Миллий фольклорнинг инглиз тилига таржимаси ва қиёсий таҳлили - Ingliz tili - Diplom ishlar

Миллий фольклорнинг инглиз тилига таржимаси ва қиёсий таҳлили

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282.5 KB

Ko'chirib olish

Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili mavzusida yozgan 1

МУНДАРИЖА КИРИШ………………………………………………………………………… ... 3 I БОБ. ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРИ НАМУНАЛАРИНИНГ ИНГЛИЗ ТИЛИГА ТАРЖИМАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎРГАНИЛИШИ 1.1. Ўзбек фольклори намуналарининг инглиз тилига таржималарига асос бўлган омиллар …………………………………………………………………....8 1.2. Ўзбек фольклори муаммолари инглиззабон тилшунослар талқинида….20 II БОБ. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЭРТАКЛАРИ ТАРЖИМАСИДА МИЛЛИЙ КОЛОРИТНИНГ ИФОДАЛАНИШИ 2.1. Ҳалқ оғзаки ижоди намуналари таржимасининг лисоний ва услубий жихатлари ………………………………………………………………………...29 2.2. Бевосита ва билвосита таржимада миллий –бадиий хусусиятларнинг акс эттирилиши ………………………………………………………………………37 ХУЛОСА ……………………………………………………………………… .50 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР ……………………………………….53 КИРИШ 2

Мавзунинг долзарблиги . Миллат маънавияти ва маданиятининг хорижда танилишида таржиманинг ўрни беқиёсдир. Муҳтарам Президентимиз Ш. Мирзиёев таъкидлаганидек: “Тил билиш бу бойлик. Тил билган инсон дунёни билади, хеч қачон кам бўлмайди. Ёшларимизда шундай интилишни уйғотишимиз керак”. 1 Шарқ ва Ғарб адабий-бадиий муносабатлари, жумладан, адабий ҳамкорлиги, адабий таъсир ва акстаъсир, таржима ва унинг адабий ҳамкорликдаги ўрни ва мавқеи масалалари кўп вақтдан буён кўплаб илмий тадқикотлар мавзуи бўлиб келмоқда. Бу муносабатлар миллатлар орасидаги маънавий алоқанинг ривожланишига замин яратади. Жумладан, Н.Конраднинг «Восток и Запад» 2 , Ф.Сулаймонованинг «Шарқ ва Ғарб» 3 , Н.Комиловнинг «Тафаккур карвонлари» 4 сингари китоблари бу қизиқишнинг самараси бўлди. Ўтган асрнинг сўнгги йилларига келиб туркий халқларнинг оғзаки бадиий ижоди Европа мамлакатлари олимларининг диққатини ўзига жалб эта бошлади десак муболаға бўлмайди. Туркий халқларнинг қадимдан сакланиб қолган урф-одатлари, анъаналари, адабий ижоди Ғарб олимлари томонидан кенг тадқиқ этила бошлади. Шу тариқа Шарқ ва Ғарб ўртасидаги адабий алокаларни ўрганиш ҳозирги адабиётшуносликнинг муҳим вазифаларидан бирига айланди. Ғарб ва Шарк мамлакатлари маданий муносабатларининг ривожланиши бадиий таржима, шу жумладан, биз ушбу тадқиқотимизга манба сифатида жалб қилаётган ўзбек фольклорининг эртак ва латифа каби эпик жанрлари намуналарининг инглиз тилига қилинган таржималарига қизиқишни ҳам кучайтирди. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижодининг дунё тилларидан бири – инглиз 1. Ш. Мирзиёев. Ибрат мактаби очилишидаги нутқи.2018 2. Конрад Н.И. Запад и Восток . – М . : Гл. ред. восточ. лит-ры, 1972 . 3. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 4. Ком илов Н. Тафаккур карвонлари . – Т . : Маънавият , 1999. 3

тилига қилинган таржималари эстетик савиясини ўрганиш ва унда ўзбекона миллийликнинг ифодаланиши муаммоларини илмий-назарий жиҳатдан асослаш давр талабига айланди. Зеро, бу соҳага Ҳерман Вамбери, Идрис Шоҳ, Ҳасан Паксой, Мэрилин Петерсен, Фрэнк Адамс каби олимлар ў хиссасини кўшган. Бирок бу таржималар ҳанузгача тадқиқотчилар назаридан бир қадар четда қолиб келмокда. Ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналарининг инглизча таржималарини тадқиқ қилиш ва илмий, бадиий жараённинг ўзбек- инглиз адабий алоқаларидаги ўрнини белгилаш, таҳлил этиш ўзбек таржимашунослигининг муҳим вазифаларидан бири саналади. Бинобарин, ўзбек халқ оғзаки насридан инглиз тилига анчагина намуналарнинг таржима қилингани, аммо уларнинг ғоявий-эстетик савияси ҳозиргача таҳлил этилмай ва умумлаштирилмай келинаётгани тадқиқотимизнинг долзарблигини белгилайди. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Ўзбек фольклори намуналарининг хорижий тилларга таржималарини ўрганиш бўйича ўзбек олимлари қатор илмий тадқиқотлар яратди. Жумладан, Қ. Рафиқовнинг «Хорижий адабиётшуносликда ўзбек адабиёти», Б. Шамсиеванинг «Хорижий адабиётшуносликда ўзбек фольклори масалалари» каби ишлар шулар жумласидандир 5 . Қ. Рафиқовнинг ишида ўзбек адабиётининг хорижда тарқалиши хусусида теран фикр юритилган. Таъкидлаш жоизки, шулардан фақат Б.Шамсиеванинг тадқиқоти ўзбек фольклорининг инглиз тилига қилинган таржималарига бевосита бағишланган. Унинг ишида ўзбек фольклори таржималарининг Ғарб туркшунослари томонидан илмий асосда қандай ўрганилгани таҳлил қилинади ҳамда қисман таржималарда миллийлик, миллий руҳ ва ғоянинг акс эттирилиши масалалари ёритилади. Шунга қарамай, инглиз тилига ўгирилган ўзбек халқ оғзаки ва ёзма ижодий намуналарини ўрганишга бағишланган изланишлар олиб борилган эмас. Ана шу камчиликни бартараф эти мақсадида, ўзбек халқ эртаклари ва 5 Рафиков К.К. Узбекская литература в зарубежном литературоведении. Дисс. ... кан д . фил. наук. - Ташкент, 1981; Шамсиева Б . Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. Дисс. ... кан д . фил. наук. - Ташкент, 1994 . 4

латифаларининг инглиз тилига килинган таржималари тарихи ва уларнинг қиёсий-типологик хамда эстетик таҳлили асосида миллийликни ифодалаш муаммоларини ўрганиш ва умумлаштириш заруриятини бугунги халқаро муносабатлар, янада аниқроғи, ўзбек-инглиз маънавий-маданий муносабатлари тақозо этмокда. БМИнинг максади. Ўзбек фольклоридаги эртак ва латифа сингари эпик жанрларнинг инглиз тилига таржималари тарихига назар солиш, бу таржималарнинг аслиятга муқобиллик даражасини аниқлаш ва бунда миллий ранг-барангликнинг сақланиши хусусиятларини ойдинлаштириш ҳамда умумлаштиришдан иборат. БМИнинг вазифалари . Юқорида баён этилган мақсадни амалга ошириш учун куйидаги вазифаларни бажариш мақсадга мувофиқдир: - ўзбек фольклоридаги эпик (оғзаки насрий) намуналарнинг инглиз тилига таржималари тарихининг тадрижий жараёнларини кузатиш; - ўзбек халк эртаклари ва латифаларининг инглизчага таржималарининг аслиятга муқобиллик даражасини аниқлашнинг назарий ва амалий муаммоларини таҳлил этиш, бунда: а) таглама таржималар; б) илмий максадни кўзлаб амалга оширилган таржималар; в) бадиий таржималар олдига қўйилган вазифаларни муайянлаштириш; - фольклор асарлари таржимасида у ёки бу асарнинг жанрий табиатига хос хусусиятларни акс эттириш ҳолати ва унинг эстетик моҳиятини ойдинлаштириш; - ўзбекчадан инглизчага таржима жараёнида келиб чиқадиган муаммолар ва уларнинг ечимларини эстетик таҳлил қилиш асносида мутаржимлар маҳоратига хос қирраларни тадқик қилиш; - ўзбек фольклори намуналарини инглизчага таржима қилиш жараёнида миллий колоритни ифодалашга хос хусусиятларни ўрганиш ва илмий умумлаштириш; - ўзбек эртаклари, латифаларининг инглизча таржималарида бадиий- тасвирий воситаларнинг ифодаланиш хусусиятларини очиб бериш; 5

- ўзбек эртаклари, латифалари инглизча таржималарининг ўзбек-инглиз фольклорий ҳамкорлигидаги мавқеини белгилаш. БМИ нинг объекти : ўзбек халқ эртакларининг инглиз тилига килинган бевосита ва билвосита таржималари. БМИ нинг предмети : таржималарда миллий колоритнинг ифодаланиши масаласи. БМИ нинг методологик асоси . Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёевнинг миллий мафкура, маънавият ва маданий қадриятларга доир асарлари, шунингдек, ўзбек миллий ва жаҳон фольклоршунослиги ҳамда таржимашунослигига оид илмий асарлар, айниқса, В.Жирмунский, Ж.Конрад, Ҳ.Зарифов, А.Фёдоров, Т.Мирзаев, Ғ.Саломов, Ф.Сулаймонова, Н.Комилов, Г.Гачечиладзе, С.Баура, Ҳ.Паксой, Ҳ.Раззоқов, К.Имомов, Б.Саримсоқов, О.Сафаров, М.Жўраев, М.Бақоева, Ф.Жўлдошева, Қ.Мусаев, М.Холбеков ва бошқаларнинг фольклоршунослик ва таржимашуносликка оид тадқиқотлари методологик асос қилиб олинди. БМИнинг усуллари . Битирув малакавий ишнинг мақсадидан келиб чиқиб, ишда қиёсий-типологик ва тарихий таҳлил методларидан фойдаланилди. 1. XIX - XX асрларда амалга оширилган ва айни дамда инглиз тилига ўгирилаётган фольклор эпик жанрлари намуналари таржимаси тарихи ва хорижда ўзбек халк оғзаки ижоди намуналарини ўрганган фольклоршунос олимлар ишларининг қиёсий-типологик таҳлили. 2. Ўзбек фольклори намуналарининг хорижда тарқалишига ва тарқатилишига сабаб бўлган ижтимоий-ижодий омиллар. 3. Фольклорнинг эпик жанрлари бўлмиш эртак, латифалар, шунингдек, айрим ҳолларда афсоналар таржимаси, уларда миллийликка хос хусусиятларни сақлаб қолишнинг асосий шартлари. 5. Ўзбек фольклоридаги эртак ва латифаларнинг инглизча таржималарининг муқобиллик даражаси таҳлил этиш. 6

6. Ўзбек халқ эртак ва латифаларининг таржима матнини аслиятга яқинлаштириш имкониятлари, йўлларини тадқиқ қилиш, фольклор таржимонларининг бадиий маҳорати билан боғлиқ услубий белгиларнинг кўрсатиб берилиши. Ишнинг илмий янгилиги . Мазкур битирув малакавий ишда ўзбек халқ эртаклари ва латифаларидан инглиз тилига қилинган воситали ва бевосита таржималарнинг тарихи, умумназарий ва хусусий жиҳатлари, таржима матнини аслиятга яқинлаштириш имкониятлари, бу борада эришилган ютуқлар ва йўл кўйилган камчиликлар, уларнинг сабаб ва оқибатлари илк маротаба тадқиқ этилаётгани унинг ўзига хос мухим илмий янгилигини таъминлайди. Ишда биринчи марта ўзбек халқ эртакларини инглиз тилига таржима қилиш жараёнида ундаги миллий тушунча ва образларни, бадиий деталларни сақлаб қолишга хизмат қилувчи услубий йўллар илмий жиҳатдан аниқлаб берилди. Латифаларни инглиз тилига таржима қилиш жараёнида уларга хос шакл ва мазмунни, юмор ва сатирани сақлаб қолиш йўллари тадқиқ қилинди. БМИ натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти . Битирув малакавий иш ва унинг натижаларидан: а) ўзбек-инглиз фольклори ҳамкорлиги ва алоқалари илмий тарихини янада чуқурлаштиришда; б) олий таълим муассасалари филология факультетларида жаҳон халқлари адабиётлари, фольклори, таржимашунослик фанларини ўқитиш, шу фанлар бўйича дарсликлар, ўқув қўлланмалари ва дастурлар тузишда; в) адабий алоқалар адабий-фольклорий алоқалари тарихидан махсус курслар ўқишда фойдаланиш мумкин. Мазкур битирув малакавий иш Кириш, икки боб, Хулоса ва Фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 7

I БОБ . ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРИ НАМУНАЛАРИНИНГ ИНГЛИЗ ТИЛИГА ТАРЖИМАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎРГАНИЛИШИ 1.1. Ўзбек фольклори намуналарининг инглиз тилига таржималарига асос бўлган омиллар Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари сирасига кирувчи эртак ва латифалар таржималарининг салмоғи катта. Мана шу таржималарнинг қиёсий-типологик таҳлилини келтириш, бевосита ва билвосита таржималардаги маъно-мазмун, миллийлик хусусиятларининг сакланишини ўрганиш лозим. Зеро, ўзбек халқ оғзаки ижодиёти бой жанрий таркиби, қадимийлиги ва анъанавийлиги, мураккаб тадрижий тараққиётни йўлини босиб ўтганлиги билан узоқ даврлардан бери дунё аҳлининг эътиборини ўзига жалб этмокда. Жумладан, буни ўзбек фольклорининг чет элларда ўрганилиши, хорижлик тадкикотчилар томонидан ёзиб олиниб, таржима қилингани ва қилинаётгани мисолида асослаш мумкин. Халқимиз миллий мафкураси ва руҳиятини ўзида поэтик жиҳатдан акс эттирган фольклор намуналари чукур ғоявийлиги ва бадиийлиги билан эътиборга молик. Уларда аждодларимизнинг асрлар оша қилган орзу-ҳаваси, интилишлари, эрк ва озодлик учун кураши, бу йўлдаги алам ва изтироблари, характер-хусусияти, ўзига хос анъаналари, ижодкорлик ва бунёдкорлик салоҳияти миллий менталитетимизни ифода этувчи муҳим белгилар сифатида кўзга ташланиб туради. Шу сабабли, жамиятимиз ривожи, маънавий дунёсини бойитишда етакчи роль ўйнаб келган фольклор намуналарини тўплаш, нашр этиш, ўрганиш ва уни жаҳон маънавияти саҳифаларига киритиш бугунги куннинг мухим вазифалари сирасига киради. Фақат умумтуркий эмас, ҳатто жаҳон фольклорнинг ҳам таркибий қисми сифатида тан олинган ўзбек халқ оғзаки поэтик ижодини бошқа турли миллат ва ҳудудларга мансуб фольклор билан қиёсий-типологик аснода ўрганиш, улар ўртасидаги ўхшашлик ҳамда тафовутларни топиб изоҳлаш ва таржималарга хос ғоявий-бадиий хусусиятларни аслият асосида кўриб чиқиб, 8

