Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси - Ingliz tili - Diplom ishlar

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.6103515625 KB

Ko'chirib olish

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси I.БОБ. Инглиз ва ўзбек тилларида пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиш тарихи..............................................................................3 1.1. Пресуппозиция ҳодисаси ҳақида умумий тушунча.................................3 1.2. Пресуппозиция ҳодисасининг синтактик семантик прагматик хусусияти.........................................................................................................12 II-Боб. Пресуппозицияга йўл олувчи лингвистик воситалар ................17 2-1. Пресуппозицияга ишора қилувчи морфологик ва синтактик воситалар.............................................................................................................17 2.2. «Also, too , ҳам» юкламаларининг пресуппозицияси.............................35 2.3. Кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозиция ...................................40 Хулоса...................................................................................................................45 Адабиётлар руйхати...........................................................................................49

I.БОБ. Инглиз ва ўзбек тилларида пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиш тарихи 1.1.Пресуппозиция ҳодисаси ҳақида умумий тушунча Пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиш тарихи немик мантиқшунос файласуфи Г.Фреге номи билан боғлиқ. Г.Фреге пресуппозиция тушунчасини илмга олиб кирган бўлса ҳам, пресуппозициянинг назарий масалалари инглиз олимларининг ҳаракатлари асосида юзага келган. 1 Пресуппозиция Г.Фреге, Е.Хилл, Ж.Катс, П.Постал, Ч.Филмор, П.Стросон, Мак-Колли, н.Хомский, Дж.Лакофф, Л.Морган, Р.Хорн, О.Дюкро, Д.Франк, К.Эберт, Н.Ризер, Ф.Кифер, Тойн А.ван Дейк, И.Баллерт, Дж.Остин, Ст.Хэмпшайр, Ч.Озгуд, П.Кипарский, К.Кипарский каби чет эл олимларининг терли илмий тадқиқот ишлари 2 да ўз аксини топди. Лекин бу ишларда прессупозиция ҳодисасининг тадқиқи бир хилда эмас эди. Рус тилшунослигида Н.Д.Арутюнова 3 , Е.В.Падучева 4 , В.А.Звегенцев 5 , Н.А.Торопова 6 ларнинг илмий тадқиқот ишларида пресуппозиция ҳодисаси ўзига хос йўналишда ўрганилди. Ўзбек тилшунослигида Н.Маҳмудов 7 ва А.Нурмонов 8 ларнинг ҳаракатлари туфайли бу ҳодисанинг тадқиқи бошланди. Пресуппозициянинг ўрганилишида ҳар бир муаллифнинг ўзига хос ёндашувини кўриш мумкин. Бундай ёндашувни прессупозиция ҳодисасига 1 1 Қ аранг : Семиотика и информатика. 8, М., 1977. стр.40-46 2 2 Звегенцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. М., 1976. стр.216-226. Яна қ аранг : Т.ван Дейк. Вопросы прагматики текста; Ф.Кифер. О пресуппозициях. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск VIII . М., 1978. стр. 259-337. 3 3 Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиция в лингвистике. «Известия АН СССР». Серия лит. и языка. 1973. I - 32, №1.стр85. Предложение и его смысл. М., 1976 4 4 Падучева Е.В. О понятие презумции в лингвистической семантике. В кн.: Семиотика и информатика. 8, - М., 1977 5 5 Звегенцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи 6 6 Торопова Н.А. Положительный противочлен отрицания niht в современном немецком языке (прессупозиция отрицаний). Филологической науки. М., 1978. №2. стр.68 7 7 Ма ҳ мудов Н. Пресуппозиция ва гап. « Ў збек тили ва адабиёти». 1986. 6-сон. 28-б. Ў зб.тили синтаксисининг долзарб масалалари. « Ў збек тили ва адабиёти». 1990. 2-сон. 23-бет 8 8 Нурмонов А. К ў макчили конструкциялар пресуппозицияси. « Ў збек тили ва адабиёти». 1986. 6-сон. 42-бет

берилган таърифларда 9 , таснифларда ва унинг табиатини белгилашда 10 кўришимиз мумкин. Уларнинг барчасида гапнинг тўғри қўлланиши ва тўғри англаниши учун зарур бўлган ва олдиндан маълум бўлган умумий билимлар, контекст ва вазиятни ўз ичига олиш хусусиятидан келиб чиқилган ҳолда тадқиқ этилади. Бундай ҳар хилликни, бизнингча шу ҳодисанинг ўзидан қидириш керак бўлади. Чунки пресуппозиция ҳодисаси ниҳоятда кенг қамровли бўлиб, ҳар қандай гапда у ёки бу тарзда мавжуд бўладиган мураккаб ҳодиса ҳисобланади. Пресуппозиция гапнинг тўғри қўлланиши ва тўғри англаниши учун зарур бўлган ва сўзловчи ҳамда тингловчига олдиндан маълум бўлган умумий билимлар, контект, вазият каби мураккаб элементларни ўз ичига олганлиги билан ҳам кенг кўламда ўрганилиши керак бўлган ҳодиса ҳисобланади. Шунинг учун қатор олимлар дастлаб бу ҳодисанинг таснифи билан қизиққанлар. Агар пресуппозиция ҳар бир сат ҳ да мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда тасниф қилинмаса, таг-туби йўқ, моҳиятсиз бўлиб қолади. Ёки бу ҳодиса элементлари ҳамда унга ишора қилувчи воситалар талқинида ҳам чалкашлик юзага келади. Бундай ҳар хиллик пресуппозицияни ўрганувчи бир қанча олимларнинг изланишларида ҳам кўзга ташланади. Масалан, Г.Фреге ва П.Страсон пресуппозицияни гапнинг алоҳида мазмуний муносабати асосида юзага келувчи, «Х ишора қилади У» формуласи орқали тушуниладиган ҳодисани англатади деб ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрича, Mary cleaned the room , Мэри хонани тозалади (Мэри убрала комнату); Mary didn ’ t clean the room . Мэри хонани тозаламади (Мэри не убрала комнату) гапларида «Хона ифлос» деган пресуппозиция мавжуддир. 1 Ф.Кифер пресуппозицияни дастлаб 1) лекисик ва 2) лексик бўлмаган пресуппозицияларга ажратади. Бошқа хусусиятлари жиҳатидан эса 3) 9 9 қ аранг: Звегенцев В.А. ў ша китоб, 216-226-бетлар 10 10 қ аранг : Арутюнова Н.Д. Проблемы синтаксиса и семантики в работах Ч.Филмора. В Я, 1973, №1, стр.123; Понятие пресуппозиции в лингвистике. «Известия АН СССР». Серия лит.и языка. 1973. 1-32, вып №1 стр.89, Кифер Ф. О пресуппозициях. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.:8. М., 1978. стр.367; Ма ҳ мудов Н. Пресуппозиция ва гап. « ў збек тили ва адабиёти». 1986, 6-сон, 28-бет 1 1 қ аранг : Семиотика и информатика. 8. М., 1977

экзистенционал, 4) ноэкзистенционал пресуппозицияларга бўлади. Умумий жиҳатларини ҳисобга олиб якка, умумий, универсал типларга ажратди. 2 Н.Д.Арутюнованинг фикрича, пресуппозиция «сўзловчи ва тингловчининг умумий билиш фонди» ҳисобланади. У пресуппозицияни «олдиндан тузилган шартномага» ўхшатади ҳамда пресуппозициянинг актуал бўлиниш билан алоқаси ҳақида тўхталади. Унингча, тема – пресуппозиция, рема – ахборотдир 3 . Е.В.Падучева пресуппозиция юқоридагича талқин этган бўлса ҳам таснифлашда Э.Кинэн 4 йўлидан борди ва «пресуппозиция» термини ўрганига «презумция» терминини қўллади. У презумцияни семантик ва прагматик презумцияларга ажратди. Е.В.Падучева табиатидан ёки турли маъно қирраларидан пресуппозиция англашилиб турадиган сўзларни изоҳлаб, шу билан пресуппозицияга ишора қилувчи сўзлар тадқиқини бошлаб берди 1 . Е.В.Падучева бошлаб берган пресуппозицияга ишора қилувчи сўзлар ҳақидаги фикрлар Е.Е.Михелевич 2 , Н.А.Торопова 3 , Г.Е.Крейдлин 4 , А.Т.Кривоносов 5 ларнинг илмий тадқиқотларида давом эттирилди. Айниқса, Н.А.Торопованинг юкламалар тадқиқига бағишланган ишлари диққатга сазовордир. У юкламаларни пресуппозиция англатишдаги ролини ўзига хос йўналишда очиб берди ва пресуппозиция ҳодисасини юкламалар англатган маънолар асосида тасниф этди. Н.А.Торопова юкламалар англатган пресуппозицияларни кутиш ва инкор маъносидаги пресуппозиция дейди. Е.В.Падучева эса прагматик пресуппозиция деб номлаган эди 6 . Бундай номланишлар Н.А.Тороповада яккаликдан, Е.В.Падучевада эса умумийликдан келиб чиққан. Чунки пресуппозиция прагматиканинг 2 2 Кифер Ф. О пресуппозициях. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.: 8. М., 1978. стр.367 3 3 Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиции в лингвистике. «Известия АН СССР». Серия лит. и языка. I . 32. вып.№1, 1973. стр.85 4 4 қ аранг: Звегенцев В.А. Ыша китоб. 240 бет 1 1 Падучева Е.В. О понятие презумции и лингвистической семантике. В кн.: Семионтика и информатика. 8. М., 1977 2 2 Михелевич Е.Е. Логика – смысловые частицы в современном немецком языке. Автореферат канд.дисс. М., 1960 3 3 Торопова Н.А. Полижительной противочлен отрицания niht в современном немецком языке (пресуппозиция отрицаний). Филологический науки. М., 1978. №2. стр.68 4 4 Крейдлин Г.Е. Лексима. «даже». В кн.: Семиотика и информатика. №6. М., 1975 5 5 Кривоносова А.Т. Система неизменяемых классов слов. Саратов. 197. 6 6 Торопова Н.А. ў ша ма қ олалар

ўрганиш объекти 7 бўлганлиги учун умумий планда ҳар қандай пресуппозицияни прагматик пресуппозиция деб аташимиз мумкин бўлади. Якка тартибда эса кутиш , нотўғри тасаввур , тенглаш - ўхшатиш , инкор каби маъноларни ифодаловчи пресуппозицияларга ажратиш мумкин . Шунинг учун якка тартибда ифода турли маънодаги пресуппозицияларга, умумий планда эса прагматик пресуппозицияга бўлиниши, бизнингча, тўғри бўлади. Якка тартибда турли маънодаги пресуппозицияларга ажратиш нутқий вазият, контекст ва бошқа ҳолатлардан келиб чиқади. Якка тартибда хилма-хил пресуппозициялар мавжуд. Чунки пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларнинг ўзи турлича. Пресуппозиция муайян нутқ шароитида юзага келар экан, бошқа нутқ шароитида бошқача бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар қандай лексик маънога эга бўлган ва бўлмаган бирликларнинг пресуппозиция англатиб келиши нутқийдир. Пресуппозия ҳодисасини В.Я.Шабес ижтимоий ва индивидуал характерда бўлади дейди 8 . Чунки ҳар қандай нутқий вазиятда хусусийлик билан умумийлик тенг ҳолатда мавжуд бўлавермайди. Ёки ҳар қандай тил ўз табиатига, қурилишига, тил бирликларига кўра фарқлангани сингари пресуппозиция ҳам хусусийлиги ва умумийлиги билан фарқланади. М.: Mary cleaned the room .Мери хонани тозалади (Мэри убрала комнату). Mary didn ’ t clean the room .Мэри хонани тозаламади (Мэри нен убрала комнату) гапларида «хонанинг ифлослиги» тўғрисида пресуппозиция англашилади. Бу пресуппозиция умумий. Чунки ҳар қандай тил соҳиби бу пресуппозицияни билиб олиши мумкин. Лекин шу гапларда яна битта пресуппозиция англашилмоқдаки, бу пресппозицияни билиб олиши мумкин. Лекин шу гапларда яна битта пресуппозиция англашилмоқдаки, бу пресуппозицияни фақат инглиз тили қонуниятларини билган кишигина фарқлаши мумкин. Бу «Мэрининг аёл киши эканлиги» ҳақидаги пресуппозиция ҳисобланади. Бу 7 7 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка. Событие. Факт. М., 1988. стр.5. Степанов Ю.С. В трехмерном пространстве языка. Семиотические проблемы лингвистики, философии, искусства. М., 1985. стр.224 8 8 Шабес В.Я. События и текст. М., 1989. стр.8

пресуппозицияни Э.Кинэн хусусий деб атайди 1 . Лекин бу пресуппозиция ҳам маълум маънода умумий бўлиши ҳам мумкин, бу чунки жинс категорияси турли кўрсаткичлар орқали билиниб турадиган тиллар учун умумий ҳисобланади. Бундай ҳолат умумий жинсга мансуб сўзлардан мисол топадиган бўлсак, яна ҳам аниқроқ билинади. М .: When doctor operate d on a patient in a hospital, they cut open a patient’s body in order to remove, to replace or to repair a diseased or damaged part. Қачонки в рач беморни операция қил ганида ( Врач дела л операция – Врач дела ла операцию ) кўринадики , Инглиз ва ўзбек тили нуқтаи назаридан врачнинг аёл ёки эркак эканлиги англашилмайди , лекин рус тили нуқтаи назаридан эса бу пресуппозицияни тушунишимиз мумкин . Ёки ҳар бир халқнинг ўзига хос урф-одатлари бор ва шу урф-одатларни турлича ифодалаш мумкин. Шунинг учун пресуппозициянинг умумий ёки хусусий бўлиши бу ҳодисани қайси жиҳатдан тушунишимизга боғлиқ. Чунки ҳар бир тилнинг грамматик қурилиши турлича бўлганлиги учун бир тилда мавжуд бўлган грамматик шакл орқали ифодаланган пресуппозиция иккинчи бир тилда бўлмаслиги мумкин ёки шу грамматик шакл ифодалаган пресуппозицияни лексик маънога эга бўлган тил бирлиги ифодалаши мумкин. М: I wrote , Мен ёздим. Я писала. You wrote ,Сен ёздинг . She wrote , У ёзди, Она писала. Гапларини кўрадиган бўлсак, инглиз тилида фа қат 3шахс бирликда иш-ҳаракат ни бажарган шахс аёл киши эканлиги маълум. Ўзбек тилида барча шахслар учун (1,2,3шахсларда) жинс категорияси иш-ҳаракат бажарган шахснинг жинси аниқ эмас. Рус тилида эса иш-ҳаракат бажарган шахснинг аёл киши эканлигини –а аффикси кўрсатиб турибди. “ John is married to Brown’s sister Lisa ” “Жон Броуннинг синглиси Лиза га уйланди ” . “Жон женился на сестре Броуна” . Бу гаплардан англашилган Броун нинг синглиси бор эканлиги тўғрисидаги пресуппозиция ҳар қайси тилда сақланмоқда. Кўринадики, 1 1 Звегенцев В.А. Ў ша китоб . 244-бет

