Ingliz tilidagi «So`roq gaplarnng o`zbek tilidagi ko`rinishi»

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261 KB

Ko'chirib olish

Ingliz tilidagi « So`roq gaplarnng o`zbek tilidagi ko`rinish i»

MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………3-15 I BOB. Predloglar haqida umumiy ma`lumot………………………………16 1.1. Xozirgi zamon ingliz tilida predloglarning gapdagi o`rni va vazifalari………………………………………………………………………….16-29 1. 2. O`rin joy va yo`nalish predloglarining o`zbek tilida berilishi……………………………………………………………………………30-39 XULOSA…………………………………………………………………………..40 II BOB. O`rin joy va yo`nalish predloglarining gapda ifodalanish usullari……………………………………………………………………………..41 2.1. “In” predlogli birikmalarning lokativ sintaksima bo`lib ifodalanishi……………………………………………………………………41-45 2.2. “At” predlogli birikmalarning lokativ sintaksima bo`lib ifodalanishi……………………………………………………………………..46-52 2.3. “By” predlogli birikmalarning lokativ sintaksima bo`lib ifodalanishi……………………………………………………………………..53-54 2.4. “On” predlogli birikmalarning lokativ sintaksima bo`lib ifodalanishi……………………………………………………………………..55-56 XULOSA…………………………………………………………………………57 UMUMIY XULOSA……………………………………………………………58-59 Ilova………………………………………………………………………………60 Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar……………………………………………….61 Foydalanilgan badiy adabiyotlar va lug`atlar…………………………………62 2

KIRISH. O`zbekiston respublikasi “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, halq ta`limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta`lim tizimini takomillashtirishga yo`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga od ilmiy- metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о`n tо`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо`rish va uni о`tkazish tо`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qо`lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о`zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. 1 Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bо`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 3

inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо`shilishda davom etib, ular bо`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qо`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, о`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо`lida ulkan natijalarni qо`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо`lganligi bugan hech kimga sir emas. О`zbekistonning mustaqilligi oson va о`z - о`zidan qо`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki kо`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо`dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga kо`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о`zini tо`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bо`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о`tibgina yanada qadrli bо`lmoqda. 4

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо`g`ri tanlab olishda asos bо`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyusion yо`l bilan bosqichma - bosqich о`tish О`zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О`zbekiston Respub- likasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yо`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о`zini - о`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. О`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо`l qо`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо`l qо`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о`ziga obrо` orttirmoqda. О`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о`zgarmasa, hayot о`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda о`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni 5

eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о`zgarishiga olib keladi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, О`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng kо`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz о`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar tо`g`ri ekanini va amalda о`zini tо`la oqlaganini hayotning о`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо`yicha har tomonlama va chuqur о`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror о`sish sur`atla- riga erishish yо`lida hozircha biron- bir jiddiy siljish kо`zga tashlanayotgani yо`q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib о`tmoqchimanki deb, ta`kidlaydi Prezidentimiz, 2 yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 2 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so ’ zi ro ’ znomasi , 2010 yil 28 yanvar . 6

8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо`ra, bu dunyodagi eng yuqori kо`rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Keyingi о`n yilda, ya`ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy- texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumtalim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi о`rnatildi. Unib - о`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bо`yicha ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning о`zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bо`lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. О`tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma`naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san`at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san`at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bо`lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard sо`mdan ortiq kapital mablag` yо`naltirildi. Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 108,3 foiz, sanoatdagi о`sish – 109,3 foiz, qishloq xо`jaligida – 105,8 foiz hajmida 7

bо`lishi kо`zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bо`lishi nazarda tutilmoqda. О`quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida О`zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va о`rta maxsus ta`lim vazirligi, Xalq ta`limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta`lim” milliy tarmog`ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy о`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog`iga ulashni ta`minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili, deb e`lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas`uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag`larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib о`tirishning, о`ylaymanki, zarurati bо`lmasa kerak deb ta`kidladi Prezident Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik tо`siq va g`ovlarni bartaraf etish bо`yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. Prezident Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida sо`z yuritganda, biz uning qadimiyligi, dunyodagi eng kо`hna о`lkalar qatorida turishi, shu bilan birga, gо`zal va betakror tabiati, umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qо`shgan beqiyos hissasi haqida, ulug` mutafakkir zotlar, olimu fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan, dedi Yurtboshimiz. Lekin bugun Samarqand vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e`tirof etgan holda, viloyatning yer osti va yer usti boyliklari, uning ulkan salohiyati, bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el- yurtimiz manfaati yо`lida oqilona ishlatish xususida fikr yuritishimiz ayni muddao bо`ladi. Bunda, avvalambor, bu sohada qilayotgan ishlarimizga tanqidiy kо`z bilan qarash va xolisona baho berish asosiy 8

vazifamiz bо`lishi kerak. О`z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan, boy berilgan imkoniyatlarni tо`g`ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib, hammamiz yaxshi tushunamizki, boshlagan ishlarimizni davom ettirish, eng muhimi, har qaysimiz о`z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bо`ladi. Bu haqda gapirar ekanmiz, bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim: Samarqand viloyati, shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bо`lmagan, doimo ilg`orlar safidan munosb о`rin egallab kelgan, lо`nda qilib aytganda, hech kimdan kam bо`lmagan va kam bо`lmaydi, dedi Islom Karimov. Dunyoga mashhur, kо`pchilik bir kо`rishni orzu qiladigan, Samarqand ahlining eng sevimli maskani bо`lmish registon maydoni, Bibixonim, Shohi Zinda, Hazrati Xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib, butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda. Imom Buxoriy majmuasida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bо`lib borayotgani kо`pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi, minglab ziyoratchilarning yuksak e`tibori va hurmatiga sazovor bо`lmoqda. Shu kunlarda 6 milliard 500 million sо`m mablag` sarflanib, Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga yetkazilmoqda. Shular qatorida, salkam 4 milliard sо`m mablag` о`zlashtirilib, Samarqand shahridagi Mirzo Ulug`bek rasadxonasi hududida yangi muzey binosi, keng maydon va sо`lim xiyobon barpo etildi, buyuk ,bobomiz muazzam haykali о`rnatilib, bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yorqin kо`zgusiga aylandi. Bir sо`z bilan aytganda, Samarqand vohasida keyingi yillarda qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qariyb 200 milliard sо`m kapital mablag` yо`naltirildi. Bularning barchasi Samarqand shahri, viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada kо`rkam va obod bо`lishida, shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta`minlashda salmoqli 9

qadam bо`lib, ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg`otmoqda. Davlatimiz rahbari mamlakatimizda, jumladan, Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama taraqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilayotgani, ayni paytda bu borada yо`l qо`yilayotgan kamchiliklar, mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha tо`xtalib о`tdi. Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bо`yicha zamonaviy uy-joylar barpo etish uchun joriy yilning о`zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard sо`mlik kapital mablag` hisobidan 650 ta uy- joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi. Lekin, afsus bilan aytish kerakki, bunday yangi, odamlarning intilishini tortayotgan, qishloqlarimizni obod qilish, qishloq hayotini shahar darajasiga kо`tarishda istiqboli katta bо`lgan muhim masalaga yetarlicha e`tibor berilmayapti. Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda chо`zib yuborishga yо`l qо`yilmoqda. Bugungi kunda aqlga sig`maydigan ba`zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish, xususan, vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bо`layotganini Bulung`ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin. Tabiiy gaz bilan ta`minlash haqida gapirganda, bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim. Jumladan, Samarqand, Urgut, Tayloq, Payariq, Kattaqо`rg`on tumanlarida bu nuqsonlar kо`zga tashlanmoqda. Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e`tirozini uyg`otmoqda. Bu kabi kamchiliklar, ayniqsa, elektr energiyasi ta`minotidagi uzulishlar ayrim qishloq vrachlik punktlarida uchrashini hech chidab bо`lmaydigan hol deb baholash kerak. Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bо`lgan, jumladan, О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan sh kadrlarga ishonch bildirish, ularning yо`lini ochib berish о`rniga mas`ul lavozimlarga bugungi kun 10

talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba kо`llanib kelgan. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta`kidladi Prezidentimiz. Ma`lumki, О`zbekiston 1991 yili о`z mustaqilligini qо`lga kiritganidan sо`ng umrini о`tab bо`lgan mustabid, ma`muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “о`zbek modeli” deb nom olgan о`z taraqqiyot yо`lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma`no-mazmuni – davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan о`zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya`ni islohotlar tashabbuskori bо`lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta`minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori о`sish sur`atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valuta jamg`armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e`tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida О`zbekistonda yalpi ichki mahsulotning о`sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e`tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yо`naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar kо`paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar о`limi 2 barobardan kо`proq, bolalar 11

о`limi 3 barobar kamaygani, odamlarning о`rtacha umr kо`rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning о`rtacha umr kо`rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta`kidlasak arziydi, deb о`ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yо`nalishlarni demokratik о`zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb о`ylayman. Ma`lumki, о`tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar о`ta muhim bir maqsadga, ya`ni hokimiyatlar bо`linishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar о`rtasida о`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta`minlash bо`yicha g`oyat dolzarb chora-tadbirlarni kо`rishga qaratilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga о`tkazish, О`zbekistonda mahalliy о`zini о`zi boshqarishning noyob shakli bо`lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. 2007 yilda О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning о`zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy-huquqiy voqealardan biri bо`ldi. Bugungi kunda Konstitusiyamizning 89-moddasida “О`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlaydi” degan qoida belgilab qо`yilgan. Shundan kelib chiqqan holda, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 98- moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif qilinadi: 12

“О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning о`rinbosarlari, vazirlar, davlat qо`mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog`iston Respublikasi hukumatining boshlig`i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga о`z lavozimi bо`yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, О`zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq О`zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bо`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bо`ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig`iga binoan xalqaro munosabatlarda О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kо`radi, О`zbekiston Respublikasi qonunlarida, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi о`z faoliyatida О`zbekiston Respublikasi Prezidenti va О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. О `zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О `zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng k о `p deputatlik о `rnini olgan 13

siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik о `rinlarini q о `lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a`zolari umumiy sonining yarmidan kо`pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a`zolari Bosh vazir taqdimiga binoan О`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma`ruzasida sud – huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va sо`z erkinligini ta`minlash, saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtarishni yanada chuqurlashtirish masalalari tо`lig`incha о`z yechimini topdi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING dolzarbligi : Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi shundan iboratki ,xozirgi zamon ingliz tilida predloglarning gapdagi ahamiyati va roli ularning vazifalari juda to`liq o`rganilmagan . Ayniqsa yo`nalish va o`rin joyni bildiruvchi predloglarning qo`llanilishi , ularning gapdagi tarjimalari va qo`llanilishi , har bir predloglarIni o`zbek tiliga qiyoslash dolzarb masalalardan biridir . BITIRUV MALAKAVIY ISHINING maqsadi va vazifalari : Ingliz tilidagi o`rin joy va yo`nalishni bildiruvchi predloglar va ularning tildagi taxlili , tarjima variantlari , gapdagi o`rni va vazifalari tilshunos olimlarning fikriga tayangan holda predloglarga doir ma`lumotlarni , ularning sintaksis –semantik xususiyatlarini , Grammatik kategoriyalari va gaplarda qo`llanilishini taxlil qilishdan iborat . BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ilmiyligi va amaliy ahamiyati : Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi , va amaliy ahamiyati shundan iboratki ,ingliz tilidagi yo`nalish va o`rin joy predloglarining gapdagi o`rni va vazifalarini chuqurroq 14

o`rganishdir .Predloglardan o`rin joy va yo`nalish predloglari ingliz tilida juda keng qo`llaniladi . Ularni keng o`rganib ,ular yordamida lug`atlar tuzish va ulardan kollej va institutlarda foydalanish mumkin . Predloglarning gapda ot va sifat so`z turkumlari bilan birga kelishi va ularni juda ko`p ma`nolarda ishlatilishini aniqlab, ko`proq ma`lumotlarga ega bo`lishdir . BITIRUV MALAKAVIY ISHINING yangiligi : Ingliz tilidagi o`rin joy va yo`nalish predloglari gapdagi aloqalari ko`rib chiqildi .Ularning ingliz tili leksikasida tutgan o`rni va ahamiyatini ochib berishdir . Ularining gapdagi ot, sifat va boshqa so`z turkumlari bilan bog`liqligi ochib berildi .Ingliz tilidagi o`rin joy va yo`nalish predloglarini keng ko`lamda o`rganilishi ham bitiruv malakaviy ishining ilmiyligidir . 15

I BOB . Predloglar haqida umumiy ma`lumot . 1.1. Xozirgi zamon ingliz tilida predloglarning gapdagi o`rni va vazifalari . Qadimgi davr ingliz tili grammatik tuzilishida predloglar eng muhim birliklardan biridir. Ular gapda turli hil bog`liqlarni ifodalashda xizmat qilganlar: o`rin-joy, vaqt, sabab kabilarni ifodalagan. Ba`zi ingliz tili predloglari boshqa so`z turkumlari bilan to`g`ri kelmaydi, boshqa turdagi predloglar esa boshqa so`z turkumlaridan yasalgan. Ammo shuni aytish kerakki bu klassifikatsiya ma`lum darajada sodda va aniq bo`lib, sodda turdagi predloglar qadimgi davrgacha ba`zi so`z turkumlaridan olingan. Asosiy predloglar: of “of”, at “at”, from “from”, to “to”. Ikkinchi darajali predloglar: “beforan”-“before”, “without”, “benorban”, “north of”, “besupan”, “south of” va boshqalar. O`rta asrda ingliz tili predloglari yanada ko`paygan. Asosan ular ravish va iboralardan yangi birliklarni ifodalovchi predloglar kelib chiqqan. Shunday qilib Chaser Undernet he predlogini qo`yidagi gapda ishlatgan: Undernet he her feet she hadde a mone ma`nosini anglatuvchi: underneath her feet she had a moan gapida qo`llagan. Ravishlar kabi ba`zi predloglar ham “S” qo`shimchasini olgan. Qadimgi ingliz tilidagi predlog onmiddan amidde ko`rinishida namoyon bo`lgan. Ingliz tilidagi ba`zi predloglar keng ma`noda qo`llaniladi, masalan ayrim predloglar kelishiklar o`rnida ishlatila boshlagan. Yangi davrga kelib ingliz tilida predloglarning qo`llanilishi kengaya bordi. Masalan of predlogi bilan ishlatiladigan iboralar Shekspir asarlarida majhul nisbatdagi fe`l bilan birgalikda ish harakat bajaruvchisini ko`rsatish uchun keng ko`lamda qo`llanilgan. Masalan: I`m expected of my friends it better fits my blood to be disdained of all than fashion a carriage to rob love from any; I was taught of your daughter the difference. 16