бу борада таржимонлар маҳоратига баҳо беришнинг илмий-амалий аҳамияти яққол кўриниб турибди. Бу изланишларнинг барчасида, асосан, достончилик санъати, унинг халқ миллий-маданий ҳаётидаги ўрни, муаммолари ўрганилган. Оғзаки ижоднинг бошқа жанрлари диккат марказидан четда қолган ва шунчаки юзаки ўрганиб чиқилган. Хорижий мамлакатлар туркшунослари ўз ишларида ўзбек фольклоршуносларининг илмий ишларидан кенг фойдаланишган. Бу борада XX асрнинг илмий жиҳатдан муҳим ва кенг қамровли тадқиқотлари сифатида Карл Райхл ва Ҳасан Паксойларнинг ишлари алохида аҳамият касб этади. Ҳасан Паксой кейинги даврларда хам ўзбек фольклоршунослари билан ҳамкорликда илмий-ижодий ишлар олиб борди. Бу ишлар билан www.folklore.com сайтининг Uzbek Folklore қисмида танишиш мумкин. Жумладан, мустақилликдан кейинги даврда у «Алпомиш» достонининг ўрганилиши ҳақидаги қатор мақолалар билан танишиб, уларнинг муаллифлари билан ҳамкорликда илмий таржималар устида иш олиб борди ва «Алпомиш»нинг қайта туғилиши» мақоласини эълон қилди. Бу мақолада мустақилликдан олдинги ва кейинги даврларда «Алпомиш» достонига бўлган муносабат тарихи ўрганиб чиқилган. Юқорида келтирилган далиллар ўзбек фольклорини хорижий тилларга ўгириш ва уларни тадқиқ этиш соҳасида маълум натижаларга эришилганини кўрсатади. Бинобарин, шу натижаларнинг ютуқ ва камчиликларини аниқлаш ва умумлаштириш зарурияти сезилмокда. Шу заруриятдан келиб чиқиб, бу жараённинг ривожига хос тадрижий хусусиятларини очиб бериш лозим. Ушбу битирув малакавий ишда ўзбек халқ оғзаки насридаги эртак ва латифаларнинг инглизча таржималари тарихи ўрганилади. Ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналарининг Ғарб тилларига ўгирилиши муаммолари ўз вақтида ғарблик тадқиқотчиларни, қолаверса республикамиз илм аҳлини ҳам қизиқтириб келаётгани қувонарли ҳол, албатта. Хорижда бу йўналишдаги тадқиқотлар у қадар кўп бўлмаса-да, С.Баура ва Ҳ.Паксойларнинг ишлари 9

дунё бўйлаб кенг тарқалган. С.Баура туркшунос олимлар В.М.Жирмунский ва Ҳ.Т.Зарифовларнинг «Ўзбек халқ қахрамонлик эпоси» тадқиқотидаги маълумотларни ўзининг 1961 йили Лондонда чоп этилган “Heroic Poetry” асарида қайд этиш билан чегараланган. Бу билан у, асосан, турли халқлар эпик асарларини таққослашни кўзлаган ва далиллардан амалий материал сифатида фойдаланган 6 . Бошқа америкалик олим Ҳасан Паксой эса «Алпомиш» достони, унинг ўрганилиши, Марказий Осиёда бахшичилик анъаналари ҳамда бунда дин ва оғзаки ижоднинг ўзаро муносабатларига бағишланган “Alpamysh: Central Asian Identity under the Russian Rule ” мавзуидаги докторлик диссертациясини ёзди 7 . Халқимиз оғзаки ижодининг инглиз тилига қилинган таржималари тарихи ва уларнинг эстетик қиймати муаммоларини ўрганиш, асосан , миллий истиклол шарофати ила XX асрнинг 90-йилларида бошланди. Бу соҳадаги дастлабки тадқиқотлар қаторида Б.Шамсиева ва Х.Рўзимбоевларнинг тадкиқотлари катта қизиқиш уйғотади. Б.Шамсиевани инглиз адабиётшунослигида ўзбек фольклорини ўрганиш масалалари қизиқтирган бўлса, Х.Рўзимбоев Хоразм фольклорининг хорижда ўрганилиш тарихига эътибор қаратди. Ҳар иккала номзодлик диссертацияси ўз олдига қўйган мақсаднинг яқинлиги билан эмас, балки ўзбек фольклорини хорижда ўрганиш тарихини умумлаштириши билан эътиборли 8 . Фольклоршунослигимизда ўзбек халқ мақолларининг инглиз тилига ўгирилиши ҳамда ўзбек ва инглиз мақолларининг қиёсий-типологик хусусиятларини ўрганишга бағишланган Д .Рахимбоева ва Г.Каримоваларнинг тадкикотлари ҳ ам муҳим аҳамият касб этади . Негаки уларда илк бор ўзбек фольклорининг энг оммавий ва мустақил жанри – халқ мақолларининг инглиз тилига таржима қилиниши тарихи, мақоллар 6 Bowra С . Heroic Рое try. London, 1961. 7 Paksoy Н.В. "Alpamysh" Central Asian Identity under Russian Rule, USA, AACAR, 1989. 8 Шамсиева Б. Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. Дисс … канд. фил. наук. - Ташкент, 1994; Рўзимбоев Х. Хоразм фольклорининг хорижда ўрганилиши тарихидн. Фил. фан. ном. дисс. – Тошкент, 1996. 10

таржимасида адекватлик хусусиятлари умумлаштирилган. Мақолларнинг пайдо бўлишида халқ ҳаётий тажрибасининг роли ўзбек ва инглиз мақоллари муқоясаси хамда шу халқлар турмуш тарзига хос реалиялар муштараклиги замирида илмий-киёсий асосда таҳлил қилиниб, типологик хусусиятлари ойдинлаштирилиб, маълум хулосаларга келинган 9 . Таржима санъати қадимдан барқ уриб ривожланиб келаётган экан, унинг қирралари ҳамон очилаверади ва янги мукаммал таржима асарлар кўпайиб бораверади. Таржима хусусида фикр-мулоҳаза юритганимизда, насрий ва назмий йўлдаги бадиий таржималар муҳим аҳамият касб этажаги шубҳасиз. Таржима йўналишларини бир йўлга бошловчи етакчи восита нутқ маданияти, десак янглишмаган бўламиз. Боиси таржима қилишда, таржима қилинган бадиий асарни ўқишда нутқимизнинг бойлиги, гўзаллиги аслий (таржима) асар тилини ва халқи маданияти ва менталитетини, қолаверса асар муаллифи ифодаламоқчи бўлган фикрни яхши тушуна олиш асосий ўрин тутади. Таржиманинг қанчалик мукаммал бўлиб ўқувчилар эътиборини ўзига қаратишда, биринчидан, таржимоннинг маҳорати, аслият муаллифи фикрини, асар мазмун-моҳиятни тушунча олганлиги ўша халқ тилини, маданиятини чуқур ўрганганлиги; иккинчидан, муайян асарни бошқа тилдан она тилига ўгиришда таржима усулларидан тўғри фойдалана олганлиги; учинчидан, таржимонда нутқ маданиятининг устунлиги, лисоний меъёрга риоя қилинганлиги, ўз она тили лексик бирликлари ранг-баранглиги, сўз бойлиги муҳим ўрин тутиши шубҳасиз. Ҳозирги давр таржима дунё тилларининг жадал тараққий этиши натижасида сезиларли даражада мураккаблашиб, маълум маънода қийинчиликларни ҳам келтириб чиқариши билан бирга ўқувчининг асар ғояси ва мавзуси, мазмун-моҳиятини англаб олишга бир мунча енгиллиб ҳам беради. 9 Рахимбаева Д. Сравнительная типология узбекских народных пословиц. Дисс . … канд . фил . наук . - Ташкент , 2002 . 11

Аммо шуни ҳам таъкидлаб ўтмоқ керакки, таржимада миллий колоритни сақлаб қолиш, миллий ифодани қайта ярата олишда маҳоратни, , таржимада сўз танлаш санъатини намоён қилиш, қолаверса сўз этикетини эгаллаш муҳим аҳамиятга эга. Дастлаб ўзбек тилидан инглиз тилига эртаклар таржима қилишни моҳир таржимон Х.Р. Раҳимов бошлади. 1990 йил унинг “Ўзбек халқ эртаклари” («Uzbek Folk Tales») номли эртаклар тўплами дунё юзини кўрди. Ундан сўнг немис фольклоршунос олима Габриэла Волф-Келлер билан олиб борилган ҳамкорликнинг самараси ўлароқ “Самарқанд эртаклари” (“Märchen aus Samarkand”) номли тўплами чиқди 1 0 . Ўзбек фольклори намуналарининг инглиз тилига таржималарига асос бўлган омиллар хусусида фикр юритадиган бўлсак, ўзбек халқ ижоди намуналарининг чет элларда шуҳрат қозониши, тарқалиш сабаблари диққатимизни ўзига жалб этади. Дарҳақиқат, хорижда туркийзабон фольклорга муносабат икки йўналишда олиб борилмокда. Уларнинг бири – фольклор намуналарини илмий ва бадиий мақсадларда таржима қилиш ва уларга тааллуқли муаммоларни илмий-назарий ўрганиш, иккинчиси – ўзбек фольклоршунослари қарашларини чет эл фольклоршунослари қарашлари билан таққослаш ва ўзбек халқ оғзаки ижодининг инглиз тилига қилинган айрим таржималарини аслият билан таққослаб ўрганишдан иборат. Ўзбек фольклори намуналари таржимасининг Ғарбда амалга оширилиши юзасидан қирққа яқин манбани аниқлашга муваффақ бўлдик. Уларнинг аксарияти Англия, Америка ва Германияда нашрдан чиққан 1 1 . Т аржима л арнинг бошланғич манб а и немис тур к шунослари излани ш лари ҳосиласидир. Зеро таржиманинг катта қисмини эртак, латифа, афсона сингари оғзаки наср ва лоф каби халқ драмаси намуналари ташкил қилган. 1 0 Gabriele Keller, Churram Rachimov. Märchen aus Samarkand. Märchen aus Samarkand. Feldforschung an der Seidenstraße in Zentralasien . Publisher: Druck - U. Werbestudio Dirr, 2001. – p. 220. 1 1 Vambery A. Scenes from the East (Through the Eyes of a European traveler in 1860), Corvina, Kiads, Budapest, 1979; Bowra C. Heroic Poetry, London, 1961; Lamont C. The Peoples of the Soviet Union. New York, 1946; Shah I. The Exploits of Incomrapable Mulla Nasrutdin, London, 1974; Schoolbraid G. The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975; Paksoy H.B. “Alpamysh” Central Asian Identity under Russian Rule. USA, AACAR, 1989; Reihl K. Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction. Hainsworth, 1989. 12

Ўзбек адабиёти жаҳондаги энг қадимий адабиётлардан бири ҳисобланади. “Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари”нинг 2003 йилда нашр этилган биринчи жилди (тузувчилар – профессорлар Насимхон Раҳмон ва Ҳамидулла Болтабоев) сўзбошисида ўзбек адабиётининг (умуман, қадимги туркий адабиётнинг) илк даври тўғрисида фикр юритилиб, милоднинг V асридан бошлаб адабиётда алоҳида бурилиш юз бергани таъкидланади ва шу сабабли ўзбек ёзма адабиётини Х асрдан – “Қутадғу билиг”дан бошлаб эмас, балки милоднинг бошларидан ўрганиш лозим, деган мулоҳаза билдирилади. Бу ҳам, шубҳасиз, ўзбек адабиётининг жаҳондаги қадимий адабиётлар сирасига киришини тасдиқлаб турибди. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, ўзбек адабиёти намуналаридан инглиз тилига қилинган таржималар тарихини ўрганиш асносида, икки жиҳатга эътибор қаратишни жоиз деб ҳисобладик. Биринчидан, адабиётимиз намуналарини инглиз тилига, нафақат инглиз тилига, балки бошқа тилларга ҳам таржима қилиш шу пайтгача режали йўсинда олиб борилмаган, аслида, бу ерда режани талаб қилиш ҳам ўринсиз, таржима ҳам ижод, ижодни эса режага солиш мушкул. Аксар ҳолларда, бирон адиб ёки шоирнинг юбилейи ёки адабиёт кунлари, умуман олганда, бирон сабаб билан таржималарга қўл урилган. Ўзбек адабиёти намуналарининг инглиз тилига қилинган илк таржималари, табиийки, Алишер Навоий номи билан боғлиқ. Буюк мутафаккирнинг “Лисон ут-тайр” достони Е.Фитцжеральд томонидан инглизчага таржима қилиниб, 1899 йилда АҚШннг Бостон шаҳрида нашр этилган эди. Худди шу асарнинг насрий баёни канадалик таржимон Гарри Дик томонидан ўзбек таржимашунос олими Н.Қамбаров ҳамкорлигида инглиз тилига ўгрилди. “Муҳокамат ул-луғатайн” рисоласи Роберт Деверукс таржимасида 1966 йилда АҚШда китоб ҳолида босилиб чиққан бўлса, буюк шоирнинг “Сабъаи сайёр” достони америкалик профессор В.Фирман томонидан инглизчага таржима қилинди. 1988 йилда Ўзбекистон “Ватан” жамияти Алишер Навоий ҳикматларини Маргарет Беттлиннинг инглизча 13

таржимасида лотин алифбосида чоп этган. 1961 йилда Тошкентда нашр қилинган “Ўзбекистон гапиради” номли инглизча тўпламга Алишер Навоийнинг ғазаллари, рубоийлари, ҳикматларидан намуналар ҳамда “Фарҳод ва Ширин” достонидан парча киритилган. Соҳибқирон Амир Темур қаламига мансуб жанр жиҳатидан ҳужжатли, тарихий, бадиий, автобиографик асар деб баҳоланиши мумкин бўлган “Темур тузуклари” ҳам инглиз тилига қилинган дастлабки таржималардан ҳисобланади. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Пиримқул Қодиров ўзининг “Маънавиятимиз тарихида “Темур тузуклари”нинг тутган ўрни” мақоласида ушбу ёдгорлик ҳақида теран мулоҳаза юритар экан, унинг асли туркий тилда ёзилган қаҳрамонлик достонидек ўқилишига урғу беради, моҳият ва маънонинг беҳад қуюқлиги “Алп Эр Тўнга” достонини ва тош битиклардаги Билга Хоқон ва Култегин тарихларини эслатади, дейди. Ҳажми кичик бу асарнинг маъно, моҳият-мазмуни баъзи кўп жилдлик романларга ҳам сиғмаслигини айтади. “...Олти аср давомида, – деб ёзади адиб, – Ўзбекистон тупроғида пайдо бўлган энг улуғ тарихий, адабий ва лисоний ёдгорликлар нинг олдинги қаторидан “Темур тузуклари” ўрин олишга муносибдир. ... “Темур тузуклари ” ўзбек адабиётида бундан олти аср бурун реализмни бошлаб берган автобиографик асар сифатида юксак даражада қадрланиши ва мактаб дарсликларига киритилиши керак”. Чиндан ҳам, ушбу нодир автобиографик асарда Соҳибқирон сиймоси, сажияси, руҳияти, табиати, бой шахсияти, инсонийлиги, тўлақонли образи ёрқин кўриниб туради. Уни адабиётимизда Cоҳибқирон сиймоси намоён бўлган дастлабки асар дейиш мумкин. Адабиётимизни бойитган, юртимизни дунёга танитган “Темур тузуклари” ХVШ асрдаёқ инглиз олимларининг диққатини ўзига тортган эди. Инглиз шарқшунос олими Майор Дэви Ҳиндистонда хизматда бўлган вақтида “Темур тузуклари”нинг Абу Толиб ал-Ҳусайний томонидан форсчага қилинган таржимаси билан танишади ва Буюк Британияга қайтгач, асарни инглиз тилига ўгириб, уни Жозеф Вайт деган олим тайёрлаган форсча 14