пресуппозициянинг умумий ёки хусусийлигини аниқлаш шу ҳодисанинг қайси жиҳатдан текширилаётганлигига боғлиқ экан. Демак, пресуппозиция ҳодисаси немис, рус, поляк тилшунослигида ўзига хос йўналишда ўрганилган ва ўрганилмоқда. Лекин инглиз ва ўзбек тилшунослигида эса ҳали атрофлича талқин этилгани йўқ. Шунинг учун ишимизда пресуппозиция ҳодисасини инглиз ва ўзбек тил лари материаллари асосида ёритмоқчимиз. Чунки ҳозирги кунга қадар инглиз ва ўзбек тилшунослигининг мазмуний синтаксис йўналишидаги ишлари синтактик- семантик жиҳатдан олиб борилган эди. Бугунги кунда эса мазмуний синтаксис йўналишдаги ишларни синтактик, семантик ва прагматик аспектда олиб бориш зарур бўлиб қолди. Чунки бир қанча сўз туркумларининг маънолари прагматикага кўра англашилади. Шунга кўра пресуппозиция ҳодисасини инглиз ва ўзбек тил лари материаллари асосида тадқиқ этиш долзарб мавзу бўлиб қолди. Т илшуносликда гапларнинг стилистик жиҳатдан ҳам мураккаблашуви эътироф этилади. Лекин семантик мураккаблашуви эса атрофлича ёритилган эмас. Ҳар қандай сода гапда пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар, айниқса лексик маънога эга бўлмаган ёрдамчи сўзлар, олмошлар, равишлар, ўхшатишли қурилмалар иштирок этадиган бўлса, ўша гап мазмуний жиҳатдан мураккаб бўлади. М.: 1. Китоб ҳам олдим. (Бошқа нарсалар ҳам олдим) 2. Фақат китоб олдим (Бошқа нарсалар олмадим) 3. Мен олган нарса китоб эмас (Китоб деб ўйланган) 4. Ўша гапдан ҳафа бўлма (Аввал қандайдир гап айтилган) 5. Китобнинг охири яхши (Бошланиши яхши эмас). Юқоридаги гаплар пресуппозицияга кўра мазмуний жиҳатдан мураккаблашган. Гапларнинг коммуникатив типларини тадқиқ этишда ҳам пресуппозицияга мурожаат қилмасликнинг иложи йўқ. Маълумки, сўроқ гапларда ҳукмнинг ифодаланиши ҳақидаги фикрлар ҳозирги кунгача мунозарали бўлиб

келмоқда. Баъзилар ҳукм ифодаланмайди 1 , - деса, баъзилари ҳукм яширин ифодаланди 2 , - дейди. Айрим сўроқ гапларда ҳукм ўта хусусий кўринишга эга 3 , - деб изоҳласа, айримлар сўроқ гапда ҳукм ифодаланмайди 4 , ҳақиқий ҳукм сўроққа берилган жавобдан англашилади, дейди. Бизнингча, юқорида айтилган фикрларни пресуппозицион таҳлил асосида умумлаштириш зарур. Чунки –ми, -чи, -а, -я каби сўроқ мазмун ҳосил қилувчи гапнинг мазмун аспектини ясовчи қўшимчалар 5 (биз –ми, -чи, -а, -я кабиларнинг турли хусусиятларидан ва юкламаларнинг мазмуний грамматик талқинидан ҳамда сўроқ гапларнинг махсус гапнинг коммуникатив тури эканлигидан келиб чиқиб юклама демадик) орқали ҳосил қилинган сўроқ гапларда ҳукм ифодаланмайди. Ҳукм сўроққа берилган жавоб орқали ифодаланади. Лекин пресуппозицион таҳлил этилса, айрим ўринларда ҳукмнинг яширин ифодаланиши кўзга ташланади. М.: Шўҳ, қизиққон, беодоб бола эди-а? гапидан «Ҳозир сипо, босиқ, одобли бўлиб қолганлиги» тўғрисидаги ҳукм яширин ифодаланмоқда. Бундай ҳукмни пресуппозицияга кўра тушунишимиз мумкин 1 : Сўроқ олмошлари ёрдамида тузилган «аслий сўроқ гаплар» 2 да ҳукм хусусий тарзда яширин англашилади. М.: Ким кеч қолди? (Кимдир кеч қолган). «Нисбий сўроқ гаплар» 3 да ҳам ҳукм пресуппозицияга кўра яширин ифодаланди, лекин хусусий кўринишда эмас. Демак, гапнинг коммуникатив турларининг ўзига хос хусусиятларини ойдинлаштиришда пресуппозицион таҳлил алоҳида аҳамият касб этар экан. И.Баллертнинг фикрича, пресуппозиция импликациянинг хусусий муносабатидан келиб чиқадиган ва текст ичидаги гапларнинг боғланишини 1 1 Кондаков Н.И. Логический словарь-справочник. М., 1975. стр.92 2 2 Попов П.С. Суждение. М., 1957. стр.20 3 3 Копнин П.В. Диалектика. Логика. М., 1973. стр.217 4 4 Ащмедов А. Ў збек тилида гапнинг коммуникатив турлари. Тошкент, 1979, 56-бет 5 5 Бозоров О. Ў збек тилининг юклама категорияси. « Ў збек тили ва адабиёти». 1972. 2- сон. 27-бет. Бу ма қ олада гап турини ҳ осил қ илувчи юкламалар дейилади. 1 1 Чунки пресуппозиция с ў зловчи ва тингловчи ў ртасидаги шартнома асосида тушуниладиган нут қ ий ҳ одисадир. 2 2 А х медов А. К ў рсатилган асар. 122-бет 3 3 А х медов А. К ў рсатилган асар. 131-бет

ҳосил қилувчи зарур ҳодиса ҳисобланади. 4 Чунки ҳар қандай гапда бирдан ортиқ импликация мавжуд бўлиши мумкин. Бу импликациялар хусусий ва нутқий ҳисобланади. Ҳудди шу импликациялар асосида текст ичидаги гаплар ўзаро боғланиб, маълум мазмунга эга бўлади: М.: One of Brown’s elder son went to Hull University, where he studied History and Economics типидаги гаплардан турли импликацияларни тушуниш мумкин. (И.Баллерт квазимпликация деб атайди 5 ). 1. Броун нинг фарзандлари бир нечта. 2. Броун бош фарзанд 3. Броун бош фарзанд аммо бошқа ўғиллари ҳам бор 4. Броун ўрта мактабни тугатган 5. Броун талаба 6. Броун шу кунгача ўз шаҳрида бўлагн 7. Броун ҳозир Ҳилда 8. Броуннинг ота си бор , эркак 9. Броун – ўғил, эркак. 10. Броун тарих ва экономикани ўрганади бошқа фанларни эмас. Кўринадики, бир гап орқали бир қанча пресуппозициялар англаниши мумкин. Бу пресуппозициялар дедуктик ва индуктив жиҳатдан чиқарилган ҳукмлар асосида тушунилади. Текст ичида бундай мураккабликни В.К.Кёка «Инсон – олам» умумий қурилма (модел) орқали изоҳлайди. Бундай умумий системага тилнинг философик, психологик, социологик томонлари бирлашади ҳамда бу масалани «тил қандай вазифани бажаради ва лисоний ишора воситалар қандай маънони касб этади» тарзида изоҳлаш кераклигини уқтиради. 1 Демак, текст қурилишида диалектив боғланишни ҳосил қилувчи ҳодиса сифатида ҳам алоҳида аҳамият касб этар экан. 4 4 қ аранг : Реферативный сборник. Проблемы теории текста. М., 1978. стр.104 5 5 Баллерт И. Об одном условии связности текста. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып: УШ.М., 1978, стр.175 1 1 қ аранг: Реферативный сборник. Проблемы теории текста. М., 1978. стр.105

Маъноси прагматикага кўра англашиладиган сўз туркумларидан юкламаларнинг пресуппозиция англатиб келиш ўринлари ва пресуппозицияга ишора қилиши билан боғлиқ бўлган бошқа хусусиятларини ёритиш ишимизнинг асосий мақсадини ташкил этади. Юкламаларнинг маълум маънолари ҳақидаги дастлабки маълумот Ж.Б ў ронов нинг « English Grammar » китобида учрайди. Ж.Б ў ронов нинг фикрича, маълум сўз, конструкция ёки бутун гапга тегишли бўлиб, унинг маъносини кучайтириб, сусайтириб, айириб, чегаралаб ёки сўроқ маъносини билдириб келувчи(алоҳида сўзларга боғлиқ ҳолда сўзларнинг қўшимча маъноларини билдирувчи) ёрдамчи сўз лар юкламалардир. 1 Жаҳон тиллар университети профессори Ж.Бўронов юкламаларнинг маъноларига кўра қуйидаги турларига ажратади: а) кўчайтирув маъносини англатувчи (all , but, even, just, only, quite, simply, still, too, very ) (emphatic or intensifying particles) б) айирув ёки чегараловни англатувчи( only, alone, solely, merely, barely, almost, nearly, scarcely, hardly )юкламалар (Limiting particles) в) бириктирувчи ёки умумлаштирувчи( too, also ) юкламалар .(Connecting particles) г ) инкорни билдирувчи ( no, not, never ) (Negative particles) юкламалар . Only юкламаси семантик структурасида ўзига хос пресуппозицияга ишора қилиши билан ажралиб туради. Бу юкламанинг талқини кўпгина лингвистик адабиётларда деярли бир хил. Барча лингвистик адабиётларда Only (фақат) юкламасини айирув ва чегаралов юкламаси деб атайдилар. Фақат А . Н . Кононов модал сўзлар қаторида талқин этади . 2 Now we have only one man to rely on. 1Ҳозир биз ишонадиган фақат бир киши бор. 2.Биз ишонадиган бошқа одам йўқ. 1 Ж.Б ў ронов нинг « English Grammar » Ўқитувчи нашриёти,Тошкент-1974. 281 2 2 Кононов А.Н. Сов. Узб. Литературного языка. М-Л. 1960. стр.337

Only юкламаси бошқа сўзлар билан синтактик алоқада бўлса, биргаликда алоҳида имплицит пропозицияга ишора қилади ва only юкламасига боғланган сўз маъносини(сўз бирикмаси) кучайтиради. Ўзбек тилида Фақат биргаликда алоҳида имплицит пропозицияга ишора қилади Лекин поэтик асарларда ўзи алоқадор бўлган сўздан кейин келиши ҳам мумкин. 3 Фақат юкламаси ўзи алоқадор бўлган сўз билан биргаликда гапнинг семантик структурасини мураккаблаштиради ва алоҳида пропозицияни ифодалайди. Шунинг учун бу юклама иштирок этган гапларнинг семантик тузилиши мураккаб бўлади ва доимо бирдан ортиқ пропозиция ифодаланади. Фақат юкламаси гапда синтактик жиҳатдан ажратиб келаётган бўлак билан биргаликда алоҳида имплицит пропозицияга ишора қилади. М.: Ундан фақат Нисо буви хабар олиб турар эди (А. Қ аҳҳор. Асарлар, I том, 260-бет) гапида иккита пропозиция мавжуд: 1. Ундан Нисо буви хабар олиб турар эди; 2. Нисо бувидан бошқа ҳеч Ким хабар олмас эди. Юкламаларнинг прагматик маънолари ҳақидаги дастлабки маълумот А.Ғуломовнинг «Содда гап» китобида учрайди. А.Ғуломов ҳам сўзини ёрдамчи сўз деб атаб, уюшиқ бўлакларини боғлаши ҳақида тўхталади ва «Онаси ҳам келди» (Демак, қизи ҳам келган). «Кундузи ҳам ўқийди» (Демак, кечаси ҳам ўқийди) шаклида фикрдаги уюшиқ бўлакларини ҳам боғлайди деб изоҳлайди. 1 А.Ғуломов ҳам юкламасининг пресуппозицяси ҳақида бирор маълумот бермаган бўлса ҳам, лекин шу маънода қўлланилишига ишора қилган эди. Аммо ўша давр нуқтаи-назаридан танқидга учради. Кейинчалик О.Бозоров фақат юкламасининг турли хусусиятларига тўхталиб, шу юкламанинг бир содда гапга тенг келадиган маъно англатишини кўрсатади ва буни у фақат юкламасининг қўшимча информацияси деб атайди 2 . 3 3 Ў збек тили грамматикаси. I том. Т., 1975 580-бет 1 1 Ғ уломов А. Содда гап. Тошкент. 1955. 94-бет 2 2 Бозаров О. Ў збек тилининг юклама категорияси. « Ў збек тили адабиёти». 1977. 2-сон, 27-бет

Ўзбек тили материали асосида биринчи бўлиб пресуппозиция ҳодисасини А.Нурмонов тадқиқ этди. Пресуппозиция ва гап мавзусини талқин этишни Н.Маҳмудов ўртага ташлади. 1 Инглиз ва ў збек тил лар ида пресуппозиция ҳодисасини синтактик семантик жиҳатдан ўрганиш учун бой тажриба йўқ. Шу йўналишдаги ишлар айрим ахборотлар сифатида берилган холос. Шундай бўлишига қарамай, пресуппозицияни ўрганишга бағишланган ишлардан тадқиқ этиш усулларини ўргандик. Ишимизнинг туб мақсадини белгилашда дастлабки қўлланмалар сифатида фойдаландик. Шу жиҳатдан пресуппозиция ҳодисасининг тадқиқи ҳозирги кунгача бўлган инглиз ва ўзбек тили тилшунослигида кемтик жойни тўлдириш мумкин. 1.2. Пресуппозиция ҳодисаси нинг синтактик семантик прагматик хусусияти Тилшуносликда пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиши энди-энди бошланди. Бу ҳодисанинг инглиз ва ўзбек тилшунослигида ҳали атрофлича ўрганилмаганлиги, актуаллигини кўрсатади. Маълумки, синтаксис, семантика, прагматика ўзаро диалектик боғлиқдир. Бугунги кунда аниқ бўлиб қолдики, мазмуний синтаксис йўналишидаги ҳар қандай тадқиқот, агар у ана шу тушунчага асосланмас экан, ҳеч қачон ҳолис ва илмий хулосага кела олмайди. 2 Ю.С.Степановнинг таъкидлашича, семантика, синтактика, прагматика ҳозирги тилшуносликда кенг маънодаги тузилиш сифатида ўрганилмоқда. Номинация _семантика__ номинатив вазифа; Предикация_семантика_ синтактик вазифа; Перформация_прагматика_прагматик вазифа; Тилнинг юқорида кўрсатилган вазифалари ҳар бир тил учун умумий ҳисобланади. 3 Лекин ҳар бир тилда мавжуд бўлган грамматик шакллар 1 1 Ма ҳ мудов Н. Ю қ оридаги ма қ олалари. 2 Ма х мудов Н. К ў рсатилган ма қ ола. 25-бет. 3 Лазеров В.В. Некоторые аспекты теории пресуппозиции. В кн.: Проблемы семантического синтаксиса. Пятигорск., 1975. стр.3

турлича мазмуний хусусият касб этади. Шунинг учун ҳар бир тилнинг прагматик вазифасини шу тил материаллари асосида изоҳлаш керак. Тилнинг прагматик вазифасини кўрсатувчи ҳодисалардан бири пресуппозициядир. Пресуппозиция ҳодисаси ҳозирги замон лингвистикаси б илан мантииқий семантика ўртасидаги кўприк ҳисобланади. Бу ҳодиса гапнинг тўғри англаниши учун энг зарур компонентдир. Чунки пресуппозиция гапнинг вазият, контекст ҳамда сўзловчи ва тингловчиларнинг олдиндан маълум бўлган умумий билимлари фонди каби элементларни ўз ичига олувчи ҳодисадир. Шунинг учун ҳар қандай гап пресуппозицияси ҳодисаси асосида таҳлил этилмаса, тўғри баҳоланмайди. Ю.С.Степанов семантика белгилар (тил бирликлари)нинг ўзлари ифода этган нарсаларга муносабатини, синтактика белги (тил бирлиги)нинг белги (тил бирлиги)га муносабатини, прагматика белги (тил бирлиги)нинг тилдан фойдаланувчиларга муносабатини кўрсатади 5 , - дейди. Пресуппозиция ҳодисаси прагматиканинг асосий узвларидан бири ҳисобланади. Чунки пресуппозиция сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги ўзаро шартнома сифатида юзага келади. Шартнома эса тил бирликлари асосида тузилади. Шунинг учун прагматик сатҳда пресуппозиция ҳодисаси алоҳида аҳамиятга эга. Н.Маҳмудовнинг фикрича, тил бирликлари ва шу тил эгаси ўртасидаги муносабат масаласи ҳозирги кунгача бўлган ўзбек тилшунослигида эътибордан четда қолиб келди 1 . Шу жиҳатдан пресуппозиция ҳодисасининг тадқиқи ҳозирги кунгача бўлган ўзбек тилшунослигида кемтик жойни тўлдириш мумкин. Мазмуний синтаксисда синтактик, семантик ва прагматик маънолар фарқланади. Прагматик маъно сўз ёки гапнинг муайян нутқ вазиятида англатадиган маъносидир 2 . Прагматикага кўра тилдаги лексик маънога эга бўлмаган сўзлар, мавҳум маъноли олмошлар, атоқли отлар турли пресуппозициялар англатиб келади. Шунинг учун ҳозирги ўзбек 5 1 1 Ма х мудов Н. К ў рсатилган ма қ ола. 25-бет. 2 2 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка события. Факт. М., 1988, стр.5