Ingliz tilida ayrim manbalarda tilga olinishiga binoan 150 ta predlog bor deyiladi. Ayrim predloglarning ishlatilish qobig`I juda yuqoridir. Predloglar umuman olganda, yordamchi so`zlar safiga kiritiladi va asosiy so`zlarga (so`z turkumlariga) qarshi qo`yiladi. V. N. Plotnikovning 3 4 yozishicha yordamchi so`z turkumlari iskisma sifatida mustaqil so`zlarga ega bo`lgan asosiy nominative ma`nolardan maxrumdir. Yordamchi so`zlar (predloglar) narsa- buyumlarni rangini, vazifasini, holatini ularning leksik ma`nosini ifoda etmaydilar. Shunday qilib, yordamchi so`zlar so`z turkumlari sifatida mustaqil so`z turkumlariga ega bo`lgan semantik umumiylikka ega emaslar. Predloglarning umumiyligi funksional va Grammatik umumiylikdir. Hozirgi zamon rus tili grammatikasida predlog to`g`risida to`xtalib “predlog bu yordamchi so`z bo`lib, u otning yoki olmoshning so`z birikmasi sostavida boshqa so`zdan sintaktik tobeligini bildiradi” 5 . Ammo keyinroq esa predlogni qo`yidagicha ta`rifladilar: “Predlog bu yordamchi so`z turkumi bo`lib, so`z birikmalaridagi yoki gapdagi bitta mustaqil so`zni ikkinchi mustaqil so`zga tobeligini ifodalaydi” 6 . Rus lingvistlarining ayrim ishlarida predlogning leksik ma`nosi to`g`risida aniq bir butunlik fikr berilmagan. F. I. Buslayev 3 , A. X. Vostokovlar , predlogda leksik ma`no borligini tan olganlar, ammo A. M. Peshkovskiy esa predloglarda leksik ma`no borligini umuman inkor etgan. A. A. Potebnya 7 esa predloglarni formalligiga e`tibor bergan, lekin V. V. Vinogradov 8 esa predloglarda leksik ma`no borligini tasdiqlagan. Predlogning lingvistik ma`nosini o`rgangan bir nechta tilshunoslar o`zlarining nazariy va amaliy grammatikalarida predlogning leksik ma`nosi borligini inkor etadilar. Masalan: K. Bisselning e`tirof etishicha, tilda predlogdan boshqa hech qanday ishlatilishida o`ta no`malum bo`lgan holat yo`q. 9 3 В. Н. Платников «Грамматик современного литературного языка» М. 1970, 311 б. 4 В. Н. Платников ko ’ rsatilgan adabiyot . 311 bet. 5 A. X. Vastokov. “Russkaya grammatika” SPB 1980, 783 bet. 6 Ф. И. Буслаев. Историческая грамматика русский язык. 1959 г. 7 А. А. Потебня. Из записок по русский грамматика. 8 В. В. Виноградов. Русский язык. М . 1972. стр 139. 9 K. Bissel. Preposition in French and English. 1947 p6. 17

X. Uillis predlogni ishlatishda har qanday tilda hech qanday mantiq yo`q deydi. 10 Bundan tashqari ingliz leksikograflari esa predlogga ikkinchi darajali so`z deb qarab, predlogni ishlatilishi to`g`risida hech qanday qoida bilan belgilab berish mumkinemas deydilar. J. B. Xiton predlogning mavqeini tan olgan holda shunday deydi: “Predlog shunday so`zki, u ot yoki olmosh va gapdagi boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani ifodalaydi.” Ko`pgina avtorlar, predloglar, umuman leksik ma`no bormi yoki yo`qligi to`g`rida bosh qotirganlar. Predloglar o`zining haqiqiy ma`nosiga ega deb qarovchilar esa, predlogning leksik ma`nosi borligi, uning mustaqil so`zlar, otlashgan va fe`llashgan so`zlarning predlogli so`z birikmalarning semantikasining o`zaro bir-biriga bo`lgan munosabatining in`ikosidir-deydilar. M. I. Steblin Kamenskiyning fikricha, predlogning ma`nosi predlogli so`z birikmadan tashqari qarash mumkin emas- deydi. 11 Ammo ba`zi bir toifadagi olimlarning e`tirof etishicha, predlogning o`ziga xos ma`nosi nafaqat predlogli so`z birikmasidan tashqari ham o`ziga ma`noga ega,-deb qaraladi. Ana shu fikr ko`pchilikni tashkil qiladi. Ammo ko`pgina tilshunoslar bu holatni (ya`ni predlogning leksik ma`nosi) hamma predloglarga tegishli emas deydilar va ularning fikricha, leksik predloglar va grammatik predloglar bo`lishi mumkin yoki o`zining leksik ma`nosini yo`qotgan va o`z ma`nosini saqlab qolgan predloglar, bundan tashqari leksik bo`sh; ammo faqat grammatik funksiyasini bajaruvchi predloglar bo`lishi mumkin. Har xil grammatikalarda predloglar to`g`risidagi bo`limlarida, predloglar masalasini hal qilishda ularni leksik ma`nolarini cheklash masalasi u yoki bu predlogga tegishlidir. Ayrim avtorlar predlogning vazifasi to`g`risida gapirib, shunday deyishadi: “predlogda vaqt, o`rin va boshqa ma`nolar bor”. Bundan tashqari predloglar vaqt 10 H. Willis. Modern descriptive English grammar. 1972. 11 М. Т. Стеблин Каменский. О предлоге к предложном словосочетаний. 1959, стр 239. 18

predlogi, o`rin predlogi, obstrakt aloqani bildiruvchi predloglari, shart predloglari va boshqa predloglar bor” deb talqin qilishadi. Hozirgi davrda predloglarning leksik ma`nosi bor degan fikr ko`pgina ingliz, nemis, fransuz va rus tillarda predloglarga bag`ishlangan asarlarda asosiy fikr bo`lib qolmoqda. Predloglarning semantik tarkibi, ob`ektiv realigi borligi to`g`risida S. I. Smirniskiy 12 qo`yidagi fikrni bayon etadi. Predlog so`zlar o`rtasidagi aloqani ifoda etadi va premet bilan predmet o`rtasidagi aloqani ifoda etadi, predmet bilan belgi o`rtasidagi yoki predmet bilan proses o`rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi, bundan tashqari uning fikriga predlog yordamchi so`z turkumlari turkumiga mansub bo`lib, ular (predloglar) predmetni predmetga, holatga situatsiyaga bo`lgan aloqani va munosabatni bildiradi. V. V. Burlakova ingliz tilidagi fe`lli so`z birikmalarini maxsus o`rgana turib, shunday xulosaga keldi: “Predloglar ma`nosining obstrakligiga qaramasdan predloglarda aniq leksik ma`no borligi, ular semantik bog`liq bo`lgan elementlar bilan ma`noviy yaqinlashadi”. V. V. Burlakovaning tahlil etishicha, predloglar leksik ma`nosiz birlikni emas, predloglar bir so`zni ikkinchi so`zga bog`lash bilan birgalikda yana alohida semantik ma`noga ham ega deydi. 13 V. V. Veselitskiyning ta`kidlashicha; “Predlog so`z bo`lib, u alohida nomenativ funksiyani bajaradi va boshqa so`zlar kabi leksik ma`no unga taaluqlidir. Predloglarning soni juda ko`p bo`lib, ularning orasida oddiy, qo`shma, yasama, boshqa so`zlardan o`tgan, sifatdosh tipli va boshqa turlari mavjuddir.” Bir predmetning ikkinchi bir predmetga yoki hodisaga bo`lgan aloqani bildiruvchi yordamchi so`z turkumi predlog deyiladi. Predlog ot, olmosh, otlashgan sifatlar, son va gerundiylar o`rtasidagi aloqani ko`rsatadi. Predlog mustaqil gap bo`lagi vazifasida kelganligi uchun ham yordamchi so`z turkumi deyiladi. 12 А. И. Смирницкий. Синтаксис английского языка. 1957, 86 б. 13 В. В. Бурлакова. К вопросу о лексическом значении предлогов. Л. 1977, 186 б. 19