матни билан бир муқовада 1783 йилда Оксфордда нашр этади. Ушбу нашр “Темур тузуклари”нинг дунё бўйлаб тарқалишида катта аҳамиятга эга бўлган. Ўзбек адабиётини дунёга кенг ёйилишида Захириддин Муҳаммад Бобур яратган “Бобурнома” ҳам муҳим қиммат касб этган. Вашингтон университети магистранти Дилбархон Аҳмедова “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2008 йил 15 август сонида эълон қилинган “Бобурнома” инглиз тилида” номли фактларга бой мақоласида ушбу нодир асарнинг инглиз тилига таржималари ҳақида батафсил маълумот беради. Ёш тадқиқотчининг ёзишича, “Бобурнома”нинг биринчи марта инглиз тилига таржима қилиниб нашр этилиши 1826 йилда юз берган, уни инглиз шарқшунослари Ж.Лейден билан В.Эрскинлар амалга оширишган. Асарнинг иккинчи таржима қилиниши инглиз олимаси Аннетта Бевериж номи билан боғлиқ. 1900 йилда Буюк Британиялик таниқли шарқшунос Ҳ. Бевериж Ҳайдарободда “Бобурнома”нинг бир нусхасини қўлга киритади ва уни факсимиле шаклида 1905 йилда Лондонда эълон қилади. Унинг рафиқаси бўлган Аннетта Бевериж хоним ана шу факсимиле нусхасидан инглизчага таржима қилиш борасида узоқ меҳнат қилган. “Таржимон деярли ҳар бир саҳифада кўплаб туркий сўзларни қавс ичида ёки қавссиз бериб кетиш билан бирга, – деб ёзади Дилбархон Аҳмедова, – инглиз ўқувчиларига нотаниш сўз- иборалар, тушунчаларга эринмай батафсил изоҳлар илова қилади, исм ва жой номлари талаффузини сақлашга уринади”. 880 саҳифалик асар “Бобурнома” инглиз тилида: “Бобур эсдаликлари” деган сарлавҳа билан икки жилд ҳажмида Лондондаги “Лузак Энд Ко” нашриётида 1922 йилда босилиб чиқади. Ушбу таржима кейинги йилларда яна уч (Янги Деҳлида – 1970, ноширлар Нирмал Д.Жейн билан С.К.Меҳра; Покистонда – 2002, ношир – Ниёз Аҳмад; Ҳиндистонда – 2006, ношир – Дилип Хейро) нашр этилди. “Бобурнома”нинг учинчи маротаба таржима қилиниши 1993 йилда рўй берди. АҚШнинг Ҳарвард университетида йилига бир марта чиқадиган “Туркий тадқиқотлар журнали”нинг 18 сонида “Захириддин Муҳаммад 15

Бобур Мирзо. “Бобурнома” номида аслият нусхаси, форсча таржимаси ва У.Такэстон томонидан амалга оширилган инглизча таржимаси биргаликда чоп қилинди. Орадан уч йил ўтиб, яъни, 1996 йилда мазкур таржима иккинчи марта турли миниатюралар ва хариталар билан бойитилиб, “Бобурнома: шаҳзода ва император Бобурнинг эсдаликлари” деган сарлавҳа билан Вашингтон Д.С. шаҳрида Артур М.Саклер Галереяси Смисониян институти томонидан чоп этилган. 2002 йилда Нью-Йоркдаги “The Modern Library” нашриёти эса “Бобурнома”ни учинчи марта нашрдан чиқарди. У.Такэстон асарнинг иккинчи нашрига илова қилган мақоласида, “Бобурнома” матни ва таржималари тарихи, уни ўрганилиш жараёнлари хусусида сўз юритади. Дилбархон Аҳмедова таржимоннинг Бобур шахси ва сулоласига нисбатан адолатсиз номланишлари ҳақидаги ўринли мулоҳазаларига эътиборни қаратади ва У.Такэстон мақоласидан қуйидаги парчани келтиради: “Тарих Бобурни нафақат Марказий Осиёликдек ўзлигидан айирди , (балки) Бобур ва унинг авлодларига, Бобурни ранжитиши аниқ бўлган “муғуллар”, яъни, мўғул, монгол номини бериш билан унинг темурий бўлишдек ўзлигини ҳам ўғирлади. У.Такэстоннинг фикрича, европаликлар Бобур хонадони ва мўғуллар орасида қандайдир боғлиқлик борлигини билганлари ҳолда, бу боғлиқлик қандайлигининг аниқ тагига етмай туриб, сулолага номувофиқ мўғул(могол, могул, мағол ва ҳ.к.) номли вариантларни бериб, бу сўзни “улуғлик” сўзига муқобил сифатида ишлатганлар”. Дилбархон Аҳмедова ўз мақоласида, У.Такэстоннинг таржимаси ҳозирги инглиз тилига ўгирилганлиги билан ҳам диққатга сазовордир, деган фикрни билдиради. Бунга қўшилиш керак. Шунингдек, таржимоннинг нашрга Бобур ҳаётининг хронологияси, қисқача диний-сиёсий терминлар луғати ҳамда библиографиясини илова қилгани ҳақида ёзади. 1958 йилда Москвада инглиз тилида “ Uzbek poetry ” ( “Ўзбек шеърияти” ) номида кўп асрли ўзбек шеъриятининг мухтасар анталогияси 16

нашр этилди. Назаримизда, бу нашр антология сифатида инглизчага таржима йўсинидаги илк қадамдир. Китобга ўн тўртта ўзбек шоири (3 шоир мумтоз адабиёт, 11 шоир замонавий шеърият вакилларидан)нинг ижодидан намуналар киритилган эди. Китоб адабиётшунос олим Иззат Султоннинг “A few words on Uzbek poetry” (“Ўзбек шеърияти ҳақида бир неча сўз”) номли сўзбошиси билан очилади. Унда олим кўп асрлик ўзбек шеърияти ҳақида инглиз ўқувчилари учун янгилик бўлган маълумотлар бериб ўтади. Хусусан, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” номли дидактик асари, Яссавий, Қутб, Хоразмий, Дурбек, Атойи каби шоирлар ижоди, Лутфийнинг “Гул ва Наврўз” достони борасида фикр юритади. Буюк тафаккур соҳиби, шоир ва давлат арбоби Алишер Навоийнинг “Хамса”, “Хазоин ул-маоний” (муаллиф мақолада “Чордевон” деб ёзади) каби китобларига киритилган достонлар ва ғазаллар, Захириддин Муҳаммад Бобур асарлари, шунингдек, замонавий ўзбек шоирлари: Ҳамза, Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Уйғун, Миртемир, Зулфия, Мирмуҳсин, Асқад Мухтор, Мамарасул Бобоев, Қуддус Муҳаммадий ҳамда улардан кейинги авлод вакиллари ижоди тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар ҳам мақолани мазмунли қилган, бойитган. Ҳар бир муаллиф ҳақида қисқача биографик маълумотлар берилганлиги китобнинг қимматини янаям оширган. Мазкур антологияга Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидан парча ҳамда уч ғазали ва ҳикматлари киритилган. Шунингдек, Муқимий ва Фурқатнинг ғазаллари ҳам мумтоз шеърият намуналари сифатида китобдан жой олган. Китоб тузувчилари инглиз китобхонини замонавий ўзбек шеъриятининг атоқли намояндалари ижоди билан кенгроқ таништиришни ўз олдиларига мақсад қилиб қўйишган. Таржима учун, асосан, шоирларимизнинг маълум ва машҳур шеърлари танлаб олинган. Шеърларни В.Иевлева, Д.Ротенберг, О.Моисеенко сингари таржимонлар инглиз тилига ўгирганлар. Ушбу антология инглиз ўқувчисига ўзбек шеъриятининг олис йўллари ҳақида яхшигина тасаввур бериши билан қадрлидир. 17

Америкалик туркшунос олима, таржимон, Вашингтон университети профессори Илза Сиртаутас бутун дунёда ўзбек адабиётини, тилини, маданиятини тарғиб этибгина қолмай, балки адабиётимиз намуналарини немис ва инглиз тилларига таржима қилиш билан ҳам шуғулланиб келади. Олиманинг 1980 йилда Висбаден шаҳрида нашр этилган “Chrestomаthy of Modern Litrerary Uzbek” (“Ҳозирги замон ўзбек адабий тили хрестоматияси”) китоби ўзига хос хусусиятга эга бўлган қимматли мажмуадир. Китоб ўзбек тилини ўрганувчиларга мўлжалланган эса-да, тилнинг материали адабиёт эканлигидан, муаллиф ўз китобига қисқа-қисқа халқ эртакларидан намуналар, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Уйғун, Ҳамид Ғулом, Саид Аҳмад, Пиримқул Қодиров, Саида Зуннунова, Шукрулло, Ўлмас Умарбеков каби таниқли адиблар қаламига мансуб асарлардан парчаларни аслиятда беради ва улардаги сўзлар, иборалар, идиоматик бирикмалар, тимсолларнинг инглизча эквивалент таржималарини ҳавола қилади. Китобда 128 саҳифа глоссарийлар берилганлиги ҳам диққатга сазовордир. Ўзбек адабиётининг фидойиси бўлган Илза Сиртаутас хоним кейинги пайтларда ўзбек шеърияти намояндалари ижодидан қатор таржималарни амалга оширди. Жумладан, у Абдулҳамид Чўлпоннинг “Кулган бошқалардир, йиғлаган менман...”, Эркин Воҳидовнинг “Барча шодлик сенга бўлсин...” каби шеърларини, Абдулла Орипов ва Муҳаммад Али каби шоирларнинг туркум шеърларини ҳам инглизчага таржима қилди. Илза Сиртаутас ўзи ва шогирдлари билан инглиз тилида нашрга тайёрлаган кичик ўзбек ҳикояларидан иборат китобга “Қор қўйнида лола” (Чўлпон), “Менинг ўғригина болам” (Ғафур Ғулом), “Бемор”, “Анор” (Абдулла Қаҳҳор), “Широқ” (Миркарим Осим), “От”, “Сароб” (Саид Аҳмад), “Қўллар” (Саида Зуннунова), “Соат”, “Дутор” (Ўлмас Умарбеков), “Сурат” (Ўткир Ҳошимов), “Балиқ ови” (Қамчибек Кенжа) каби ва бошқа ҳикояларни жамлаган. 18

Ўзбекистон халқ ёзувчиси Муҳаммад Алининг “Ўз-ўзингни англаб ет” эссеси америкалик олим Ҳасан Паксой томонидан инглизчага ўгирилди ва, даставвал, АҚШда чиқадиган “Aacar bulletin” журналида эълон қилинди. Шунингдек, муаллифнинг Соҳибқирон Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги муносабати билан ёзилган “Амир Темур ҳақида сўз” (“Some words about Amir Temur”) номли мақоласи Вашингтонда чиқадиган “Сентрал Эйша монитор” (“Марказий Осиё кўзгуси”) журналида Ж. Насафий таржимасида нашр этилди. Ўзбек адабиёти намуналарининг инглиз тилига таржима қилинишига назар ташлаш мобайнида шу нарсага ишонч ҳосил қилиш мумкинки, ҳам мумтоз, ҳам замонавий маънода, ўзбек адабиёти пурмазмун, залворли асарларга бойдир. Уни кенг тарғиб этиш, нафақат инглиз, балки жаҳоннинг бошқа тилларига ҳам таржима қилиш ҳамиша долзарб муаммолардан бўлиб қолаверади. 1.2. Ўзбек фольклори муаммолари инглиззабон тилшунослар талқинида. 19

Таржима санъатининг изчил ривожланиб бориши натижасида Ўзбекистонда бир нечта кўзга ташланарли бадиий асарлар инглиз, немис, рус тилларига таржима қилинди. Ўз ўрнида жаҳон адабиётида дурдона асар дея эътироф этилган китоблар ўзбек тилига моҳирона ўгирилди. Энг муҳими, ушбу жараёнда ўзбек халқ оғзаки ижодидан олинган намуналар Ғарбий Европа, АҚШ, Яқин Шарқ мамлакатлари адабиётида тан олинди, ўз ўқувчиси топди, десак муболаға бўлмайди. Ўзбек фольклори муаммолари инглиззабон туркшунослар талқинида муамммосига келганимизда, айтиш мумкинки, ўзбек фольклори намуналарининг инглиз тилига ўгирилиши ва ўрганилиш жараёни хронологияси, муаммолари ҳамда бу ишга ўз ҳиссасини қўшган немис ва инглиззабон олимларнинг хизматлари беқиёс. Ғарбда туркий фольклорга муносабат икки йўналишда олиб борилмокда. Уларнинг бири – фольклор намуналарини илмий ва бадиий мақсадларда таржима килиш ва уларга тааллуқли муаммоларни илмий- назарий ўрганиш бўлса, иккинчиси – ўзбек фольклоршунослари карашларини чет эл фольклоршунослари карашлари билан таққослаш ва ўзбек халқ огзаки ижодининг инглизчага килинган айрим таржималариии аслият билан таққослаб ўрганишдан иборат. Илк сайёҳ ва таржимон Ҳерман Вамберидан бошланган бу жараён айни пайтгача давом этиб, немис туркшунос олимаси Илза Сиртаутас хоним таржималари билан янада бойиб келмоқда. Ўзбек фольклори намуналарининг хорижда кенг тарқалиши ва ўрганилишига немис туркшунос олимлари ўзларининг беқиёс ҳиссаларини қўшган. Бу борада Ҳерман Вамбери, Анна Стронг, эр-хотин Чадвиглар, Сесил Баура, Ҳасан Паксой, Карл Райхл, Якоб Таубе ва Илза Сиртаутас каби Ғарб туркшуносларининг хизматлари катта бўлган. Ҳатто улар орасида Карл Райхл ўзбек фольклоридан айрим намуналарни икки тилга – инглиз ва немис 20

тилларига таржима қилиб, уларни Fарб мамлакатлари ўқувчилари эътиборига ҳавола қилганлиги билан илм аҳли эътиборига тушди 1 2 . Немис олими Ҳерман Вамберининг инглиз тилида Англияда чоп этилган «Sketches of Central Asia» («Марказий Осиё очерклари») китоби саккиз бобдан иборат бўлиб, унда туркий халқлар тарихи ва маданияти, жумладан, Ўрта Осиёда қулчилик, Туркистоннинг уч катта ҳудуди – Бухоро, Хива ва Кўқон халқлари ҳақида келтирилган маълумотлар билан бир қаторда халқ орасида бахшиларни тайёрлаш, эртакчи ва кўшиқчиларнинг пайдо бўлиши, достонлар яратиш тўғрисида ҳам тўхталиб ўтилган. С.Бауранинг «Heroic Poetry» асарида жаҳондаги қатор халқларнинг оғзаки ижоди ва уларнинг урф-одат ва анъаналари ҳақида маълумотлар келтирилган. Бауранинг асосий мақсади қаҳрамонлик мавзуидаги халқ оғзаки поэтик ижоди намуналарини қиёсий ўрганиш асосида аввал эр-хотин Чадвиклар томонидан бошланган ишни давом эттиришдан иборат бўлган. Ушбу китобда илк маротаба киёсий материал кенг тадқиқ этилган. 1975 йили Индиана университетида чоп этилган «The Oral Epic of Siberia and Central Asia» китобида ўзбек фольклори намуналаридан «Алпомиш», «Қамбар ботир», «Қирк қиз» кабиларнинг қисқача мазмуни берилган. Лекин бу китоб ўзбек фольклорининг чукур ватанпарварлик ғояларини ўзида мужассамлантира олмаган. Унда келтирилган фольклор намуналарининг инглиз тилидаги мазмуни қисқа бўлиб, бу асарнинг асосий ғоясини беришда ожизлик қилади 1 3 . Профессор Ҳасан Паксой ўзининг докторлик диссертацияси асосида «Alpamysh»: Central Asian Identity under the Russian Rule» («Алпомиш»: Марказий Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида») китобини 1989 йили АҚШда нашрдан чиқарди. Ҳасан Паксой бу достонни халқ тарихи ва маданияти билан боғлаб ўрганган биринчи хорижий олимлардан ҳисобланади. 1 2 Uzbekische Maerchen. Herausgegeben und uebersetzt von Karl Reichl. Bochum, 1978; Maerchen der Usbeken: Samarkand, Buhara, Taschkent. Herausgegeben und uebersetzt von I.L.Cirtautas. Koeln, 1984. 1 3 Абдуаз из ов А . А . Шарқ халқи ижоди Ғарб назарида // Ўзбекистон адаби ё ти ва санъати , 18 май , 1990; Schoolbraid G. М . The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975. 21