тилшунослигида лексик маънога эга бўлмаган турли бирликларнинг, олмошларнинг, атоқли отларнинг прагматикага кўра англатадиган пресуппозицияларини тадқиқ этиш шут ил бирликлари хусусида айтилган чалкаш фикрларни тўғрилашга имкон беради. Прагматикага кўра тил бирликлари муайян нутқ шароитида умуман бошқа маъно англатиши ёки лексик маънога эга бўлмаган бирликлар ҳам маълум маънога эга бўлиши мумкин. Масалан, Only , olso , too , just каби сўзлар лексик маънога эга бўлмаса ҳам, муайян нутқ шароитида битта сода гапга тенг бўлган фикр англатиб кела олади. « I only bought a book » (Бошқа нарсаларни олмадим); I also bought a book (Бошқа нарсаларни ҳам олдим); I bought only a book (Бошқа нарсалар олишим керак эди, олмадим). Ёки Bring me a chalk гапини икки хил мазмунда тушунамиз. Шу гапни тўғри тушунишимиз учун бизга пресуппозиция ёрдам беради. Чунки бу гапни сўзловчи ва тингловчи учун маълум бўлган умумий билимга кўра фарқлаш мумкин. Агар муайн нутқ шароитида сўзловчи ва тингловчида мактабда ишлатиладиган меҳнат қуроли – бўр олиб келиши ҳақидаги олдиндан маълум бўлган билим мавжуд бўлсагина юқоридаги гапдан бирор нарсани тушуниш мумкин. Ҳар қандай текст пресуппозицияга кўра шакл жиҳатдан соддалашиб, қисқариб боради. Тил тараққиётининг етакчи тенденцияси бўлган тил воситаларининг экономияси тенденцияси пресуппозицияга кўра мумкин бўлади. 3 Агар бирор гапнинг барча пресуппозициялари шаклан ифодаланадиган бўлинса, бир гап билан ифодаланадиган фикр бир нечта гаплар билан ифодаланади. Тил системасининг энг қуйи даражаси фонология бўлса, синтаксис унинг энг юқори даражасидир. 1 Ҳақиқатдан ҳам синтаксис мазмуний бирликлар системасини, уларни ҳосил қилувчи компонентларни, улар орасидаги муносабатни ўз ичига олган мураккаб тил бўлими ҳисобланади. Шунинг учун ҳам синтаксисни талқин этиш ҳали тўхтагани йўқ, балки кейинги йилларда яна ҳам ривожланиб кетди. Айниқса, синтаксисни 3 3 Ма х мудов Н. Ў ша ма қ ола. 31-бет 1 1 Ғ уломов А., Ас қ аров М. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Т., 1987. 4-бет

мазмуний йўналиши бўйича ўрганиш ҳозирги дунё тилшуносларининг асосий объектига айланмоқда. «Тил кишиларнинг энг муҳим алоқа воситасидир» (В.И.Ленин). Тилдан фойдаланиш бу восита - қурол орқали фикрни шакллантириш, ифода қилиш ва баён қилишдан иборатдир. Фикр гаплар орқали шаклланади ва ифодаланади. Гаплар орқали ифодаланган фикрлар, воқеа-ҳодисалар – коммуникация кишиларга турлича таъсир қилади ва буни кишилар хилма- хил талқин қиладилар. Демак, гапнинг юқоридаги, мураккаб қирраларини синтаксисда аниқ кўрамиз. Шунинг учун ишимизда гапнинг мазмуний қиррасига алоқадор бўлган ва мазмун томонини ранг-баранг қилувчи воситалар талқини асосий ўринни эгаллайди. Тил орқали бўладиган алоқа – аралашувнинг, фикр ифодалашнинг энг содда шакли бўлган гапни ташкил этувчи синтактик элементларнинг семантик-синтактик, прагматик жиҳатдан ўрганиш ишнинг асосий йўналиши ҳисобланади. Бунда айниқса, ёрдамчи сўзларнинг гап таркибида келиб, пресуппозиция англатиб, гапнинг коммуникатив функциясини кенгайтириши, баъзан гапга тенг келадиган мазмун ифодалаши каби ҳодисалар билан боғлиқ бўлган масалалар атрофлича ёритилади. Пресуппозиция ҳодисаси синтактик семантиканинг актуал проблемаларидан бири ҳисобланади. Маълумки, гап семантикаси тадқиқоти шуни кўрсатадики, пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиши гапнинг семантик-синтактик қурилиши ва у билан боғлиқ бўлган яна бир қатор муаммоларни объектив ҳал қилишга ёрдам беради. Умуман тилда бўлгани каби, синтаксисда ҳам мазмун категорияси марказий категория ҳисобланади. Ҳолбуки, мазмун категориясисиз синтаксис ўз «жони»дан маҳрум бўлиб, ўлик ва шартли қоидалар суммасига айланади. 1 Шу жиҳатдан тил категорияларини семантик аспектда текшириш аввалги йилларда ҳам ўзига хос йўналиш касб этган эди. Лекин Е.В.Падучева таъкидлаганидек, яқин вақтларгача лингвистик семантика доирасига айрим 1 1 Бугадов Р.Э. К теории синтаксичекских отношений. В Я, 1973, №1, стр. 15

сўзлар маъносини ўрганиш кирар эди, холос. Сўзга қараганда йирик тил бирликларини – гап ва текст мазмунини ўрганиш фақат кейинги йиллардагина бошланди. 2 И.О.Маскальская ҳам юқоридаги фикрларни қувватлаб, «Семантик- синтактик категорияларни ўрганиш билан тилшуносликнинг янги «соҳаларидан бири – семантик-семантика шуғулланади» - деб, бундай йўналиш кейинги йилларда майдонга келганлигини таъкидлайди. 3 Синтаксисни семантик планда ўрганиш 70-80 йилларда майдонга келган бўлса ҳам дунё тилшунослигида бир қанча кўзга кўринарли (қаранг: Д.Ю.Апресян, Д.Н.Шмелов, В.Г.Гак, Г.Б.Алисова, У.Вайнрех, Л.Вайсберг, А.Данеш, Ч.Филмор, А.Вежбицкий ва бошқ.) ишлар амалга оширилди. Айниқса, рус тилшунослигида бу соҳа бўйича бой тажриба яратилган ва бир қанча илмий тадқиқот ишлари олиб борилган. 70-80 йилларда яратилган грамматика соҳасидаги илмий тадқиқотларга назар ташласак, синтактик категорияларнинг семантик, мазмуний планда ўрганишга алоҳида аҳамият берилганлигини кўрамиз. Айниқса, И.П.Распопов 4 , П.А.Золотова 5 , Е.В.Падучева 6 , Н.Д.Арутюнова 7 , В.В.Богданов 8 , В.А.Звегенцев 9 ва бошқаларнинг илмий изланишлари синтактик категорияларни семантик планда ўрганиш алоҳида йўналиш ташкил этаётганлигини кўрсатади. Ҳозирги тилшуносликда семантик йўналишнинг яна ҳам кучайиши билан характерланади. Ҳозирги даврда тилнинг системалилиги ҳақидаги назария тилшуносликдан қатъий ўрин олди. Тилга системалилик усули билан ёндашиш тилнинг барча элементларини ўзаро алоқадорликда текширишни тақозо этади. Шунинг учун тил системасини ташкил этувчи элементларнинг ўзаро системалилик хусусиятидан келиб чиқиб текшириш семантик йўналишнинг кучайишига олиб келди. Айниқса, бу ҳол синтактик сатҳда 2 2 Падучева Е.В. О семанткие синтаксиса. М., 1974. стр.5 3 3 Маскальская И.О. Проблемы системного описания языка. М., 1974. стр.14 4 4 Распопов И.П. Очерки по теории синтаксиса. Воронеж. 1973 5 5 Золотова П.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М., 1973 6 6 Падучева Е.В. О семантике синтаксиса. М., 1974 7 7 Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М. 1976 8 8 Богданов В.В. Семантико-синтактическая организация предложения. Автореферат докт. Дисс., Л. 1977 9 9 Звегенцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. М. 1976

ўзига хос кўринишни касб этди ва гапни структуравий метод асосида текшириш яна ҳам авж олди. Шу билан бирга синтаксисни семантикадан ажратилишига чек қўйилди. Лекин синтактик смемантиканинг ўрганиш кўлами масаласида бир тўхтамга келгани йўқ. 1 Кўриб ўтилган илмий тадқиқот ишларида гапнинг семантик структураси мураккаб ва кўп қиррали эканлиги таъкидланади. Ана шундай ишларда гапнинг семантик структурасида пропозитив, модал, коммуникатив каби элементлар мавжудлиги ҳақидаги қарашлар кўпчиликни ташкил этади. Бизнингча, пресуппозиция ҳам гапнинг мазмуний тузилишининг элементи ҳисобланади. Чунки пресуппозициясиз гапнинг тўлиқ мазмуний моҳияти очилмай қолади. Ишда пресуппозиция ҳодисаси гапнинг амалий (прагматик) тузилишининг элементи сифатида талқин этилади. Шу билан бирга пресуппозиция билан боғлиқ бўлган гапнинг бир қанча мазмуний хусусиятларига алоҳида аҳамият берилди. II-Боб. Пресуппозицияга йўл олувчи лингвистик воситалар 2-1. Пресуппозицияга ишора қилувчи морфологик ва синтактик воситалар. Ҳозирги замон тилшуносликда мазмуний тузилишнинг мураккаблашувига таъсир этувчи ҳодисалар ичида пресуппозиция актуаллик касб этмоқда. Бирдан ортиқ пропозиция англашилган гапларда биринчи пропозиция пресуппозиция орқали тушунилади. Пресуппозиция мазмуний тузилишнинг бир элементи сифатида яширин ҳолатда иштирок этади. Кейинги даврларда пресуппозиция ҳодисаси инглиз, рус ва ўзбек тилшунослигида 2 мазмуний тузилишнинг бир элементи сифатида ўрганилмоқда. 1 1 Нурмонов А. Гап ҳ а қ ида синтактик назариялар. Тошкент. 1988 й, 58-64-бетлар. 2 2 Ма х мудов Н. Пресуппозиция ва гап; Нурмонов А.Н. К ў макчили конструкциялар пресуппозицияси. « Ў збек тили ва адабиёти», 1986. 6-сон, 28-42-бетлар

Ана шундай йўналишдаги ишларда гапдан англашилган яширин пропозицияни пресуппозиция деб аталмоқда. Пресуппозиция сўзловчи ва тингловчининг умумий билиш хазинаси (Термин Н.Д.Арутюнованики) асосида белгиланади ва жуда кўп ҳолларда гап ичида ўзининг махсус лингвистик ишора воситаси орқали англашилади. Пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар ҳақида турли хил қарашлар мавжуд. Бу талқинлар дастлаб Н.Хомский томонидан бошлаб берилди. У гапнинг грамматик кўрсаткичлари ҳамда мазмуний тузилиши алоҳидалигини ва ўзаро бир-бирига ишора қилишини кўрсатади 3 . Кейинчалик Н.Хомскийнинг синтактик йўналиши асосида майдонга келган мазмуний генератив йўналишнинг тарафдорлари Ч.Филлмор, Д.Ж.Мак-Коллилар ҳам пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларни сўз бирикмаларининг муносабати асосида изоҳладилар 4 . Е.В.Падучева тилида шундай сўзлар мавжудки, уларнинг ҳамма маънолари, ёки битта маъноси асосида презумция (термин Е.В.Падучеваники) англашилади деб, пресуппозицияга ишора қилувчи лингвистик воситаларни кўрсатиб ўтади 5 . Ҳудди шундай талқин Е.Е.Михелевич 6 , Н.А.Торопова 7 , Г.Е.Крейдлина 8 , А.Т.Кривоносов 1 , В.М.Адмони 2 ларнинг юкламалар тадқиқотига бағишланган ишларида ўз аксини топди. Маълумки, гапнинг синтактик тузилиши – гапнинг мазмунини рўёбга чиқарувчи муҳим восита ҳисобланади. 3 Гапнинг синтактик қурилишида иштирок этган сўз ёки сўз бирикмаларининг умумий бирлиги гап мазмунини ташкил этади. Шундай экан, гап мазмунини ташкил этувчи ҳар бир сўзнинг мазмуний тузилишда ўз ўрни ва аҳамияти бор. Шунинг учун мазмуний 3 3 Хомский Н. «Синтактические структуры». «Новые в лингвистике». Вып.2. М., 1962. стр.416-421; Аспекты теории синтаксиса. Пер.сангл. М., 1972, стр.70-101 4 4 Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976. стр.113-114 5 5 О понятии презумции в лингвистической семантике. В кн.: Семиотика и информатика. 8. М., 1977, стр.109 6 6 Михелевич Е.Е. Логика – смысловые частицы в современном немецком языке. Автореферат канд.диссертац. М., 1960 г. 7 7 Торопова Н.А. К исследованию логических частиц. В Я. 1978 № 5; Положительный противочленотрицания в современном немецком языке, филологические науки. 1978. № 2. 8 8 Крайдлен Г.Е. Лексема «даже» В кн.: Семиотика и информатика. № 6. М., 1975 1 1 Кривоносов А.Т. Система неизменяемых классов слов (на матриале немецкого языка). Саратов, 1974 2 2 Адмони В.Г. Введение в синтаксиси совр. немецкого языка. М., 1955. 3 3 Падучева Е.В. О способах представления синтактической структуры предложения. В Я. 1964. № 2 стр.99

синтаксисда гапнинг синтактик қурилишини ташкил этган ҳар бир тил бирлиги синчиклаб текширила бошланди. Ўзбек тилшунослигида ҳам А.Нурмонов 4 , Н.Маҳмудов 5 , О.Бозаровлар 6 пресуппозицияга ишора қиулвчи лингвистик воситаларнинг турли хил хусусиятларини кўрсатадилар. Пресуппозиция ҳодисаси умумлингвистик ҳодиса ҳисобланади. Барча дунё тилларида бу ҳодиса мавжуд. Лекин ҳар бир тилнинг ўзига хос хусусияти бўлганидек, пресуппозицияга ишора қилувчи воситалари ҳам ўзига хос. Инглиз ва ў збек тил лари да пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларни умумпланда лингвистик воситалар, экстралингвистик воситалар, паралингвистик воситалар, социалогик воситаларни ажратиш мумкин. Чунки пресуппозиция дастлаб лингвистик ҳодисалар асосида юзага келса ҳам, шу лингвистик ҳодисаларга қўшимча тарзда ишора қилувчи воситалар ҳам мавжуд. Уларни бир-биридан ажратган ҳолда тадқиқ қилиш мумкин эмас. Лекин шуни унутмаслик керакки, экстралингвистик асослар тил структурасига кирмайди, у фақат коммуникацияда қўшимча восита сифатида иштирок этади ва пресуппозицияга ишора қилувчи ёрдамчи восита вазифасини ўтайди. Шунинг учун пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларни қуйидаги гуруҳларга бўлишни лозим топдик: Лингвистик воситалар: Морфологик воситалар. I . Сўз туркумлари: 1. От сўз туркуми ва ундаги категориялар: А) келишик категорияси; Б) ўхшатиш, функционал шакллари. 2. Сифат сўз туркуми. 3. Олмош сўз туркуми 4 4 Нурмонов А.Н. Проблемы системного исследования синтаксиса узб.языка. Ташкент, 1982: К ў макчили конструкциялар пресуппозицияси. Ў збек тили ва адабиёти. 1986. № 6 5 5 Ма х мудов Н. Пресуппозиция ва гап. Ў збек тили ва адабиёти. 1986. № 6 6 6 Бозоров О. Ў збек тилининг юклама категорияси. Ў збек тили ва адабиёти. 1977. № 2. 24-бет