Predlogning morfologik strukturasi haqida qo`yidagi ma`lumotlarni keltirish mumkin. 1. Sodda predloglar: (Simple prepositions). Bir o`zakdan iborat bo`lib, boshqa ma`noli bo`laklarga bo`linmaydigan predloglar sodda predloglar deyiladi. Ingliz tilidagi sodda predloglar qadimgi ingliz tilidan saqlanib kelayotgan turg`un predloglardir. Sodda predloglar guruppasiga kiruvchi predloglardan ba`zilari tarixan ikki qismga bo`lingan bo`ladi. Bunday bo`lgan bo`lsada hozirgi ingliz tilida soddalashib ketgan. Etimologik jihatdan ular qo`shma yoki yasama bo`lishiga qaramay hozirgi kunda ular sodda predloglar gruppasiga bo`linadi. 1. Sodda predloglar qo`yidagilar: about, oboe, after, at, ago, but, buy, down, for, from, in, like, midst, near, of, off, on, out, over, save, since, through, till, to under, up, with. 2. Yasama predloglar: (Derative prepositions). Prefiks va suffikslar yordamida yasalgan predloglar yasama predloglar deyiladi. Ular qo`yidagilar: across, against, along, amend, amidst, among, amongst, before, behind, below, Ben each, beside, besides, between, beyond, considering, during, expect, past, regarding, respecting, unlike. Bulardan concerning, considering, during, past, regarding, respecting kabi predloglar sifatdoshlardan yasalganligi sababli ular sifatdosh predloglar. (participle prepositions) deyiladi. 3. Qo`shma predloglar: (Compound prepositions). Ikki yoki undan ortiq predloglarning qo`shilishidan tashkil topgan predloglar qo`shma predloglar deyiladi. Ular qo`yidagilar: inside, into, onto, outside, toward, towards, upon, withal, within, without. 4. Murakkab predloglar: (Composite prepositions). Ikki yoki undan ortiq so`zdan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar deyiladi. 20

Ular qo`yidagilardan iborat: means of, in front, of as to, because of, by way of, in consequence of, on account of, on behalf of, in course of, in spite of, in order to, to ugart to with a view to, with reference to, opposite to, away from, prior to, by reason of, for bear of, in comparison of va boshqalar. Yuqorida keltirilgan birikmalarning ayrimlari hali to`la predlogga aylangan emas. Predlogning ma`nosiga ko`ra qo`yidagi gruppalarga bo`lish mumkin. a) O`rin-joy yo`nalishini bildiruvchi predloglar. At, in, on, about, after, by, down, from, midst, near, out, ever, through, till, under, up, across, amid, among, amongst, behind, below, beside, between, tovards, within, in front of ets. Masalan: He swell weds them all down into his warm dark inside cupboards. (R. Kipling) and so shall all proper. Than over cave is just beyond the beaver-swamp. I can sit by the warm fire at the book of the cave and now I can sit within the cave for always … (I bid). b) Vaqtni bildiruvchi predloglar. After, about, at, ago, by, for, from, in, near, on, since, through, till, until, before, between, beyong, during, in course of Within, past, over. But on the tweleveth month of every year it shall grow soft. (R. Kipling). It is a long time since we have hunted them (I bid) many of the other pictures were much too beautiful to begin with especially before lunch. (I big). People we are frightened at the time but on looking back they rather liked it. In those days the Evil spit its all the Bonitos of miss chief (I bid). v) Sabab maqsadni bildiruvchi predloglar. By reason of, because of, by virtue of, on account of, for fear of, thanks to, for the sake of, in view of in order to, by way of, ets . …..and from that day to this every rhinoceros has great folds in his skin and a very bad temper on account of the sake crumbs inside. (R. Kipling). ….Because I hoped that for the sake of the just my lord would make same great medic and that the queens would see it and be frightened. (I bid). 21

…..But nearly all ways he is careful because of the Eldest Magician. (I bid). The paper had been sealed in several places with a simple by way of seal. (R. L. Stevenson). I put it all way some here. g) Qiyoslashni qarama-qarshi ko`rinishni ajratishni ifodalovchi predloglar. Like, unlike, in comparison with, in spite of, in contrast with, in contrary to, despite with regard to, in respect of, as to as for in relation to, by this time the stranger man in spite of being a several was really annoyed. As for my mother when we had carried her up to the home let a little cold water and salts and that soon brought her back ago in and she was none the worse for her terror. (R. L. Stevenson). Trelawney, said the doctor cot Rory to all my nations. I believe you have managed to get two ponest men on board with you that man and John silver. (I bid). d) Ish harakatni ma`lum bir asbob vositasida yoki biror yo`l bilan amalga oshirishni ko`rsatadigan predloglar. With, by, means of, by force of by etc. He came by tram. By manse of a grating I have stopped your I beat him with a slick (Kipling). a) Predlog o`zi aniqlab kelgan so`zlar bilan qo`yidagicha birikadi. So`z turkumlari bilan birga ishlatiladi. Then followed a bat he of look bewun them (R. L. Stevenson) he spake to him as before, over his shoulder and in the same tone of voice (I bid). b) Aniqlovchi predlogni otdan ajratib turishi mumkin. Masalan: He sank claily and my shother and I had all the in upon over unpleasant quest (2 bid). v) Predlog o`zi aniqlab kelgan so`zlardan ajralib, gapning oxirida ham kelishi mumkin. 22

…..there were not many men who wouldn`t take money from agire they were living with. (A. E. Chappare). Some people I never heard of called Grunov (K. Chesterton). What did he make his money in oil “Army contracts”? (I bid) “I have nothing to be asked of”. Sarie said passionately. “I love him” (P. Abrahams) and what are you standing there for. Ba`zi predloglarning leksik ma`nosi konkret aniq. Masalan: in below, between, before, after, till kabilar. Lekin shunday predloglar mavjudki ba`zi hollarda ularning leksik ma`nosi zaiflashadi. Masalam: to predlogi tomonni odatda yo`nalishni yoki biror narsa harakatlanishini bildiradi. Every, night sissy went to Rachel`s loading and sat with her in her small neat room. Har kunda Sisi Reychelning uyiga biror va uning kichkina shinam xonasida u bilan o`tiradi. Aynan shu predlogning leksik ma`nosi biroz o`zgarganligini qo`yidagi misollarda ko`rishingiz mumkin. …. All the house belongs to me or will do a few years (Ch. Bronte). Butun uy menga tegishli yoki bir necha yillardan so`ng shunday bo`ladi. Ba`zi predloglar ko`p ma`noli bo`lib, ular bir nechta mustaqil ma`nolarda kelishi mumkin. Masalan: in predlogi qo`yidagi ma`nolarda ishlatiladi; a) –da (joyga nisbatan) he lives in London. U Londonda yashaydi. b) –da (vaqtga nisbatan) oy va yil oldidan. He will arrive in may. U may oyida keladi. c) Keyin ma`nosida ishlatiladi. He will return in an hour. U bir soatdan keyin qaytib keladi. 23