Ўзбек фольклорининг хорижда тарқалишида ўзининг тенгсиз ҳиссасини қўшган немис фольклоршунос олими Карл Райхл 1980–1989 йиллардаги изланишлари замирида «Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic Diction» (1989, «Ўзбек эпик шеърияти: анъаналар ва бадиий услуб») тадқиқотини эълон қилди. 1992 йили эса шу асарнинг янада кенгайтирилган ва бойитилган нашри «Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure» нусхасини Studies in Oral Traditions рукни остида инглиз тилида Нью-Йоркда нашрдан чикарди. Китоб ўн боб, библиография ва атамалар рўйхатидан иборат. Китобда муаллиф Ўрта Осиё халқларининг достон куйловчилари – ўзбек бахшилари, қоракалпоқ жирав ва бақсилари, қозоқ оқинлари, қирғиз манасчилари, маддоҳ ва қиссахонлар фаолияти хусусида тўхталиб, уларнинг қандай қилиб бу даражага етиб келишига доир маълумотлар беради. Яна «Қамбар», «Гўрўгли» ва «Алпомиш» достонларининг қисқача мазмуни ҳамда улардан баъзи парчаларнинг аслияти ва инглиз тилидаги таржималарини келтиради. Бу таржималар муаллиф томонидан амалга оширилган. Умуман олганда, асар халқ огзаки эпик ижоди бўйича қимматли материалларни қамраб олган. Замон ва макон танламайдиган, сайёр сюжетли фольклор асарларининг қиёсий ўрганилиши – айнан шу мақсадни кўзлаган олимнинг немис ва инглиз тилларидаги қатор асарларида ўз ифодасини топган. Шубҳасиз, ўзбек халқ эпик асарларини таржима қилишдаги лисоний ва услубий қулайликлар ва ноқулайликлар, эртакларнинг инглиз тилига бевосита ва билвосита таржималарида миллийликнинг акс эттирилиши хусусида фикр-мулоҳазалар бугунги кунда ҳам ўз долзарблиги сақлаб қолган. Ўзбек фольклоридан ҳозиргача қилинган таржималар турли даврларда хилма-хил талаб ва эхтиёжлар асосида амалга оширилган. Бу ҳакда ишимизнинг олдинги бобида батафсил тўхтаб ўтилди. Шу нарса аникландики, ўзбек фольклори намуналарининг ҳозиргача амалга оширилган инглизча таржималарининг нисбатан кўпчилиги бевосита бадиий мақсад 22

билан эмас, илмий ёки методик ниятда адо этилган. Шунинг учун бу таржималарнинг бадиияти масаласига жиддий талаб билан ёндашиш тўғри бўлмайди. Ҳатто, буни амалга оширилган таржималар хам яққол тасдиқлайди. Маълумки, фольклор асарлари жуда сермаъно ва сержилодир. Шунинг учун уларни таржима қилиш жуда қийин кечади. Таржима икки тилнинг алоқа воситаси эмас, балки бир-бирини лисоний-услубий жиҳатдан бойитадиган омил ҳамдир. У бир тилга иккинчи бир тилдан янги сўзлар кириб келишига ҳ ам восита бўлади. Инглиз ва ўзбек тиллари бир-биридан ўзаро узоқ бўлган тиллар ҳисобланади. Шунинг учун бу тилларда яратилган асарларни бир-бирига таржима қилиш муайян қийинчиликларни келтириб чиқаради. Таржима қилиш қийинчилиги фақат бу тилларнинг лингвистик тузилишидаги тафовутларга эмас, балки сўзларнинг маъно томонидан фарқланишига хам боғлиқ бўлади. Шубҳасиз, халқ оғзаки ижодининг кенг тарқалган жанрларидан бири латифадир. Латифа ҳажман кичик, мазмуни лўнда ифодаловчи бир ёки икки эпизоддан ташкил топган бўлиб, замирида ўткир ҳажв ёҳуд енгил юмор ётади. Танқид ёки юмор эса сўз ўйини, турли қочиримлар воситасида юзага келади ва ошкора этувчи хушчақчақ кулгу яратади. Маълумки, латифаларда нутқнинг диалогик шакли кенг қўлланилади. Тузилишининг соддалиги ва сюжет ечимининг фавқулодда юз бериши эса латифа жанри учун доимий барқарор хусусиятдир. Ўзбек халқ латифалари XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб хорижий тилларга таржима қфилин бошлади. Латифалар кўп ўгирилган халқ оғзаки ижоди намуналарилан саналиб, уларнинг маълум бир қисми инглиз тилига таржима қилинган ва, энг муҳими, чуқур ўрганилган. Латифаларнинг илк таржималари таҳлилининг асоси қилиб америалий тадқиқотчи ва таржимон Идрис Шоҳ ( Idries Shah , 1924–1996) нинг Лондонда 1974 йилда чоп этилган “The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin” 23

китоби олинган 1 4 . Шу билан бирга Мерилин Петерсеннинг “Treasury of Uzbek Legends and Lore” тўпламига киритилган Насриддин афанди ҳақидаги қатор латифалар таржимасини ҳам таҳлил қилинди 1 5 . Маълумки, Насриддин Афанди образи туркий халқларнинг барчасида мавжуд бўлиб, у халқ образи ҳисобланади. Жумладан, турклар, озарбайжонлар, араблар Насриддин Афандини ўзларининг Халқ оғзаки ижоди қаҳрамони деб ҳисоблайдилар. Ижодкор халқ ўз қаҳрамонини яратишда узоқ даврлар оша, турли шароитларда мавжуд бўлган умуминсоний хусусиятларни жамлаб Насриддин Афанди образида гавдалантирган. Таржимада миллий хос сўзларнинг бирилиши миллат тарихи, маданияти ва миллийлигинининг жаҳон адабиёти саҳифаларида муҳралинишида муҳим аҳамиятга эга. Дарҳақиқат, бутунни билиш учун уни ҳосил қилувчи таркибий қисмларни билиш керак бўлади. Шу маънода эпик асарларнинг сюжет асосини ташкил этувчи мотивларни билмасдан уларнинг моҳиятини англаш мушкул. Демак, дастлаб « мотив ўзи нима » , деган саволга жавоб бериш лозим. «Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати”да” мотив сюжет таркибидаги ҳалқалардан бири, дейилган 1 4 . Сюжет асар мазмунини ташкил этган воқеалар тизими бўлса, мотив шу воқеликни юзага келтирувчи асосий унсур ҳисобланади. Яъни эпик асар структурасини мотивларсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Эпик асарларнинг сюжет ва мотиви ҳақида мутахассис олимларнинг қарашлари турлича. Бироқ кўпчилик олимлар рус олими А.Н.Веселовскийнинг бу борадаги фикрларига асос сифатида таянишади. Мазкур олим мотивларнинг сюжетни юзага келтирувчи энг асосий бўғин эканини таъкидлаб, «Мотивлар бирлашиб, сюжет 1 4 Idries Shah . The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin. Published: Penguin Books, 1968. - 224 p. 1 5 Petersen M. Treasury of Uzbek legends and lore. Tashkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – 180 p. 1 6 Ҳотамов Н ., Саримсоқов Б . Адабиётшунослик терминларининг русча - ўзбекча изоҳли луғати . – Т . : Ўқитувчи , 1979. – Б .190 –191. 24

ҳалқасини юзага келтиради», – дейди 1 5 . У мотивларни сюжетнинг энг кичик бир бўлинмас бўлаги сифатида таҳлил этади. В.Пропп ва Б.Путиловлар эса А.Н.Веселовскийнинг қарашларини ривожлантириб, мотивларнинг ҳамиша ўзгарувчан эканлигига, улар сюжетнинг кичик бир бўлаги бўлган ҳолатда унинг ўзи ҳам бўлаклардан, қисмлардан ташкил топишига эътибор қаратадилар. «Мотив сюжетнинг мағзидир», дейди Б.Путилов 1 6 . Бу ўринда олим мотивларнинг табиий эволюцион жараёнини назарда тутади. Сюжетнинг юзага келиши мотив билан чамбарчас боғлиқ экан, мотив бирламчи эканлигига ҳеч шак-шубҳа йўқ. Энг муҳими эса ҳар бир мотивнинг сюжет ҳалқасида қандай ўрин тутишини, қандай мазмун ва моҳият кашф этишини аниқлаш фольклоршуносликнинг долзарб вазифаларидан биридир. Ўзбек халқ эртак ва достонлари таҳлилига бағишланган фундаментал адқиқотлар мавжуд. Булар орасида Ҳ.Зарифов, М.Саидов, М.Афзалов, Т.Мирзаев, К.Имомов, Х.Эгамов, Ғ.Жалолов, Б.Саримсоқов, А.Мусақулов, М.Жўраев, Ш.Турдимов каби олимларнинг ишларини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим 1 7 . Эпик асарларнинг сюжети, версия ва вариантлари, тарихий асослари ва бадиияти борасида бу олимларимизнинг изланишлари назарий манба бўлиб хизмат қилишига ҳеч шак-шубҳа йўқ. Бироқ, шундай бўлса-да, биргина Н.Дўстхўжаеванинг ўзбек эртаклари таҳлилига бағишланган илмий ишини истисно қилганда, эпик асарлар структураси бизда ҳалигача етарлича ўрганилган эмас. Ҳар қандай эпик ижод, биринчи навбатда, эртак ва достонлар ҳам ўз қурилмасига эга. Мотив эса ана шу қурилмада асосий ўрин тутади. Шундай экан, фольклор асарлари таҳлили мотивлар таҳлили орқали амалга ошмоғи керак. Эпик асарлардаги мотивларни аниқлаш, ҳар бир мотивнинг бошқа 1 7 Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л.: Высшая школа, 1940. – С.494. 1 8 Путилов Б. Мотив как сюжетообразуюшей элемент // Типологические исследование по фольклору. – М.: Наука, 1975. – С.142. 1 9 Жирмунский В.М., Зарифов. Х. Узбекский героический эпос. – М.: Наука, 1947; Зарифов Х. Основные мотивы эпоса «Алпамыш» // Об эпосе «Алпамиш». – Ташкент: Фан, 1959. – С.6 – 25; Мирзаев Т. «Алпомиш» қаҳрамонлик эпоси ва ўзбек достонлари // «Алпомиш». – Тошкент: Фан, 1999. – С.7 – 49 . 25

мотивлар билан боғлиқ жиҳатларини, ички ҳаракат ва хусусиятларини, бадиий-эстетик вазифаларини таҳлил этиш фольклоршуносликдаги муҳим масалалардан биридир. Маълумки, эпик асар сюжети албатта бирор бадиий макон ва замонда кечар экан, бу ҳаракат, шубҳасиз, мотивлар ҳаракати орқали амалга оширилади. Бизнинг мақсадимиз эса ана шу мотивлар, хусусан, туш мотивининг эпик асардаги ўрни, бошқа мотивлар билан муносабати, воқеликни юзага келтиришдаги тадрижий ривожини таҳлил этишдан иборат. Зеро, туш ва туш мотиви эпик асарларда муҳим ўрин тутади. Ўзбек фольклорида, хусусан, халқ эртак ва достонларида тушнинг муайян асар таркибида тутган ўрни, бадиий-эстетик вазифаси ва бошқа жиҳатларини тадқиқ этиш учун, аввало, туш мотиви мавжуд бўлган асарларни жамлаб олиб, уларни ўзаро муқояса қилиб, маълум етакчи хоссаларига кўра таснифлаб, сўнгра турли йўналишлар бўйича тадқиқ этиш талаб этилади. Биз ушбу мақсадда нашр этилган мавжуд эртак ва достонлардаги туш иштирок этган асарларни ажратиб олиб, уларни муайян жанр доирасида саралаб чиқдик. Оммавий нашр этилган 160 эртакдан 19 тасида, 60 та достоннинг 16 тасида бевосита туш мотиви мавжудлиги аниқланди. Айни ҳолат эртак ва достонларда туш мотивининг келиши хусусий ҳодиса бўлмай, анъанавий кўриниш олганлигини ва махсус тадқиқ қилиш етарлича материал бера олишини намоён этмоқда. Эртак ва достонлар таркибидаги тушнинг ҳар бир асар композицияси, сюжет қурилмасидаги ўрни, бадиий вазифаси ва ушбу мотивнинг туб асослари, ундаги тимсол, рамзларнинг семантик кўламини атрофлича таҳлил ва тадқиқ этиш умумфольклордаги туш ҳодисасининг табиати, бадиий- эстетик қимматини ёритиш имконини беради. Шундай экан, дастлаб туш мотиви иштирок этган эртак ва достонларни алоҳида-алоҳида ҳар бир жанр қамровида қараб чиқайлик. Эртак сюжетида туш мотивининг тутган ўрни, бадиий юки ва умуман, эртаклардаги тушлар ўзаро қиёсланиб таҳлил қилинганда, биринчи галда, 26

қуйидаги жиҳатлар яққол кўзга ташланади. Бу ўринда туш мотивининг сюжет тизимидаги вазифаси, яъни сюжетдаги бошқа ҳалқаларнинг туш мотивига қай даражада боғланганлиги, аксинча, туш мотивининг, ўз навбатида, бу мотивларга қанчалик алоқадорлиги масаласига эътибор қаратиш зарур бўлади. Сюжет ўзагини ташкил этувчи намуналар хусусида фикр юритганимизда, эртаклар нисбатан кам сонли бўлса-да, уларда туш воқеа асосини ташкил этувчи таянч – ўзак мотив вазифасини бажариши билан ажралиб туради. «Мусофирбек» (варианти «Сотилган туш»), «Хосиятли туш», «Сирли туш», «Ибратли туш», «Давлатмирза», «Хон билан камбағал», «Қирон ака», «Маликаи Бирмисқол» каби эртакларни айни гуруҳга киритиш мумкин 1 8 . Маълумки, нафақат ўзбек, балки, умуман, дунё халқлари эртакларида маълум миқдордаги мотивлар ва саноқли сюжет типлари мавжуд бўлиб, барча эртаклар ана шу мотивларнинг бирор бир сюжет типи доирасида у ёки бу даражада комбинацион янгиланиши натижасида пайдо бўлади. Ушбу сюжет тизилмасида кўпинча бирор бир мотив етакчи ўрин эгаллайди. Қолганлари эса ушбу таянч мотив атрофида бирлашади. «Хосиятли туш», «Мусофирбек», «Сирли туш», «Ибратли туш», «Давлатмирза», «Хон билан камбағал деҳқон» каби эртакларда туш мотиви ана шундай бирлаштирувчи ўзак вазифасини ўтамоқда. Ушбу гуруҳга мансуб «Ибратли туш», «Хон билан камбағал деҳқон» эртакларига солиштирилса, уларда туш ва таъбир бевосита асар сюжетининг асосий қисмини ташкил этишини кўрамиз. Эртак сюжетида туш мотиви ҳалқасининг жойлашув ўрни масаласига келадиган бўлсак, у асосан қуйидаги ўринларда жойлашган: 1) воқеа бошида; 2) воқеа ривожида; 3) воқеа сўнггида. 1 20 Қаранг: Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1995. I жилд; Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар: М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996. II жилд; Олтин бешик. Эртаклар / Нашрга тайёрловчилар М. Афзалов, К.Имомов. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1985; Сув қизи. Фантастик эртаклар / Нашрга тайёрловчилар М.Афзалов, З.Ҳусаинова, Н.Сабуров. – Тошкент: Бадиий адабиёт, 1966. 27