4. Равиш сўз туркуми 5. Юкламалар 6. Кўмакчилар. II . Синтактик воситалар: 1. Сўроқ гаплар 2. Ўхшатишли қурилмалар иштирок этган гап 3. Сўз тартиби III . Поросодик воситалар. Лингвистик воситага ёрдамчи воситалар: IV . Экстралингвистик воситалар: 1. Ҳаётда мавжуд бўлган турли ситуациялар 2. Паралингвистик воситалар 3. Социал воситалар. Демак, пресуппозицияни юзага келтиришда хилма-хил воситалар иштирок этар экан. Бу воситалар ичида лингвистик воситалар алоҳида аҳамият касб этади ва ҳамиша бирламчи ишора воситаси сифатида қатнашади. Пресуппозиция англатишда лингвистик воситаларга қўшимча тарзда экстралингвистик воситалар ҳам иштирок этади. Улар фақат нутқ жараёнида лингвистик воситаларни кузатиб борувчи факторлардир. Синтактик сатҳда гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштириб, пресуппозицияга йўл очувчи лингвистик воситалар хилма-хил ва ранг- барангдир. Шунинг учун пресуппозицияга йўл очувчи, ишора қилувчи воситаларни турли ҳусусиятига кўра бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин. Маълумки, гапнинг синтактик тузилишини ташкил этувчи элементни сўз ёки сўз бирикмалари деб олинадиган бўлинса, у ҳолда дастлаб сўзлар доирасида пресуппозицияга ишора қилиш мавжудми ёки мавжуд эмаслигини текшириш керак бўлади. М: Mr Patric is a single . « буйдоқ » « холостяк » сўзининг пресуппозициясини қуйидагича тушунтиради. Холостяк-бўйдоқ сўзининг лексик маъноси – уйланмаган. Шу лексик маънонинг инсон; эркак; вояга етган каби қирралари бор. Бу сўзни синтактик планда боғланиш кўлами

юқоридаги гапнинг умумий ва хусусий маъноларидан келиб чиқади. Лекин қайси сўз билан бирикиб келмасин контекстда битта маъноси аниқлашади. қ олган маънолари эса пресуппозиция сифатида ўша сўз қатнашган гапнинг мазмуний тузилишида англашилади. М.: George finished school гапида Жож энди бошқа мактабга бормайди деган пресуппозицияга ишора қилаяпти. Шунингдек ўзбек тилида Жуманнинг бўйдоқлик ҳаёти тугади (А.Муҳтор) гапида бўйдоқлик сўзи иштирок этаяпти ва « Жуман уйланган » деган пресуппозицияга ишора қилаяпти. Демак, тилда шундай лексик бирликлар мавжуд эканки, улар иштирок этган гапларда албатта пресуппозиция англашилади. Пресуппозиция лексик бирликларнинг синонимик, омонимик, антонимик хусусиятлари асосида белгиланади. М.: The room was clean . сўзининг гап ичидаги мазмуний ҳусусиятидан « dirty » тўғрисидаги пресуппозиция англашилиши мумкин. Адолат келиб, ётоқхона ҳам тоза бўлиб қолди (А.Мухтор) гапида тоза сўзи « Аввал ётоқхона ифлос бўлган » деган пресуппозицияга ишора қилаяпти. Пресуппозиция фақат бир сўзнинг ўзидан келиб чиқмайди. Бир сўз ва унга боғлиқ бўлган турли муносабатлардан келиб чиқади. Н.Д.Арутюнова dry , қуритмоқ (сушить) феълидан wet , хўллик (мокро) маъносини уқиб олишимиз мумкин, - дейди 1 . Лекин хўллик маъноси қуритмоқ сўзининг гап ичида турли хил сўзлар доирасидаги муносабати асосида англашилади. Гапда хўллик маъноси шаклан ифодаланмаса ҳам қуритмоқ сўзининг мазмуний боғланишидан англашилиб туради ёки «қуритмоқ » сўзи қатнашган гапдаги ҳукмнинг табиий асоси (термин Г.Фрегеники) сифатида англашилади. М.: John dried his hair . гапида «Жоннинг сочи хўл эди » пресуппозицияси англашилиб турибди. Умуман, пресуппозиция англатувчи воситалар тилимизда жуда кўп ва ранг- барангдир. Ишимизнинг туб мақсади лингвистик пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларнинг тадқиқи эканлигини ҳисобга олиб, пресуппозиция 1 1 Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976, стр. 115

ифодалашда жуда актив қўлланиладиган воситалардан айримларини айтиб ўтамиз. Пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар ичида юкламалар ва кўмакчилар алоҳида ўрин тутади. Улар гап ичида ўзига хос мантиқий маънолар англатиб, ўзи иштирок этган гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради ҳамда турли маънодаги пресуппозицияларга ишора қилади. Чунки юкламаларнинг ўзига хос хусусиятидан келиб чиқувчи мураккаблик уларнинг вазифасига ҳам таъсир этади. В.Виноградов юкламалар ёрдамчи сўзлар доирасидаги ўз лексик-грамматик белгисига, тарихий тараққиётига ва семантик-грамматик группаларига эга бўлган мустақил категориядир. Уларнинг лексик маънолари грамматик, логик ва экспрессив – стилистик функцияларга тенг келади. Шунинг учун уларнинг мазмуний томони кенг, синтактик сатҳда фойдаланиш қулайдир 2 , - деб юкламаларнинг бошқа сўз туркумларига ўхшамаган томонларини очиб беради. Ф.Ф.Фортунатов юкламаларни синтактик ўлчов асосида ўрганиш керак 3 дейди. А.М.Пешковский ҳам юкламаларни Ф.Ф.Фортунатов сингари талқин этади 1 . А.А.Шахматов эса юкламаларни предикат билан турли муносабатда боғланиб, унга кучайтирув, таъкид ва турли маъно оттенкаларини берувчи алоҳида сўзлар группаси сифатида тадқиқ этади 2 ҳамда юкламалар мустақил морфологик категорияларга эга бўлмаса ҳам синтактик қурилишда бир элемент, бирлик сифтаида иштирок этишини таъкидлайди. Демак, Ф.Ф.Фортунатов, А.М.Пешковский, А.А.Шахматовлар юкламаларни морфологик жиҳатдан классификация қилсалар ҳам, лекин уларни синтактик ўлчов билан ўрганишни маъқул кўрганлар, чунки юкламаларни, умуман, лексик маънога эга бўлмаган сўзларни синтактик қуршов асосида текширилгандагина уларнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш мумкин бўлади. Лекин шуни унутмаслик керакки, юкламалар тил хазинасила 2 2 Фортунатов Ф.Ф. Ибранные труды. Т. I . Сравнительное языкознание. Общий курс. Стр.165-166 3 3 Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. М., 1978. стр.143 1 1 Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Вып. 2. Л., 1944, стр.99 2 2 Шахматов А.А. Ы ша китоб 434-бет

имконият сифатида мавжуд. Фақат уларнинг турли хусусиятлари (семантик, грамматик хусусиятлари) синтактик қуршовда яна ҳам ойдинлашади, холос. В.В.Виноградов юкламаларни Ф.Ф.Фортунатовнинг морфологик услуби ва А.А.Шахматовнинг синтактик йўналиши асосида тадқиқ этди. В.В.Виноградов илмий ишлари шогирдлари Н.Ю.Шведова 3 , Чистякова Л.М 4 ., Г.Г.Скиб 5 ва бошқалар томонидан ривожлантирилди. Кейинги давр тилшунослигида юкламалар гапнинг семантик структурасига таъсир этувчи алоҳида сўзлар группаси сифатида текширила бошланди. Кейинги тадқиқотларда юкламалар мантиқий жиҳатдан текстнинг ҳамда гапнинг кичик узвларидан бири сифатида ўрганилмоқда. Чунки юкламалар иштирок этган гапларнинг мазмуний тузилиши юклама иштирок этмаган гапларга нисбатан мураккаблиги билан ажралиб туради. Лекин ҳамма юкламалар ҳам мазмуний тузилишнинг мураккаб бўлишига таъсир қилавермайди. Юкламаларнинг бундай хусусиятларини пресуппозиция ҳодисасини текшириш орқали аниқлаш мумкин бўлади. Юкламалар сўз ёки гапга қўшимча маъно жилваси бериш учун хизмат қилади 6 . Демак, юкламаларни аниқлашда контекст алоҳида рол ўйнайди. Чунки бирор сўз ёки гапга маъно жилваси юклашини контекстсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шунинг учун юкламаларнинг хусусиятларини белгилашда, уларнинг турли маъноларини аниқлашда текст ёки текстнинг кичик бирлиги гап билан боғлиқ ҳолда тадқиқ қилиш керак бўлади ва гапга маъно жилваси берсагина юкламага киритиш мумкин бўлади. Юкламалар албатта гапга у ёки бу тарзда маъно жилваси беради. Айниқса, бундай хусусият ўзбек тилида жуда кучли. Ўзбек тилидаги мавжуд юкламалар пресуппозиция англата олади. Инглиз тилида All , but , even , just , only , quite , simply , still , too , very ва ў збек тилидаги ҳам, ҳатто, ҳаттоки, наҳот, наҳотки, фақат, ёлғиз, якка, биргина, ҳудди, нақ, на, холос, яна, тағин, тугул, -да, -оқ, -ёқ, -ки, -ким, -чи, - 3 3 Шведова Н.Ю. Очерки по синтаксису рус.разговорной речи. АН СССР. М., 1960 4 4 Чистякова Л.М. Частицы сов.рус.яз. АКД, Л., 1949 5 5 Скиб Г.Г. Переход самостоятельных слов в служеб. АКД. Львов, 1954 6 6 Ы збек тили грамматикаси. Т., 1975, 575-бет

а, -я, -гина (-кина, -қина) каби аффикс юкламалар алоҳида турли маънодаги пресуппозицияга ишора қила олиши билан ажралиб туради. Шу жиҳатдан кўмакчилар ҳам пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар ичида ўзига хос хусусиятга эга. Кўмакчиларнинг ўрганилиши ҳам юкламалар сингари ҳинд амалий тилшунослигининг Панини, Яски (эрамиздан аввалги V - IV асрлар) номлари билан боғлиқ. Улар 3-сўз туркуми сифатида олд кўмакчини ажратадилар 1 . Улар кўмакчиларга отларнинг ва феълларнинг маъноларини кўрсатувчи сўзлар деб баҳо берганлар. Улар кўмакчиларни морфологик принцип асосида талқин этадилар. Эрамиздан аввалги III - II асрларда амалий эҳтиёжлар туфайли эмас, мантиқий категориялар билан боғлиқ равишда кўмакчилар талқин этилди. Кўмакчилар талқинида ҳам юкламалар сингари бир хиллик йўқ. Маълумки, тилшуносликда сўзларни туркумларга ажратишда морфологик, синтактик ва мазмуний белгилар биргаликда олинади 2 . Кўмакчилар ҳам шу уч белги асосида туркумланган. Кўмакчилар морфологик жиҳатдан мустақил парадигмага эга эмаслиги, синтактик жиҳатдан гапнинг мустақил бўлаги бўла олмаслиги, мазмуний жиҳатдан восита, мақсад, сабаб, вақт ва шу каби бошқа муносабатлар англата олишлиги билан бошқа сўз туркумларидан ажралиб туради. Кўмакчилар тарихан мустақил сўзлар бўлган бўлса ҳам, улар ҳозирги замон инглиз тилида лекси к маъноларини йўқотган, лекин грамматик маъноси бор сўзлар. Шунинг учун ҳам мустақил сўзлар билан биргаликда ишлатилади. Кўмакчилар объектлар ўртасидаги макон, вақт, сабаб, мақсад, эгалик, чегаралаш каби муносабатларни ифодалайди ёки объектларнинг ҳаракатга, ҳолатга, сифатга муносабатларини билдиради. Кўмакчиларнинг хусусий маънолари бирор келишик формасидаги шахс ёки предмет билан қўшилгандагина юзага келади 4 . Шунинг учун ҳам А.А.Шахматов кўмакчилар келишик формалари англатган маънони мустаҳкамлайди, тўлдиради, кучайтиради, - дейди. 1 1 1 Усмонов С. Умумий тилшунослик. Т., 1972. 11-бет 2 2 Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1987. стр.232 4 1 1 Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Л. 1927. вып.2. стр.97

Кўмакчилар хилма-хил грамматик муносабатларни ифодалайди. А.А.Шахматов биринчи бўлиб кўмакчиларнинг грамматик муносабатларини системага солишга ҳаракат қилди. Рус тилшунослигида кўмакчилар ва уларнинг грамматик муносабатлари В.В.Виноградов ишларида тўлақонли ўз ифодасини топган 2 . Рус тилшунослигида кўмакчи ва унинг ўзига хос хусусиятлари ёритилган ишлар талайгина 3 , лекин В.В.Виноградовники сингари тўлақонли эмас. Ўзбек тилшунослигида ҳам кўмакчилар ҳануз аниқ белгиланмаган 4 . Бироқ кўмакчилар ва уларнинг грамматик маънолари трисида назарий маълумотлар берилган ишлар кўпчиликни ташкил этади. Бу ишларда назарий маълумотлар умумий тарзда берилган, лекин ўзбек адабий тилига оид кўмакчилар аниқ эмас 5 . Аммо бу масалани ҳал этиш ишимизнинг туб мақсадини ташкил этмаганлиги учун тўхталмаймиз. Демак, кўмакчилар лексик маънога эга бўлмаса ҳам турли грамматик муносабатларни ифодалашда актив иштирок этади. Ҳозирги замон инглиз ўзбек адабий тилида кўмакчиларнинг соф кўмакчилар ва кўмакчи вазифасида қўлланувчи сўзлар каби турлари мавжуд. Кўмакчилар қайси турга мансуб бўлмасин, ҳудди юкламалар сингари гапнинг структурасини мураккаблаштириб, турли маънодаги пресуппозиция англатиш воситаси бўла олади. Пресуппозиция кўмакчиларнинг қандай грамматик муносабат ифода этаётганлигига ва қайси келишикни бошқариб келаётганлигига қараб белгиланади. М.: Now We have only one man to rely on(Ibid) гапида « only » юкламаси матнда кучайтирув маъносини англатади ва Биз фақат бир кишига бошқа кишига эмас деган пресуппозицияга ишора қилади. 2 2 Шахматов А.А. ў ша китоб. 162-163-бетлар 3 3 Виноградов В.В. ў ша китоб. 555-576-бетлар 4 4 Хожиев А. ў збек адабий тилининг тара ққ иёти. Т., 1-том. 1988. 138-бет 5 5 қ аранг. Ў збек тили грамматикаси. 1-том: Т. 1975; Турсунов У., Мухтаров Ж., Ра х матуллаев Ш. ҳ озирги замон ў збек адабий тили. Т., 1975; Ҳ озирги ў збек адабий тили. I - қ исм. Т., 1980; Кононов А.Н. Грамматика сов.узб.лит.яз. М-Л., 1960; Мирзаева М ва бош қ . Ў збек тили. Т., 1978. Ҳ озирги ў зб.адабий тили. I . Т., 1966; Ҳ ожиев А. Ў збек адабий тилининг тара ққ иёти. Т., 1988 .

