирликларни гапдаги ўрни яъни унинг матнда фаоллашув даржаси, семантик-структур таркиби ва таржимада турли унсурларнинг мослиги/номослиги. Хусусан, фразеологик бирликларнинг матнда дуч келган турли қийинчиликлар қуйдагидардан иборатдир: фразеологик бирликларнинг кўп маънолигида, қайтадан маъно англашда, контекстда ранг баранг стилистик бўёкда бўлишлигида, эмоционал ранглилигида, характерли миллий колоритлигида, лексик бирликлар мос келишида. Шунингдек, тузулажак луғатга фразеологик бирликларни таржимасини беришда куйидаги нарсаларга алоҳида этибор бермок зарур. 1.Фразеологик бирликларнинг маъносии ва объекти мазмуни ва шакл масаласи. Бинобарин, фразеологизмларнинг объектини ўрганиш уларнинг шакл хусусиятларини ўрганиш ҳисобланади. Иккинчи тилда бирикманинг барча шакл ва объект белгилари мувофиқ келса ҳам аммо асосий нарса маъно монандлиги бўлмаса, бу бирикмалар бир-бирига эквивалент ёки мукобил вариант бўлаолмайди. Битирув малакавий ишининг тузилиши ва хажми . Малакавий битирув иши кириш, биринчи боб, “Фразеологик бирликлар ҳақида умумий тушунча”. Иккинчи параграф. “фразеологик бирликларнинг

ўрганиш тарихи”, икки боб: 1параграф. “Фразеология ҳақида умумий тушунча”. икки боб: 2.параграф. “Инглиз фразеолгик бирликларини ўзбекчага таржима қилиш усуллари”, а) Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига эквивалентллари ёрдамида талқин этиш; б) Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига муқобил вариантлари ёрдамида талқин этиш; в) Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига калька усулида талқин этиш; г) ингилзча фразеологик бирликларни ўзбек тилига ьасвирий йўл билан талқин этиш; хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйҳати ва иловадан иборат булиб, умумий хажми - 00 сахифа.

I.БОБ. Фразеологик бирликлар ҳақида умумий тушунча 1.1.Фразеологик бирликларнинг лисоний фаоллашуви ва таржимада берилиши Тилнинг луғат составига нафақат алоҳида сўзлар, балки барқарор сўз бирикмалари ҳам киради. Таркиби анча мураккаб бўлган турғун бирикмалар фразеологизмлар ёки фразеологик бирикмалар (иборалар) деб аталади. Тилшуносликнинг фразеологизмларнинг илмий тадқиқ қилувчи соҳаси фразеология (грекча phrases – “ибора”, logos – “сўз” маъносида) дейилади. Фразеологизмлар тилнинг лексикасига кириши сабабли фразеологизмга тилшуносликнинг лексикология соҳасига кирувчи бир бўлими сифатида қаралади. Фразеологизмлар икки ва ундан ориқ сўзларнинг турғун бирикмасидир. Масалан, бошига кўтармоқ, тилини бир қарич қилмоқ , ковушини тўғриламоқ, жуфтакни ростламоқ, олам гулистон, катта оғиз каби. Фразеологизмларнинг таркибида катта сўз иштирок этишига қарамай, улар ягона умумий маъно билан бирлашади ва эмоционал – экспрессив маънони ифодалайди. Фразеологизмлар бадиий адабиётда образли ва таъсирчан восита сифатида кўп қўлланади. Одатда, фразеологизмлар тилдаги эркин сўз бирикмалари асосида ҳосил бўлади. Бироқ улар кўчма маъно касб этиб, компонентлар ўзаро бирикиб яхлит ҳолда қўлланиши натижасида сингиб кетади. Фразеологизмлар турли тилларда ўша халқнинг баъзи урф – одатларини акс эттиради. Уларни бир тилдан иккинчи тилга таржима қилишда иборанинг компонентларини сўзма-сўз ағдармай мазмуни тўғри келувчи иборалардан фойдаланилади.

Фразeолагизмлар семантик томондан умумлашган кўчма маъно ифодаласа граматик томондан уларнинг бутунлиги компонентларининг ўзаро бирикуви ва гапга ҳам шу тартибини сақлаб қолиши билан изоҳланади. Фразеолагиенинг ҳажмини кенг ва тор тушуниш бор. Кент тушунишда фразеолагия доирасига сўзларнинг турғун бирлашмаларлидан ташкари турли ҳил фразеолагик бирликлар мансуб деб қаралади. Фразеология деб сўзларнинг семантик боғланишларини тушуниш ҳам мавжуд. Бу ҳодисалардан факат бир турини – сўзларнинг турғун бирлашганларини - тилу бирлиги деб баҳолаш мумкин. Фразеологик бирлик деб сўзларнинг барча тур турғун бирлашмаларини эмас, балки, шулардан бир кисмини тан оладилар. Фразеологик бирлик бўлиш учун сўзларнинг турғун бирлашмаси образли маъно кўчма маъно англатиши шарт. Фразеологик бирликлар иборадан яхлитлигича англашилидиган маъно учун таркибидаги сўз – компонентларга хос лексик мъаноларнинг йиғиндисига тенг бўлмайди. иборанинг маъноси умумлашма маъно махраж маъно сифатида намоён бўлади. Фразеологик бирликлар бирдан зиёд сўздан ташкил топса ҳам, ягона умумий тушунчани ифодалай оладиган улкан икки томонлама лексик бирликлардир. Фразеологик бирликлар лексик маънолари бу уларнинг таркибий қисмларининг умумий лексик маъноларидир. Фразеологик бирликларининг маъноси структур қолипга ва бирикмани ташкил этувчи қисмларнинг маъносига асосланади. Аммо бу барча маънолар учун ягона хулоса эмас. Сўз бирикмаларида келадиган полисемантик сўзларнинг фақат битта маъноси

қўлланади. Бундай фразеологизмларнинг таркибий қисмларнинг маънолари ўзаро боғлиқ ва ажралмас бўлади („blind man“ – a human being unable to see, “blind type” – the copy isn`t readable). Фразеологизмларнинг шакилланиш жараёни сўзларнинг ўзаро лексик бирикувидан ҳосил бўлади Сўз бирикмаларининг қурилиши уни ташкил этувчи аъзоларининг ҳозирги кундаги лексик маъноларига боғлиқ бўлмаган маълум семантиc таркибий қисмнинг ташувчиси ҳисобланади. Биз шунга ўхшаш бирикмаларнинг қурилиш маъноси билан уни ташкил этувчиларининг лексик маъносини фарқлашимиз лозим. Бундан ташқари ушбу ибораларнинг маънолари баъзи ғайрилисоний омилларга – маҳаллий сўзловчиларнинг одатий вазиятларда ишлатишларига боғлиқ бўлиши ҳақида тез - тез баҳслар бўлиб ўтади . Сўзлар лексик бирликлар , фразалар ёки сўз бирикмалари ясаш учун бир - бирига қўшиб тузилади . Лексикологи к сўзлар , сўз ясайдиган морфемалар ва сўз бирикмалари билан алоқадорлигини эсга олишимиз лозим . Сўз бирикмалари қурилиш ва семанти c боғланишлари билан фарқланади . Баъзи сўз бирикмалари, масалан, at least, point of view , by means , to take place ва ҳ.к . функционал ва семантиc жиҳатдан ажралмасдек кўринади. Улар одатда, клишелар, сўз эквивалентлари ёки фразеологик бирикмалар сифатида тасвирланади ва лексикологиянинг фразеология б ў лимида ўрганилади. To take lessons , kind to people, a week аgo каби бошқа сўз бирикмаларининг қисмлари кенгроқ семантика ва стуртурал мустақилликка эга. Сўз