II БОБ . ЎЗБЕК ХАЛҚ ЭРТАК ВА ЛАТИФАЛАРИ ТАРЖИМАСИДА МИЛЛИЙ КОЛОРИТНИНГ ИФОДАЛАНИШИ 2.1. Ҳалқ оғзаки ижоди намуналари таржимасининг лисоний ва услубий жихатлари 28

Фольклор асарлари таржим аларида сўзни сўз билан эмас, образни образ билан алмаштириш яхши самара беради. Масалан, «сандали», «паранжи», «санд иқ « образларини таржимада фақат сўз билан бериш кифоя эмас. Балки уларнинг образ даражасидаги эстетик вазифасини ҳам кўрсатиб беришга тўғри келади. Чунки, сандиқ халқимиз турмушига хос миллий реалия эканлигидан ташқари, эртакларимизда учрайдиган анъанавий рамзий- бадиий тимсоллардан бири ҳамдир. Ҳатто у сехрли-фантастик эртакларда кўпинча ғаройиб нарса сифатида акс эттирилади. “Зумрад ва Қиммат” эртаги бунга ёрқин мисол бўла олади. Таржимада сўзларнинг миқдорига эмас, ишнинг сифатига эътибор берилади. Шунингдек, таржима жараёнида асарнинг жанр хусусияти алоҳида ҳисобга олинади. Масалан, “эртак” сўзи баъзан “афсона” тушунчасига яқин сўз билан таржима қилиниши мумкин. Ҳолбуки, фольклорда бу жанрлар бир- биридан муайян жанрий белгиларига кўра фарқ қилади. Айтайлик, эртакнинг анъанавий бошланмаси таржимада берилмаслиги, қисқартирилиши натижасида шу ҳол юз бериши кузатилади. Аниқланишича, олтмишга яқин ўзбек халк эртаги инглиз тилига бевосита ва воситачи тил орқали ўгирилган. “Зумрад ва Қиммат”, “Кенжа ботир”, “Ота васияти”, “Ҳунарманд хотин”, “Эгри ва Тўғри”, “Ур, тўқмоқ” каби эртаклар шулар сирасига киради. Улар XIX асрданоқ хорижий тилларга таржима қилина бошланди. Т.Икромов, М.Мухамедова, Е.Синельщиков, М.Петерсен ва бошқа туркшунослар ўзбек миллий меросининг бу жанри дунё бўйлаб кенг тарқалишига сабабчи бўлди. Ўзбек фольклорида болалар ўйинлари алоҳида ўрин тутади. Чунки болалар ҳаётини ўйинларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шунинг учун болалар фольклорида катталарнинг жажжилар учун ёки болаларнинг бевосита ўз ижодкорлиги билан яратган ўйинлари кенг ўрин эгаллайди. Айниқса, ҳайвонлар номи билан боғлиқ ўйинлар кўпчиликни ташкил этади. Улар, асосан, кучли ва кучсиз ҳайвонларнинг ўзаро кураши асосида яратилганлиги жиҳатидан мажозий маъно касб этади. 29

Ўзбек фольклоршуноси Н.Сафарова ҳайвонлар ҳақидаги ўйинларнинг сюжетига, ҳеч шубҳасиз, ҳайвонлар тўғрисидаги эртаклар сюжети таъсир кўрсатган деб ҳисоблайди ва буни уларнинг образлар таркиби, сюжети, номланишидаги ўзаро ўхшашликлар асосида далиллашга уринади 2 1 . Ҳайвонлар ҳақидаги ўйинлар спецификаси шунда кўринадики, уларда фақат ҳайвонлар образи жонлантирилади. Бундай ўйинларни ўйнаганда болалар маълум бир ҳайвон персонаж овозига ёки хатти-ҳаракатига тақлид қиладилар. “Ғозларим” – ўзбек болаларининг энг севимли қадимий ўйинларидан бири. Унда ғоз болалари ўзларидан анча олисда бўлган она ғоз олдига боришлари учун йўлда пусиб ётган йиртқич ва қонхўр бўрини четлаб ўтишлари, унинг чангалига тушмасликлари лозим. Бундан қўрққан ғоз болалари она ғозни ёрдамга чорлашади, бироқ она ғоз учун ҳам бу хавфли. У болаларини дадил бўлишга, бўридан қўрқмасликка, уча олиш имкониятларидан фойдаланиб, учиб-учиб келишга даъват этади. Маълумки, ғозлар ерда юра олади, сувда сузади ҳамда осмонда парвоз эта билади. Бўри эса фақат ерда юришга мослашган. Демак, ушбу ўйин мазмуни болаларга бор имкониятларни керагида ишга сола билиш лозимлигини уқтириш вазифасини ўтайди. Ўзбек болаларининг “Ғозларим” ўйини инглиз тилига ҳам таржима қилинган. Жумладан, Тинчлик Корпуси Кўнгиллиси Мерилин Петерсеннинг 2000 йилда нашр қилинган “Treasury of Uzbek Legends and Lore” (“Ўзбек халқ оғзаки ижоди ва афсоналари хазинаси”) китобида “Buri va Gozlar” ( Wolf and Geese” ўйини мазмуни шундай келтирилган: 1. A group of children will represent a goose and her goslings. 2. One child will be chosen to be a wolf. 3. The goose will be separated by a large space, and she will call her goslings to come home. 2 1 Сафарова Н.О. Ўзбек болалар ўйин фольклорининг жанрий табиати, генезиси ва бадиий хусусиятлари. – Филол. фан. номзоди. дисс. автореф. – Т., 2004. – Б.23. 30

Кўриняптики , таржимада ўйин шарти , унда бажариладиган хатти - ҳ аракатларнинг кетма - кетлиги алоҳида рақамлар асосида тушунтирилмоқда . Шундан сўнг ўйинга алоқадор қўшиқ матни берилгану ундан кейин яна ўйин шартлари давом эттирилган: She will chant: Goslings, goslings! They answer: Yes, mama, yes mama? She says: Come home, come home! They answer: We're afraid, we're afraid! She says: Of whom are you afraid? Of whom are you afraid? They answer: We're afraid of the wolf, We're afraid of the wolf. She says: If you're afraid of the wolf, You can fly, you can fly. 1. So the children run to the mother goose, and the wolf runs after them. 2. When the wolf catches one, that gosling will become the wolf in the next game 2 2 . Аслида ўзбек тилида бу ўйиннинг шартлари бу тартибда рақамлаб келтирилмаган. Фақатгина ўйин жараёнида 10-12 бола қатнашиши мумкинлиги, улардан бири она ғоз, иккинчиси бўри, қолгани ғоз болалари образини бажариши айтилади. Ўйин шартига кўра “ғоз болалари” она ғоздан 10-15 метр нарироқда саф тортиб, қўлларини қанот мисол силкитиб туришади. Уларга қарата она ғоз шундай мурожаат қилади: Она ғоз: Ғозларим! Ғоз болалари: Ғоғ-ғоғ-ғоғ! Она ғоз: Келинглар! Ғоз болалари: Қўрқамиз! Она ғоз: Нимадан? Ғоз болалари: Бўридан. 2 2 Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore.- Toshkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – Р .147. 31

Она ғоз: Бўри қаерда? Ғоз болалари: Ўрмонда. Она ғоз: Учиб-учиб келинглар! “Ғоз болалари” ролини ижро этаётган болакайлар қўлларини қанот мисол икки томонига ёйганча сакраб-сакраб югура бошлайдилар. Шу пайт бўри ролини бажараётган бола яшириниб турган жойидан чиқиб, ғозларга ташланади ва биронтасини ушлаб олишга ҳаракат қилади. Қайси болани ушласа, ўша бола ўйиндан чиқиб туради. Ўйин шу ҳолда то барча ғозлар тутилгунича давом этаверади. Агар ўйин матни таржимасига эътибор қаратилса, унда қўшимча изоҳлар ва такрорларга ўрин ажратилгани кузатилади. Масалан, ўзбекча матнда она ғоз ўз болаларига атиги бир марта “ғозларим” деб мурожаат қилса, инглизча матнда бу мурожаат такрор кўринишда берилган. Шунингдек, асл вариантда ғоз болаларининг она ғозга жавоби овозга тақлидни ифода этувчи сўзлар билан берилган бўлса, таржимада бу “Yes, mama, yes mama?” (Лаббай, ойижон; лаббай, ойижон) тарзида ўзгартириб берилган. Умуман айтганда, таржима билан асл вариант ўзаро қиёсланса, уларнинг бир-биридан мисраларни такрор келтириш, қўшимча сўзлар қўшиш эвазига фарқ қилиши кузатилади. Мерилин Петерсен китобида шу мазмуний туркумга мансуб яна бир ўйин – “Khoroz, Khoroz” ёки “Cock, Cock” таржимаси ҳам келтирилган. Бу ўйинга дахлдор қўшиқ матни мавжуд эмас. Шунинг учун фақат унинг шартлари насрий кўринишда баён этилган. Худди аввалгидек, унинг шартлари ҳам рақамлар асосида берилган. Жумладан, 1. Two or more boys can participate in this game. 2. Divide into two teams. 3. Draw a circle on the ground. 4. One member from each team must stand in the circle on one leg with their hands behind them. 5. When they are in this position, they will begin a competition by striking each other with their shoulders. This will continue until one of them puts there raised foot on the ground, or his hands come from behind his back. 6. The 32

one who first breaks this position will loses, or if he steps out of the circle. 7. Another boy will come into the position to challenge the winner 2 3 . Хуллас, ҳайвонлар ҳақидаги ўйинлар ўзига хос образлар таркиби, ўйналиш тарзи, ғоявий мазмуни билан болалар ўйинлари орасида муайян мустақил туркумни ташкил қилади. Улар орқали болалар ҳайвонот олами ҳақидаги билимларини тасвирлаб кўрсатадилар. Карл Райхл ўзбек фольклоридан айрим намуналарни икки тилга - инглиз ва немис тилларига таржима килиб, уларни ғарб мамлакатлари ўқувчилари эътиборига ҳавола эта олганлиги билан эътиборга тушди 2 4 . Ў збек халк эртакларининг немис тилига килинган таржималари айрим ишларда ўрганилган. Ўз номзодлик диссертациясида, асосан, достонларнинг немис тилидаги таржималарини ўрганган Й.Нурмуродов қисман латифа ва эртаклар таржимасига ҳам эътибор қаратган. Ишда, айниқса, Карл Райхл томонидан амалга оширилган «Юсуф ва Аҳмад» достони ҳамда ўзбек халқ эртаклари ва латифалари таржималари устида махсус тўхталган. Шуниси кизиқарлики, кейинги даврда немис мутаржимлари эртакларимизни бевосита аслиятдан ўз тилларига ўгира бошладилар ва таржима соҳасида янги жараённи бошлаб бердилар. Бу силсилага Карл Райхл, Илза Сиртаутас, Якоб Таубеларнинг таржималарини киритиш мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу ишларда ўзбек халқига хос миллий хусусият ва реалиялар, миллий-маънавий кадриятлар тўлиқ ўз ифодасини топган 2 5 . Туркий халқлар фольклорининг хорижда тарқалишида ўзининг самарали ҳиссасини қўшган немис фольклоршунос олими Карл Райхл 1980- 1989 йиллардаги изланишлари асосида "Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction" (1989, «Узбек эпик шеърияти: анъаналар ва бадиий услуб») тадкиқотини эълон килди. 1989 йилда немис туркшунос олими, узбек 2 3 Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore.- Toshkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – Р .149. 2 4 Uzbeki sche Maerch en. Herausg egeben und ueberset zt von Karl R ei chl . B ochum , 1978; Maerchen der Usbeken: S am arkand, B uhara, Taschkent . Herausg egeben und ueberset zt von I.L.C i rt aut as. Koel n, 1984. 2 5 Нурмурад ов Ю . Проб лема н аучн о-ли т ерат урн ого п еревод а уз б ек ск ого ф оль к лора на н емец ки й яз ык . Фил.ф ан .н ом.ди сс. - Тошк ен т , 1982. 33

фольклори бўйича немис тилидаги қатор илмий ва бадиий асарлар муаллифи,таржимон ва фольклоршунос Карл Райхл "Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic Diction" («Узбек эпик шеърияти: анъаналар ва бадиий услуб») асарини нашрдан чикарди. Муаллиф бу асарда эпик ижод намуналарининг поэтик услуби, «достон», «бахши» сўзларининг этимологиясини кўриб чикди. Шуни айтиб ўтиш жоизки, туркий халқлар фольклорининг хорижда тарқалишида Карл Райхлнинг хизмати беқиёс катта. XX асрнинг 80-йилларда Ўзбекистонда бўлган тадкикотчи фольклор жанрларининг қиёсий ўрганилиши устида ўз илмий изланишларини олиб борган. Қиёсий таҳлил асосида туркий халклар оғзаки ижоди намуналари орасидаги ўхшашлик ва фарқларни ёрқин ифодаловчи аниқ ва қизиқарли маълумотлар келтирган. 1992 йилда эса шу асарнинг янада кенгайтирилган ва бойитилган нашри "Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure" нусхасини Studies in Oral Traditions рукни остида инглиз тилида Нью-Йоркда нашрдан чиқарди. Китоб ўн боб, библиография ва атамалар рўйхатидан иборат. Муаллиф маҳаллий тилни жуда яхши эгаллаганлиги боис изоҳлар тўлиқ ва тушунарли бўлишига эришган. Унинг «Кириш» кисмида Райхл ўз китоби ҳакида маълумот берар экан, шундай ёзади: «The focus of the book will be on what I term the "central traditions". By "central traditions" of Turkic oral epic poetry I mean the epic traditions of the Uzbeks (and Uighurs), Kazakhs, Turkish people, Karakalpaks, and Kirghiz... Apart from these central traditions I will touch upon a number of traditions on the western and eastern fringes of what used to be called Western and Eastern Turkestan, i.e. on the epic poetry of the Turkmens, Azerbaijanians, and Turks of Turkey to the west and southwest of Central Asia proper and on the epic poetry of the Altaians and Tuvinians further East» 2 6 . («Китобнинг асосида «марказий анъаналар» атамасини қўйганман. «Марказий анъаналар» деганда туркий халқлар хисобланмиш ўзбекларнинг 2 6 R ei hl Karl . Turki c Oral Epi c P oet ry : Tradi t i ons . F orm s. P oet i c St ruct ure. Garl and Publ i shi ng.i nc. New York & London.,. 1992, p . 4 - 5. 34