d) –da, ishda, mobaynida. The house was built in three months. Uy uch oy ichida qurildi. Predloglar - an`naga ko`ra yordamchi so`zlar hisoblanadi va mustaqil so`zlar deb ataluvchi asosiy so`z turkumlariga butunligivhs taqqoslanadi yoki qarshi qo`yiladi. Yordamchi so`zlar haqida V.A. Plotnikova shunday deydi. “Yordamchi so`zlar mustaqil so`zlarga tavsif beruvchi nomikativ ma`noga ega bo`lmagan leksimalardir”. Predloglar yordamchi so`zlarv bo`lib, otga sintaktik bog`liqlikni ifodalaydi, yoki ot-olmoshga so`z birikmasidagi boshqa so`zlardan ajratish uchun xizmat qiladi. Predloglning leksin birikmalari borligi yordamchi so`zlarinidek inkor etilmasligiga qaramasdan predloglarni ma`nosini aniqlash faqatgina funksional belgisiga aoslanadi, unday qonuniy yordamchi so`zlarni tabiiy. Ma`naviy leksikasi harakterlanadi. Agar yordamchi so`zlarni leksin ma`nolari orqali real abstract natijlariga bo`gliq ta`kidlansa, qaysiki mustaqil so`zlar bilan kontekstdan olingandan yordamchi so`zlar aniqlansa, predloglar hech qanday leksin ma`noga ega emasdirlar. Biroq bu unday emas semantik materialism obyektiv bu universal harakter munosabatidan kelib chiqadi. ”Olamda faqta narsalar va ularning xususiyati hamda munosabatlariga xususiyati kabi narsalardan ajralgan holda bo`lmaydi va shu bilan birga xususiyat dopimo obstraktiv tushuniladi, har xil fanlarga munosabatning alohida ko`rinishlari munosabatning sistemalari o`rganiladi. Shunday qilib, predloglarni leksik ma`nosidagi ayrim hech qanday asos yo`q. predloglarni – gap bo`lagi deyish mumkin, obyektlarni bog`liqlik faktlarini ko`ratuvchi va ma`nosiga ko`rsatuvchi sifat deb belamiz, konkret bog`liqlik turida ko`rsatma o`zida alohida predlogning lesik ma`nosini ifodalaydi. O`tmishdagi mashhur rus lingvestlari ham predlogning leksik qarashlari mavjud. K.S. Askakov, N.P. Nekrasov, F.I. Busliyeev, A.K. Vostokovlar predlloglarda leksik ma`no borligini tan olishganm, lekin A.M. Peshpovskiy buni inkor etadi. A.A. Potebnya predloglarni formalligini ta`kidlaydi. V. V. Vinogradov yozgan edi. ”moddiy borliq dunyosida otlarning kelishik formalarida narsalar bilan hosidalar 24

bilan, harakat sifatlar bilan, bog`liqlik bilan bo`gliqlik tushunchasini aks ettiradi. Kelishiklarning shakl va vazifalari predloglarga ma`no beruvchi Grammatik tizimga nisbatan o`zaro bog`liqdir. Shunday qilib Vinogradov predloglarda leksik ma`no borligini tan oladi. Leksik ma`nolarini tadqiqotchilariu nazariy va amaliy grammatikaning mualliflari predloglarda xususiy leksik ma`no borligini to`laligicha inkor etadilar. Shunda salbiy mulohaza bevosita emas, vositali harakter kasb etadi. Bir qancha leksetograflar ko`pincha predloglarga antalogik tarzda qaraganlar, predloglarni ishlatish qoidasini shakllantirish mumkin emas, deb qarashgan. Bu savolni to`liqligiga qarab chiqmasdan P. A. Budagev predloglarni ”bum bo`g`i” lensin so`z degan olimlar fikricha qo`shiladi. Predloglarni ishlatilish prinsipi qay tarzda bo`lmasin aniqlash mumkin emasligi haqidagi mulohazalar ham uchrab turadi. Predloglar yordamchi so`zlar kabi hech qanday mustaqil liksik ma`noga emaslar. Biroq predloglar umuman olganda leksik ma`nolardan mahrum emaslar. Biroq predloglar leksik ma`nolardan mahrum emaslar, ko`pincha mualliflar predloglarda leksik ma`no bor yoki yo`qligini aniqlashmagan. Leksik ularning ishlarida qandaydir ma`nolar eslatib, o`tiladi. Madomiki bundan xulosa qilish mumkinki, ular predloglardagi leksik ma`no borligini tan olish xulosasiga kelishi mumkin. Predloglar uchun xususiy leksik ma`no berilishi, ular uchun rad etilmasdan tadqiqodchilar mualliflari ularni mustaqil so`zlar sinantikasini o`zaro harakatlantirishni turdosh va fe`llarni so`z birikmalarini natijalari deb hisobalydilar. Predloglarni usha mustaqil so`zlar biriligidan deb qarash mumkin emas, qaysiki, u gap birikmasidan tashqari bo`glanadi. Bu tushuncha predloglarni tub mohiyatini tadqiqotchilar predloglarni (tub mohiyati) ni ifodalayotgan munosabatni shakllantirish o`rniga so`z birikmalarini sintaktik analiz variantlarini keltiradi. Leksik va grammatik yoki o`z leksik ma`nosini sqlagan yoki yo`qotgan predloglar va aynan grammatik funksiyasini bajaruvchi bir deb tasdiqlaydilar. Predlogdagi leksik ma`noni aniqlash usullari mavjud. Predloglar – o`rin, joy predloglariga, zamon predloglariga va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi 25

predloglarga bo`linadi. Ingliz tilida predloglar rus tili predloglari bilan tenglashtirladi. Birinchidan ular ekvivalentlari emas, ikkinchidan rus tilidagi predloglarning ma`nolari ham to`laligicha aniq emas. Shunday qilib bitta no`malum predlog ikkinchisi orqali aniqlanadi. Buralanoiv fikricha predloglar hech qanday bo`sh leksik ma`noni ifodalamaydilar va o`zini bog`liqlik funksiyasiga qarab mustaqil senamtik mazmuniga egadir. Predloglar – so`zlar bo`lib, aniq normativ funkisiyani bajarib kelishiga qaramasdan unga barcha boshqa so`zlardek, leksik ma`no hosdir. Predloglar avvalambor, bo`glovchi so`zlardir, ya`ni narsa va narsani o`zaro bo`gliqlkigini belgilashda foydalanadigan narsa va xususiyatni yoki predmet va jarayonni tasvirlaydi. Predloglarning ma`nosini analiz qilishda ularga ko`pincha o`zlari takomil qilgan so`zlar bilan bog`liqligini qo`shadilar. V.V. Veseleteskiy, A.I. Smernitskiy so`zlar ma`nosiga ham sintagmatik va paradigmatik darajada qarash mumkin. Ushbu ish predloglarni paradimatik ma`nosini aniqlashdagi harakatdir. A. A. Shaxmatov – predlogli ravishlardagina ma`no birligi bor deb tan oladi va u quyidagilarni ular tarkibiga qo`shib misol keltiradi, yonida atrofida, chamasi va boshqa va hokazolar haqida shunday deydi. Ular faqatgina otli birikmalar bilangina ma`noga ega bo`ladilar. Shunga ko`ra u shuncha o`xshash va boshqalari uchun bo`gliqlik va munosabatni shakllantiradi. Ingliz tilida predloglarni o`rganish rus tilidagiga nisbatan ta`sir va munosabatlarni bildiruvchi semantik sxemani taqdim etadi. Birinchi shakillangan ingliz predloglari analiz qila turib quyidagicha xulosaga kelish mumkin, ular orqali ifodalanuvchi aspektlar uch xil turda mavjud. Temporal tahliliy aniqlash lokal aniqlash va mantiqity bog`likdir. Til munosabatlari chqur rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ularni ingliz tilidagi predloglar orqali ham ifodalaymiz. 26