бирикмаларининг бу тури мустақил сўз бирикмалари дейилиб синтаксисда ўрганилади. Инглиз тили фразеологиясини ўрганишнинг бошланганига унча кўп бўлгани йўқ. Инглиз ва Америка тилшунослари қоидага кўра келиб чиқиши, услуби , қўлланиши ва яна бошқа хусусиятлари билан қизиқтирган турли сўзларни , сўз бирикмалари ва гапларни йиғиш билан банд. Бу бирликларнинг барчаси одатда “идиомалар” дейилади, аммо бу идиомаларни лингвистик бирликларнинг алоҳида синфи ёки сўз бирикмаларининг махсус синфи деб таърифлаш ўринли эмас. Терминлардаги фарқлар (set-phrases, idioms ва word-equivalents) эркин сўз бирикмалари ва фразеологик бирликларни фарқлашда асосий аломатларни акс эттиради. Фразеологик бирикмаларни бошқа сўз бирикмаларидан фарқлайдиган асосий хусусиятлар ва тўлиқ фразеологик бирлик термини билан аталадиган сўз бирикмаларининг табиати устида турли фикрлар мавжуд. Одатий терминлар “set- phrases, idioms, word-equivalents” баъзан тилшунослар томонидан турлича талқин этилади. “Set- phrase ” (клише) орқали фарқнинг асосий аломати сифатида лексик таркибий қисмнинг турғунлиги ва сўз бирикмаларининг граммарик тузилишини кўришимиз мумкин. Бир сўзга тенг иборалар (word - equivalents) - бундай сўз бирикмалар нафақат функционал жиҳатдан ажралмас бўлади, бундан ташқари нутқда бир сўз вазифасида кела олади. Идиома термини умумий жиҳатдан лингвистик бирликларнинг муҳим хусусияти иборавийлик ва асоснинг камлиги эканлигини кўрсатади. Уриэл Вайнрайх идиомани “маъноси уни ташкил этувчи

таркибий қисмлардан келиб чиқмайдиган мураккаб сўз бирикмаси” дея таърифлайди. У идиомани фразеологик бирликларнинг бир кўриниши деган ҳақиқатга яқин тахминни илгари сурди. Рей Жеккендоф ва Чарлз Фильмо идиоманинг тўлиқроқ ва холисроқ қуйидаги изоҳини таклиф этишди: “… идиоматик ибора ёки конструкция бу тилдаги барча сўзлардан хабардор бўлиш мобайнида сўзловчи билмай қолган нарсалардир.” Чейф яна идиоманинг тил бирликлари парадигмасида аномалия сифатидаги 4 аломатини санаб беради: адабий бўлмаганлик, трансформацион нуқсонлик, грамматик қоидалар асосида бўмаганлик Таниқли рус тилшуноси А.Шахматовнинг “Синтаксис” асарида бу соҳада бир қатор катта ишлар бажарилган. Бу асар кейинчалик академик В.В.Виноградов томонидан давом эттирилган. Инглиз тили фразеологияси соҳасидаги улкан ишлар профессор Кунин, И. Арнолд ва бошқалар томонидан қилинган. Фразеологик бирликлар одатда асосга эга бўлмаган , нутқда эркин ҳосил қилиб бўлмайдиган балки тайёр бирлик сифатида ишлатиладиган сўз бирикмалари деб эътироф этилади. Фразеологик бирликларнинг асосий хоссаларидан бири лексик таркибий қисмларнинг ва грамматик тузилишнинг турғунлигидир. Мулоқот жараёнидан келиб чиқиб ўзгарадиган эркин сўз биркмаларидан фарқли фразеологик бирикмалар таркибий сўзлари ўзгармас яхлит фразеологик бирикма сифатида ишлатилади. Масалан, “ in a red flower ” (мустақил сўз бирикмаси) даги сифат бошқа рангни англатувчи сифат бўлиб келиши мумкин, бунда бирикмадаги маъно (маълум бир рангли гул) сақланиб қолади. “ red tape ” фразелогик бирлигида бу каби ўрин алмаштиришни сифатнинг ўзгариши бирикма маъносининг тўлиқ

ўзгаришига сабаб бўлгани учун қўллаб бўлмайди : бу ҳолатда унинг маъноси маълум бир рангли тасма ( tape of certain colour ) bo ` lib qoladi . Бундан билинадики, фразеологик бирлик “ red tape ” семанти c асосга эга эмас, яъни унинг маъносини таркибий қисмнинг маъноларига қараб хулоса қилиб бўлмайди ва унинг тайёр тил бирлиги эканлиги уни лексик ва грамматик жиҳатдан ўзгартиришга ҳожат қолдирмайди. Фразеологик бирликларнинг грамматик структураси ҳам маълум даражада турғун бўлади: Red tape - фразеологик бирлик Red tapes - эркин сўз бирикмаси  Фразеологик бирликларни иборавийлик даражасига кўра 3 та катта гуруҳга бўлиш мумкин. Бу тасниф биринчи бўлиб академик В.В.Виноградов томонидан таклиф этилган. Булар:  Фразеологик қўшилмалар (аралашмалар)  Фразеологик бирликлар  Фразеологик бирикмалар, ёки одатий бирикмалар  Фразеологик қўшилмалар тўлиқ асосга эга бўлмайдилар. Бирикма таркибий қисмларининг маъноси , ҳеч бўлмаганда ҳўзирги кундаги бирикманинг бутун маъноси билан ҳеч қандай боғлиқликка эга бўлмайди.  Одатда маъноси бутун фразеологик бирликларнинг метафорик маъносидан тушунарли бўлган , қисман асосга эга бўлмаган сўз бирикмалари фразеологик бирликлардир. Фразеологик бирликлар одатда лексик компонентлари ва грамматик тузилишининг нисбатан юқори даражадаги

турғунлиги билан белгиланади. Фразеологик бирликларнинг монимлари мавжуд бўлиб, улар ўз маъносида ишлатиладиган эркин сўз бирикмаларидир:  To skate on thin ice - to skate on thin ice ( to risk);  To wash one`s hands off dirt - To wash one`s hands off ( to withdraw from participance);  To play the first role in the theatre - to play the first role (to dominate).  Фразеологик бирикмалар қисман асосга эга бўлишади, аммо улар ушбу сўз бирикмаларига хос бўлган махсус лексик валентликка эга бўлган сўзлардан ҳосил бўлади. Фразеологик бирикмаларда таркибий қисмларнинг хилма- хиллиги маълум доирада чегараланган. Улар таркибий қисмининг бири ўз , бошқаси кўчма маънода келгани ҳолда , бутун бирикманинг мазмуни таркибий қисмларнинг маъносидан устун туриши каби хусусиятлари билан фразеологик бирликлардан фарқ қилади. Кўчма маъно бирикманинг фақат бир қисмда бўлиши камдан-кам сезилади.  Ta pay a visit, tribute, attention, repect;  To break a promise , arule, news, silence;  To meet demands , requirement , necessity;  To set free, to set a liberty;  To make money, journey;  Ta fall ill. Фразеологик бирикмаларнинг катта қисми V+N (тўлдирувчи) қолипи асосида бўлади.

