Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining gapdagi o`rni va leksik ko`rinishi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining gapdagi o`rni va leksik ko`rinishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

273 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish ....................................................................................................................... 4 I bob. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglar…………………………………… 8 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglarning mazmuni........................................8 1.2. Hozirgi zamon ingliz tilidagi predloglarning ishlatilishi.................................19 II bob. Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogli birikmalarning leksik qurilishi……………………………………………………………………………23 2.1. “Of” predlogi bilan ishlatiladigan fe`llar va ularning leksik-semantik guruhlariga ajratish..................................................................................................23 2.1.1. Leksik semantik guruh – 1 “ gapirmoq ” ma`nosida.......................................29 2.1.2. Leksik semantik guruh – 2 “ xabardor bo`lmoq ” ma`nosida .................... ......30 2.1.3. Leksik semantik guruh – 3 “ ruhsat bermoq ” ma`nosida .................... ...........30 2.2. “Of” predlogining gapdagi o`rni.................... ..................................................32 2.3. “Of” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili.................... .............39 2.3.1. Obyekt sintaksema.........................................................................................42 2.3.2. Kauzal sintaksema.........................................................................................43 2.3.3. Temporal sintaksema.....................................................................................44 2.3.4. Aktiv sintaksema...........................................................................................45 2.3.5. Lokativ sintaksema .......................................................................................46 Xulosa .....................................................................................................................55 Ilova Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Ilmiy adabiyotlar 2. Badiiy adabiyotlar 3. Foydalanilgan lug`atlar 4. Foydalanilgan saytlar

Kirish Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga to`lib, Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me`yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo`shilishda davom etib, ular bo`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qo`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, o`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz” 1 , - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir o`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo`lganligi bugan hech kimga sir emas. 1 Karimov I.A. “Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch” T. “Ma'naviyat” 2008 yil 4

O`zbekistonning mustaqilligi oson va o`z - o`zidan qo`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi xalqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki ko`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qo`dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga ko`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bo`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o`zini to`la oqlamoqda. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz 1 – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng ko`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz o`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to`g`ri ekanini va amalda o`zini to`la oqlaganini hayotning o`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo`yicha har tomonlama va chuqur o`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin o`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga etgani yo`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. 1 Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo ‘ ljallangan eng muhim ustuvor yo ‘ nalishlarga bag ‘ ishlangan O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma ’ ruzasidan . 21.01.2011 5

Mavzuning dolzarbligi: Meni bitiruv malakaviy ishimning mavzusi “Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining gapdagi o`rni va leksik ko`rinishi”. Bunda “of” predlogining gapdagi farqli tomonlarini ko`rib chiqildi. Shunday qilib “of” predlogi masalasi keyingi yillarda munozaraga sabab bo`lmoqda. Predloglarning leksik ma`nosi va semantik funksiyalari munozaralarning dolzarb mavzusi bo`lib qolmoqda. Bu xususida bir qator tilshunos olimlar, jumladan, Muxin A.M., Qiyomov R., Egamberdiyev S kabilar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Mazkur mavzuimni ochishda men adabiy asarlardan “of” predlogi qatnashgan gaplarni ko`chirib, ularni qanday ma`nolarda kelishini aniqlab, ularni o`zbek tiliga tarjima qildim. Mavzuning maqsadi va vazifalari : “of” predlogi yordamida yasalagn birikmalarning gapdagi bajargan funksiyasini o`rganib chiqildi. Buning uchun : “of” predlogli birikmalar bilan kelgan so`zlar ko`rib chiqildi. – Ularning leksik ma`nolari, gapda anglatgan ma`nolari va sintaktik va semantik tahlil usulidan foydalanildi. – Bu usul jarayonida “of” predlogining gapda tutgan o`rni, qo`llanilishi, komponentlari va “of” predlogining semantikasini aniqlash, leksik konstruksiyalar tarkibida “of” predlogini o`rni haqida ta`kidlash. Bular yordamida adabiy kitoblarda uning yangi jihatlarini qo`llab ko`rish. Tadqiqotning predmeti ingliz tilidagi of predlogli birikmalarni hosil qiluvchi leksik, grammatik va matn birliklari. Mavzuning ilmiyligi va ahamiyati : Mavzuga oid barcha adabiyotlarni to`plash va ularni orasida of predlogini o`rganish. “of” predlogini gapda qo`llash. Ishdagi materiallar o`quv qo`llanmalar tuzishda leksikografiya, amaliy grammatika mashg`ulotlari va kurs ishlari yozishda foydalaniladi. Tadqiqotning metodologik asosi sifatida O`zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning asarlari, O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari va boshqa me`yoriy hujjatlari olindi. Xorijiy mashhur tilshunoslar N.D.artyunova, L.S.Barxudarov, I.I.Meshchaninov, V.V.Vinogradov, O.Esperson, I.R.Galperin, 6