Немисларнинг мўлжалига кўра, бу тепаликда бомба тушмаган бирор қарич ҳам ер қолмаслиги керак эди (А.Қаҳҳор) гапида «кўра» кўмакчиси жўналиш келишигидаги сўз билан бирикиб, айириб, таъкидлаб кўрсатиш маъносини ифодалаяпти ва ҳудди шу муносабатдан келиб чиқадиган бўлинса, Немислар аввал мўлжал қилган деган пресуппозицияси мавжуд. Хусусан, ўзбек тилида бошқа, бўлак, ўзга, ташқари, кўра, қараганда, кейин, сўнг, бурун, олдин, илгари, билан, биноан, асосан, каби, сингари, янглиғ, буён, бери, нари, қарамай, қарамасдан, сайин, сари, сабабли, туфайли, орқали, чоғли, оша, бўйича, бўйи, чамаси, ҳақида, тўғрисида, ҳолда, йўсинда, томон, қадар, қарши, қараб, яраша, лойиқ, мувофиқ, қарата, бошлаб, тортиб каби кўмакчи ва кўмакчи вазифасидаги сўзлар пресуппозиция англатиш учун восита бўла олади. Ёрдамчи сўзлар ичида юклама ва кўмакчилар пресуппозиция ифодалашда энг сермаҳсул воситалардан ҳисобланади. Чунки юклама ва кўмакчилар нутқнинг мазмун ва формал жиҳатдан шаклланишида жуда муҳим вазифалар бажаради. Шунинг учун гапнинг семантик структурасида ўзи синтактик боғланиб келган сўз билан биргаликда алоҳида пресуппозиция англатиб имплицит пресуппозицияга восита бўла олади. Пресуппозицияга йўл очувчи лингвистик воситалар ичида юклама ва кўмакчилардан ташқари олмошлар (айниқса, кўрсатиш олмошлари) равишлар (айниқса, пайт, тарз равишлари), келишиклар, ўхшатиш конструкциялари, риторик сўроқ гаплар, соф сўроқ гаплар (айниқса, сўроқ олмошлари билан тузилган сўроқ гаплар) модал сўзлар ҳам синтактик сатҳда гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштириб, пресуппозицияга ишора қила олади. Қ уйида ана шундай воситалар ҳақида тўхталиб ўтамиз. Олмошлар маъно жиҳатдан бошқа мустақил сўзлардан маълум даражада фарқ қилади. Улар предмет, белги, миқдор маъноларини тўғридан-тўғри ифодаланмай, бошқа предмет, белги ва миқдор тушунчалари билан боғланган ҳолда, у ёки бу муносабатга киришган ҳолда ифодалайди. Олмошнинг аниқ маъноси контекст, ситуация – нутқ жараёнида иштирок этувчиларнинг

муносабатига қараб аниқлашади 1 . Олмошлар эрамиздан аввалги III - II асрларда қадимги грек тилшунослигида Искандария мактаби намоёндалари томонидан сўз туркуми сифатида ажратилган. Аристотель ва араб тилшунослиги намоёндалари олмош сўз туркумини от таркибида талқин этадилар. Ўрта Осиё тилшунослари йўлидан борадилар. 2 Олмош сўз туркуми сифатида тан олингунга қадар жуда узоқ тарихий даврни ўз бошидан кечирди. Чунки олмошлардаги предмет, белги ва миқдорни бевосита англата олмай, фақат унга ишора қилиш хусусияти жуда кўп тилшуносларни иккилантирган эди. В.В.Виноградовнинг таъкидлашича, олмошлар рус тилшунослигида XIX асрнинг 40-50 йилларида мустақил сўз туркуми сифатида талқин этила бошланди. Олмошлар айрим хусусиятлари билан бошқа сўз туркумларига отларга, сифатларга, равишларга ўхшаб кетади. Лекин сўз ясалиш ҳодисасининг кучсизлиги, келишикларнинг доимо белгини қабул қилиши, кўплик қўшимчасини қабул қилишда ҳам ўзига хослиги, синтактик планда ўзидан олдин аниқловчи олмаслиги билан барча сўз туркумларидан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам олмошнинг юқоридаги хусусиятлари уни алоҳида сўз туркуми сифатида ажратиш имконини беради. Олмошларнинг ўзига хос семантик, грамматик хусусиятларини диахрон ва синхрон аспектда талқин этиш ишимизнинг туб мақсади эмаслигини назарда тутиб, олмошларнинг фақат пресуппозиция англатиши ҳақида тўхталамиз. Олмошлар пресуппозиция англата олиш учун ўринбосарлик, ишора қилиш характеридан келиб чиқади. Айниқса, кўрсатиш, сўроқ олмошлари пресуппозиция англатишда актив қўлланилади. Чунки кўрсатиш олмошлари от, сифат, равиш ўрнида қўлланилишига қараб, ишора қилиш-кўрсатиш орқали номлаш, белгини ифодалаш, ҳаракатнинг белгисини англатиш каби вазифаларни бажаради. Кўрсатиш олмошларига this , that ўзбек тилида ўша, бу ана, шу, мана, у кабилар киради. Лекин айрим илмий адабиётлар ва дарсликларда ана, мана 1 1 Ў збек тили грамматикаси. 2 том. Т., 1975 й, 332-бет. 2 2 Қ аранг: Усмонов С. Умумий тилшунослик. Т., 1972, 23-51-бетлар

олмошлари кўрсатиш олмошларига киритилмайди. Ана, мана сўзлари хусусида турлича фикрлар мавжуд. Айрим ишларда бу сўзларни юклама дейилса, айримларида қайси туркумга оидлиги аниқ айтилмай, ана, мана сўзлари ҳам кўрсатиш олмошларига яқин деган умумий фикр айтилади. В.В.Решетов бу сўзларни кўрсатиш олмошлари қаторида талқин этади. Баъзи ишларда ҳам юклама, ҳам кўрсатиш олмоши сифатида изоҳланади. Биз ҳам бу сўзларнинг қўлланилишига кўра ҳам юклама, ҳам кўрсатиш олмоши дейиш тарафдоримиз. Бу, шу, ўша кўрсатиш олмошлари от ўрнида келиб, бирор предмет ёки шахсни номлаган ҳолатларида пресуппозиция англатмайди. Мазмуний тузилишда мураккабликни келтириб чиқармайди, контекстда маълум бўлган воқеа-ҳодиса, шахс ёки предметни номлайди холос. Предмет белгисини ёки ҳаракат белгисини кўрсатганда гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради, пресуппозиция англатади. М.: Tomorrow this event will spre a d all over the village ( Ibid ) гапида бу кўрсатиш олмоши предмет белгисини ифодаламоқда ва гапнинг мазмуний қурилишини мураккаблаштирмоқда. Юқоридаги гапда икки пропозиция мавжуд. Биринчи пропозиция гапнинг мавжуд бўлаклари орқали англашилган. Иккинчи пропозиция, яъни аввалги кичик текстда айтилган « this event » пресуппозицияси бу кўрсатиш олмошининг пресуппозицияси орқали рўёбга чиқмоқда. It happened from that meeting ( Ibid ) гапида «Аввал қандайдир учрашув бўлган» деган пресуппозиция ўша кўрсатиш олмоши орқали англашилмоқда. Ўзбек тилида « ана » « мана » кўрсатиш олмошлари турли грамматик кўрсаткичларни олиб келса, (кўпинча эгалик, келишик қўшимчаларини олиб келади) ҳам пресуппозицияга ишора қила олади. М.: Ўшанинг гапидан ҳафа бўлдим («Шарқ юлдузи») гапида «кимдир ҳафа қиладиган гап айтган» пресуппозицияси ўша кўрсатиш олмошининг пресуппозицияси орқали англашилади. Ана, мана кўрсатиш олмошлари ўзи якка ҳолда пресуппозиция англатиб кела олмайди. Бу олмошлар ўша, бу, шу, у олмошлари билан биргаликда

келгандагина пресуппозицияга ишора қилади. М.: Ана шу воқеа қалбимни тирнайди («Шарқ юлдузи») гапида « аввал қалбини тирнайдиган воқеа бўлган » пропозицияси ана шу олмошларининг пресуппозицияси орқали реаллашмоқда. Кўрсатиш олмошлари юклама ва кўмакчилар билан келганда, қайси юклама ёки кўмаквчи билан келишига қараб, ўша юклама ва кўмакчилар билан биргаликда пресуппозиция англатиб келади. Бундай ҳолатда кўпроқ юклама ёки кўмакчи активлик билан пресуппозиция англатса, олмошлар бир мунча пассивроқ роль ўйнайди. М.: Кеча ўша ҳам келган («Шарқ юлдузи») гапидаги «бошқалар ҳам келган» пресуппозицияси кўпроқ ҳам юкламасига тааллуқлидир. Базмда ўшагина гапирмади («Шарқ юлдузи») гапидаги «бошқалар гапирди» пресуппозицияси –гина юкламаси орқали англашилмоқда. Шунинг учун кўрсатиш олмошлари юклама ёки кўмакчилар билан келганда (агар ёпишган ҳолатда бўлса), пресуппозиция юклама ёки кўмакчига таллуқли бўлади. Сўроқ олмошлари ҳам кўрсатиш олмошлари сингари пресуппозицияга ишора воситаси бўла олади. Сўроқ олмошлари шахсга (who?), предметга (what?), белгига (which?how?), миқдорга (how much? How many?), вақтга (how long?) муносабат англатади 1 ва шу муносабат орқали пресуппозицияни юзага келтиради. М.: Who came? гапида «кимдир келган» пресуппозицияси англашилмоқда, Brown asked about John(Ibid) гапида Броун қаердадир нимадир деган пресуппозицияси мавжуд. Юқоридаги гапларда пресуппозиция ким? Ва нима? Сўроқ олмошлари орқали англашилмоқда. Сўроқ олмошлари ҳам юклама ва кўмакчилар билан биргаликда қўлланиб келади. Улар кўрсатиш олмошлари сингари кўмакчи ёки юклама билан ёпишган ҳолда келганда битта пресуппозицияга биргаликда восита бўлса, ёпишган ҳолатда алоҳида-алоҳида пресуппозиция англатиб келади. Чунки ёпишмаган ҳолатда сўроқ олмоши ҳам кўмакчи ёки юклама ҳам алоҳида- 1 1 Ж.Бўронов.Инглиз тили грамматикаси Т., 197 4 . 297 -бет

алоҳида мазмуний хусусият касб этади. М.: Did Brown say anything again . there was a short silence .( Ibid ) гапида again юкламаси ва anything ? сўроқ олмоши алоҳида ҳолда қўлланилган ва иккаласи ҳам алоҳида-алоҳида пресуппозицияга ишора қилмоқда. 1. Биринчи пресуппозиция – « Броун аввал ҳам нимадир деган» - again юкламаси орқали, иккинчи пресуппозиция «Броун нимадир айтган» - нимадир? Сўроқ олмоши орқали англашилмоқда. Белгилаш-жамлаш, гумон, бўлишсизлик олмошлари ҳам пресуппозиция англата олади, лекин сермаҳсул эмас. Равиш сўз туркуми ҳам пресуппозиция англатиш учун восита бўла олади. Айниқса, тарз ва пайт равишлари сермаҳсул ҳисобланади. М.: He was now armed .( Ibid ) гапида у аввал қуролланмаган энди қуроллантирилган пресуппозицияга ишора қилаяпти., Бо ягидек уйнинг у томонига ўтди («Шарқ юлдузи») гапида « Аввал ҳам уйнинг у томонига ўтган » пресуппозицияси боягидек равиши орқали англашилмоқда. Шунингдек, келишиклар ҳам пресуппозицияга восита бўла олади. Келишиклар ҳозирги даврда кенг ўрганилган категориядир. Бироқ келишик тадқиқ этилган ишларда ҳар бир келишик алоҳида-алоҳида текшириш объекти бўлган. Шунинг учун мавжуд барча келишиклар бир бутунлик сифатида бир-бирига боғланган ҳолда ўрганилиши керак. Чунки диалектик боғланишда, бир система сифатида талқин этилса, келишикларнинг ўзига хос хусусиятлари яна ҳам кенгроқ, мукаммалроқ кўзга ташаланади. Келишикларнинг пресуппозиция англатишига келсак, фақат воситали келишикларгина пресуппозицияга ишора қила олади. Айниқса, тушум ва қаратқич келишиклари актив восита ҳисобланади. М.: Машинанинг эшигини синдириб қўйди («Шарқ юлдузи») гапида маъно талабига кўра қаратқич келишиги белгили ишлатилмоқда ва қандайдир машинани эмас, аниқ маълум машина кўзда тутилганлигини ифодалаяпти. Колхознинг клубига одам сиғмас эди («Шарқ юлдузи») гапида ҳам қандайдир умуман колхоз эмас, аниқ, маълум колхоз маъносини таъкидлаганлиги учун белгили қўлланилган. Агар биз таққослайдиган бўлсак, қуйидагича ҳолат кўзга ташланади. М:

a day's work a month's pay today's newspaper in a year's time women's beauty secrets the girl's beautiful voice Henry's daughters are (at) home Car’s door. Collective farm’s club. Биринчи машинанинг эшиги ва колхознинг клуби бирикмаларида аниқлик ҳамда таъкид кучли, шунинг учун белгили қўлланилмаса, контекстдаги мазмунга путур етади. Иккинчи машина эшиги, колхоз клуби бирикмаларида умумийлик, абстрактлик кучли, шунинг учун юқоридаги контекстга тўғри келмайди. Биз кўриб ўтган ҳолатларни тушум келиши мисолида ҳам кўриш мумкин. Шунинг учун воситали келишикларнинг белгили ёки белгисиз келиш ҳоллари ҳам пресуппозицияга кўра юзага келади. Чунки Ж.Лакофф айтганидек, пресуппозиция гапнинг шаклий тузилишига таъсир қилади. Шунинг учун ҳам шакл кўрсаткичларининг тушиб қолиши пресуппозициянинг таъсирида юзага келади. Гапларнинг коммуникатив типларни таҳлил қилишда ҳам пресуппозиция ҳодисаси қўл келади. Айниқса, риторик сўроқ гапларнинг семантик- синтактик хусусиятини аниқлашда пресуппозицияга мурожаат қилмасликнинг сира иложи йўқ. 1 Соф сўроқ гапларнинг ҳам семантик-синтактик табиатини пресуппозиция ҳодисаси орқали аниқ тушунтириш мумкин. Маълумки, барча лингвистик адабиётларда соф сўроқ гаплар – маълум жавоб талаб қиладиган гаплар деб талқин этилади. Лекин нима учун жавоб талаб қилинади? Деган сўроққа жавоб умумий планда берилади. М.: Колхознинг бедапоясидан ким ўт 1 1 Бендлер Р., Гриндер Д . Пресуппозиция и предложения . Известия АН СССР отд.серия лит. и языка. Т.-32. вып.1 1973. стр. 87

ўғирлади? («Шарқ юлдузи») гапида ким? сўроқ олмоши орқали бир киши (аниқ бўлмаган) сўралмоқда, шунинг учун жавоб берилиши талаб этилади. Дунё экан. . . Ишқ деган савдо Борми фақат менинг бошимда? Кимни этмас бу кўнгил шайдо, Ким шеър ёзмас менинг ёшимда? (Э.Воҳидов) Гапларда жавоб талаб этилмайди. Чунки ишқ савдоси ҳамманинг бошида бор эканлиги, ҳамма (ишқ савдосига мубтало бўлганлар) шеър ёзишлиги аниқ далил. Бу далил эса пресуппозиция орқали тушунилади. Шунинг учун жавоб бериш шарт эмас. Агар юқоридаги гапларга ўхшаган гаплар келиб қолса, сўзловчи ва тингловчидаги информатив мазмунга пресуппозиция хабар беради. Ҳамда синтактик жавоб ўз-ўзидан яширин ҳолда аниқ бўлиб қолади. Соф сўроқ гапларда сўроқ олмошларининг иштирок этиши ҳам пресуппозицияни юзага келтиради. Лекин айрим ишларда соф сўроқ гапларда пресуппозиция мавжуд эмас деб кўрсатилмоқда 2 . Н.Д.Арутюнованинг таъкидлашича, соф сўроқ гапларда ҳам пресуппозиция бўлади, айниқса сўроқ олмошлари билан тузилган гапларда бу ҳодисани яққол сезиш мумкин бўлади. М.: Who came ? (Ким келди?) гапида кимдир келганлиги пресуппозицияси бор. Ёки Who was late ? (Ким кеч қолди?) гапида кимдир кеч қолган пресуппозицияси мавжуддир. 3 Агар соф сўроқ гаплар сўроқ юкламалари билан тузилган бўлса, пресуппозиция сўроқ юкламаси ва гапнинг мавжуд бўлаклари орқали юзага келади. М.: Was he a good man ? ( Ibid ) гапида «Аввал яхши одам эканлиги, лекин кейинчалик қандайдир фалокат, нохушлик юз берганлиги» пресуппозицияси сўроқ юкламаси ва гапнинг мавжуд бўлаклари, умуман, сўроқ гап орқали англашилаяпти. Шунинг учун ҳам сўроқ гапларда 2 2 Ма ҳ мудов Н.М. Ў ша жойда 3 3 Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиции в лингвистике. – Известия АН СССР отд.серия лит. и языка. Т.- 32. вып.1 1973. стр. 87