Фразеологик бирликлар сўзларга эквивалент бўлиб келишига кўра махсус сўз бирикмалари сифатида фарқланишади; улар аниқ бир сўз туркумидаги сўзларга тенг бўлишади. Таркибий қисмларининг қайси сўз туркумига оидлигидан қатъи назар фразеологик бирликлар тўлиғича фақат бир сўз туркумига тегишли бўлади. “long day” эркин сўз бирикмаси билан “in the long run” фразеологик бирлигини таққослаганимизда , эркин бирикмадаги “day” ot va “long ” сифат сўз туркумига мансуб бўлиб , улар алоҳида олинганда ҳам ушбу маъноларида қоладилар. Сўз бирикмаси икки мустақил бирликдан ташкил топган деб қаралади (A+N) . “in the long run” фразеологик бирлиги эса бутунлигича бир сўз туркумига оид бўлади. Бу бирикма грамматик жиҳатдан “finally, firstly ” каби якка равишларга тенг бўлади. Фразеологик бирликлар эркин сўз бирикмаларидан ясалади. Аммо вақт ўтиши билан, фразеологик бирликларни ташкил қилувчи баъзи сўзлар тилда тушиб қолиши мумкин; бирлик тузилган шароит унутилади, асос йўқолиб бу сўз бирикмалари фразеологик аралашмаларга айланади. Тилнинг сўз бойлиги нафақат сўзлар , балки фразеологик бирикмалар ёрдамида бойиб боради. Фразеологик бирликлар нутқ жараёнида яратиб бўлмайдиган , балки тилда тайёр бирлик сифатида бўладиган сўз бирикмаларидир. Улар махсус луғатларда йиғилади. Сўзларга ўхшаб иборалар ҳам битта мазмунни бериб, гапнинг бир бўлаги бўлиб келади. Америкалик ва Британиялик лексографлар бундай бирликларни “идиомалар” деб аташади. Биз Л. Смитнинг “Сўзлар ва Идиомалар”, В. Коллинснинг “Инглиз идиомалари китоби” кабиларни учратишимиз мумкин. Бу луғатларда ўзига хос семантикага эга бўлиб, сўз бирикмалари ва гаплар билан ёнма-ён

турадиган сўзларни топа оламиз. Уларда иборалар қоидага кўра турли гуруҳларга бўлиб жойлаштирилади. Ясалиш йўлларига , маъносида асоснинг даражасига , тузилишига ва сўз туркумига оидлигига қараб иборалар турли синфларга таснифланади. А.В.Кунин ибораларни ясалиш йўлларига кўра таснифлайди. У асосий ва иккинчи даражали йўлларни кўрсатиб ўтади. А.И. Смирнитский ибораларни тузилишига кўра қуйидаги турларга бўлади: а) сифат-от бирикмали: a month of Sundays, grey matter, a millstone round one`s neck ва бошқалар. Бу турдаги бирликлар отга тенг бўлиб, тўли ёки қисман иборавийлик хусусиятига эга бўлади. Қисман иборавий бирликлар (фраз еологи змлар) да баъзан биринчи компонент иборавий бўлади, масалан, high road, қолган ҳолатларда иккинчи компонент , first night. Кўп ҳолларда эса ҳар иккала cомпонент ҳам иборавийлик хусусиятига эга бўлади, масалан, red tape, blind alley, bed of nail, shot in the arm ва б.қ. б) феъл-от бирикмали иборалар, масалан, to read between the lines, to speak BBC, to sweep under the carpet ва ҳ.к. Бу каби бирикмларнинг грамматик маркази феъл, семантиc маркази эса от бўлади, масалан, to fallin love. Баъзи бирликларда грамматик ҳам семанти c марказ ҳам феъл билан ифодаланади, масалан, нот то кно w тҳе ропес. Бу бирликлар тўлиқ иборавийлик хусусиятига эга бўлади: to burn one`s boats, to vote with one`s feet, to take to the cleaner`s ва ҳ.к. to have a glance , to have a smoke каби сўз бирикмалари ушбу турга жуда яқин туради. Аммо булар иборавийликка эга эмас ва грамматикада махсус синтактик комбинация вазифасида келади.

c) фразеологик такрорлашларга, now or never , part and parcel, country and western ва бошқалар киради. Бундай бирликлар антонимлар асосида қурилади, ups and downs, back and forth ; кўпинча эса аллитерация асосида ,масалан, cakes and ale, as busy as bee. Такрорлашларнинг таркибий қисмлари боғловчилар ёрдамида бирикади. Улар сифат ва равишдошларнинг эквивалентлари бўлиб, грамматик марказга эга эмаслар. Улар ҳам тўлиқ ёки қисман иборавийликка эга бўлишлари мумкин. Шунга ўхшаш қўшма сўзли фразеологик бирликлар иккидан кўп ўзакка эга бўлишади , масалан, to take a back seat, a peg to hang a thing on, lock, stock and barrel, to be a shadow of one`s own self, at one`s own sweet will. a) Фразеологик бирликлар сўз туркумларига ҳам бўлиниши мумкин. Бундай тасниф усули И.В.Арнолд томонидан таклиф этилган . Қуйида уларнинг гуруҳлари: b) Нарса, шахс , тирикликни англатувчи от иборалар, масалан, bullet train, latchkey child, redbrick university, Green Berets. c) Ҳаракат, ҳолат, ҳис-туйғуни англатувчи феъл иборалар, масалан, to break the log-jam , to get on somebody`s coattails, to be on the beam, to nose out, to make headlines; d) Белги-хусусиятини англатувчи сифат иборалар, loose as goose, dull as lead; e) Равиш иборалар, масалан, with a bump, in the soup, like a dream, likea dog with two tails; f) Предлог иборалар, in the course of, on the stroke of; g) Ундов сўз иборалар, “Catch me!”, “Well , I never!” va b.q. И.В.Арнолднинг таснифидан бундан ташқари, “The sky is limit”, “What makes him ticket” , “I am easy” каби гап эквивалентлари,