V.G.Gak, A.M. Muxin, O.S. Axmanova, N.N.Amosova, A.A. Potebnya va boshqa olimlarning asarlari lingvistik metodologik asos sifatida foydalaniladi. Tadqiqot metodlari sifatida transformatsion, qiyosiy, distributiv, ma`noni qismlarga bo`lish (komponent tahlil), bevosita tashkil qiluvchilarga ajratish, statistik va tajriba metodlaridan foydalanildi. Mavzuning tuzilishi : Маlakaviy bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. I. bob: Bitiruv malakaviy ishimning birinchi bobida hozirgi zamon ingliz tilida predloglar mazmuni va ularning ishlatilishi haqida to`xtalib o`tilgan. II. bob: Bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida “of” predlogi bilan ishlatiladigan fe`llar “of” predlogining gapdagi o`rni, “of” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili haqida ma`lumot berilgan. Shunday qilib predloglarning leksik ma`nosi va sintaktik funksiyalari munozaralarning asosiy mavzusi bo`lib qolmoqda. Bu xususida bir qator tilshunos olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan jumladan: A.M.Peshkovskiy, A.A.Potebnya, V.V.Vinogradov, I.A.Smirniskiy va boshqalar. Predlog yordamchi so`z bo`lib ular ot yoki olmoshlardagi boshqa so`zlarning munosabatini ko`rsatadi. 7

I bob. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglar. 1. 1. Hozirgi zamon ingliz tili predloglarining mаzmuni. Predlog asosan yordamchi so`zlarga kiradi. Bu so`zlar mustaqil so`zlarning aksi hisoblanadi. Yordamchi so`zlar haqida V.A.Plotnikova shunday yozgan: “Yordamchi so`zlar leksemalardek predmetni, belgini, xususiyatini, harakatni bildirmaydi. Ularning leksik ma`nosi mustaqil so`zlarni bir-biriga a`loqasini ta`minlashi bilan belgilanadi, ya`ni ular mustaqil so`zlarni birikishida ishtirok etadi” 1 . Shunday qilib yordamchi so`zlar so`z turkumi bo`lib, semantik umumiylikka ega emas. Mustaqil so`zlarning asosida ma`no borligi uchun, ular yordamida so`zlardan keskin farqlanadi. Yordamchi so`zlarning umumiyligi – bu grammatik va mustaqil funksional umumiy lik dir. Yordamchi so`zlar ta`rifidan asosan predloglarning ta`rifi kelib chiqadi: “Predloglar – bu yordamchi va otning sintaktik bog`lanishini bildiruvchi so`zlar bilan bog`lanishini ta`minlaydi. Predloglar leksik ma`noni xuddi boshqa yordamchi so`zlar kabi inkor etmaydilar. Predloglarning ta`rifini mohiyati ularning funksional belgisiga asoslanadi , yordamchi so`zlarning leksik ma`no tabiatdan qonuniy kelib chiqadi; mustaqil so`zlar anglatuvchi real obyektlarning aloqasi natijasida yordamchi so`zlarning leksik ma`nosi kelib chiqadi. Agar predloglar ma`lum bir matnda mustaqil so`zlar bilan kelmasa, ularning leksik ma`nosi bo`lmaydi.” Lekin bu unchalik to`g`ri emas. Munosabat obyektiv va universal xarakterga ega. Dunyoda faqat narsalar va ularning xususiyatlari munosabati mavjuddir. Munosabat xuddi xususiyat kabi narsalarda bo`lak mavjud bo`lmaydi, ular har xil ko`rinishda o`rganiladi. Shunday elementlari borki, ular munosabatni belgisi hisoblanadi. Borliqdagi real obyektlarning murakkab sistemali aloqa va munosabatlari tilda namoyon bo`ladi. Bu aloqalarni bildiruvchi asosiy vosita predlog hisoblanadi. Shuni pytish mumkin-ki, predloglar so`z turkumi bo`lib, obyektlarning aloqalarini 1 В.А.Плотникова “Грамматика современного русского яз ыка ” Москва 1970 г. 8