пресуппозиция ҳодисасини текшириш, аниқлаш кўпгина биз учун қоронғи, ноаниқ бўлиб кўринаётган томонларни тушунишга ёрдам беради. Тўлиқсиз гапларни ҳам аксарият илмий адабиётларда маълум бўлаклари тушириб қолдирилган ва маъноси ситуациядан билиниб турадиган гаплар деб тушунтирилади. Аслида эса, мазмуний жиҳатдан тўлиқ бўлиши уқдирилади. Аксарият контекст, ситуация кабилар нима асосида киши онгида юзага келиши ҳақида ҳеч нарса, дейилмайди ёки яширинган бўлак онгда мавжуд бўлади 4 дейиш билан кифояланади. Тўлиқсиз гаплар пресуппозицияси тадқиқ этилса, баъзи кемтик жойлар тўлдирилган бўлар эди. Шунингдек, сўз гаплар, атов гапларда ҳам маълум пресуппозиция мавжуд бўлади. Шунинг учун гапнинг коммуникатив ва тузилиш жиҳатидан турларини пресуппозицион таҳлил этиш шу соҳадаги айрим чалкашликларни ҳал этишга ёрдам беради. Н.Маҳмудовнинг таъкидлашича текст пресуппозицияга кўра шакл жиҳатидан иҳчамлашиб боради. 5 Демак юкламалар, кўмакчилар, олмошлар, равишлар, келишиклар, ўхшатиш қурилмалари, модал сўзлар, айрим киши номлари, айрим жой номлари, сонлар гапда пресуппозиуиянинг юзага келтирувчи восита сифатида иштирок этади ва гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради. Шунинг учун уларни лингвистик пресуппозициянинг информативлари, сигнализаторлари ёки лингвистик пресуппозицияга йўл очувчи воситалар деб аташ мумкин. Риторик сўроқ гаплар, соф сўроқ гаплар, тўлиқсиз гаплар, атов гаплар, сўз гапларнинг ўзига хос хусусиятларидан, табиатдан келиб чиқадиган пресуппозициялар эса мантиқий пресуппозиция дейилади. Бу пресуппозицияни юзага келтирувчи воситаларни мантиқий кўрсатувчилар дейиш мумкин. Хуллас ҳар қандай гапдан пресуппозиция англашилиб туради. Бу пресуппозиция мантиқий ҳамда лингвистик пресуппозиция бўлиши мумкин. Пресуппозициянинг мантиқий, лингвистик эканлиги уни юзага чиқарувчи воситаларга боғлиқ. Агар пресуппозиция лингвистик ишора воситалари 4 4 Ҳ озирги ў збек адабий тили. 2 том. Т., 1966. 211-бет 5 5 Ма ҳ мудов Н. Пресуппозиция ва гап. – « Ў збек тили ва адабиёти». 6-сон. Т., 1986. 30-бет

орқали англашилса, лингвистик пресуппозиция дейилади. Агар мантиқий ишора воситалари орқали англашилса, мантиқий пресуппозиция дейилади. Лингвистик пресуппозиция ҳамиша ўз ишора воситасига эга бўлади. Гапнинг мазмуний тузилишида яширин тарзда англашилади. Буни жадвал асосида қуйидагича изоҳлаш мумкин: - Пропозиция Brown is shivering with cold. - Brown is also shivering with cold (Ibid). - Пресуппозиция Brown is shivering with cold before. - Эга – Brown. - Кесим – is shivering дыриллади . - Тема – Brown. - Рема – is also shivering. Error: Reference source not found Пресуппозицияга ишора қилувчи воситаларнинг семантик таҳлили ҳозирги давр тилшунослигининг долзарб мавзуси ҳисобланади . Унинг учун ҳозирги кунда ҳар бир сўз туркумлари, ҳар бир категорияни пресуппозицион таҳлил этиш кучайди. Тил категорияларини пресуппозицион таҳлил этиш тилшуносликнинг янги қирраларини очиб беради. Уларнинг шу кунгача кўринмай келган турли томонларини яна ҳам очиб беради. Чунки С.Д.Кацнельсон айтганидай: «Грамматикани катта қисми сув остига яширинган муз тоғи билан қиёслаш мумкин 1 . Ҳали грамматиканинг, айниқса, синтаксиснинг мазмуний узвлари «сув остида яшириниб» турибди. Бу узвларни сўз, гап доирасидан чиқмайдиган илмий тадқиқот билан очиб бўлмайди. Шунинг учун гапни турли қирралари билан боғлиқ бўлган, система сифатида талқин этиш зарур. Система элементларининг бирортаси ҳам четда қолмаслиги керак. Чунки гап ичида лексик маънога эга бўлмаган сўзлар борки, уларнинг маъноларини прагматик жиҳатдан таҳлил этилмаса, мавҳум бўлиб қолади. Ана шундай сўзларнинг прагматикасини пресуппозициясиз тушуниб бўлмайди. 1 1 Канцельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. – Л., 1972. стр.83

Умуман, тилдаги барча категорияларни пресуппозицион таҳлил этиш тилшунос учун жуда кўп нарса беради. Тилнинг «сув остида яширинган» қисмларини очишда қўл келади. 2.2. « Also,too » юкламаларининг пресуппозицияси Тилшуносликда сўзларни туркумларга ажратишда семантик, морфологик ва синтактик белгилар биргаликда олинади 1 . Сўзлар оппозицияда реаллашади, қайси сўз туркумига кириши аниқ билинади. Контекст эса, сўзларнинг оппозициясини реаллаштирувчи майдон ҳисобланади. Сўзларни қайси туркумга киришини контекст аниқ белгилаб беради. Айниқса, лексик маънога эга бўлмаган ёрдамчи сўзларнинг туркумларини контекстсиз белгилаш мумкин эмас. Чунки ёрдамчи сўзларнинг маънолари мустақил сўзларга қўшилгандагина англашилади. Шунинг учун ёдамчи сўзларни белгилашда грамматик маъно ва синтактик боғланиш асосий мезон ҳисобланади. Маълумки, also , too юкламаси инглиз тилида энг кўп ишлатиладиган юклама ҳисобланади. A lso , too юкламасининг ўзига хос хусусияти мураккаб бўлганлиги учун турлича номлар билан аталиб келинади. Юкламаларнинг ҳақидаги дастлабки маълумот Ж.Бўроновнинг «English Grammar» китобида учрайди. Ж.Бўроновнинг фикрича, ( too, also ) юкламалари бириктирувчи, умумлаштирувчи, таъкид ёки кучайтирув юкламаси юкламалари қаторига киритган 4 . У.Турсунов, Ж.Муҳторов, Ш.Раҳматуллаевларнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тили» сиртқи бўлим талабалари учун қўлланмасида ҳам юкламаси бириктирув боғловчилари қаторида талқин этилади 3 . 1 1 Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1987 г., стр 232 4 2 . Ж.Б ў ронов нинг « English Grammar » Ўқитувчи нашриёти,Тошкент-1974. 281 3 3 Турсунов У., Мухторов Ж, Ращматуллаев Ш. Щозирги ызбек адабий тили. Тошкент. 1975 й., 244-бет

А.Н.Кононовнинг «Грамматика современного узбекского литературного языка» китобида ҳам боғловчи сифатида изоҳланади. 4 Ўзбек тили грамматикаси, I томда ҳам ни бириктирувчи боғловчиси ҳамда кучайтирув ва таъкид юкламаси дейилади. 5 Р.Расулов ҳам сўзининг қўлланилиш ўринлари ва англатган маъноларини атрофлича ёритиб беради ҳамда гапларга қандай маъно нозикликлари беришига қараб: 1) таъкид ёки кучайтирув юкламаси; 2) тўсиқсизлик юкламаси; 3) бириктирув боғловчиси каби турларга ажратади. Умуман, also , too юклама лар и кейинги даврларда яратилаётган илмий тадқиқот ишларида юкламалар қаторида талқин этилмоқда. Тилда лексик маъно англатмайдиган ёрдамчи сўзлар борки, «уларнинг лексик маънолари грамматик, логик экспрессив-услубий функцияларга тенг келади (В.В.Виноградов) ; Шунинг учун бундай сўзларни ёрдамчи сўз туркумларининг қайси группасига киритиш ёки маъно нозикликлари юклаяптими ёки гапда боғлаш ва сўз маъноларини тўлдириш функцияларини бажараяптими кабиларга қараб белгиланади. Шу жиҳатдан ҳам сўзининг гапдаги иштирокига назар ташланса, жуда кўп ўринларда юклама вазифасида келар экан. A lso , too сўзлари юклама вазифасида келганда, сўз маъносини кучайтириш, таъкидлаш каби маъноларни ифодалаш билан бирга мазмуний тузилишнинг бир элементи бўлган пресуппозицияни юзага келтирувчи восита бўлиб ҳам кела олади. A lso , too юкламаси кўп ҳолларда қўшимча маъно юклаётган сўздан кейин келади ва ўзи қўшилиб келган сўз билан биргаликда алоҳида пропозиция ифодалайди. Шунинг учун бу юклама иштирок этган гапларнинг мазмуний тузилиши мураккаб бўлиб, доимо икки пропозиция ифодаланади. Масалан : - His moustache was also cut short (Ibid). - David was a man, too, by all accounts said silver (Ibid). гапининг мазмуний тузилиши мураккаб , чунки бу гапда икки пропозиция ифодаланган , биринчи 4 4 Кононов А.Н. Грамматика современного ызбекского литературного языка. Москва – Л., 1960 г., стр.328 5 5 Ў збек тили грамматикаси. I том. 1975. 368-576-бетлар

пропозиция – У нинг муйлови калта қилиб кесилгани маълум ва иккинчи пропозиция гап таркибидаги синтактик бўлаклар ( гап констуентлари ) орқали эксплицит ( аниқ ) ифодаланган , иккинчи пропозиция also юкламаси орқали имплицит ( яширин ) англашилган . Яширин ифодаланган иккинчи пропозиция ҳам юкламасининг пресуппозицияси ҳисобланади. Агар биз also юкламасини тушириб қолдирсак, формал-грамматик жиҳатдан ғализлик сезилмаса-да, лекин гапнинг мазмуний тузилишидаги иккинчи пропозиция англашилмайди. A lso юкламаси пресуппозицияга ишора қилувчи сермаҳсул воситалардан бири ҳисобланади. Бу юклама турли хил маънодаги пресуппозицияга ишора воситаси бўла олади. 1. Қ ўшиб хисоблаш, биргалик маъносини ифодаловчи пресуппозиция. He also opens the door of the room ( Ibid.P. 36). Пропозиция – У уйнинг эшиги ни оч ади . Пресуппозиция – уйнинг эшиги ёпиқ эканлигига ишора. Бу гапда also юкламаси эшик сўзига қўшилиб пресуппозиция англатмоқда. Гапда очилиши мумкин бўлган уйнинг элементлари, яъни эшик сўзига яқин бўлган тушунчалар also юкламаси орқали англашилмоқда ва уйнинг эшиги билан бирга деразалари ҳамда очилиши мумкин бўлган элементлари очиқ эканлиги таъкид орқали реаллашмоқда. Бу гапда эшикнинг очиқлиги тўғрисидаги ҳукм предикат орқали аниқ англашилган, деразанинг очиқлиги тўғрисидаги ҳукм пресуппозия орқали тушунилади. Юқоридаги типли гапларда предикатнинг қандай шаклда бўлиши ҳукмга таъсир этади. Агар предикат тасдиқ шаклда бўлса, ҳукм ҳам тасдиқ характерида бўлади ёки аксинча. Also юкламаси ишора қилаётган пресуппозиция орқали англашилаётган яширин ҳукм бир-бирига тўғри пропорционал бўлади. Also юкламаси иштирок этган гапларда пресуппозиция таъкидланаётган сўз ва also юкламаси орқали юзага келади. Чунки also юкламаси ўзи таъкидлаётган сўз орқали шу сўзга яқин, жинсдош, маънодош тушунчаларга ишора қилади ва пресуппозицияни юзага келтиради. Масалан: He also reads a

book гапида таъкидланаётган бўлак китоб . Гапнинг синтактик бўлаклари орқали англашилган пропозиция – у китоб ўқийди. Пресуппозиция эса – у газет а , журнал ва бошқа ўқилиши мумкин бўлган предметларни ўқийди. Кўринадики, гапнинг синтактик қурилишида мавжуд бўлган китоб ўзига яқин, жинсдош газета, журнал ва бошқалар, яъни ўқилиш учун объект бўла оладиган предметлар also юкламаси воситасида англашилмоқда. Бу гапда нафақат китобдан бошқа нарсаларни ўқий олиши, балки бошқа ҳунарларга ҳам эга эканлиги тушунилиши мумкин. Шунинг учун пресуппозицияни таҳлил этаётганда фақат also юкламасининг ўзидан келиб чиқмай, балки шу юклама боғланиб таъкидланаётган, кучайтирилаётган бўлакнинг маъносини ҳам биргаликда олиш керак бўлади. Чунки мазмуний тузилишда also юкламаси ўзи якка ҳолда пропозицияга асос бўла олмайди. Юқоридаги гапдан «бошқа ҳунарларни ҳам билади» пресуппозициясининг юзага келиши сўзловчи ва тингловчининг коммуникатив ниятига боғлиқ. Агар сўзловчи ва тингловчи ўртасида бирор кишининг ўқий олиши хусусияти ҳақида гап кетса, «бошқа нарсаларни ҳам ўқийди» пресуппозицияси юзага келади, ёки «бирор кишининг бир қанча ҳунарларни» билиш хусусияти ҳақида суҳбат бўлса, албатта «китобдан ташқари яна бошқа нарсаларни ҳам қила олади» пресуппозицияси англашилади. Шунинг учун Н.Д.Арутюнова пресуппозицияни «сўзловчи ва тингловчининг умумий билиши фонди» деб атайди. Эркакларга ҳам тушунтирганман (А. Қ аҳҳор, Асарлар, I том, 121 б.) гапида ҳам кўриб ўтилган ҳолатни кузатиш мумкин. Бу гапда очиқ пропозиция эркакларга тушунтирган, яширин пропозиция – пресуппозиция – аёлларга ҳам тушунтирган эканлиги. Пресуппозицияга ҳам юкламаси ишора қилаяпти. Ҳам юкламаси «эркаклар» сўзига боғланиб, бу сўзни таъкидлаяпти. Шу таъкидланаётган сўз билан биргаликда пресуппозицияни юзага келтираяпти. Пресуппозицияда эркаклар сўзидан жинс жиҳатдан бошқа бўлган аёллар сўзи тушунилмоқда. Лекин жинс жиҳатдан бошқа-бошқа бўлса, ҳам ҳар доим эркак сўзини эшитан киши онгида аёл сўзи ҳам гавдаланади. Бу гапда аёл