мақоллар, ҳикматли сўзлар ва цитаталар ўрин олган. Мақоллар одатда мажозий бўлса, масалан, “ Too many cooks spoil the broth” каби, ҳикматли сўзлар мажозга эга эмас, масалан, “Where is a will there is a way”. Шу каби иборали мисолларнинг аслиятдан бошқа тилга таржима қилганда, турли тил элементларининг мавжуд муқобилида муаммоларга дуч келамиз. Таржима назариясининг бир канча муҳим масалалари катори фразеологик бирликларни бир тилдан бошка тилга тажима килиш муаммоси ҳам ғоят катта аҳамият касб этади. Фразеология масалари турли тилларда сўзларнинг ҳар ҳил бирикишига оид умумий проблема таржима практикаси билан бирга таржима назарияси учун ғоят муҳимдир. Чунки турли тилларда моддий маъноси бир ҳил бўлган сўзларнинг маъно ва услуб функсиялари бир- биридан тафовут килиши турли тилларда бундай сўз бирикмаларининг фарк килганлиги учун таржима практикасида катта мушкуллик туғдириб назарий жиҳатдан ҳам жуда катта қизиқиш уйғотади. Таржимада автор услуби ва миллий калоритни акс эттириш аник ва эркин таржима тушунчаси образ ва персонажларнинг тил хусусиятларини таржимада бериш адикват бадий таржима яратиш ва бошка ўнлаб жумбоклар фразелогик бирликларни таржима килиш масалалари билан чамбарчас боғликдир. Чунончи, уни аник таржима килиш лозимлигини белгиловчи асосий омиллардан биридир. Чунончи, уни аниқ таржима қилиш керакми ўзбекча эквивалентли ёки мукобили билан алмаштириш лозимми, ёхуд бошка йўллар билан акс эттириш макулми деган масалаларни белгилашда бирикма объектининг аҳамияти катта фразеологизм обеъкти учун қандай таржима қилиш кераклигини белгиловчи нарсадир. Иккинчи томондан объектлари ҳамда шакллари бир-бирига жуда мувофик келадиган айрисм фразеологик бирликлар мазмунан бир-

бирларининг ўрнини қоплай олмаслиги мумкин. Ана шундай ҳолларда базан соҳта эквивалентлардан фойлдаланиш фавфи туғулади. Кўп ҳолларда эса таржимон бирликларни механик равишда унинг обеъктдарини саклаган ҳолда таржима қилиб бадиий ифодада ғализликка ва тил сунъийлигиги йўл кўяди . Демак бирикманинг обеъкти уни қандай таржима қилмаслик кераклигини ҳам белгиловчи омиллардан биридир. Фразеологик бирликлар билан бўлган таржимадаги қийинчиликлар қуйдагидардан иборатдир: 1. Фразеологик бирликларнинг кўп маънолигида. 2. Кайтадан маъно англашда . 3. Контекстда ранг баранг стелистик бўёкда бўлишлигида. 4. Эмоционал ранглилигида . 5. Характерли миллий колоритлигида. Махсус фразеология луғати тузганда ҳам бирикмаларни уларнинг жуда бўлмаганда контекст таказо этишига караб, ўз тилидан мукобил вариант танлаш эркинлигига эга. Бирок бирор иборани асар тилида эмас балки ҳалк маколи сифатида такдим этишга тўғри келса бу жуда мураккаб иш чунки, унинг объектлварини саклаган ҳолда аник таржма қилиш шарт бўлиб қолади. Малумки, таржима назарияси ва амалиёти асосан фразеологик бирликлар таржмасида 4 принсип ҳукм суради . 1. Асл нусҳадаги фразеологизмга таржима тилидан тенг кийматли эквивалинт кидириб топиш;

2. Асар ўгирилаётган тилда аслиятдаги фразеологизмга монанд мукобил вариант кидириб топиш; 3. Фразеологизмни сўзма-сўз таржима килиш; 4. Фразеологизмни тасвирий йўл билан таржима килиш; Тузулажак луғатга фразеологик бирликларни таржимасини беришда куйидаги нарсаларга алоҳида этибор бермок зарур. 1.Фразеологик бирликларнинг маъносии ва объекти мазмуни ва шакл масаласидир. Бинобарин, фразеологизмларнинг объектини ўрганиш уларнинг шакл хусусиятларини ўрганиш ҳисобланади. Иккинчи тилда бирикманинг барча шакл ва объект белгилари мувофиқ келса ҳам аммо асосий нарса маъно монандлиги бўлмаса, бу бирикмалар бир-бирига эквивалент ёки мукобил вариант бўлолмайди. 2. Айрим фразеологик бирикмаларнинг тилда аник эквиваленти ва мукобил вариантлари йўклиги уларни умуман таржима килиб бўлмаслигини кўрсатмайди. Аксинча худди шу ҳол уларни аник таржима килишга эҳтиёж туғдирувчи сабаблардан биридир. 3. Кўчма маъноли бирикмаларнинг объекти масаласи уларнинг шакл масаласи экан демак, иккинчи даражали аҳамиятга эга дейиш тўғри бўлмайди. Зотан бадиий асарнинг айрим нозик нукталарини, сўз ўйинларини бадиий таржимада акс эттиришда баъзан иборанинг объектига алоҳида эътибор килишга тўғри келади. 4. Фразеологик бирликларни шакли объектларини айнан сақлаган ҳолда бирор тилдан иккинчи тилга таржима қилиш учун учунчи, тўртинчи ва ҳаказо тилларга ҳам айнан шундай таржима қилиш учун асос бўлмайди . 5. Фрвазеологик бирликларни бир тилдан бошқа тилга контекстсиз ўз миллий қобиғи билан таржима қилганда мумкин қадар унинг объектларини сақлашга тўғри келади.

6. Турли тиллардаги фразеологик бирликларининг муқобилларида шакл ва объект хусусиятларини ўргариш чоғиштирма ва киёсий стилистика учун катта аҳамиятга эга. Дунёдаги ҳамма тилларда ҳам объектларни рақамлардан ташкил топган фразеологик бирликлар кўп учрайди. Муайян рақамлар жуда кўп тилларда бир ҳил маънода ишлатиладиган фразеологизмларга асос бўлиб қолади. Тилнинг тараққиёти натижасида бир қанча рақамлар иборалар тартибида бора-бора абстракт маъно ҳосил қилиб маълум стилистлик клишелар айланиб колган. Масалан, Етти ўлчаб бир кес. Measure three before you cut. Турли тилларда бир ҳил маънода ишлатиладиган фразеологик бирликларнинг объектлари – традицион ракамлар ҳам кўпинча бир- бирига мувофиқ келади. Таржимада контекстга қараб бирикма таркибидаги традиционал рақамларни бошка традиционал рақам билан алмаштириш мумкин, бу билан маъно ўзгармайди. Кўпинча объекти рақамлар ва уларнинг мутаносибини акс эттирувчи фразеологик бирликларда уларнинг умуммий структураси ва бошка объектларининг шакл хусусиятлари билан рақамларнинг фонетик либоси ўртасида боғланиш бўлади. Ана шу хусусиятни таржимада тўғри акс эттириш ниҳоятда аҳамиятлидир. Башарти бу қоидага риоя килмас экан бир халк тафаккурининг гавҳари бўлган фразеологик бирликлар мантиқсиз ва бетаъсир сўз тизмасига айланиб қолади.

1.2. Инглиз фразеологик бирликларини ўзбекчага таржима килиш усуллари. Тилнинг лексик бирликларига нисбатан бирмунча мураккаб таркибли воситалари бўлмиш фразеологик бирликларни таржимада тўғри талкин этиш ва тузилажак луғатда тўғри бериш масаласи муҳим аҳамият касб этади. Чунки, фразеологик бирликларнинг нутқнинг, бадиий – тасвирий воситалари сифатида фикрнинг фикрнинг оддий баёнидан кўра кўпроқ турли –туман услубий мақсадларнинг ифода этилишида иштиок этадиларки, уларнинг ушбу вазифаларини бежирим талқин эти бадиий асарнинг образли ҳамда ҳиссий- тасвирий қийматини қайта яратиш йўлидаги жонбозлик билан чамбарчас боғлиқдир. Фразеологик бирликларни таржима қилиш ўта мураккаб амалий жараён бўлиб, бу асосан бирликлар табиатига – уларнинг лексик-семантик ва қурилиш жиҳатларидан мураккаблигига водастадир. Боз устига, талай фразеологизмлар миллий хусусиятга эгадирларки, ушбу ҳол ҳам таржимонлар олдига қатор амлий қатор қийинчиликларни кўндаланг қилиб қўйади. Асл нусҳа ва таржима тиллари фразеологизмлари табиатини қиёсий ўрганган ҳолда, улар ораисдаги мазмуний-услубий мувофиқлик ҳолатларни аниқлаш ва таржима жараёнида уларнинг бирини иккинчиси воситасида талқин этиш йўл ва имкониятларини белгилаш тўлақонли таржима яратиш учун замин ҳозирлайди. Таржимадаги у ёки бу фразеологик бирликнинг асл нусҳа таркибидаги фразеологизмга маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан мос келиш ёки келмаслигини илмий – матний таҳлил асосида аниклаш мумкин.