ko`rsatuvchi faktorlardir. Aloqani ma`lum turini ko`rsatuvchi leksik ma`no alohida predlogni bildiradi. Avvalgi tilshunoslarning ishlarida predloglarni leksik ma`nosi haqida yagona qarash yo`q edi. K.S.Aksenev, K.P.Nekrasov, F.I.Vostokovlar predloglarning leksik ma`nosi mavjudligini tan olishgan A.M.Peshkovskiy esa inkor etgan, A.A.Potebnya esa predloglarni rasmiyligini ta`kidlagan. Keyinroq V.V.Vinogradov bu haqida shunday yozgan edi: “Otlarning kelishik formalar dunyodagi predmetlar, hodisalar o`rtasidagi aloqalarni bildiradi. Predloglarnig grammatik sistemasiga kiruvchi kelishiklarning forma va funktsiyalari ularning ma`nosiga kiradi” 1 . Shunday qilib Vinogradov predloglarning leksik ma`nosi borligini tan olgan. Lingvistik ma`no izlanuvchilar, nazariy va amaliy grammatika avtorlari ichida predloglarning o`z leksik ma`nosi borligini to`liq inkor etuvchilar juda kam. Ular faqatgina materiallarni yig`ilgan kitoblar muallifi K.Bissel: “Tilda predloglarning qo`llanilishichalik oz aniqlangan narsa yo`q” 2 – deb takidlagan. Ingliz leksikograflari, lug`at tuzuvchilari ko`pincha analogik obrazlarda qarashgan, predloglarning ishlatilishi qoidalarini ishlab chiqish mumkin emasligini ta`kidlagan. Ular bu savolni to`liq o`rganmay, predloglarni leksik “bo`sh” so`zlar deb hisoblaydiganlarning fikriga qo`shiladilar. Predloglarning ishlatilishi printsiplarini aniqlash mumkin bo`lmaganida, qarama-qarshi mulohazalar ham uchraydi. Masalan: “predloglar yordamchi so`zlar bo`lib, mustaqil leksik ma`noga ega emas, ammo leksik ma`nodan to`la ajratilmagan ham”. Ko`pincha mualliflar predloglarning leksik ma`nosi bor yoki yo`qligini hisobga olmaydilar. Ammo ularning ishlarida qandaydir ma`nolar aytib o`tiladi, bu bilan ularning predloglarni leksik ma`nosi borligini tan olishlari kelib chiqadi. Izlanishlar mualliflari predloglarning o`z ma`nosida inkor etmay, ularni mustaqil so`zlarning semantik birikish natijasidan kelib chiqqan ma`no deb hisoblaydilar. 1 Виноградов В.В. Русский язык. В кн.: (грамматическое учение о слове) 2-е изд. М.: Высшая школа 1972 г. 2 K. Bissell “Prepositions in French and English” New York 1947 9