(ва уйғурларнинг), козоклар, турклар, коракалпоклар ва киргизларнинг оғзаки ижоди намуналари бўлмиш эпосларни назарда тутганман... Бу марказий анъаналардан ташкари мен Ғарбий ва Шарқий Туркистон деб аталувчи ғарбий ва шаркий ўлкаларнинг катор анъаналари ҳақида, яъни туркманлар, озарбайжонлар, Туркия туркларининг ва Олтой ўлкаси, Узок Шарқдаги Тувиния халқларининг оғзаки ижоди намуналари устида тўхталиб ўтаман.») Асар ўн бобдан иборат бўлиб, туркий халклар фольклори ҳакидаги кенг материалга асосланган. Райхл ўз илмий тадкиқотларини дунёнинг етук фольклоршунос олимлари - С.Баура, Н.Чадвик, А.Фаулер, Ҳ.Зариф, В.Жирмунскийларнинг ишларига асослаган. Шу тадкикотлар асосида тадқиқотда фольклор жанрларининг таржималари, қиёсий таҳлиллар, сайёр сюжетли, ўхшаш мавзули асарлар устида муаллиф батафсил тўхталган. Китобнинг "Turkic Epic Poetry: The Earliest Documents" деб номланувчи бобида тадқиқотчи ва таржимон «Ўғузнома», «Девону луғотит-турк», «Дада Қўркут китоби» каби асарларнинг яратилиши, муаллифи ва маъно-мазмунига алоҳида-алоҳида тўхталиб ўтади. Шунингдек, асарлардан олинган парчалар таржимасини ҳам келтирганки, бу, ўз навбатида, изланишнинг мазмундорлигини кенгайтирса, бошка томондан, ўша ёзувлар ҳакида кисман бўлса-да, хориж ўқувчисига маълумот етказувчи манба бўлиб хизмат килади. Koroglu Ayvaza teselli etmek icin aldi sazini, bakalim ne soyledi... Koroglu took his saz (lute) in order to comfort Ayvaz. Let us see what he said... (Turkish; Radloff, 1899: 5) .. .bir bas keleme soz aydar gerek, gor-baq, name diyyar... .. .it is necessary to say a few (lit. one, five) words. Let us see what he said... (Turkmen; Karryev, 1983: 42) 2 7 Карл Райхл «Девону луғотит-турк» хакидаги маълумотларида асар тузилиши, унинг ўрта асрлардаги туркий тилларнинг шевалари, лексик 2 7 Ў ша асар, 50- б ет 35

хусусиятлари, шеърий ижод намуналаридан таркиб топганлиги, бу луғат кўпгина хорижлик олимлар эътиборини тортганлиги ва унинг баъзи кисмлари С.Броккельманн томонидан 1923-24 йилларда инглиз тилига ўгирилганлиги ҳакида фикр юритган. Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, Карл Райхл туркий халклар фольклорный ўрганишга ва уни инглиз ва немис тилларига таржима қилишда рағбат кўрсатди. Унинг таржимадаги ҳиссасини қуйидагиларда кўриш мумкин: Биринчидан, туркий халқлар фольклорининг шеър, қўшиқ, достон каби турли жанрларини инглиз ва немис тилига таржима қилиб, хориж ўқувчиларига етказди. Иккинчидан, аслиятдан қилинган таржималарда миллий хусусиятларни сақлаб колди ва улар оркали туркий халклар тили, маданияти орасидаги ўхшашлик ҳамда тафовутларни таржима тилида изохлаб берди. Учинчидан, ўз изланишлари оркали таржиманинг назарий асосини ишлаб чикиб, уни умужаҳон миқёсида таништиришга ҳаракат килди. 2.2. Бевосита ва билвосита таржимада миллий –бадиий хусусиятларнинг акс эттирилиши Дарвоқе, т аржиманинг асосий мақсади мавжуд бадиий асарни бошқа тилда кайта яратишдан иборат. Бунда бошқа тилга хос бадиий воситаларни таржимон ўз тилида янги т дан яратади. Шу маънода фольклор асарининг халқона ру ҳ и ўзгариб, чинакам ижод намунаси юзага келади. Маълумки, фольклорда кўпчиликнинг ҳис-туйғу, ички кечинмаси, орзу-интилиши и фода этилган бўлади. У таржима асарига айлантирилгач, унда индивидуал шахснинг дунёкараши акс этмасдан иложи йўқ. Демак, фольклор асари таржима жараёнида ўзига хос қуйидаги хусусиятларини йўқотиши кузатилади: 1. Оғзаки яратилган фольклор асари таржима қилиниши натижасида ёзма ижод маҳсулига айланади; 36

2. Таржима тилида у ўз анъанавийлигини оғзакилилик асосида эмас, ёзма усулда сақлаб колади; 3. Таржима қилинган фольклор намунаси жамоанинг эмас, якка ижодкорнинг меҳнати маҳсулига айланади; 4. Таржима қилинган фольклор асари вариант асосида яшамаслиги мумкин (агар таржимон уни қайта тўлдириб, таҳрир қилмаса). Таҳлилда доим аслият ва таржима муносабати ўрганилиб, матнлар қиёсланади. Шунингдек, халқ хаётининг миллий ўзига хос томонларини дуруст акс эттира олмаслик, сўз танлашда, сўз кўллашда юз берадиган хатолар, халқ ёки мамлакат ҳаётини билмаслик, услубий ожизлик, тилни билгани билан, уни ҳис этмаслик натижасида таржимонлар кўпинча қўпол хатоликларга йўл кўйишади. “Ҳар бир таржима асари ўз даврининг маҳсулидир”, - деб ёзади Ғ.Саломов 2 8 . Шундай бўлса-да, фольклор таржимасида ўша фольклор намунаси яратилган даврга хос руҳ сақланиши лозим. Лекин у, барибир, давр махсулига айланиши табиий. Буни улар таржимаси жараёнида шу давр аҳли тушунадиган сўзлар орқали беришда кузатиш мумкин. Масалан, фольклор асарида кўлланаёттан, лекин хозирги давр кишиси учун ноаниқ бўлган қадимий нарса номи ёки тушунча ўрнида замонавий нарса номи келтирилиши мумкин. Ўзбек халк эртакларининг инглизча таржималаридаги миллийлик ифодасининг юзага чикишига халакит берувчи чекланишлар куйидагилардан иборат: 1 . Таржимонларнинг ҳар доим ҳам миллий хос сўзларни англайвермаслиги. Масалан, “Ҳунарманд хотин” эртагининг инглизча таржимасида таржимон миллий хос сўзлар таржимасида баъзи камчиликларга йўл кўйган. Бу эса, ўз-ўзидан, айрим мантиқий чалкашликларни келтириб чикарган. Эртак таржимасида «дўппи» сўзи 2 8 Саломов Ғ. Таржима назариясига кириш. Қў лланма . – Т . : Ўқитувчи, 1978. – Б . 24 . 37

ўрнида – cap - кепка, шапка; «коса» сўзи ўрнида – plate - тарелка; «патир» сўзи ўрнида эса pie – пирог сўзлари қўлланилган. 2. Эртакдаги бир катор миллий реалияларни англамаслик туфайли ҳам баъзи тушунмовчиликлар юза келади. Масалан, ўша “Ҳунарманд хотин” эртагида: «Ярим вайрона уйга кириб, уй ўртасида ётган эски, йиртиқ кўрпа, тарашадай қотган ёстиқ, лаби учган қозон, қоп-қора қумғон, қадоқланган косани кўрибди. Қозоннинг ичида озгина атала ҳам бор экан », – дейилади. Бу гап инглизчага қуйидагича ўгирилган: “ Then she entered a dilapidated hut and saw an old torn up matress in the middle of the room, some broken plates and a pot with a couple of spoons are broth in it ” 2 5 . Ваҳоланки, бу гап ўзбекчага қайта ўгирилса, аслиятдан йироқ қуйидаги мазмун ифодалангани аёнлашади: «Вайрона кулбага кириб, у хона ўртасида йиртиқ кўрпа, бир нечта синган тарелка, иккита қошиқ солинган шўрвали қозонни кўрибди». Кўринаётирки, гап тўлиқ ва аниқ таржима қилинмаган, аввало, аслиятдаги «кўрпанинг эскилиги, тарашадай қотган ёстиқ, лаби учган қозон, қоп-қора қумғон, қадоқланган коса» каби деталлар илғанмаган. Аслият матнида «иккита қошиқ» детали бўлмагани ҳолда, таржимон уни ўзидан кўшиб, «атала»ни инглизчада «бульон, шўрва» маъноларини ифодаловчи «broth» сўзи билан таржима қилган. Аслиятда «атала» нинг озгиналиги таъкидланса-да, таржимон бунга эътибор бермаган, ҳолбуки, бу деталларнинг барчаси бир бўлиб қашшоқлик тушунчасининг ижтимоий моҳиятини очишга хизмат қилади. Боз устига, атала миллий таом ҳисобланиб, қовурилган ун ва сувни, сўзишдан олдин эса керагича тухум кўшиб қайнатиш орқали тайёрланади. Бу сўз ҳам транслитерацион усулда изоҳланганда мақсадга мувофик бўлар эди. Шунингдек, эртакда ажратиб кўрсатилган «тарашадай қотган ёстиқ», «лаби учган қозон», «қоп-қора қумғон», «қадоқланган коса» каби сўз бирикмалари хонадонда истиқомат қилувчи шахснинг, яъни ўтинчи Саиднинг нақадар ночор яшашини англатади ҳамда қаҳрамоннинг 2 5 Tales from the Silk Road. – UNESCO, 2004. - p. 27 38

хонадонига, (ҳаётига) бойнинг хотини келгандан кейинги ўзгаришларни кузатишда муҳим белги вазифасини ўтайди. Бироқ иккала таржимада ҳам бу деталлар таржимаси берилмаган, натижада тасвирий ва қиёсий ҳолат биргаликда мавхум бўлиб қолган. Хотин Саидга даромади сал ошгач, қотирма билан пиёва тайёрлаб берибди. Хурсанд бўлган Саидга у агар яхши ме ҳ нат қилса, нафақат пиёваю қотирма, балки шўрваю ёғли патир ейиши ҳ ам мумкинлигини айтибди. Эртакда миллий таомлардан ҳисобланган пиёва ва ё ғ ли патир инглиз тилига таржимада « pie » – пирог ва « roast meat » - қовурилган гўшт тарзида таржима килинган. 3. Эртакдаги бир қатор миллий урф-одатларни, ахлоқий қоидаларни англамаслик туфайли келиб чиқадиган чекланишлар. «Маликаи Ҳуснобод» эртаги инглиз тилига билвосита, яъни Т.Икромов томонидан рус тилига ўгирилган намунадан таржима қилинган 1 5 . Лекин унда эртак руҳи, бадиияти, миллийлиги сақланган. Айниқса, эртак таржимасида бош қаҳрамон – Маликаи Ҳуснободнинг одоби, ўзини тутишини ифодаловчи ҳолатлар аниқ ўз ифодасини топган. Эртак бошида Малика отасининг саволига жавоб бергач, шоҳнинг жаҳли чиқади ва қизига: «Эй сочи узун, ақли калта, бўлмаган гапни айтма, мен сени зиндонда сақлаб, кейин терингга сомон тиқайин, токи бу иш бошқа қизларга ибрат бўлсин, бундан кейин ҳеч ким отасига қарши чиқмасин», – дейди. «Сочи узун, ақли калта» иборасини таржимон “You shameless creature” тарзида ўгирганки, бу ўзбекчада «уятсиз мавжудот» ёхуд «уятсиз банда» маъноларини беради. Аслида, «Сочи узун, ақли калта» ибораси аёлларга нисбатан ишлатилиб, бу орқали эркаклар уларни ерга уриб, ўзларидан ақл ва билим савияси жиҳатидан қанчалик паст туришларини писанда килади. Ўтмишда эркакнинг аёлга муносабатини ифодаловчи бу иборани таржимон сўзма-сўз таржима қилиши ва унга изоҳ бериши керак 1 26 Hus n obod. – Т.:, Ўкитувчи, 1989. 39

эди, шундагина эндиликда унинг тарихга айланган маъно-мазмуни таржимада ўз аниқ аксини топган бўлар эди. 4. Эртакдаги бир қатор миллий эътиқодий қарашларни, диний тушунчаларни англамаслик туфайли келиб чиқадиган чекланишлар. Жумладан, «Маликаи Ҳуснобод» эртагида Қорашоҳнинг қаландар қиёфасида Ҳуснободнинг юртига келиши эпизоди бор. Таржимон шу эпизоддаги «қаландар» сўзини инглиз тилида «beggar» сўзи билан ифодаланган. Ҳолбуки, бу сўз инглизчада «гадо» маъносини англатади. Ўзбек тилида «қаландар» ва «гадо» сўзлари маъно жиҳатдан бир-биридан тубдан фарқ қилади. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да кўрсатилишича, «қаландар» сўзи диний ғазаллар ўқиб, мусулмон динини тарғиб қилиб, дарбадар кезувчи, таркидунё қилган, дарвеш, дунёдан воз кечган киши ҳисобланади. Гадо қамбагал, қаишоқ, бирор нарсага зор, интизор, муштоқ одам, деб изоҳланади 1 6 . Бинобарин, Ҳуснободнинг ишқида давлати ва подшолигидан воз кечиб, қаландар кийимида юртини тарк этган Қорашоҳни бу сўз нечоғлик юксакка кўтарганини ҳис килиш лозим. Қаландар илоҳий ишқ йўлида ҳамма нарсадан, ҳатто шоҳлигидан воз кечган фидоий бўлса-ю, унга нисбатан «гадо» сўзини қўллаш маъносига кўра муқобил эмас. Бинобарин, у нотўғри кўлланганидан ташкари, Қорашоҳнинг фидойилигини таҳқирловчи истехзоли маъно касб этган. Шу сабабли «цаландар» сўзи транслитерацион йўл билан ифодаланиб, кейин унга изоҳ берилса, мақбул йўл тутилган бўларди. 5. Таржимада м иллий колоритнинг сақланиши ҳар бир миллат ижодининг ранг-баранглиги ва бойлиги кафолатидир 1 7 . Эртак қаҳрамонларининг номини ифодалаб берган атоқли отларнинг таржимада транслитерацион усулда сўзма-сўз изоҳлаб берилганлиги. Таржима тилига қовушмаган сўз ва ибораларга, одатда, сатр остида изоҳ бериш талаб этилади. Масалан, «Қилич ботир» эртагидаги бош қаҳрамонлар (Қилич ботир ва Оқбилак) нинг номи таржимада қуйидаги изоҳлар билан берилган: 1 27 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - М.: Русский язык, 1981. 1 т., - Б. 182; 2 т. - Б. 544. 1 28 Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. – М.: Советский писатель, 1980. – С. 101. 40