Лексик бирликлар сингари фразеологизмлар ҳам кўп маъноли ва кўпвазифали бўлганликлари туфайли мазмун жиҳатидан мос икки тил бирликлари таржимада ҳар доим ҳам бир-бирини алмаштиравермайди. Муайян мантиқий ҳолатда бир- бирларини бемалол алмаштира оладиган фразеологик эквивалентлар ёки муқобил вариантлар бошка бир ҳолатда маъно белгилари ёки услубий вазифалари жиҳатидан фарк қилиб, қолишлари мумкинли санъаткорнинг ўз масулиятига ижодий муносабатда бўлишигина асл нусханинг таржимадада нотўғри талқин этиб кўйилиш хавфини бартараф этади. Фразеологик бирликларни таржима қилишда улар таркибида мужассамланган образни барҳаёт ёки сийқалигини аниқлашнинг таржима тилида асл нусхадаги лисоний бирликларга бирлик ва услуб жиҳатларидан мос тил вариантлари танлашда аҳамияти катта. Образлилиги очик ойдин кўзга ташланиб турадиган фразеологизмларнинг муқобил лисоний вариантлар ёрдамида ўгирилиши асл нусха мазмуний – услубий ҳусусиятларининг таржимада қайта яраташини таъминлайди. Аммо баъзан образлилиги маълум даражада жадаллашиб олган фразеологизмнинг ўзгача хусусиятга эга бўлган лисоний воситалар орқали эмас балки, образлилиги тўла барҳаёт баркарор бирикмалар ёрдамида ёки аксинча образлилиги очик ойдин кўзга ташланиб турадиган фразеологик бирликларининг ушбу хусусияти сўниброк тил воситалари оркали адикват талқин этилишининг гувоҳи бўламизки, бундай ҳолларда икки тил бирликлари ўртасидаги мувофиқ контекстуал хусусият касб этади.

Бундан ташкари фразеологизмлар ҳамма вакт ўзларининг анъанавий маъно ва вазифаларида қўлланилавермасдан бадиий нутқ таркибида гоҳо шакл ва мазмун ўзгаришларига учраган таризда ишлатиладиларки, бу ҳол уларга қўшимча таъсиргарлик бахш этиб таржима жараёнини янада мушкуллаштирада. Тил бирликлари касб этадиган бундай контекстуал маъно ва услубий вазифаларни тўлаконли талқин этиш маъсулияти таржима тилида имкон қадар тегишли нуткий - образли лисоний воситалар танлаш заруриятини тўғдиради.

1.3.Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига эквивалентлари ёрдамида талқин этиш. Турли халклар фразеологик қатор ҳолларда бир – бирларига ҳам моддий ҳам мазмуний – услубий жиҳатдан мос бўладилар. Бундай тиллараро лисоний воситалар илмий адабиётда фразеологик эквивалентлар деб аталади. Ушбу ўзаро мослик аксарият ҳолларда халқларнинг турмуш шароитлари урф - одатлари ва мантиқий мушоҳадаларидаги ўхшашлик муштараклик билан изоҳланади. Зеро, тилнинг ўзга лисоний воситалари сингари фразеологик бирликлар ҳам турли – туман умуминсоний меъёр ва хаётий кузатишлар асосида вужудга келади. Моддий жиҳатдан ўхшаш бундай икки тил фразеологик эквивалентларнинг кўпчилиги маъно ва вазифа жихатлидан кўпчилик ҳолларда бир – бирига мос бўладилар, чунки, будай пайтларда бирликлар негизида бир ҳил хаётпий тажрибага асосланган тушунчалар ётади. Бу хил фразеологик бирликлар таржимада бир – бирларини бемалол алмаштира оладилар. Масалан, инглизча “Cold war. An open way. To suck somebody`s blood” каби барқарор бирликлар ўзбекча ,,Совуқ уруш’’, ,,Oчиқ йўл’’, ,,Бировнинг қонини ичмоқ” фразеологизмларнинг мутлоқ эквивалентлари бўлиб , таржима жараёнида уларнинг бири иккинчисини бемалол алмаштиравериши мумкин. Айрим икки хил фразеологик эквивалентлари айрим контексларда бир – бирларини алмаштира олмайдилар. Кўп маъноли икки тил фразеологик бирликларнинг баъзи маъно ва услубий вазифалари ўхшаса , айримлари фарқ қилади.

Масалан, бир – бирларига ҳам моддий ҳам маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан ўхшаш инглизча ,, The dogs bark , but the caravan goes on ’’ ва унинг луғатдаги ўзбекча ,, ит ҳурар , карвоон эса ўтар’’ бирликларининг доим бир хил маъно ва услубий вазифа ифодаси учун қўлланишлари мумкин бўлгани ҳолда байналминал хусусиятга эга бўлиб жаҳоннинг кўпчилик тилларида учрайдиган,, Темирни қизиғида бос ’’ фразеологизми ўзининг инглизча эквиваленти ,, Strike while the iron is hot ’’ га барча контекстларда ҳам мос келавермайпди. Ўзбекча бирлик,, ишни ўз вақтда бажармоқ’’ каби тушунчанинг образли ифодаси учун қўлланилса, ингизча бирлик мазкур тушунчадан ташқари яна,, қулай имконятдан фойдаланмоқ’’ тушунчаси учун ҳам ишлатилади бундай ҳолларда ўзбек тилида бошқа фразеологик эквивалеьнт қидириб топиш зарурияти туғулади. Бир – бирларига ҳам моддий ҳам маъно ва услурбий вазифалари ўхшаш инглизча ,, As cold as ice ’’, ,, Play with fire ’’, ,,No smoke without fire” фразеологик бирликлари қуйидагича бериларди ; ,, Муздек совуқ ’’ , ,,Олов билан ўйнашмоқ ’’ , ,,Ооловсиз тутун бўлмас ’’ . Ҳам моддий ҳам маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан ўзаро мос айрим фразеологик эквивалентлар таркибидаги баъзи предметлар номлари бир –бирларидан сон шакллари жиҳатидан фарқ қиладиларки , ушбу тафовут гоҳо таржимонларни чалғитиб уларни ҳарфxўрликка етаклайди. Жумладан икки тенг мустақил бўлаклардан иборат бўлиб ягона тушунчани англатадиган “этик”, “енг” , “қўл”, “оёқ” , “кўз” , “қулоқ” каби сўзлар ўзбек тилида предметларнинг ҳар иккала қисмлари назарда тутилган тақдирда ҳам шу тил анъанасига мувофиқ бирлик шаклида учрасалар инглиз ва рус тилларида