M.I.Stebnya Kaminskiy bunday deb yozgan: “predloglarning ma`nosi predlogli so`z birikmasi tarkibidagi mustaqil so`zlardan alohida olib ko`rilmaydi”. 3 Izlanuvchilar ot va fe`l birikmali predlogli so`z birikmaning leksik variantlarini semantik analiz qilish orqali predlog ma`nosining asosi deb hisoblanadi. Yuqoridagi fikrlar bo`yicha predloglar ma`nosidagi farq taqqoslanayotgan predloglar matnlarining farqida bo`ladi. So`z birikmasida bo`lmagan predloglarning o`z leksik ma`nosi haqidagi fikrlar ko`p. Ammo ko`pgina izlanuvchilar bu holatni barcha predloglarda ham uchrayvermaydi, deb hisoblaydilar. Ular predloglarni grammatik va leksik ma`nosi bor yoki leksik ma`nosini saqlagan va yo`qotgan “toza” grammatik funktsiyani bajaruvchi deb ta`kidlaydilar. Predloglarning leksik ma`nosi haqidagi muammoni echishda qandaydir chegaralanishlar va izohlarga mavhumliklar bo`ladi, bu muammoning qiyinchiligi – u yoki bu predlogni ta`rifini izlash va umumiylashtirishdir. Bunda katta turli hil so`z birikmalari materiali talab qilinadi. Agar o`rin va payt holli iboralardan ma`lum semantik mustaqillikka ega bo`lgan gap bilan bog`lanishda bo`lsa, gapning bir bo`lagiag ko`ra predlog orqali boshqariladigan tilning strukturalari materialigi umumiylashtirish yotadi. Shunda fe`l ob`ekli so`z birikmasi variantini ham o`ng qismini xuddi chap qismiday chegaralanish yuz beradi. Predlogning ma`nosi ta`rifini berishning boshqacha bir usuli ham mavjud : bir predlog boshqasi orqali ta`riflanadi, bir-biri bilan taqqoslanadi. Albatta bu usul noto`g`ridir. Birinchida: ular ekvivalent emas. Ikkinchidan: rus predloglari ma`nosi hali to`liq ochilgan emas. Chunki bir mavhum, noma`lum narsa ikkinchisi orqali ta`riflanayapti. U yoki bu prdloglarning ma`nosiga ta`rif berishga qiynalgan ba`zi izlanuvchilar predloglarning ma`nosiga uning materialida ko`rsatilishiga asoslanadi degan fikr bilan chegaralanishadi. Umuman olganda predloglarning o`z leksik ma`nosi bor degan fikrlar ingliz, nemis, rus va fransuz tillariga 3 М.И.Стебня Каминский. “ О предлоге и предложном словосочетании ” Труды института языкознания-1959г. 10

bag`ishlangan ishlarda ko`p uchraydi. Xuddi shu o`rinda ingliz tili predloglari munosabati haqida ingliz grammatikasining chet ellik mualliflari ham o`z fikrlarini bildirishgan. Ingliz tilining fe`lli so`z birikmasi xususiyatini o`rganuvchi D.V.Burlakova shunday xulosaga kelgandi: “Predloglarning ma`noni anchagina mavxumligiga qaramay, leksik tarkibi aniqligi, semantik jihatdan bog`langan elemenlarning distantsiya holatini saqlaydi” 1 . Shu o`rinda yana Burlakova alohida shunday ta`kidlaydi: “Predloglar leksik “bo`sh” birlik bo`lmay, balki o`zining bog`lovchilik funktsiyasi bilan bir vaqtda mustaqil semantik tarkibga egadir”. Predlog so`z bo`lgani uchun ma`lum nominativ funktsiyani bajargani uchun boshqa so`zlar kabi leksik ma`no xususiyatiga egadir. V.A.Zvengintsev til tovushlari asoslari haqidagi fikrlarini ko`rib chiqib, “predloglar ham xuddi tovushlarga o`xshaydi”. Bundan xulosa shuki, ular ham ohanga ega. Ularning ham allaqanday ma`nosi bor. Ularning ma`nosi tovushga to`g`ridan-to`g`ri aloqada bo`lmaydi, ammo ularning ma`nosi shuni ko`rsatadiki predlogga mos keluvchi anologik affikslar ulardek ma`noga egadir. Boshqa so`zlar kabi predloglar ma`nosi til sistemasiga, aynan so`z ishlab chiqarishga bog`liqdir” 2 – degan fikrlarni aytadi. I.A.Smirnitskiy bunday deydi: “Predloglar predmet bilan predmetni, predmet bilan belgini harakat o`rtasidagi aloqani bildiruvchi aloqa so`zlari hisoblanadi. Predloglar bog`lovchi yordamchi so`zlarga kiradi. Ular predmetni predmetga, hodisani holatga bo`lgan aloqa va munosabatini bildiradi” 3 . Ular Smirnitskiy ta`rifi bo`yicha sanalgan narsalarni (predmet, belgi, hodisa) umumiy qilib obyektlar deb atasak, predloglar – bu so`z turkumi bo`lib, obyektlar orasidagi aloqalarni zamon va makon tushunchasi asosida, ko`rsatishni bildiradi. Predlogning leksik ma`nosi bor deb ta`kidlovchi ishlar mualliflari yanada chuqurroq borib, predloglarning polisimiya holatiga xos deyishadi. Yuqoridagi 1 Д.В.Бурлакова “ Основы структуры словочетания в современном английском языке ” – 1957 г. 2 В.А.Звегинцев “ Проблема знаковости языка ” Москва 1956 г 3 И.А.Смирницкий “ Синтаксис английского языка ” Москва 1957 г. 11