сўзининг англашилишига ҳам юкламаси ишора қилаяпти. Демак, ҳам юкламаси ўзи боғланиб таъкидлаб, кучайтириб келаётган бўлакка яқин, жинсдош, маънодош тушунчаларига ишора қилиш орқали пресуппозиция англатиб қолмай, балки қарама-қарши, антонимик муносабатдаги тушунчаларга ишора қилиш орқали ҳам пресуппозиция англатиши мумкин экан. Чунки антонимик муносабатдаги сўзларнинг, тушунчаларнинг бири табиатан иккинчисини ёдга солади. Масалан: Яхши – ёмон, катта-кичик, баланд-паст ва ҳ.к. Гап таркибида бири орқали иккинчиси англашилиши учун фақат информатор, сигнализатор керак бўлади. Ҳам юкламаси ҳудди ўша сигнализатор вазифасини ўтаб, бизга ишора қилади. Тингловчи эса антонимик муносабатда бўлган тушунчаларнинг иккинчи компонентини ҳам юкламасининг ишораси орқали гапнинг синтактик қурилишида ифодаланмаган бўлса, ҳам тушунаверади. Чунки тингловчи ва сўзловчининг умумий билиш хазинасида ўша тушунчаларнинг изи аввалдан мавжуд, фақат ишораси бўлса кифоя. Ҳам юкламаси антонимик муносабатдаги тушунчаларга ишора қилиш орқали пресуппозицияни юзага келтирган ҳолатларда бу юклама тушиб қолса, ҳам пресуппозиция англашилаверади. Фақат лингвистик пресуппозиция англашилмай, логик пресуппозиция англашилади. Масалан: Эркакларга тушунтирганман гапида пресуппозиция – «аёлларга тушунтирмаганман»лиги ҳисобланади. Бу пресуппозиция – «аёлларга тушунтирмаганман»лиги ҳисобланади. Бу пресуппозиция логик жиҳатдан, юзага келган. Аммо бундай ҳолатларда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги коммуникатив ниятни ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Агар «эркакларга тушунтирдингми?» саволи берилса, тингловчидан ҳа, эркакларга тушунтирганман деган жавоб олинса, пресуппозиция юзага келмайди. Фақат сўзловчининг айтган фикри тасдиқланади холос. Агар «аёлларга тушунтирдингми?» сўроғи берилганда, «эркакларга тушунтирганман» жавоби олинса, ундай ҳолларда пресуппозиция ҳақида гапириш мумкин бўлади. Шунинг учун юқоридаги

«эркакларга ҳам тушунтирганман» гапидаги сингари пресуппозиция англашилмай қолмайди, фақат пресуппозициянинг маъноси ўзгаради холос. Ҳам юкламаси кўриб ўтилган гаплардаги сингари қўшиб хисоблаш маъносидаги пресуппозицияни англатганда, англашилган ҳукм синтактик қурилишда ҳам юкламаси таъкидлаб, кучайтириб келаётган бўлак билан биргаликда синтактик планда ифодаланмаётган, лекин имплицит тушунилаётган бўлакка ҳам тааллуқли бўлади. Шунинг учун бу пресуппозицияни қўшиб ҳисоблаш маъносидаги пресуппозиция дейишимиз керак бўлади. М .: He also got an excellent mark on literature exam (Ibid, 117- page) гапида ҳам кўриб ўтилган ҳолат кўзга ташланади . Бу гапда пропозиция – also got an excellent mark on literature exam ; пресуппозиция – бошқа фанлардан ҳам аъло баҳо олган . «Бошқа фанлардан ҳам аъло баҳо олганлиги» also юкламаси орқали тушунилмоқда. Пресуппозиция ҳам юкламасининг « literature » сўзига қўшилиб «бошқа фанлардан» сўзига, тушунчасига ишора қилишидан англашилган ҳукмни иккала тушунчага биргаликда тааллуқлилигидан юзага келмоқда. Also юкламаси кўриб ўтилган ҳолатларда гапларнинг синтактик (формал) қурилишида қайси гап бўлагини таъкидлаб келса, мазмуний тузилишда ҳам ҳудди ўша бўлак билан англашилган мазмуний элементга – ишора қилади. Агар эгага боғланиб, уни таъкидлаб келса, субъектга ишора қилади, тўлдирувчига боғланиб келса, объектга ишора қилади. Демак, also юкламаси гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради ва хилма-хил маънодаги пресуппозицияларга ишора қилиш воситаси бўла олади. Биз юқорида қўшиб ҳисоблаш маъносидаги пресуппозиция англатишга восита бўлиб келиш ҳолатларини кўриб ўтдик. 2.3. Кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозиция Also юкламаси такрорий ҳолатда уюшган пайт билдирувчи сўзларни таъкидлаб келганда кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияни юзага

келтиради. М .: Brown is also waiting for him in the evening and at night ( Ibid . 112-page) гапидан кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияси англашилади . Чунки Броуннинг келиши керак эканлиги пресуппозиция орқали яширин тушунилади . Also юкламаси аниқ пайтни билдирувчи сўзлардан кейин келганда also кутиш маъносидаги пресуппозицияга ишора қилади . М .: He didn’t also come at home sharp at 11 o’clock (Ibid. 87-page) гапида « У соат ўн бирда келиши керак эди » пресуппозицияси англашилмоқда . Пресуппозицияни юзага келишида Аниқ пайт билдирувчи « соат ўн бир » конструкцияси ва also юкламаси восита бўлмоқда . Кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозиция англашилган гапларнинг кесими ҳар доим бўлишсиз шаклда бўлади . Иш - ҳаракатнинг маълум бир пайтда юзага келиши кутилган бўлса ҳам , бўлмаганлиги асосида пресуппозиция белгиланади . Пресуппозиция маълум бир пайтда иш - ҳаракатнинг юзага келиши кераклигига ишора қилса , гапнинг мавжуд бўлаклари орқали ифодаланган пропозиция иш - ҳаракатнинг юзага келмаганлигини англатади . Синтактик (формал) жиҳатдан гапда иш- ҳаракатнинг бўлишсизлиги англатилса, пресуппозиция шартлилик асосида тушунилади. М.: Раисга соат ўнда ҳам машина келмади (С.Сиёев) гапида юқорида кўриб ўтилган ҳолатни кузатиш мумкин. Пропозиция – раисга ўнда ҳам машина келмади; пресуппозиция – раисга соат ўнга машина келиши керак эди. Гапнинг кесими бўлишсизликни ифодаловчи сўзлардан бўлганда, эгадан кейин also юкламаси қўшилса ҳам, кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозиция англашилади. М.: Brown also didn ’ t come to the party ( Ibid .31- page ) гапида also юкламаси эгадан кейин келиб, кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияга ишора қилмоқда. Бундай гапларда биргалик, қўшиб ҳисоблаш маъноларини ифодаловчи пресуппозиция борга ўхшаб кетади, лекин кесимнинг бўлишсизлиги орқали пресуппозициядан англашилган маъно – кутиш эканлиги Аниқ сезилади. Агар кесим бўлишли

бўлганда эди биргалик, қўшиб ҳисоблаш маъносидаги пресуппозиция англашилар эди. Қ иёсланг: Энг мутаассиб, энг рашкли эркаклар ҳам дин ва диёнатга зарарли деб қарамайдилар (Ойбек. 119-бет) гапида «энг мутаассиб, энг рашкли эркаклар дин ва диёнатга зарарли деб қараши керак эди «пресуппозициясига ишора бор. Агар шу гапнинг кесими бўлишли шаклда ифодаланса, кутиш маъносидаги пресуппозиция эмас, биргалик, қўшиб ҳисоблаш маъносидаги пресуппозиция англашилар эди. Ҳам юкламаси –са ва –ганда қўшимчалари орқали шаклланган сўзларга қўшилиб келганда, биз юқорида айтиб ўтганимиздек тўсиқсизлик юкламаси вазифасини ўтайди. Ҳудди шундай ҳолатларда, агар гапнинг кесими бўлишсиз шаклда бўлса, кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияни юзага келтиради. М .: Карим ака Салиманинг тўйига кўнгли қолган бўлса ҳам, борди («Шарқ юлдузи») гапида « Карим ака аслида бормаслиги керак эди» пресуппозициясига ишора бор. Чунки Карим аканинг бормаслиги кутилган эди. Самарқандда ой кўрган бўлса ҳам бормайди («Шарқ юлдузи») гапида ҳам юқоридагича ҳолатни кўриш мумкин. Юқорида кўриб ўтганимиздек, шарт шаклидаги феъллардан ва ўрин-пайт келишлиги қўшимчасини олган сифатдошлардан кейин қўшилиб тўсиқсизликни ифодаловчи вазифада келувчи ҳам юкламаси агар бўлишли характерда, агар кесим бўлишли шаклда бўлса, пресуппозициядан англашилган кутиш бўлишсиз характерда бўлади. Ҳам юкламаси ҳатто, ҳаттоки, наҳот, наҳотки , ахир каби юкламалар билан биргаликда келиб кутиш маъносидаги пресуппозицияга ишора қилиб келади. М.: « Кузатиш учун ҳатто Зебо келиши керак эди » пресуппозицияси бор. Пресуппозиция ҳатто ва ҳам юкламалари воситасида англашилмоқда. Ёки Наҳотки Вазира ҳам тушунмаса? (С.Зуннунова. Гўдак ҳиди, 117-бет) гапида наҳотки ва ҳам юкламалари кутиш маъносидаги пресуппозиция (аслида Вазира тушуниши керак)га ишора қилаяпти. Агар гапнинг предикати бўлишли характерда бўлса, гапдан англашилган пресуппозиция бўлишсиз

характерда бўлади. М.: Ҳатто Мурзин ҳам ухлаб қолди (Шуҳрат. Шинели йиллар, 117-бет) гапида предикат бўлишли бўлганлиги учун англашилган пресуппозиция бўлишсиз характерда тушунилади. 1. Пропозиция – Мурзин ҳам ухлаб қолди. 2. Пресуппозиция – Мурзин ухламаслиги керак эди. Ҳам юкламаси такрорий ҳолда қўлланиб, гапнинг эгаси, тўлдирувчиси, аниқловчиси, ҳоли, кесимини таъкидлаб, кучайтириб келганда, ўзи таъкидлаб келаётган бўлакдан англашилган тушунчаларни кутиш маъносидаги пресуппозиция орқали шакллантиради. М.: Меҳмондорчиликда Салимахон ҳам, сурнайчи йигит ҳам кўринмади («Шарқ юлдузи») гапида «Салимахон ва сурнайчи йигит меҳмондорчиликда бўлиши керак эди» пресуппозицияси бор. Пресуппозиция ҳам юкламасининг такрорий қўлланиши асосида юзага келмоқда. Ҳам юкламаси тугул юкламаси билан биргаликда қўлланиб нотўғри тасаввур ифодаловчи пресуппозицияга восита бўлади. М.: Нон тугул, урвоқ ҳам йўқ («Шарқ юлдузи») гапида «нон бор деб ўйлаган» пресуппозицияси бор. Пресуппозиция тугул ва ҳам юкламалари воситасида тушунилади. Ҳам юкламаси –ям шаклида (унлидан сўнг) ва «ҳ» ундоши тушган ҳолда қўлланиши ҳам мумкин. Бундай чоғда ўзи алоқадор бўлган сўзга қўшиб ёзилади, 1 лекин бундай ҳолат пресуппозиция англатиб келишига таъсир этмайди. М.: Мен ҳам бордим. Пресуппозиция – демак, бошқалар ҳам борган. Биз ҳам юкламасининг жуда кўп ҳолларда ўзи алоқадор бўлган сўздан кейин келишини ва пресуппозиция англатишини кўриб ўтдик. Фақат жуда оз ҳолатларда гапнинг охирида келади. Гапнинг охирида ҳам («Шарқ юлдузи») гапида «ҳеч нарса ўзгаргани йўқ» пресуппозицияси англашилади. Ҳам юкламаси учун, билан каби кўмакчилар билан биргаликда қўлланиб ҳам пресуппозиция англатиб келади. М.: Салим учун ҳам олди. Мухторжон учун ҳам гапирдим («Шарқ юлдузи»). Мурзин билан ҳам бордим (Шуҳрат. Шинелли йиллар, 171-бет). Биринчи гапда – «ўзи учун ҳам олган», иккинчи 1 1 Ызбек тили грамматикаси. I -том. Тошкент, 1975 й.

гапда – «бошқалар учун ҳам гапирган», учинчи гапда – «бошқалар билан бирга борган» пресуппозициялари бор. Пресуппозиция учун, билан кўмакчилари ва ҳам юкламалари воситасида тушунилади. Ҳам сўзлар таркибида бирикиб, янги сўз ҳосил қилиб келиш ҳолларида ҳам пресуппозицияга ишора қилади. М.: Конференцияда докладни ҳамхонам ўқиди («Ўзбек адабиёти ва санъати») гапидан «доклад ўқиган одам билан сўзловчи бита хонада туради» пресуппозициясини тушуниш мумкин. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ҳам юкламаси пресуппозициянинг ишора воситалари ичида энг сермаҳсули ҳисобланади, бу юклама биргалик, қўшиб хисоблаш, кутиш, нотўғри тасаввур; ўхшатиш тенглаш, такрорийлик, тўсиқсизлик каби маъноларни ифодаловчи пресуппозицияга ишора воситаси бўла олади. Ҳам юкламаси гапнинг турли бўлакларига боғланиб келади ва ўзига хос пресуппозицияни юзага келтиради. Турли юклама ва кўмакчилар билан биргаликда қўлланиб ҳам пресуппозицияга ишора қила олади. Умуман, мазмуний тузилишининг мураккаб бўлиши, мазмуний тузилиш элементларидан бири бўлган бўлган пресуппозицияни реаллаштирувчи воситалар ичида энг аҳамиятлиси ҳисобланади. Ҳам юкламасининг мазмуний таҳлили шуни кўрсатадики, бу юклама гапнинг қайси ўринда келишидан қатъий назар юкламалик хусусиятини сақлайди. Уюшиқ бўлакларини бириктириб келиш ҳолати эса, услубий жиҳатдан нормага тўғри келмайди. Шунинг учун бу сўзни ҳамиша юкламалар қаторида талқин этиш керак. Чунки ҳам юкламаси гапда маълум нозик маъно оттенка бермай қолмайди. Бу эса, унинг юкламалик хусусиятини ҳам аниқлаштиради ва мустаҳкамлайди. Х У Л О С А Пресуппозиция прагматиканинг асосий узвларидан биридир. Пресуппозиция импликациянинг хусусий муносабатидан келиб чиқадиган ва текст ичидаги гапларнинг умумий боғланишини таъминловчи ҳодиса ҳисобланади.

Пресуппозиция «инсон - олам» умумий системани юзага келтирувчи ва бу системада тилнинг фалсафий, психологик, социологик томонларини бирлаштирувчи универсал ҳодисадир. Пресуппозиция ҳукмнинг табиий асоси сифатида сўзловчи ва тингловчининг умумий билиш фонди ҳамда уларнинг ўзаро шартномаси асосида юзага келувчи мураккаб ҳодиса ҳисобланади. Пресуппозиция – гап таркибидаги махсус ишора воситалари орқали юзага чиқади ва текст қурилишида диалектик боғланишни ҳосил қилади. Пресуппозицияга кўра ҳар қандай гап мазмуний жиҳатдан мураккаблашади ва ҳар доим (агар содда гап бўлса) бирдан ортиқ пропозиция мавжуд бўлади. Пропозицияларининг бири гапнинг мавжуд бўлаклари (гап констуентлари) орқали очиқ (эксплицит) ифодаланса, қолганлари пресуппозиция орқали яширин (имплицит) англашилади. Шунинг учун пресуппозицияга кўра тил тараққиётининг етакчи тенденцияларидан бири бўлган тил экономияси тенденцияси юзага чиқиб, текст шакл жиҳатдан қисқариб боради. Пресуппозиция юзага келтирувчи асосларига қараб дастлаб логик ва лингвистик пресуппозицияларга бўлинади. Логик пресуппозиция мантииқий тушунчалар ва дедуктив ҳамда индуктив жиҳатдан чиқарилган ҳукмлар асосида белгиланади. Лингвистик пресуппозиция гап ичидаги лингвистик ишора воситалар асосида белгиланади. Лингвикти пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар хилма-хил ва ранг- барангдир. Улар, бизнингча, қуйидагилар: Морфологик воситалар I. Сўз туркумлари. 1. От сўз туркуми ва ундаги категориялар: а) келишик категорияси; б) ўхшатиш категорияси; в) отнинг модал формалари; г) атоқли отлар; 2. Сифат сўз туркуми.