«Kylych - a sword, batir - a hero, an athlete, Akbilak - «white wrists», i.e. of noble ancestry, Kara shah - black, here it means bad, evil» 1 8 . Таржимашуносликда миллий колоритни ифодаловчи сўзларга алоҳида эътибор берилиб, уларни, имкони борича, халқнинг ўзига хос лексик бирликлар билан ифодалаш усуллари ўрганиб чиқилади. «Қилич ботир» эртаги таржимасида ҳам миллий колоритга, айниқса, миллий хос сўзларга алоҳида аҳамият берилган. Масалан, эртакдаги «қишлоқ, хуржин, тўй» сўзларининг таржимаси транслитерация орқали берилган ва ҳар бир сўз изоҳлаб ўтилган: «kishlak - a village in Central Asia; khoorjin - a travel bag» тарзида. 6. Эртакдаги маълум бир миллатга тушунарли бўлган, унинг тарихи билан туташ тарихий ва архаик сўзларни англамаслик туфайли келиб чиқадиган чекланишлар. Масалан, «Донишманд чўпон» ўзбек халқ эртагида шоҳ муншийни чақиради ва унга: «Чупоннинг номига васиқа қилиб бер. Мен унга шаҳримдан беш ҳўкизнинг терисича ер инъом қилдим», дейди. Бироқ шу эртакнинг инглиз тилига қилинган таржимасида худди шу гапнинг ўзида қўлланган «мунший» ва «васиқа» тарихий сўзлари келтирилмаган ва шоҳ амри куйидагича берилган: «The khan called up the vizier and gave him orders to fulfil the horse-herder's wish » 1 9 . Кўриняптики, таржимада мунший сўзи ўрнида вазир сўзи келтирилмоқда ва васиқа сўзи батамом тушириб қолдирилмоқда: «Хон вазирни чақирди ва чўпон истагини бажо келтиришни буюрди”. Шунингдек, матн мазмуни хам таржимада ўзгариб кетган. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да мунший тарихий сўз сифатида саройда ёзув ишларини олиб борадиган котиб деб тушунтирилган 2 0 . Таржимада бу иш вазирга «юклатилган». Вазир эса подшоҳ ва хонлар саройида муншийга нисбатан олий мансаб эгаси бўлган. Бу икки амални ифодаловчи сўзлар, аслида, миллат тарихига хос сўзлардир. Таржимада муншийнинг вазифаси вазирнинг вазифаси билан аралашиб кетиши эртак 1 29 Uzbek Folk Tales Bishkek, Kyrgyzstan. 1997. – P. 7. 1 30 Ibid , - p.138-139. 2 31 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1 том. – Б . 481. 41

мазмунига путур етказган. Чунки «вазир» сўзини инглиз ўкувчиси билади, унинг қанақа амал эканидан хабари бор ва унга мунший вазифасининг юклатилиши ўқувчининг тушунмаслигига ва тарихий атамаларнинг чалкаштирилишига олиб келган. « Васиқа » ҳам миллий тарихий сўз. У мол-мулк сотиб олингани хақидаги расмий ҳ ужжатни англатади. Таржимада бу сўз, умуман, кўлланмаган. Эртакнинг аслият матнида эса бу сўз олти марта ишлатилган. Ўзбекона миллий анъанага кўра, муайян рақамдан қандайдир сонни айириб айтиш, масалан «икки кам қирқ» тарзида ишлатиш мавжуд. Инглизларда ҳам бу усул бор: all forty steps but one - бир кам қирқ, all forty steps but t w o - икки кам қирқ. Лекин таржимага аслиятдаги ана шу ҳолат кўчмаган. Бундай ноаниқликлар туфайли эртакдаги ҳаяжонли ҳолатлар, ўзига хос эмоционаллик инглиз ўқувчиларига етказилмаган ва бу муайян англашилмовчиликларни келтириб чиқарган. «Ҳунарманд йигит» эртагида анъанавий сехрли рақамларга мурожаат килинган. Шу рақамлар воситасида эртак мазмуни янада чуқурроқ, бир қадар кенгроқ ёритилган. Эртакда, айниқса, «уч» рақами кўп учрайди. Масалан: йигитнинг уч ҳунарни ўрганиши ва шу уч ҳунари орқасидан ҳаётини сақлаб, бойиб кетиши, бойнинг хизматкорлари орасида уч кун ўтмасданоқ танилиши, подшоҳнинг қизини шатранжда уч кунда енгиши ҳам уч рақамининг ўзбек халқ оғзаки ижодидаги ўрнини кўрсатиб беради. Айнан шу рақам такрори ўз моҳияти билан тасвирнинг таъсирини ошириб борган, эртак сюжети воқеаларига давомийлик бағишлаган ҳамда унга саргузаштлик хусусиятини сингдирган. «Уч» рақами билан бундай ифодалар таржимага айнан кўчирилган. Натижада эртакда такрор ва тасвир унсурлари сақлаб қолинган. «Ҳунарманд йигит» эртагида анъанавий «уч» рақамидан ташқари «етти» рақамидан ҳам кенг фойдаланилган: «Мамат қудуққа тушиб кетгач, унинг остида касал ётган девга дуч келади. Дев етти йилдан буён касал, ҳушсиз ётган бўлиб, у етти кунда Мамат чалган ғижжак навосидан ҳушига келади». «Уч» рақами билан боғлиқ тасвирлар таржимасидан фарқли 42

ўлароқ, «етти» рақами иштирокидаги тасвирлар таржимасида баъзи бир хатоликларга йўл қўйилган. Жумладан, девнинг етти йил касал ётгани ҳақидаги аниқ муддат таржимада акс этмаган. «Дев касал экан. У етти кундан буён ҳатто бармоғини ҳам қимирлатолмай ётган экан. Сеҳрли мусиқа овозини эшитиб, у ҳушига келибди ва тузалибди». - It turned out that the Deev was very sick. He had been lying down and couldn’t move a finger for seven days. Having heard the sounds of magic music he regained consciousness and got cured . 2 1 М.Жўраевнинг фикрича , фольклорда « етти » рақами сеҳрли ра қ ам сифатида анъанавийлашуви аждодларимиз табиатидаги ибтидоий қарашларга бориб тақалади. Бу ракам остида Ўрта Осиёда яшаган туркий элатлар мифологиясида табиатни мифологик англаш ва аждодлар турмуш тарзи ҳақидаги қарашлар бирлашиб кетган. Маълумки, ҳаракатнинг етти марта такрорланиши унинг давомийлигидан далолат беришидан ташқари қўшимча семантик белгига хам эга 2 2 . Девнинг етти йил касал ётиши ва етти кунда тузалиши хам шу белги билан ифодаланади. Ўзбек халки орасида етти рақами билан боғлиқ ақида ҳам мавжуд бўлиб, «етти – кетди» кўринишидаги бу ақидага, асосан, еттидан ўтса, ҳар қандай касал тузалади ёки аксинча, деб қаралади. «Ҳунарли йигит» эртагида ана шу ақида назарда тутилган ва ундаги, етти йил касал ётган девнинг етти кунда тузалиши рақамнинг худди шу «сехрли хусусияти» билан боғлиқ. Хуллас, фольклор асарларидаги шевага хос сўзлар, турғун иборалар, идиоматик бирликлар, урф-одат ва расм-русумларга, диний қарашларга хос тушунчалар, анъанавий мотивлар ва образлар тизими унинг миллийлигини белгилайди. Латифаларнинг инглиз тилидаги таржималарида жанр хусусиятлари ва миллий юмористик руҳни қайта яратиш таржима амалиётида ўта мураккаб вазифа ҳисобланади . У, асосан, икки йўналишда, яъни л атифалар 2 32 Uzbek Folk Tales. Bishkek, Kyrgyzstan, 1997. – p.186-187. 2 33 Жўраев M. Рақамларда яширинган олам. – Т.: Ўзбекистон, 1986. – Б. 14-15 . 43

таржимасида халқ кулгисини акс эттириш йўллари ҳамда латифалар таржимасида миллий тимсол ва бадиий тасвир воситаларини қайта яратиш йўналишида вобаста олиб борилади . Ўзбек латифаларининг сараланган намуналари XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб инглиз тилига таржима қилин бошлаган. Латифалар ғоят оммавийлиги сабабли хорижий тилларга нисбатан кўп таржима қилинган. Ўзбек халқ латифалари инглиз тилига салмоқли ҳажмда, бевосита ва билвосита таржима қилинган. Мутаржимлар орасида ўзбек шоир ва ёзувчилар ҳам, хориж тадқиқотчилар ҳам бор. Ўзбек латифаларининг чет элларда таржима қилиниши ва ўрганилиши бу жанрнинг миллий хусусиятларини идрок этишда муҳим аҳамит касб этади. Таржима қил инган латифалар аслияти ва таржимаси – бир-бирига жуда яқин. Инглиз тилида ҳам, ўзбек тилидаги каби, Афандининг ақл-заковати, содда ва лақмалиги, ўзига хос кўриниши, уддабурон ва сўзга чечанлиги, оддий халққа яқинлиги сабабли одамларни хар кандай муаммодан осонгина олиб чиқиб кетиши табиий акс эттирилган. А. Умаров фикрича, ҳар бир халқнинг ташқи оламни ўзига хос ҳис қилиши, нарса ва ҳодисаларга эстетик муносабати унинг тилига, фольклорига кўчади 2 3 . Насриддин Афанди латифалари худди шу жиҳатларни ҳазил-мутойиба шаклида, кулгили қилиб акс эттириб, халқ дилининг ўзига хос кўзгусига айланган. Насриддин Афандининг одамлардаги иккиюзламачилик ва бойликпарастлик каби иллатлардан кулишини ифодаловчи «Е, тўним» латифаси инглиз тилига «The Food of the Cloak» деган сарлавҳа билан ўгирилган. Қиёсланг: Насриддин тўйга эски кийим-бошда боради ва бир четда беэътибор қолиб кетади. У аччиғи чиқиб, уйига келиб, янги кийимини кийиб тўйга қайтиб келади. Тўй эгалари Афандини иззат-икром билан тўрга ўтқизадилар ва олдига турли ноз-неъматлардан келтириб қўядилар. Шунда Афанди устидаги тўнига: 2 34 Умаров А. Юксак санъат йўлида. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – Б. 67 44

- Бу ноз-неъматлардан е, тўним, e!, - дейди. Ҳайрон қолган тўй эгалари ундан бунинг сабабини сўраганларида эса: - Модомики, бутун ҳурмат-эҳтиром янги тўнга экан, таомни ҳам у есин-да! - дебди. Инглизчада : ... he dressed himself in a magnificent sable cloak and turban and returned to the feast. As soon as the heralds of the Emir, his host, saw this splendid sight they started to beat the drum of welcome and sound the trumpets in a manner consonant with the visitor of a high rank. The Chamberlain came out of the palace himself, and conducted the magnificent Nasrudin to a place almost next to the Emir. A dish of wonderful food was immediately placed before him. Without a pause Nasrudin began to rub handfuls of it into his turban and cloak. «Your Eminence», said the prince, «I am curious as to your eating habits, which are new to me.» «Nothing special,» said Nasrudin; «the cloak got me in here, got me the food. Surely it deserves its portion? 2 4 . Латифанинг аслиятида юқори табақа вакиллари тўйи ҳақида ҳеч қандай сўз бормайди. Ундаги сарлавҳа латифадан келиб чиқадиган маънони тўлиқ ифодалайди ва ўқувчи асарда акс этган кинояни сарлавҳадаёқ гушуниб олиши мумкин. Бу латифа М.Петерсен тўпламида «Eat, Robe, Eat» - «Е, тўним, е» сарлавҳаси остида ўгирилган. Бунда мутаржим Идрис Шоҳ каби баландпарвоз сўз ва иборалар билан эмас, оддий сўзлашув услубида таржимани амалга ошириб, шу оркали матндаги табиийликни сақлаб қолишга эришган. Яна бир латифа «Нариги эшикдан» деб аталади. Унда Афанди хотинига уйига бемаҳалда меҳмон келганини айтади. Хотини эса уйда ҳеч нарса йўқлигини, шу сабабли меҳмон кута олмаслигини билдиради. Шунда Афанди 2 35 Sha h I. The Exploits of Incomparable Mulla Nasrutdin . London, 1974. – P.40. 45

хотинидан кўчада турган меҳмон олдига чиқиб, унга Афанди йўқ дейишини буюради. Хотиндан бу гапни эшитган меҳмон Афандини ҳозиргина кўрганини ва у уйига кириб кетганлигини айта бошлайди. Сабри чидамаган Афанди эса эшик ортидан туриб: - Гапни чўзиб нима қиласиз? Ахир Афандининг эшиги битта деб сизга ким айтган? Балки у нариги эшикдан чиқиб кетгандир? , - дея ўдағайлайди. Латифада, бир тарафдан, Афандининг соддалигидан кулги келиб чиқса, иккинчи тарафдан, унинг ўзича муғомбирлик қилиши юмористик ҳолатни юзага келтирган. Таржимада иккала ҳолат ҳам тўлиқ акс этган, бироқ ўкувчини латифа сарлавҳаси ўйлантириб қўяди. «The Alnernative» сарлавҳасидан бирор маъно уқиб олиш қийин, чунки «важ» маъносини берадиган бу сўз латифа мазмунига мос тушмаган. Ҳолбуки, сарлавҳа – бу асарнинг коди. Ҳар қандай асарнинг сарлавҳасини таржима қилганда, аввало, ўша асарнинг ўзини синчиклаб ўқиб чиқиш зарур. Чунки асарга қўйилган сарлавҳа, биринчидан, ўқувчи диққатини жалб этадиган, иккинчидан, унинг мазмунига тўлиқ жавоб берадиган бўлиши лозим 2 5 . «Ғавғонинг боши» номли латифасида Афанди ярим тунда деразаси ёнида бўлаётган ғавғонинг сабабини билиш учун елкасига чопонини ташлаб кўчага чиқади. Чиқиши ҳамоноқ елкасидаги тўнни ўғирлаб кетишади. Шу билан шовқин ҳам тинчийди. Афанди уйга киргач, ғавғонинг боисини сўраган хотинига: «Ҳамма гавго менинг чопоним устида экан, чопонни олишди-ю ғавғо босилди», — дейди. Инглизча таржимада чопон сўзи ўрнига «blanket» - «одеял» сўзидан фойдаланилган ва бу миллий руҳнинг бир қадар бузилишига олиб келган. Ўзбекларда чопон алоҳида ўринга эга. Ўзбек чопондек қулай кийим турганда кўчага ҳеч қачон одеялга ўраниб чиқмайди ва уни бу сўз билан ифодалаш таржима маъносига жиддий путур етказган. Шу сабаб ҳам «чопон» сўзининг ўзини ишлатиб, кейин уни изоҳлаш орқали таржимада ҳам латифадаги ҳам кулгини, ҳам миллий оҳорини сақлаб қолишга эришиш мумкин эди. 2 36 Таржима санъати. Мақолалар тўплами. – Т.: Ўқитувчи, 1961. – Б. 29. 46

Яна бир латифа «The Burglars», яъни «Ўғрилар» сарлавҳаси остида ўгирилган. Аслиятда «Сендан хижолат бўлиб» дея номланган бу латифа – Афандининг уйига тушган ўғрилар ҳақида. Афанди уйига бегона одам, яъни ўғри кирганини кўриб, сандиқ ичига бекиниб олади. Ўғри уйдан ҳеч нарса тополмай сандиқни очади ва унда Афандини кўриб: - Сандикда нима қилиб ётибсиз? , - деб сўрайди. Афанди эса: “Уйда сенбоп ҳеч нарса йўқ, хижолат бўлганимдан бекиниб олдим, - дейди. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу латифа инглизчага икки марта таржима килинган. Дастлабки таржима Идрис Шоҳ қаламига мансуб : Hearing someone moving about his house, the Mulla became frightened and hid in a cupboard . In the course of their research the burglars opened the door and saw him cowering there. «What are you hiding from us?» «I'm hiding from shame that there is nothing in this house worthy of your attentions. » 2 6 М ерилин Петерсен уни қуйдагича ўгирган: One night a burglar entered Afandi’s house. When Afandi saw him sneak in, he quickly hid in his trunk The burglar looked throughout the house and in every corner, but couldn't find anything. Suddenly he noticed the trunk, and, opening it he found Afandi. «Hey!» he exclaimed. «What are you doing in this trunk?» «I am hiding,» answered Afandi. «From whom?» asked the burglar. «From shame. It’s a shame for me that you couldn’t find anything in my house » 2 7 . Аслиятда Афанди сандиқ ичида яширинган бўлса, Идрис Шоҳ таржимасида эса ошхона шкафи ичига бекиниб олади. Миллат тарихида сандиқ буюмларни сақлайдиган, асрайдиган жиҳоз сифатида уйга кўйилади 2 37 Shah I. The Exploits of Incomparable Mulla Nasrutdin.- London, 1974. - P. 34 2 3 8 Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore. – T.: Qatortol-Kamolot, 2000. - P.77 47