Ayrim grammatikalar- predloglar bilan ifodalanuvchi munosabatlarni tasnifiga harakat qiliungan. Masalan: 1. O`rin-joy, harakat, yo`nalish. 2. Zamon va zamonning davomiyligi. 1. Motiv, sabab, harakatdagi faktor va hokazolar, lekin bular ayrim predloglargagina ta`luqlidir. Ingliz tili predloglari gruppasining ma`noviy ketma-ketlik tansifi yo`q chunki ularni aniqlash juda mushkul ishdir. Predloglar haqidagi savol hozirgi kunda ham muhokama qilinmoqda. V. V. Elotkin ”Predloglar faqatgina birga kelgan otlarning semantik tomoninigina aniqlab keladi. Predlog usha narsani xususiyatini, sifatini oldindan aniqlab keladi, ya`ni bog`liq bo`lgan birikmasini nifodalaydi. Gap- qurilishida predloglarning roli bo`lishida predlog odatda ot, sifat, olmosh, son, ravish va fe` so`z turkumlari bilan bir qatordav qo`yiladi. Predloglar- lingvistik terminlar lug`atida shunday deyilgan. ”Predloglar- predmetning, predmetga, harakatga, holatga bo`lgan aloqasini, kategorial ma`nosini tavsiflovchi so`z turkumi, bu degani shu sinfdan haqiqiy leksik ma`nosi bilan emas, balki ularning bog`lovchi, yordamchi so`zlar sifatidagi funksiyasi bilan ifodalanadi. Haqiqatdan ham ayrim tilshunoslar predlogni gap bo`lagi ekanligining statusini tan olmaydilar va bu uchun haqqoniy asoslar mavjud. Morfologik munosabatda predlogli – gap bo`lagi bilan bir bilan bir qatorda qo`shib bo`lmaydi, ularning har biri morfologik strukturada o`z xususiyatlariga ega. So`z ichiga flektivli va derivitsion mosfemalarini qo`shgan holda o`z xususiyatlariga egadir. Lekin ularning mavjudligi gap birliklari faqatgina ularni hisobga olib sintaksema variantlarini tuzishni aniqlash mumkin. Shunday predlogi birikma tarkibida subetantivli lekema bo`lib, garchi bitta kelishik shaklida ishaltilsa ham, gapda kelishiklarning borligiga qarab turli hil bo`lishi mumkin. Binobarin sintaksenani shakllan turida predlog otga qralganda undan farqli o`zgaruvchandir: masalan: substanlashgan lokativ sintaksemalarni variantlarini qiyoslaymiz. at, in, on, near, under et.c 1. Then I sat at the window 27

2. The pictures hangs on the wall 3. I lived in Moscon 4. He is sitting Victoria station 5. He is sitting under a tree. Bu barcha predloglar bitta va aynan o`sha lokativ sintaksema variantlarini shakllantiradiu, lekin ular har xil ma`naviy bo`yoq shaklga egadirlar. Gap bo`lagidan farqli o`laroq lesimaning turli xildagi harakteriyalarini oldidan belgilab qo`yiladigan substraktivlar, olmoshlar, ravishlar, sonli va fe`llardan farqli o`laroq predlog predlog bu xususiyatlardan mahkumdir. Boshqacha qilib aytganda sentaksemani turli xil variantlarida leksin baza, xizmat qilib keladigan predlogli lesiemlar mavjud emasdir otlar yuqorida keltirilgan lokativ sintaksemalarni leksin baza bo`lib xizmat qiladilar. Shu bilan bo`gliq grammatikada va maxsus ishlarda tetz-tez tilga olinib turadigan savollarni chetlab o`tish mumkin emas. Predloglar leksik semantikadan mahkumdirlar va ular leksin semantika guruhini hosil qilmaydilar. Lekin predloglar tilning leksik darajasiga bevosita tegishlikka egadirlar, chunki ular yordamchi so`zlar elementi sifatida xizmat qiladilar, oqibatda esa leksimalar bir-biri bilan leksik konstruksiyasiga kirishadilar. Masalan: quyidagi fe`lli iboralar: to forgain, for a job, to angle, trouble. Huddi shunday holatlarda predloglar boshqaruv vositasi sifatida xizmat qiladilar, ular o`zlarida leksima va to`ldiruvchi leksimalar orasida mavjud bo`lgan leksik bog`lannishi boshqaruvchi sifatida aytilgalaridan shuni tushinish kerakki, predloglar tadqiqotchining oldiga cheklanish masalasining ko`ndalang turibdi. Bir tomondan esa saintaksin va leksik simantikasi ularning tarqatuvchisi bo`lib, albatta tegishli ravishda sintaksemalar va leksemlar bo`ladilar. Shundan ma`lumki, predloglar tadqiqotchining oldiga bir tomondan sintaksik va leksik semantika muammosini qoyadi, boshqa tomondan esa ma`naviy xususiytati predloghlar sintaksislarning yig`ma varianti bo`laklari bo`lib xizmat qiladi. Demak predlog ot yoki olmoshning gapdagi boshqa so`zlarga munosabatini ko`rsatuvchi yordamchi so`zlar hisoblanadi. Ingliz tilida va rus tilida predloglar mavjud, lekin o`zbek tilida predloglar yo`qligi bois kelishik qo`shimchalaridan foydalanamiz. Predloglar 28

ingliz tilida kelishik qo`shimchalar yo`qligi uchun ular ko`p hollarda o`zbek tilidagi kelishik qo`shimchalari vazifasini bajaradi. Gap tarkibida prdrloglar- mustaqil sintaktik holatga ya`ni pozitsiyaga ega emas va mustqil bo`lak bo`lib hisoblaydilar, ular bo`gliq bo`lgan so`zlar bilangina bittagina sintaktik guruhni tashkil etadilar. Gapdagi predloglar haqida B. A. Shunday deydi. ”Gap darajasida predlog o`z-o;ziga hech qachon gap bo`lagi bo`la olmaydilar, asosiy markaz bo`lib undan keyin keladigan ot, olmosh yoki gerundiy xizmat qiladi” biz predloglar gap bo`lakni bog`laydi deb ayta olmaymiz, chunki ular bir gap ichida bo`ladilar, ikki gap orasida emas, ketma-ket ravishda, gaplarda predloglar ot yoki bu sintaktik semantikani yetkazuvchi bitta ajralmas birlikni hosil qiladi. Bu eksprimentlarda o`zini haqqoniy tasdig`ini topdi. Predloglarning tushub qolishi faqatgina u birgalikda kelgan ot bilan boshqa elemntlar bilangina sodir bo`lishi mumkin. Uni o`zi alohida tushirib qoldirilmaydi, chunki u ot yoki boshqa so`z turkumi bilan yuqorida aytganimizdek ajralmas birlikni hosil qiladi. Yuqorida biz ayrim tilshunoslarning predloglar haqidagi fikrlarini bayon qildik. Endi biz ayrim predloglari haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz: predloglar asosan 3 ta katta gruppaga tasniflanadi. 1. Prepositions of place: joyni, o`rinni ko`rsatuvchi predloglar. 2. Prepositions of time: Vaqtni ko`rsatuvchi predloglar 3. Prepositions of direstions: Yo`nalishni ko`rsatuvchi predloglar 29