keltirilgan ta`riflar bo`yicha predloglar aloqani ta`minlovchi so`zlarning ma`nosini o`ziga ko`chirib olishiga bog`liqdir. So`zlarning ma`nosini sintagmatik va paradigmatik kattaliklardan kelib chiqib qarash mumkin. Aynan mana shunday ingliz tili predloglarining paradigmatik ma`nosini ta`riflashga intilinadi. Rus tilidagi otlarning kelishiklari ma`nosini analiz qilgan R.O.Yakobson shunday yozgan: “Har bir kelishik turli xil ishlatilganda ozmi, ko`pmi har xil ma`nolarni ko`rsatadi. Barcha shunday kambinator ma`nolari orasidagi farq so`z birikmasi va grammatik leksik sostavi bo`yicha ta`riflanadi. Semantik variantlar qanchalik farqli va aniq sintaktik, leksik sharoitdan kelib chiqqan bo`lmasin, kelishikning birligi real va o`zgarmas bo`lib qoladi. Aynan shu holatga asosan ayrim bir kelishiklarning ma`nosi paradigmatik reja asosida qaralgan. Bu ishda ham ingliz predloglarining ma`nosi umumiy variantlari ko`rib chiqilgan. Ingliz tilida predloglar soni juda katta. Ularning orasida oddiysi, murakkabi, tuzilmasi, bir qiyofali va yasama turlari mavjud. Biz faqat oddiy, bir qiyofali predloglarni ko`rib chiqamiz. Bu predloglarni ishlatishda turli xil badiiy adabiyotlardan foydalanishga to`g`ri keladi. A.A.Shaxmatov predloglarni quyidagicha ko`rinishga ega deb hisoblaydi: 1. Nominativ 2. Kauzal 3. Final 4. Ablativ 5. Distributiv 6. Modal 7. Transgressiv 8. Deleberativ 9. Possessiv 10. Komporativ 11. Temporal. 12