улар кўплик шаклида ишлатилвдилар / boots - canoги , sleeves – рукава , hands – руки , feet – ноги , eyes – глаза , ears – уши / . Таржимада ҳар қайси лисоний воситасининг анъанавий грамматик шаклида қўлланилишида баён этилган фикрнинг нутқ маданияти доирасидаги ифодасини вужудга келтиради. Ўзбекча ,,Деворнинг ҳам қулоғи бор’’ , ,, Кўрпага қараб оёқ узат ’’, ,, Қўлни чўнтакка солиб юрмоқ ’’, каби барқарор сўз бирликларининг таржимада ингизча ,,Walls have ears’’ , ,, To stretch one`s legs according to the coverlet ’’ , ,, To keep hands in pocket ’’ , фразеологизмларнинг сон шакли жиҳатидан мослаб ,, Деворларнинг қулоқлари бор’’ , ,, Кўрпага қараб оёқларни узатмоқ ’’ , ,, Қўлларни чўнтакларга солиб юрмоқ ’’ , тарзида берилиши ўзбек тили меъёрининг бузилиши, бинобарин, фразеологик бирликлар таъбиатан ифода этадиган образли умумлашмаларнинг барбод бўлишига олиб келади . ,, Қорни очнинг қулоғи йўқ ’’ сўз бирикмаси луғатда инглизча ,,Hungry bellies have no ears” фразеологизмига сон шакли жиҳатидан мослаб “ Оч қоринларнинг қулоғи йўқ “ тарзида берилса ўзбек тили меъёри бузулади . Луғатда “There is no rose without a thorn’’ фразеологик бирлиги ва унинг ўзбекч “Тикансиз гул бўлмас “фразеологик бирликда “тикан” (a thorn) ибораси бирлик шаклида берилган бўлиб рус тилида кўплик шаклида акс эттирилган : “Нет рози без шипов” . Худди шундай ҳол инглизчада ,,Crows do not pick crow`s eyes’’ ва унинг луғатдаги берилган ўзбекча “қарға қарғанинг кўзини чўқимайди ”фразеологик бирликларида “ қарға” ( crow) ва “кўз” (eye)иборалари кўплик шаклидан бирлик шаклига ўгирилган.

Инглизчада “Barking dogs seldom bite” фразеологик бирлигида ,,dog’’ (ит) ибораси кўплик шаклида ишлатилган луғатдаги ўзбекча таржимаси эса бирлик шаклида ўгиртлган. ,,Bird’’ (қуш) ибораси инглизчада ,,Old birds are not to be caught with chaff’’ фразеологик бирликда кўплик шаклида луғатда ўзбекча таржимада эса бирилик шаклида намоён бўлади: “Қарши қушни тузоқ билан алдаб бўлмас”. Бир-бирларига маъно ва услубий вазиф жиҳатларида мос қатор фразеологик эквивалентлар лексик жиҳатдан, бир икки компонентга фарқ қиладилар. Бу асосан турли халқлар вакилларининг ҳаёт воқеа- ҳодисаларига ўзига ҳос тарзда ёндашишлари ўз тасаввурлари доирасида фикр-мулоҳаза юритишлари билан боғлиқ бўлиб, кўпгина нарса ва ҳодисалар улар лафзида турлича мазмун ва рамзий маъно касб этади. Бундан ташқари, бир халқ ўзи ишлатган фразеологик бирлик таркибига муайян тушунчани ифода этадиган қатор маънодош сўзларнинг биридан фойдаланса, иккинчиси бошқасини истеъфода этиши мумкинки, натижада ўхшаш маъно ва услубий вазифа ифодаси учун хизмат қиладиган икки тил фразеологик эквивалентарининг биттадан компонентлари фарқ қилади. Чунончи, ўзбеклар ишининг пухта, режали бўлиши лозимлиги каби тушунчани образли ифодалаш учун тикиш ниятида белгилаётган материалининг етти ўлчаб, сўнгра кесилиши /Етти ўлчаб бер кес!/ зарурлиги каби муболаға асосида вужудга келган турғун бирикмадан фойдалансалар, бу ўринда инглизлар лафзида қўлланиладиган фразеологизм таркибидаги сон ўзбек тилидагидек “етти” эмас балки “уч” дир. (Measure thrice and cut once). Энг оғир юмушни инглизлар тасаввурида “от” (to work like a horse), ўзбеклар тасаввурида эса “эшак” (Эшакдай ишламоқ) бажаради. Ижобий таърифланаётган дилбар қип-қизил

юзини “гилос” га муқояса қилишса (as red as a cherry), ўзбеклар “олма”га ўхшатадилар. (Олмадай қизил). Энг енгил нарса инглизлар тасаввурида “pat” (light as a feather), Шўбеклар тасаввурида эса “қуш” (қушдай енгил) бажаради. Бир қалдирғоч келиши билан фаслнинг ўзгариши рўй бермаслиги инглизларда “ёз” фасли назарда тутилган. “ One swallow does not make a summer”, ўзбекларда эса “баҳор”. “Битта қалдирғоч баҳор келтирмас” фразеологик бирлиги билан луғатда акс эттирилган. Луғатда бир ўрганишда, бирданига икки ишни бажармоқ инглизларда “қуш” сўзи билан берилади, “Kill two birds, with one stone”, ўзбекларда эса “қуён”, “бир тош билан икки қуённи ўлдирмоқ” фразеологик бирлик билан берилади. Инглизлар тасаввурида эр-хотиннинг ўртасига тушиб, аралашашиши “дарахт” билан унинг терисига қиёсланади. “Come between the bark and the tree” ўзбекча луғатда таржима эса “Эр-хотин ўртасига тушмоқ” дея берилади. Ўзбекларда “Эговни эгов ейди” дейдилар, инглизларда эса у “олмос” сўзи билан ифодаланади. “Diamond cut diamond”, русларда эса “пона” сўзи орқали тушинилади. “Клин клином вышибают”. Бир инсоннинг атрофидаги бошқа барча инсонларга томон таъсир кўрсатилиши инглизларрда “чириган олма” га таққосланади. “The rotten apple injures its niegborirs”, ўзберларда эса “тиррақи бузоқ”га “тирроқи узоқ подани булғайди” фразаэологик бирлиги билан луғатда берилади.