1.2. O`rin-joy va yo`nalish predloglarining o`zbek tilida berilishi. O`rin-joy va yo`nalish predloglaridan ayrimlarini o`zbek tilida qanday ma`nolarni anglatishini biz bitiruv malakaviy ishimizning bu qismida chuqurroq yoritishga harakat qilamiz. “About” 1) haqida 1. I don`t know about him-men u haqida bilmyaman. 2. He told us about trip- U bizga o`zining sayohati haqida aytdi. 3. Speak about your family – Oilangiz haqida gapning . 4. Do you now anything about it?- Bu haqida siz biror narsa bilasizmi? 2) yaqinida, tahminan . 1. It is about 5 O`clock now – Tahminan hozir soat 5. 2. Here were about 500 people there – Bu yerda tahminan 500 ta odam bor. 3. He left at about 12- U tahminan 12 da jo`nab ketdi. 3) ko`zdan kechirmoq, bo`ylab. She looked about her but sow nothing – U o`zini ko`zdan kechirib chiqdi, ammo hech narsa ko`rmadi. He walked about the garden – U bog` bo`ylab sayr qildi. 4) U yoqdan bu yoqqa He walking about in excitement. U hayajondan u yoq bu yoqqa yurdi. 5) yaqinida The tree`s the house. The land`s about castle- wood. “At” 1) Joyni ko`rsatganda: a) oldida, yonida 30

He stopped at the window. U deraza yonida to`xtadi. She is standing at the window. U deraza oldida turibdi. b) Uncha katta bo`lmagan shaharva qishloqlarningh oldidan: He was born at Klin- U Klinda tug`ilgan. Note- yirik shahar va davlatlar oldidan “in” predlogi ishlatiladi. v) – da at school - matabda at an Institute – institutda at an office – ofisda at the lesson- darsda at the meeting – uchrashuvda 2- da He will return at 7 o`clock I get up 6 o`clock. Come about at 5. She lift the room at the end of the lesson. “At” predlogi bilan keladigan so`z birikmalari” At the age of 40- 40 yoshda At the beginning – boshda At tea – choy payti At dinner party – tushlikda At the end – oxirida At first – boshida, birinchidan At least- At least- nihoyat At home- uyda At once- birdan To be war – urin holatida bo`lmoq. At this time- shu vaqtda. “Before” 1) oldin “before”, antonym “after” a) I shall finish my work before 5 o`clock – 31

b) We shakk hava a walk before dinner- v) I do morning jerks before breakfast- 2) oldida – qarshisida He stopped before a bookshop – U kitob do`koni oldida to`xtadi. There are veryu many important tasks before us. Oldimizda ko`pincha muhim masalalar turibdi. 3) ilgari, oldin 1. I have heard before- Men buni ilgari eshitganman. 2. Have you been there before ?- Siz yerda ilgari bo`lganmisiz? 3. I shall leave Moskow before he returns – U kelishidan oldin men Moskvadan ketaman. “During” 1) mobaynida, davomida During the last 3 months he has made great progress in Yerman During my stay in Leningrad I visited many museums. “Into” 1. Ichiga a) The teacher entered into the room. b) He put the book into his bag. c) I looked into the box, but there was nothing inside. g) The birds are inside the nest. -Qushlar uyasida 1). Of ning 1. Moscow is the capital of Russia. Moskva Rossiyaning poytaxti. 1. The first congress of Partisans of Peace was held in Paris at the of Aprel 1949. Tinchlik tarafdorlarining 1 kongressi 1949 yili aprelning oxirida o`tkazildi. 2. ga- bilan – Pul birliklari, og`irlik, o`girlik o`lchov birliklari oldidan. 32

He signed a cheque to the amount of 5 00 $ . U 500 dollarlik chekka imzo chekdi. Biz endi vaqtni (tenporal) ko`rsatuvchi predloglar haqida to`xtatuvchi predloglar haqida to`xtalamiz. Ular quyidagilar: on-…….. da in -…….. ga at-……… da before- …….. gacha after- ……….keyin till (untill)……. gacha during (untill)…. gacha Qachonki kunning ma`lum bo`laklari haqida gapirilganda at, in, by predloglari ishlatiladi. Ingliz tilida yana bir predlog bor. U ham vaqtni ifodalab, o`zbek tiliga “da” o`rin-payt kelishigi yordamida tarjima qilinadi. Hozir ”at” predlogi qatnashgan misollarni o`zbek tiliga tarjima qilib, uni o`ranib chiqamiz. 1) Peter went to school at the age of 5 – Peter 5 yoshida maktaga borgan edi. Bunda ot bilan ifodalanib, yoshini ko`rsatib o`rin-payt kelishigi olmoqda. 2) I get at 8 o`clock- Men soat 8 da turaman. Bu misolda “at” predlogi sotani ya`ni o`zbek tiliga o`rin payt kelishigini olyapti. I was waitinig for you at 10- Men sizni soat 10 lar atrofida kutgan edim. Bu misol payt kelishigi qo`llanib ot bilan ifodalanmoqda va qachon sorog`iga javob beryapti. “at” predlogi vaqtni ifodalomoqda. “At” predlogi birikmasi temporal ma`noga ega ekanini biz quyidagi transformatsiya yordamnida isbotlashimiz mumkin. 4) A telegram came for you at break fast time this morning this morning – Sizga telegrammani ertalab nonushta vaqtida olib keldi. Bu misolda “at” prdelogi “nonushtaga” yoki nonushta vaqtida deb tarjima qilinadi va o`rin-payt kelishigi yordamida tarjima qilinadi. 33

5) at the same time I came from home – Birozdan so`ng men xonaga keldim. “at” predlogi o`zbek tiliga chiqish kelishigini olib vaqtni ya`ni “bir ozdan keyin” degan ibora bilan tarjima qilinmoqda. 6) He finished at midninght- U tunda tugaydi. Ot bilan ifodalanib, o`rin-payt kelishigi yordamida va vaqtni ko`rsatib tarjima qilyapti. 7) His work began at 8 o`clock – Uni ishi so`at 8 da boshlanadi. Bu misol ham o`rin payt kelishi bilan kelib so`at ifodalaydi. 8) He told me to come at elleven – U menga soat 11 larda kelishini aytdi. Tarjima o`rin-payt kelishigi yordamida ifodalanib, vaqtni chamasi, atrofida bo`layotganini ko`rsatayapti, ot bilan ifodalanmoqda. “at” predlogi birimasi ham temporal ma`noga ega ekanligini quyidagi transfornmatsil bilan isbotlaymiz. Predlogli birikmani tushirib qolish yo`li bilan paytni ko`rsatishini tekshiramiz. 1. He finished midnight. 2. I get up at eight o`clock. 3. His work began at eight o`clock. Bu uchala misolda tarnsformatsiya orqali vaqtni bildirganini isbotlaymiz. Masalan: I get up at eight o`clock. Tranformatsiya bilan tekshirib qoldirganda gapning ma`nosiga ta`sir qilmaydi va gap strukturasini o`zgartirmaydi. 2) I get at eight o`clock. I get up then. Bu transformatsiya orqali biz misolni paytini bildirishini va qachon? Savoliga javob isbtolaymiz. Ingliz tilida “after” predlogi yordamchi so`z turkumiga olmosh, ot, sifat, ravish va boshqa yordamchi so`z turkumlari bilan bog`lanadi. Bu predlog tilida “keyin”, “so`ng”, ko`makchilari bo`lib tarjima qilinadi. Endi bu predlog ishtirokida misollar ko`rib chiqamiz. 1. After supper 1 would go and see Catherince Bachley – kechki ovqatdan so`ng men Katren Beylini oldiga ko`rgani bordim. Bu misolda “after” predlogi o`zbek tilida “so`ng”, yoki ”keyin” formasini beryapti va vaqtni ifodalab ot bilan ifodalanayapti. 34