ва ҳар қандай қимматбаҳо матоҳ ҳам унда сақланади. Аслиятда ўғрининг умид билан сандиқ очишида ана шу жиҳат назарда тутилган. Чунки ўғри сандиқ ҳеч қачон қуруқ бўлмаслигига ишонади. Идрис Шоҳ таржимасидаги шкаф эса латифа маъносига мос тушмаган, чунки у ўзбек турмушига хос эмас. Натижада миллийлик бузилган. Ҳолбуки, бу сўзни М. Петерсен каби инглизча муқобили билан ҳам ифодалаш мумкин эди, чунки «сандиқ» сўзининг таржимаси инглиз тилига «chest, trunk» тарзида ўгирилаётганига бошқа бир қанча асарларда гувоҳ бўламиз. М. Петерсен таржималарида ҳам миллий жиҳатлар назардан четда қолиб кетган ўринлар кўп учрайди. Чунончи, «Хуржун» латифасидаги сарлавҳанинг инглиз тилига берилишида шу ҳолатни кузатиш мумкин. Бу миллий сўзни мутаржим ўзига қулай сўз билан ўзгартирган. Инглизча «The Pouch» сўзи ўзбек тилига «сумка, чўнтак, қоп» маъносини англатади. Бинобарин, «хуржун» сўзи маъноси юқоридаги хеч бир изоҳга тўғри келмайди. Шунинг учун миллийлик моҳиятига эга бу сўзни эртаклар таржимасидаги каби транслитерацион усулда изоҳ билан бериш мақсадга мувофиқ эди. Шу йўл билан бу миллий буюм хакидаги тушунчани тасаввурда тиклаш имкони яратилади. 48

ХУЛОСА Битирув малакавий иш сўнгида қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: Биринчидан, ўзбек халқ насри намуналари мисолида миллий колоритнинг таржималарда берилиш конуниятлар, таржимон маҳоратига хос индивидуал белгиларни тадкиқ қилиш, шунингдек, ўзбек-инглиз фольклорга оид муносабатларни ҳамда иккала халқ маданий-маънавий ҳамкорлиги тарихини ўрганиш мумкин. Иккинчидан, ўзбек фольклори туркий фольклорнинг бир қисми сифатида Англия, Германия, АҚШ, Австралия каби мамлакатларда бир мунча танилди. Ўзбек халқи миллий маданияти, урф-одатлари, турмуш тарзи, оғзаки ижоди, эътиқодий карашлари ҳақидаги асарлар хориж адабиётида, айниқса, инглиззабон мамлакатлар адабиётида ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан эътиборан пайдо бўлди. Ўзбек фольклорининг фақат немис тилига эмас, балки инглиз тилига ҳам илк таржималарини амалга оширган венгриялик туркшунос олим Ҳерман Вамберидир. У бошлаган бу хайрли иш XX асрда Анна Луиза Стронг, Корлис Ламонт, Герберт Шулбрайт, Натан Чадвик, Идрис Шоҳ, Ҳасан Паксой, Сесил Баура, Карл Райхл, Мерилин Петерсен, 49

Френк Адамс каби олимлар томонидан давом эттирилди. Хусусан, XXI асрга келиб бу жараён янада тараққий этди. Бу эса, ўзбек фольклорининг хорижда ўрганилиши маълум тадрижий тараққиёт боскичини босиб ўтганлигидан дарак беради. Учинчидан, ўзбек халқ эртак ва латифаларининг инглизча таржималарида кўпинча миллат маданияти ва тарихига мансуб баъзи сўзлар таржимон ва тўпловчилар назаридан четда колиб кетганлиги, миллийлик табиатини ўзида намоён этувчи баъзи этнографик деталлар тафсилоти етишмаслиги, аслиятдаги айрим миллий лексик ва фразеологик бирликларнинг таржима тилида мос келмайдиган бошқа бирликлар билан ўгирилиши ҳолатлари, Ўзбекистон ҳудуди ва муҳитида яшовчи қушлар ва жониворларни фарқламаслик, юртимиз табиатини билмаслик, миллий реалияларни тўлиқ идрок этолмаслик туфайли баъзи тушунмовчиликлар юзага келгани кузатилади. Бу эса фольклор асаридаги миллий руҳни илғашга халақит беради. Демак, халқ оғзаки ижоди намуналарининг миллий ўзига хослиги фақат унинг мазмунида эмас, балки унда акс этган маиший хаётнинг бетакрор бадиий талқинида, образларининг реаллиги ва тилида якқол кўринади. Бироқ ўзбек тили фразеологик бирликларга, тасвирий ифодалар ва мақолларга бойлиги туфайли бу жиҳатдан таржимонларни қийин аҳволга солиб кўйган. Тўртинчидан, халқ оғзаки ижоди асаридаги тимсоллар ва персонажлар тавсифининг таржимада аниқ акс этиши хорижлик ўқувчининг улар ҳақидаги тасаввурини кенгайтиради ҳамда миллат вакилларининг ўзига хос анъаналари, турмуш тарзи, урф-одатлари, маънавий-ахлоқий, маданий, эътиқодий карашлари, кийим-кечаклари, таомлари, яшаш муҳити билан яқиндан таништиради. Хусусан, халқимизга хос меҳмондўстлик, бағрикенглик ва саховатпешалик, меҳнатсеварлик, сабр-бардошлилик фазилатлари акс эттирилган эпик намуналарни таржима қилишга алоҳида эътибор қаратилган бўлса ажаб эмас. Шунингдек, ў збек халқ эртаклари инглизча таржималари воситасида хорижлик ўқувчининг эпик 50

қаҳрамонларни кўз олдига келтира олишига эришиш энг муҳим вазифа саналади. Чет эл китобхони ўзбек миллий қаҳрамонини миллий кийимда ва миллий эътиқодли ҳолда кўриши учун асардаги миллий руҳ, ўзбекона тароватни бериш – таржимоннинг қўлида. Ҳар қандай фольклор намунасини инглиз тилига ўгириш жараёнида шу ҳодисаларга эътибор бериш таржима асарининг бадиий-эстетик аҳамиятини оширади. Бешинчидан, ўзбек латифалари таржимасида миллий кулгили жиҳатларнинг берилиши муҳим вазифа саналади. Насриддин Афанди латифалари билан бир қаторда, инглиз тилига локал кўринишдаги латифалар ҳам таржима қилинган. Натижада латифаларга хос миллий кулгини сақлаб колиш йўллари изланган. Таржима қилинган латифаларда ҳам Афандининг ақл-заковати, ўзини тутиши, уддабурон ва сўзга чечанлиги, оддий халққа яқинлиги туфайли одамларни ҳар кандай муаммодан осонгина олиб чиқиб кетиши, баъзан эса содда ва лақма бўлиб кўриниши жуда табиий ва самимий тасвирланган. Энг муҳими, ўзбек фольклори намуналарининг инглизчага қилинган таржималари ўзбек-инглиз маданий муносабатларини мустаҳкамлаш, иккала халқ адабий муштараклигин тараққий топтиришга кўприк бўлиши шубҳасиздир. 51

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Ш. Мирзиёв. Ибрат мактаби очилишидага нутқи, 2018 йил 2. Абдуазизов С.С. Ўзбек фольклорининг инглиз тилга таржимаси хусусида // Филология масалалари, 1-сон. Тошкент, 2007. – Б.203 – 205. 3. Абдуаз из ов А.А. Шарқ халқи ижоди Ғарб назарида // Ўзбекистон адаби ё ти ва санъати, 18 май, 1990. 4. Абдураҳимов Т.Н. Ўзбек халқ эртакларининг инглиз тилига ўгирилишида миллий реалиялар таржимаси муаммоси // Адабиёт ва таржима тўплами. – Т.: Zarqalam, 2006. – Б. 95 – 96. 5. Ашурова Л.К. Карл Райхл ва туркий халқлар фольклори // Адабиётшунослик ва бадиий таржима муаммолари. – Бухоро, 2011. – Б. 32–35. 6. Бакирова В.Ш. Таржимада фразеологик бирликларни қайта яратиш муаммолари // Ўзбек тили ва адабиёти – Тошкент, 2008. 3-сон. – Б.72 – 74. 7. Жалолов Ж.Ж. Чет тили ўқитиш методикаси. – Т.: Фан, 1996. 8. Жирмунский В.М., Зарифов. Х. Узбекский героический эпос. – М.: Наука, 1947. 9. Жўраев M. Рақамларда яширинган олам. – Т.: Ўзбекистон, 1986. – Б. 14-15. 52

10. Зарифов Х. Основные мотивы эпоса «Алпамыш» // Об эпосе «Алпамиш». – Ташкент: Фан, 1959. – С.6 – 25. 11. Каримова Г.Ў. «Зумрад ва Қиммат» эртагининг инглиз тилдаги таржималари хусусида// Филология ва усулиёт масалалари. – Тошкент, 2008. – Б. 83 – 86. 12. Ком илов Н. Тафаккур карвонлари . – Т . : Маънавият , 1999. 13. Конрад Н.И. Запад и Восток . – М . : Гл. ред. восточ. лит-ры, 1972 . 14. Мирзаев Т. «Алпомиш» қаҳрамонлик эпоси ва ўзбек достонлари // «Алпомиш». – Тошкент: Фан, 1999. – С.7 – 49. 15. Рафиков К.К. Узбекская литература в зарубежном литературоведении. Дисс. ... кан д . фил. наук. - Ташкент, 1981 . 16. Раҳимов Ҳ.Р . Ўзбек афсоналари Мерилин Петерсен таржимасида// Бухоро университети илмий ахборотлари – Бухоро, 2009. 3-сон. – Б.44 – 47. 17. Ра ҳ матуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. Т., Ўқитувчи, 2002. 18. Ра ҳ матуллаев Ш. Фразеологик бирликларнинг асосий маъно турлари. Т., Фан, 1999. 19. Ра ҳ имбаева Д. Сравнительная типология узбекских народных пословиц. Дисс . … канд . фил . наук . - Ташкент , 2002. 20. Рўзимбоев Х. Хоразм фольклорининг хорижда ўрганилиши тарихидн. Фил. фан. ном. дисс. – Тошкент, 1996. 21. Салимова А.Э. Ўзбек халқ эртакларининг инглиз тилига таржимаси хусусида // Ижодкор ёшлар ва фан-техника тараққиёти. Республика илмий-амалий конференцияси. – Бухоро, 2007. – Б.194 – 196. 22. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 23. Тошева О.У. “Пири Дастгир ковуши” афсонасининг инглиз тилига таржимаси хусусида// Филология ва усулиёт масалалари II. – Тошкент, 2010. – Б.139 – 141. 53

24. Усманова Г.А. Локал ижрочиликдаги таржималарнинг инглизча таржималари хусусида // Ўзбек фольклори контекстида Бухоро фольклорини регионал тўплаш ва ўрганиш муаммолари. Республика илмий-амалий конференцияси. – Бухоро, 2010. – Б.79 – 81. 25. Умаров А. Юксак санъат йўлида. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – Б. 67 26. Файзуллаева Р.Н. Миллий колорит ва бадиий таржима. –т.: “Фан”, 1979 27. Шамсиева Б. Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. Дисс … канд. фил. наук. - Ташкент, 1994; 28. Шамсиева Б . Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. Дисс. ... кан д . фил. наук. - Ташкент, 1994 . 29. Эргашева З . Т . Афанди латифаларининг инглиз тилига таржимаси хусусида // Германистика ва романистиканинг Ўзбекистонда тараққиёти ҳамда келажаги. Республика илмий-амалий конференцияси. – Бухоро, 2008. – Б. 22 –223. 30. Юсупова Ҳ.Ў. «Ота васияти» эртагининг инглизча таржимасида миллийликнинг ифодаси // Бухоро университети илмий ахборотлари – Бу хоро, 2006. 3-сон. – Б.49 – 53. 31. Yusupova H.U. Uzbek Folklore Abroad // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов, изд-во «Грамота», 2010. 3-сон – С.15 – 17. 32. Юсупова Ҳ.Ў. Афанди латифаларининг инглиз тилига таржималари устида баъзи таҳлиллар // Бадиий таржима, тилшунослик, адабиётшунослик в а маданиятлараро алоқалар контекстида. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. – Жиззах, 2011. – Б.139 – 141 33. Gabriele Keller, Churram Rachimov. Märchen aus Samarkand. Märchen aus Samarkand. Feldforschung an der Seidenstraße in Zentralasien . Publisher: Druck - U. Werbestudio Dirr, 2001. – p. 220. 34. Bowra С . Heroic Рое try. London, 1961. 54

35. Paksoy Н.В. "Alpamysh" Central Asian Identity under Russian Rule, USA, AACAR, 1989. 36. Vambery A. Scenes from the East (Through the Eyes of a European traveler in 1860), Corvina, Kiads, Budapest, 1979 . 37. Bowra C. Heroic Poetry, London, 1961 . 38. Lamont C. The Peoples of the Soviet Union. New York, 1946 . 39. Shah I. The Exploits of Incomrapable Mulla Nasrutdin, London, 1974 . 40. Schoolbraid G. The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975 . 41. Paksoy H.B. “Alpamysh” Central Asian Identity under Russian Rule. USA, AACAR, 1989 . 42. Reihl K. Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction. Hainsworth, 1989. 43. Uzbekische Maerchen. Herausgegeben und uebersetzt von Karl Reichl. Bochum, 1978; Maerchen der Usbeken: Samarkand, Buhara, Taschkent. Herausgegeben und uebersetzt von I.L.Cirtautas. Koeln, 1984. 44. Idries Shah . The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin. Published: Penguin Books, 1968. - 224 p. 45. Petersen M. Treasury of Uzbek legends and lore. Tashkent: Qatortol- Kamolot, 2000. – 180 p. 46. Schoolbraid G. М . The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975. 47. Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1995. I жилд. 48. Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар: М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996. II жилд; 49. Олтин бешик. Эртаклар / Нашрга тайёрловчилар М. Афзалов, К.Имомов. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1985. 50. Сув қизи. Фантастик эртаклар / Нашрга тайёрловчилар М.Афзалов, З.Ҳусаинова, Н.Сабуров. – Тошкент: Бадиий адабиёт, 1966. 51. Tales f rom the Silk Road. – UNESCO, 2004. - p. 27 52. Hus n obod. – Т.:, Ўкитувчи, 1989. 55

53. Uzbek Folk Tales Bishkek, Kyrgyzstan. 1997. – P. 7. 54. Sha h I. The Exploits of Incomparable Mulla Nasrutdin . London, 1974. – P.40. 55. Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore. – T.: Qatortol- Kamolot, 2000. - P.77 56

O'xshashlar

Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликларнинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши

Инглиз тилидаги эганинг функционал-семантик характеристикаси ва унинг ўзбек тилига таржима қилиш методикаси

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари

Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига талқин этиш