II . БОБ. 2.1. Инглизча фразеологик бирликларни муқобил вариантлари ёрдамида талқин этиш. Таржима тилида мувофиқ фразеологик эквивалентларини топишнинг имкони бўлмаган тақдирда адекватлик муқобил вариантлар деб аталмиш шундай тиллараро фразеологик синонимлар воситасида яратиладики, бундай пайтда икки тил фразеологик бирликлари мазмунан ўзаро мос келиб, таржима жараёни эҳтиёжини қондирса, уларнинг лексик таркиблариа сосан фарқ қилади. “Асосан” дейишимизнинг боиси шундаки, қатор маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан мос икки тил муқобил фразеологик бирликларининг таянч компонентлари мазмунан бир хил бўлади. Масалан: инглизча “to burn one’s house to get rid of the mice” фразеологик бирилигининг ҳамда унинг луғатдаги ўзбекча таржимаси “Бургага аччиқ қилиб кўрпани куйдирмоқ” (to burn) бўлиб, икки лисоний бирлик ҳам бир хил тушунчани арзимаган сабаб билан жаҳл устида бирор ножўя, номаъқул ҳаракатга йўл қўйишни образли ифодаласа, таянч компанентлари “шошган” (hasty) бўлган. “Hasty climbers have sudden falls” ва “Шошган қиз эрга ёлчимас” фразеологик бирликларининг иккаласида ҳам бир хил хусусият-шошқалоқлик танқид қилинади. Шу туфайли мазкур воситалар таржимада бир-бирларининг маъно ва вазифаларини тўла қоплай оладилар, бинобарин, таржима жараёнида муқобил вариантларнинг имкон қадар мазкур турига мурожаат қилиш мақсадга мувофиқдир. Луғатда “To bark at the moon” фразеологик бирлигининг ўзбекча таржимаси “Ит ҳурар – карвон ўтар” бўлиб, унинг таянч компоненти “ҳурмоқ” (To bark) дир. Унинг икки лисоний бирликлари ҳам бир хил тушунчани акс эттиради. Яъни, бўладиган нарса барибир минг ҳаракат қилма бўлади. Натижасиз вақтнинг бекор ўтказишдир.

Луғатда инглизча “Come unscathed out of the battle” ўзбекча “Сувдан қуруқ чиқмоқ” фразеологик бирликларининг таянч компонентлари “қуруқ” ва тушунчалари ҳам бир хил яъни ушбу фразеологик бирлик энг қийин вазиятдан чиқиб, юлини топа оладиган инсонларга нисбатан ишлатилади. Таянч компоненти “булғамоқ” (to eclipse) бўлган “One cloud is enough to eclipse all the sun” луғатда ўзбекча таржимаси “Тирроқ бузоқ подани булғайди” фразеологик бирлиги билан берилиб, иккаласида ҳам бир хил хусусият – бир ёмон инсоннинг атрофидаги бошқа инсонларига ёмон таъсир кўрсатиши танқид қилиниб берилади. “A burnt child dreads the fire” ва унинг луғатдаги ўзбекча “Сутдан куйган қатиқни ҳам пуфлаб ичади” таржимасининг таянч компоненти “куйган” (a burnt) дир. Уларнинг тушунчалари ҳам бир хил, яъни, жаҳли чиққан инсон қилаётган ишини билмайди ва ақли кетади. Луғатда берилган “Beauty is in the eye of the gazer” ва унинг таржимаси “Гўзал гўзал эмас, севилган гўзал” фразеолгик бирикмаларнинг таянч компонентилари “гўзал” (beauty) ва маъноси ҳам бир хил. Бу фразеологик бирикмаларда инсоннинг усти эмас, ичи гўзал бўлиши кераклиги ҳақида маъно ётади. Таянч компоненти “кулфат” (calamity) бўлган инглизча “Calamity is man’s true touchstone” унинг луғатдаги ўзбекча таржимаси “Дўст кулфатда билинар” фразеологик бирликларининг маъноси бир хил, яъни, дўст бошга оғир кунлар тушганда ёрдам беради.

Таянч компоненти “олдин” (before) бўлган инглизча “Catch the bear before you sell his skin” ва луғатдаги ўзбекча “Тўйдан олдин ноғора” фразеологик бирликларининг тушунарли, бажарилмаган ишини бажарилмасидан туриб гапирмаслдик кераклиги ҳақида. Луғатдаги инглизча “Caution is the parent of safety” ва ўзбекча “Ўзингга эҳтиёт бўл қўшнингни ўғри тутма” фразеологик бирликларининг таянч компоненти “эҳтиёткорлик” (Caution) дир ва тушунчалари ҳам бир хил яъни, ҳар бир ишни эҳтиёткорлик билан бажариш кераклиги ҳақидадир. Таянч компоненти “эрта” (early) бўлган инглизча “Early to bed and to rise make a man healthy, wealthy and wise” луғатда эса “Эрта турган хоримас” фразеологик бирлиги билан берилади ва уларнинг маъноси бир хил яъни эрта туриб, эрта ётган инсон - соғлом, ақлли ва бой бўлиши ҳақидадир. Луғатда инглизча “He that feareth every bush must never go a- birding ” ва ўзбекча “Чумчуқдан қўрққан тариқ экмас” фразеологик бирликларининг таянч компонентлари “қўрққан” (feareth) дир. Уларнинг тушунчалари ҳам бир хил, яъни, қўрқоқлар барча нарсадан қўрқсалар, улар шу ишга қўл урмайдилар, демак қўрқмас эканлар дея луғатда акс эттирилади.

2.2.Инглизча фразеологик бирликларни калъка усулида талқин этиш. Ҳеч бир фразеолгоик бирликлари ҳаётда барча воқеа – ҳодисаларни қамраб ололмасликлари туфайли бир тилда муайян тушунчани ифода э тадиган у ёки бу фразеологизм ўзга тилда ўз эквиваленти ёки муқобил вариантига эга бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда кўроқ таржима амалиётининг калъка усулига мурожаат қилинади. Шу йўл билан таржима тилида ҳосил қилинган табиий жаранглаб назарда тутилган маъно ва услубий вазифани акс эттира олса нафақат аслият руҳи қайта яратилади, балки таржима тил луғат таркибининг бойиши учун ҳам имконият вужудга келади. Барқарор бирликнинг сўзма-сўз таржимаси туфайли ҳосил бўлган бирикмани айрим ҳолларда таржима тили меъёри қабул қила олмаслиги, натижада ҳарфхўрликнинг юзага келиши мумкин. Бундай пайтларда адеквативликнинг (бир хил , мос. ўхшаш) яратилиши ҳақида ҳам таржима тили луғат таркибининг бойиши тўғрисида ҳам сўз бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун т аржима амалиётининг сермаҳсул усулларидан бўлмиш калька ҳам ҳарфхўрликдан тубдан фарқлаш мумкин. Ҳозирги ўзбек тили луғат таркибига назар ташлар эканмиз, унга жуда кўп лисоний бирликларнинг бошқа тиллардан кириб келганлигининг гувоҳи бўламиз. Жумладан, “Совуқ қурол ” бирлиги инглизча “Cold arms”, “Ҳеч бўлганча кеч бўлсин” бирлиги русча “Лучше поздно, чем некогда”, “Бировга чуқур қазисанг ўзинг тушиб кетасан” тожикча “Чоҳ кандара, чоҳ дар пеш” бирликларинг ўзбекча калькалари бўлиб, улар аллақачон ўзбек тили луғат бойлигининг фаол фуқороларига айланганлар.