2. You may come and see her after 7 o`clock if you wish. Agar siz xohlasangiz uni soat 7 dan keyin kelib ko`rishingiz mumkin. Bu misolda qachon savolini berganimizda o`zbek tiliga keyin deb tarjima qilinadi. 3. She sat after while- Birozdan keyin o`rnidan turdi. Vaqtni ifodalab qachon savoliga javob beryapti va o`zbek tilida ibora bilan qo`llayapti, ot bilan birikka. Bu predlog soatni vaqtni va boshqa yordamchi so`zlar oldidan ham qo`llaniladi va qachon “then” birimasini oladi. 4. he went to the sunset library after school- U maktabdan keyin kun botish tarafdan kutubxonaga borardi. Shu misolni after birikmasiga “then” birikmasining qo`shilishidan keyin undan qachon? Savoli beriladi. 5. …. I could call nach after lunch- tushlikdan keyin chiqira olaman. I could call back then- yana bu predlog kasallilar oldidan isitma, tuberklyoz, temperature, o`pka kasalligi oldidan ishlatiladi. Tea, bresakfast, dinner, lunch, food, meat so`zlar oldidan ham ishlatilib vaqtni ifodalab keladi, qachon savoliga javob bo`ladi. 1) You won`t being arrested breakfast- Sizni konugitadan keyin xibsga olishlariga qarshilik qilmayman. 2) We packed and left on the train went down after dinner- Biz narsalarimizni tahladik va tushlikdan keyin kelgan poyezdga chiqdik. 3) After supper I would go and see cathirine Barhley. Kechki ovqatdan so`ng men Katrin Barkley oldiga borardim. 4) We have eat meat after bread – Biz nodan keyin go`sht yeymiz. 5) After lanch we had it….. Tushlikdan keyin biz uni bajardik. 6) I could bach after tea – Choydan keyin men chaqira olaman. Endi ularni tranformatsiya qilganimizda gapning ma`nosiga ta`sir qilmaydi va gapning strukturasini o`zgartirmaydi. Vaqtni ifodalovchi predloglar yana biri “for” predloglidir. 35

Bu predlog o`zbek tilida ”dan” kelishigi ya`ni chiqish kelishigini beradi. ”For” predlogi faqat soat tiplari kunning ma`lum qismlari umuman olgandavaqtnin ifodalab beradi. Yil fasllar, kun oy, yillar, soat va boshqalar bilan keladi. Bu predlog ishtirokida misollar ko`rib chiqamiz. 1. I`ve studied it for month- Men buni bir oydan beri o`rganyapman. Bu misolda “for” predlogi o`zbek tilida paytholini olib, “dan”, ”beri” qo`shimchasini olmoqda. 2. She didn`t answer for a moment – U bir necha daqiqadan keyin mobaynida javob bermadi. “For” predlogi bu yerda vaqtni ifodalab ot bilan birikmoqda va o`zbek tiliga “bir necha” iborasiga olmoqda. 3. That`s over for the evening – Kechquringi ish tugadi. Bu misolda kunning qismida, haqida gap borilib “for” predlogi ishlatilmoqda va o`zbek tiliga ...... ga, ....... borib iboralarini olmoqda. “For” predlogi so`roq formasida ham ishlatiladi. Bunda ham vaqtni, gohida o`rik-joyni bildirib keladi. Could I see her just for a moment – Men uni faqat bir daqiqaga ko`rsam bo`ladimi? “For” predlogi yana (dinner, supper, lunch, tea, days,) kunning oyning ham bildirganda ishlatiladi. 1. They had met for denner –Ular tushlikda uchrashishdi. Bu gapni tranformatsiya qilsak. - They had then - They had met Bu gapning tarjimasida struktura o`zgartirmaydi. 2. The other examined for some time- U bir qancha vaqt mobaynida tekshirdi. Transformatsiya bilan tushirib qoldirganimizda gapning ma`nosiga ta`sir qilmaydi va pgap strukturasini o`zgartirmaydi. The other he examined then….. 36

3. the car has been servi`ce service for a long time. Mashina uzoq vaqtdan buyon ustaxonada edi. O`zbek tiliga payt hali qo`shimchasini olish bilan kelib ot bilan ifodalanadi. ”For” predlogi o`zbek tiliga ”qachondan beri”? ”qachongacha”? Degan tarjimani oladi va bu predlog ingliz tilidagi ”during” predlogini ham oladi, uning o`rnida ham qo`llanilishi ham mumkin. Shu predlog ishtirokida misollar ko`rib chiqamiz. 1) But for a time he was very happy But during a temi he was very happy. 2) It rained for three days. It rained during three days. 3) The car has been series for a long time. The car has been in series for a long time. “During” predlogi ham vaqtni ifodalashin mumkin. 1. I go pioneer comp during my holiday. 2. During the lesson we speak English. Bu ikkala predlogda ham “during” vaqtni ifodalab kelmoqda. I saw him during his visit Uzbekistan. Men uni O`zbekistonga kelgan safari vaqtida ko`rgan edim. I saw him there...... I saw him........ Gapning ma`nosiga ham ta`sir qilgani yo`q va gap strukturasini o`zgartirmaydi. Ingliz tilida yana b`azi predmedlar vaqtni igodalab keladi. ”On” predlogi o`zbek tiliga ”da” payt kelishigi yordamida tarjima qilinadi. 1. On the afternoon I go home- keyingi kun men uyga aytdim. Bu tarjima “on” predlogi vaqtni ifodalab, ot bilan ifodalanmoqda. 2. He woks on Monday. - U dushanbada ishlaydi. 37

$Bu yerda o`zbek tiliga o`rin-payt kelishigini olmoqda va vaqtni fiodalab, haftada, kunlarning oldidan ishlatilmoqda. Yana bu predlog oylar oldidan, hafta kunlari oldifan oldidan ham ishlatilishim mumkin. 1. On weekdays we were at home be o`clock. Dam olish kunlari biz odatda to`qqizgacha uyda bo`lamiz. Bu ikkala misolda ham vaqt ifodalanyapti, biri hafta kunlarining oldidan biri esa sioatni ifodalamoqda. a) On Saturdayt he come to see me- Shanba kuni u meni ko`rgani keladi./ So`roq formasida “biz” predlogi gapning oxirida ishlatiladi va vaqtni ifodalayapti. What do you usually do on Sunday? - “Before” predlogi ingliz tilida ba`zi vaqtda, vaqtni ifodalab, o`zbek tiliga ”oldin” “ilgari” “buyuk” ko`makchilarini olmoqda. Bnu predlog hafta, ku, fasllar, soat daqiqalari oldidan ishlatiladi. 1. It happened before Sunday _ BU yakshanbadan oldin sodir bo`lgan edi. 2. we have to begin before five o`clock – Soat beshdam oldin boshlashimizga to`gri keldi. 3. There was a big house here before the second world war – 2 chi jahon urushidan oldin bu yerda katta uy bor edi. 4. Spring comes before summer- Bahor yozdan oldin keladi. 5. It should before morning stone said- Bu ton\gdan oldin bo`lishi kerak edi. 6. I`d like to get bach to the city before dark. Men qorong`i tungacha shaharga borishni hohlar edim. 7. she had wased washed her hair before fast- U nonushtadan oldin sochini yuvdi. 8. We could leave before dark- Biz unikidan qorong`i tushgunicha ketishimiz kerak edi. 9. I will see of this morning – Men uni tongacha ko`rib chiqmoqchiman. 10. It mas about an hour before down- Kun botishiga tahminan bir soat qoldi. 38$