3. Олмош сўз туркуми. 4. Равиш сўз туркуми. 5. Феъл сўз туркуми ва ундаги категориялар. 6. Кўмакчилар. II . Синтактик воситалар 1. Сўроқ гапнинг барча турлари 2. Ўхшатишли қурилмалар иштирок этган гаплар. 3. Сўз тартиби 4. Тўлиқсиз гаплар 5. Маънавий гаплар. 6. Экзистенционал гаплар. III . Поросодик воситалар IV . Экстралингвистик воситалар. 1. Ҳаётда мавжуд бўлган турли хил ситуациялар. 2. Паралингвистик воситалар. 3. Социологик воситалар. Пресуппозициянинг юзага келишида лингвикти воситалар алоҳида аҳамият касб этади ва ҳамиша бирламчи восита сифатида иштирок этади. Пресуппозиция англатишда экстралингвистик воситалар ҳам қатнашади, лекин улар нутқ жараёнида лингвистик воситаларни кузатиб борувчи факторлардир. Сўзларнинг антонимик, синонимик ва омонимик хусусиятлари асосида ҳам лингвистик пресуппозиция юзага чиқади. Ўхшатишли қурилмалар иштирок этган гапларда пресуппозиция хусусий кўринишда юзага чиқад ива ўхшатиш эталони пресуппозиция сифатида шаклий ифодаланмаса ҳам яширин тарзда тушунилаверади. Сўроқ гапларда пресуппозиция турли воситалар асосида майдонга келади. Жавоб талаб қилинмайдиган сўроқ гапларда пресуппозиция шу гапнинг жавоби бўлади. Бундай ҳолат ҳар бир тилда мавжуд бўлиши мумкин. Лекин шуни унутмаслик керакки, риторик сўроқ гаплар умумий ва хусусий тарзда

ҳар бир халқда ўзига хос пресуппозициялар англатиши мумкин. Бундай ўзига хослик ўша халқнинг турли урф-одатларига, иқлимига, социал шароитларига боғлиқ ҳолда ўзгариб боради. Шунинг учун ҳар бир халқда риторик сўроқ ҳисобланган гап иккинчи халқда риторик сўроқ гап бўлмаслиги мумкин. Тилдаги тўлиқсиз гаплар, атов гаплар, ситуатив гаплар, сўз гапларнинг тўлиқ шаклланмаса ҳам тушунарли бўлиши текстнинг диалектик боғланишини таъминловчи пресуппозицияга кўрадир. Халқ мақолалари, маталлар ва ибораларини ҳам мазмуний грамматик хусусиятларини аниқлаштиришда ҳамда уларнинг тўлиқ бадиий қийматини белгилашда, қолаверса, уларни тўғри тушунишда пресуппозиция ҳодисаси алоҳида аҳамиятга эга. Чунки халқ мақоллари, маталлари ва ибораларининг асосий мазмуний негизи пресуппозиция сифатида кишиларнинг умумий билиш хазинасида туради ва шу асосда «коса тагидаги ним косани» тушуниш имконияти туғилади. Аския жанридаги пайровларни тушуниб, ундан лаззатланиб кулиш ҳам пресуппозиция ҳодисаси туфайлидир. Чунки аския пайровларидаги сўз ўйинларини тушунишда сўзларнинг маъно қирралари асосидан чиқариладиган ҳукм пресуппозицияга кўра англашилади. Пресуппозиция ҳодисасининг ўрганилиши ҳозирги давр таржимачилигидаги ютуқларнинг гаровидир. Чунки ҳар бир халқнинг ўзига хос урф-одатлари, мақоллари, маталлари, иборалари, географик жойлашишдан айримлиги, социал шароитларнинг ноўхшашлиги бор. Ана шундай ноўхшашликлар асосида тушуниладиган пресуппозициялари мавжуд. Шу пресуппозициялар тўғри аниқланиб, таржимада ҳам ўша халқдаги сингари етказилмаса, хатолик келиб чиқади ёки аслидаги мазмунга путур етади. Олмошлар, атоқли отлар, юклама ва кўмакчиларнинг прагматик маънолари асосида пресуппозиция белгиланади. Шунинг учун уларнинг пресуппозиция англатиб келиши нутқийдир. Юкламаларнинг маънолари прагматикага кўра англашилади ва уларнинг прагматик маънолари асосида турли нутқий жараёнларда хилма-хил

пресуппозициялар юзага келади ҳамда улар лингвистик пресуппозицияни реаллаштиради. Инглиз тилида: а) кўчайтирув маъносини англатувчи (all , but , even , just , only , quite , simply , still , too , very ) ( emphatic or intensifying particles ) б) айирув ёки чегараловни англатувчи( only, alone, solely, merely, barely, almost, nearly, scarcely, hardly )юкламалар (Limiting particles) в) бириктирувчи ёки умумлаштирувчи( too, also ) юкламалар .(Connecting particles) г ) инкорни билдирувчи ( no, not, never ) (Negative particles) юкламалар, шунингдек ў збек тилидаги ҳатто , ҳаттоки , ниҳоят , наҳотки , фақат , ёлғиз , холос , - гина , ҳудди , нақ , яна , тағин , эмас , тугул , нафақат , якка , биргина , ҳали , энди , эса каби юкламалар пресуппозиция англатиш воситаси бўлиб келади . Фақат, ёлғиз, -гина, якка каби юкламалар бир-бирига яқин бўлган маънодаги пресуппозиция англатиб, гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради. Улар қатнашган гапларда ҳамиша икки ҳукм мавжуд бўлади. Ҳукмларнинг бири очиқ англашилса, иккинчиси пресуппозиция орқали яширин тушунилади. Пресуппозиция шу юкламанинг прагматик маъноси ва у боғланган сўз асосида белгиланади. Бу юкламалар иштирок этган гапларнинг синтактик, семантик, прагматик хусусиятларини қуйидаги схемада умумий тарзда кўрсатиш мумкин. Also / ҳам юкламаси ҳам пресуппозиция англатиб, гапнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради. Бу юклама қатнашган гапларда ҳам ҳамиша икки ҳукм мавжуд бўлади. Ҳукмларнинг бири очиқ ифодаланса, иккинчиси шу юклама англатган пресуппозиция орқали яширин тушунилади. Also /Яна юкламаси ҳам пресуппозиция англатиб келади. Бу юклама иштирок этган гапларнинг ҳам мазмуний тузилиши мураккаб бўлади. Бундай гапларда ҳам ҳамиша икки ҳукм мавжуд бўлади. Ҳукмларнинг бири очиқ англашилса, иккинчиси яна юкламасининг пресуппозицияси орқали яширин тушунилади. Бу юклама иштирок этган гапларнинг синтактик, семантик, прагматик хусусиятларини умумлаштирилди. Also юкламаси такрорий ҳолатда уюшган

пайт билдирувчи сўзларни таъкидлаб келганда кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияни юзага келтиради. М .: Brown is also waiting for him in the evening and at night гапидан кутиш маъносини ифодаловчи пресуппозицияси англашилади . Чунки Броуннинг келиши керак эканлиги пресуппозиция орқали яширин тушунилади. Барча пресуппозиция англатувчи юкламалар қатнашган гапларнинг мазмуний тузилиши мураккаб бўлади ва ҳамиша икки ҳукм англашилади. Юкламаларнинг пресуппозицион таҳлили ҳозирги давр тилшунослигида тил бирликларининг тил эгаларига бўлган муносабатини кўрсатиш билан аҳамиятлидир. АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили хакида" (янги тахрирда)ги Қонуни // Халк сўзи. - Тошкент. 1995.-29 декабрь. 2. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2008. - Б 7 3. Каримов И. Юксак маънавият- енгилмас куч. - Тошкент Маънавият, 2009. -Б. 85.

4. Адмони В.Г. Введение в синтаксиси современного немецкого языка. М., 1955 5. Арутюнова Н.Д. Типы языкових значений. Оценка. Событие. Факт. Москва, 1988 6. Арутюнова Н.Д. Проблемы синтаксиса и семантика в работах Ч.Филлмора. «Вопросы языкознания». Москва, 1973, №1 стр.123 7. Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиции в лингвистике. «Известия АН», Серия литературы и языка. Москва. 1973. том-32. №1. стр.85 8. Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. Москва. 1976 9. Арутюнова Н.Д. О номанитивной и коммуникативной моделях предложения. «Известия АН СССР». Серия литературў и язўка. Москва. 1972. Том-31. №1. стр. 41 10. Аскаков К.С. Конспект последних двух отделов первой части русской грамматики. Москва. 1980 11. Аскаков К.С. Опўт русской грамматике. Полн.сборн.соч. Москва. 1980 12. Ашнин Ф.Д. Указательные частицы в тюркских языках. «Известия АН СССР». Серия лит.и языка. Москва. 1958. Том-17. №5. стр.417 13. Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. Тошкент. 1979 14. Базиев А.Т., Исаев М. Язык и нация. Москва, 1973 15. Баллерт И. Об одном условии связности текста. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.№8. Москва. 1978. стр.175 16. Баскаков Н.А., Содиков А.С. Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик. Тошкент, 1979. 17. Бенвенист Э. Обшая лингвистика. Москва. 1974 18. Березин Ф.М. История лингвистических учений. Москва. 1975 19. Березин Ф.М. Русское языкознание конце XIX -начала ХХ веков. Москва, 1976 20. Богданов В.В.Семантиков синтактическая организация предложения. Автореферат докторского диссертация. Ленинград, 1977

21. Базаров О. Ўзбек тилининг юклама категорияси. «Ўзбек тили ва адабиёти». 1977, 2-сон, 27-бет 22. Боровков А.К. «О некоторых очередных вопросах орфографии узбекского литературного языка». Записки института востоковедения. АН СССР. Вып.: №6. 1947. стр-70 23. Будагов Р.Э К теории синтаксических отношений. «Вопросы языкознания». Москва, 1973. №1 стр.15 24. Будагов Р.А. Человек и его язык. Москва, 1974 25. Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. Москва. 1978 26. Виноградов В.В. Русский язык. Москва, 1986 27. Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Москва, 1981 28. Грамматика современного русского литературного языка. АН СССР. Москва, 1970 29. Гулыга А.В. Немецкая классическая философия. Москва, 1986. 30. Гумбольдт Вишьгелм фон. Избранные труды по языкознанию. Москва, 1984. 31. Дмитрев А.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л., 1948. 32. Долинина И.Б. Системный анализ предложения. Москва, 1977. 33. Б ў ронов нинг « English Grammar » Ўқитувчи нашриёти,Тошкент-1974. 34. Засорина Л.Н. Введение в структурную лингвистику. Москва, 1974. 35. Звегенцев Л.Н. Предложение и его отношение к языку и речи. Москва, 1976. 36. Звегенцев В.А. Язык и лингвистическая теория. Москва, 1973 37. Золотова П.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. Москва, 1973 38. Зубкова Л.Г. Лингвистические учения конца XVIII – начала ХХ в. Москва, 1989 39. Касевич В.Б. Семантик, синтаксис, морфология. Москва. 1988.

40. Кацнильсон С.Д. К гинезису номинативного предложения. Москва, 1936. 41. Кацнильсон С.Д. Типология язўка и речевого мышления. Москва, 1972. 42. Кифер Ф. О пресуппозициях. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вўпуск VIII . Москва, 1978. стр. 337 43. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного яз ы ка. М. - Л., 196 0 44. Кодухов В.И. Введение в языкознание. Москва, 1987 45. Крейдлин Г.Е. Лексема «даже». В кн.: Семиотика и информатика. №6. Москва, 1975 46. Кривоносова А.Т. Система неизменяемых классов слов. Саратов, 1974 47. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва. 1969 48. Маскальская И.О. Проблемў системного описания языка. Москва, 1974 49. Матезиус В. О так называемое актуальном членении предложения. В кн.: Пражский лингвистический кружок. Москва, 1967 50. Маҳмудов Н. Пресуппозиция ва гап. «Ўзбек тили ва адабиёти». 1986 й., 6-сон, 28-бет 51. Маҳмудов Н. Ўзбек тили синтаксисининг долзарб масалалари. «Ўзбек тили ва адабиёти». 1990 й., 2-сон, 23-бет. 52. Мирзаева М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. Т., 1978 53. Михелевич Е.Е. Логико-смысловые частицы в современном немецком языке. Автореферат канд.дисс. Москва, 1960 54. Муталибов С.М. Морфология ва лексика тарихида қисқача очерк. Тошкент, 1959 55. Николаева Т.М. Лингвистика текста и проблемы обшей лингвистики. «Известия АН СССР». Серия литературы и языка. Москва, 1977. Том- 36. вўп.: №4. стр-304 56. Николаева Т.М. Современное состояние и перспективы. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.: №8. Москва, 1978, стр.15 57. Новое в зарубежной лингвистике. Москва, 1982. Вўп.: №13

58. Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. Тошкент, 1988 59. Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси. «Ўзбек тили ва адабиёти». 1986. 6-сон, 42-бет 60. Нурмонов А. Проблемы системного исследования синтаксиса узбекского языка. Ташкент, 1982 61. Нурмонов А. Сигнификативная оппозиция синтаксических конструкции по признаку «утвердительность», «отрицательность». Автореферат докт.дисс. Ташкент, 1983 62. Падучева Е.В. О понятии презумции в лингвистической семантике. В кн.: Семиотика и информатика. №8. Москва, 1977 63. Падучева Е.В. О семантике синтаксиса. Москва, 1974 64. Падучева Е.В. О семантике синтаксиса. Москва, 1974 65. Падучева Е.В. О способах представления синтаксической структуры предложения. «Вопросы языкознания». Москва, 1964, 12, стр.99 66. Панфилов В.З. Взаимоотношение языка и мышления. Москва, 1971 67. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научно-освяшении. Москва, 1938 68. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Харьков, 1888. 69. Проблемы теории текста. Рефератный сборник. Москва, 1978 70. Распопов И.А. Актуальное членении предложения. Уфа, 1961 71. Распопов И.П. Очерки теории синтаксиса. Воронеж, 1973 72. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. Ташкент, 1974 73. Расулов Р. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзларнинг семантик-синтактик хусусиятлари. Тошкент, 1983 74. Расулов Р. Ҳам сўзининг қўлланилиш ўринлари ва ифодалайдиган маънолари. АДПИ. Асарлар. VII том. Андижон, 1961. 176 - бет 75. Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка. Ташкент, 1961

76. Рустамов Т. Категория отрицания в современном узбекском литературном языке. Автореферат канд.дисс. Москва, 1956 77. Свинцов В.И. Смысловой анализ и обработка текста. Москва, 1979 78. Семиотика и информатика. 8, Москва, 1977 79. Скиб Г.Г. Переход самостоятельных слов и служебные. Автореферат канд.дисс. Львов, 1954 80. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. Москва, 1971 81. Степанов Ю.С. Семиотическая структура языка . Москва, 1973. том-32. Вып.: 4, стр.340 82. Степанов Ю.С. Основы обшего языкознания. Москва, 1975. 83. Т.Ван Дейк. Вопросы прагматики текста. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.: VIII . Москв , 1978. стр. 259 84. Торопова Н.А. К исследованию логических частиц. «Вопросы языкознания». Москва, 1978. №5 85. Торопова Н.А. Положительный противочлен отрицания в современном немецком языке. (пресуппозиция отрицаний). Филологический наукий. Москва, 1978. №2, стр.68 86. Турсунов У., Муҳторов Ж,, Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. 1975 87. Уоллес Л. Чейф. Значение и структура языка. Москва, 1975. 88. Уорф Б.Л. Грамматические категории. В кн.: Принципы типологического анализа языков различного строя. Москва, 1972 89. Усмонов С. Умумий тилшунослик. 1975 90. Фортунатов Ф. Избранные труды. №1. Сравнительное языкознание. Обший курс. 91. Фреге Г. О смысле и значении. Перевод. В кн.: Семиотика и информатика. Вып.: 8. Москва, 1977 92. Хомский Н. Синтактические структуры. В кн.: Новые в лингвистике. Вып.: 2. Москва, 1962. стр.416

93. Чистякова Л.М. Частицы современного русского языка. Автореферат канд.дисс. Ленинград, 1949

O'xshashlar

Инглиз ва ўзбек тилида ФОНЕТИК СТИЛИСТИК методларнинг услубий қулланилиши

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Инглиз ва Ўзбек тилларида инфинитив конструкцияларининг ишлатилиши

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Инглиз тилидаги эганинг функционал-семантик характеристикаси ва унинг ўзбек тилига таржима қилиш методикаси