$Таржима амалиёти фразеологик бирликларни ўзбек тилига калька усулида ўгиришнинг қуйидаги йўлларига эътиборини тортади: 1. Аслиятдаги бирликларга лексик таркиб жиҳатидан тўла мос калькалар. Сўзма-сўз иаржимаси натижасида ҳосил бўлган бирикма фразеологик бирлик хусусиятига эга бўлиб, асосидаги мажоз тил вакилларига яхши тушунарли эканлиги туфайли аслиятда назарда тутилган маъно ва услубий вазифани айнан айнан акс эттира олади. Масалан, барчамизга маълумки, кундузи қуёш чарақлаб турган маҳалда ой кўринмайди шу сабабли инглиз “The moon is not seen when the sun shines” фразеологик бирлик “Лун не видно когда светит солнце” ва “Қуёш чиққанда ой кўринмас” калика йўли билан амалга оширилган таржимаси натижасида ҳосил бўлган бирликлар бмирикмалар тилнинг барқарор лисоний воситалари сингари табиий жаранглайди. Бинобарин ўзбекча бирикмаларнинг тилга турғунлик ласб этиб умумхалқ бойлигига айланишига тўла асо бор. “Ўз одамига тегмаслик” ибораси рус фразеологизми “зирада к заради не пристаё” воситаси орқали унинг асл маъросини тушуниб етсак бўлади. Ушбу восита луғатга қуйидаги фразеологик бирликлар тарзида берилади: Dog doesn`t dog \ Cабока собаку не ест \ Ит итни тишламас ; Crows do not pick crow`s еуеs \ Ворон иорону глаз не выклюет\ Қарға қарғани кўзини чўқимайди. Инглизча “Appetite comes with eating” бирлиги франсуз “Pappetit vietn en mangeant” бирилигидан кирб келган бўлиб, ҳам рус, ҳам ўзбек тилларида турғунликни касб этади ва “Аппетит приходит во време еды”, яъни, “иштаҳа овқатланаётганда очилади” калькаси билан луғатда берилган.$

Бирон-бир ишда янги бошлиқнинг келиши билан ишни яхши бажарилиши сезилади. Бу эса инглизларда “бошлиқ” – “A new broom”, яъни, “Янги супурги” тарзида берилади: A new broom sweeps clean ва унинг лу-атдаги калькаси “Янги супурги тоза супуради” тарзида берилади. Барчамизга маълум бўлганидек ит билан мушук бир-бири билан чиқишмайди. Ушбу ҳол инглиз тилида инсонга нисбатан таққосланади: “Agree like cats and dogs” ва унинг луғатдаги калькаси “Ит билан мушукдай яшамоқ”. Ҳаётнинг абадий эмаслиги, лекин хотира ва ёдгорликларнинг умри узунлиги барча халқларда аёндир. Шунга асосланиб луғатда “Art is long, life is short” фкфяеологик бирлиги ва унинг калькаси “Санъат абадий умр қисқа” мавжуддир. “As the call, so the echo” фразеологик бирлиги рус “эко” сўзига синонимдир. Луғатда эса “Қандай салом бўлса, шундай алик бўлади” тарзида намоён булади. Ёмон гапнинг халқ ўртасида тез тарқалиши табиий ҳолдир. Ушбу ҳол луғатда “Bad news has wings” ва ўзбек тилидаги калькаси “Ёмон сўзнинг қаноти бор” бирликлари билан берилади. Инсон ишлаб топилган пул, инсон қўлида кўп турмайди. Меҳнат қилиб топилган пул эса, бетартиб ишлатилмайди. Шунга асосланиб, қуйидаги инглиз фразеологик бирлиги луғатда “Easy, easy do” ва унинг ўзбекча калькаси “Енгил келган енгил кетади” тарзида берилади.

Олашақшақнинг шақиллаши эса барчамизга маълум ва ушбу ҳол “Chapter like a magpie” фразеологик бирлиги ва унинг калькаси “Олашақшақдай шақилламоқ” тарзида луғатда берилган. Ҳар бир инсон ҳғақиқатни меҳнатига яраша олади ва бу “As you so you shall mow” фразеологик бирлиги тарзида луғатда бюерилади, униг калькаси эса “Нима эксанг шуни ўрасанг”. Гўзал инсоннинг суръатга тенглаштиришади. Луғатда эса “Handsume as paint”, “Pretty as a picture ” ва калькаси “Суръатдек гўзал” бирлиги билан берилади ва табиий жаранглайди. “Шар” сўзини ишлатганимизда ҳаёлимизга биринчи навбатда, унинг юмалоқлиги келади. Луғатда “Round as a ball” фразеологик бирлиги ва уинг калькаси “Коптокдай юмалоқ” акс эттирилади. Баъжзи бир инсонлар “ дўст” деган тушунчани тушунишмайдилар ва пул деб “Дўст” бўладилар. Бунақалардан эса сақланиш керак. Инглиз тилидаги “Better an open enemy than a false friend” ва калькаси “Соҳта дўстдан ошкора душман афзал” луғатда намоён бўлади. 2. Таржима тилида мавжуд бўлган барқарор лисоний воситаларнинг шакл, маъно ва услубий вазифаларига суяниб аслиятдаги фразеологик бирликларни калбка қилиш. Санъаткорлар баъзан аслиятдаги барқарор сўз бирикмаларининг таржима тилида муқобил воситалари бўлишига қарамасдан калька усулида мурожаат қиладиларки, ҳосил бўлган бирикмалар ўша мавжуд мувофиқ воситалар асосида табиий жарангламайди. Масалан, рус ва ўзбек тилларида “дпрднинг осон келиши” ҳақидаги тушунчани образли ифода этадиган рус “беда к нам верхом, а от нас пешком” фразеологик бирлиги мавжуд бўлиб, инглизча “Agues come on

$horseback but do away on foot ” бирлиги ўзбек тилига дарднинг келиши осон кетиши қийин тарзида ўгирилган ва таржимонлар ўз тиллари ифода имкониятининг яна бир образли лисоний восита билан кенгайишига йўл очганлар. К. И. Чуковскийнинг таъкидлашича калька усули қуйидаги ҳолларда ишлатилади, рус тилидаги фразеологизм худди шу маънони англатган ҳолда лекин уни қўлланилиши инглиз оборотининг руссификациясига, ўз колоритини бутунлай юқотилишига олиб келиши мумкин. Бундай ҳолларда эса рус “сохта эквивалент” и олдида ср (сравни) белгиси туради. Тузилажак луғатда эса “сохта эквивалент” лар олдида қиёсла белгиси туради. Agues come on horseback but do away on foot \ Беда к нам верхам, ф от нас пешком (ср. Болезнь входит пудами, а выходит золотниками ) \ Дарднинг келиши осон, кетиши қийин ( қиёсла, дард ботмонлаб келиб, мисқоллаб кетади ). Ушбу фразеологик бирлик Караматовларнинг , инглизча, ўзбекча – русча “Proverbs – Maqollar – Пословицы” луғатида унинг тўғрима-тўғри маъноси яъни, “Безгакнинг келиши – от устига, кетиши фел” ва “Оғриқ жойини топса олти ой қишлайди” тарзида берилган. Ваҳоланки, ушбу восита юқоридаги кўрсталиган ўзига хос хусусиятни арзимас даражада акс эттиради. “Етти бало бир юрар” бирлиги “An evil chance seldom comes alone ” фразеологик бирлигига муқобил ва “Палакат бир келса, кетма-кет келаркан” фразеологик бирлиги билан луғатда таржима қилинади. “Қилмиш қилирмиш”, “Жиноятга яраша жазо” дейишади, бу эса инглизларда “The greater the crime, the higher the gallows”, o’zber tilidagi lug’atdagi tarjimasi esa “Jinoyat qanchalik qabih bo’lsa, dor shunchalik baland bo’ladi” tarzimda beriladi.$