V.V.Vinogradov esa bu ro`yhatni yanada orttirgan. Uning fikricha predlog bildiruvchi grammatik munosabatlar semantik asosda to`la ifodalanmagan. Ingliz tili predloglarini o`rganishda ularning munosabati semantik sxema boshqa tillarnikiga nisbatan juda yaxshi tartibda chiqadi. Oddiy tipli ingliz predloglarining ishlatilishi natijasida shuni xulosa qilish mumkinki, ularni bildiruvchi munosabatlarning 3 ta turi mavjud: 1. Orientatsiyali temporal 2. Orientatsiyali lokal 3. Mantiqiy aloqa. Biroq har bir predlogning semantik mohiyati haqidagi tasavvurni ko`p tekstlarda konkret muhitda ularning bajarayotgan vazifasi orqali aniqlasa bo`ladi. Shuning uchun ham ishmiy ishda matnli materiallardan juda katta miqdorda foydalanilgan. Analiz uchun quyidagi predloglar tanlangan: about, above, across, before, behinol, below, beneath, beside, for, from, in. In front of, inside, in the course of, into, near, next, to of, off, on, opposite, out of, outside, over, past, round, since, through, till, towards, upon, with, within. Predloglarning paradigmatik ma`nosini vaqtini muhitdan ajratib o`rgangan, ya`ni narsalarning o`zaro aloqasiga mantiqiy nuqtai nazardan qaraydigan bo`lsak, bunda predloglarning ma`nosini mantiqiy aspektdan kelib chiqib o`rganish kerak degan fikr kelib chiqadi. Har bir predlogning ma`nosi alohida o`rganilib, ma`nolarni sistemalashtirish o`rganilishi natijasida bo`ladi. Ingliz tili predloglarining sistemasi haqida gapiradigan bo`lsak hozirgi zamonaviy ko`rinishdagi ingliz tili predloglarining sistemasi XIX asrning boshiga kelib tashkil topdi. Shunday adabiy yodgorliklardan qolgan 40 ta predlog hozirgi vaqtgacha saqlanib qolmay, balki hozirgi zamonaviy sistemaning asosini tashkil qiladi. Predloglarning deyarli barchasi leksik mazmuni, tovush formasi va grammatik ko`rinishiga qarab turli hil o`zgarishlarga duch kelgan. Biroq ularning hech biri semantik tilning tuzilishida o`zining asosiy ma`nosini yo`qotmagan. Zamonaviy ingliz tilida 130 ta oddiy, murakkab, qo`shimchali, tuziluvchi predloglar bor. Zamonaviy tizimda faqat 89 ta predlogni hisobga olamiz, chunki 13

130 ta predlogdan bir nechtasi iste`moldan umuman chiqib ketgan, boshqalari so`zlashuv tilining elementlari bo`lmay turib maxsus terminlar xususiyatiga ega bo`lib qolgan qolganlari esa qo`llash sharoiti uchun tor bo`lganligi yoki ulardan yanada kuchliroq sinonimlar mavjudligi uchun kam qo`llaniladigan bo`lib qolgan. Tarixan ko`p ma`noli predloglar avvaliga umumiy, keyin vaqtinchalik va nihoyat grammatik ma`noga ega bo`lgan. Bunda vaqt maxnosini bildiruvchi 7 ta, o`rin ma`nosini bildiruvchi 48 ta, o`rin-payt ma`nosini bildiruvchi 30 ta predlog paydo bo`lgan. Avtorlar tomonidan aniqlangan semantik struktura chegaralarida 1 ta predlogning ma`nosi 1 dan 19 gacha bo`lishi mumkin. Ko`p ma`noli predloglar yordamida gapning tarkibi turli logik munosabatlarda o`z aksini topadi. Bir va ikki ma`noli sifatida hisobga olish to`g`ri va maqsadga muvofiq bo`ladi. Lekin ular albatta boshqa predloglar bilan ma`noli va bog`liqligi bo`lishi kerak. O`z xususiyatiga ko`ra predloglar “leksik” va “grammatik” predloglarga bo`linadi. Ular ko`pincha bir predlogning tuzulishida bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`ladi. Sof grammatik predloglar yo`q. Hatto qo`rquv, aybdorlik, fikr obyekti kabi ma`nolarni bildirishga yordam beruvchi “of” ham sof grammatik emas. Shunday fikrlarni “with”, “by”, “to” va “for” predloglariga nisbatan ham aytish mumkin. Shundan kelib chiqib predloglarning grammatik ahamiyati ularning leksik ahamiyatini boshlanishi ham deyishimiz mumkin va aksincha grammatik bo`lmagan “though”, “in”, “on” va “from” predloglari sabab, oqibat masalani ochilish yo`li va tadbir amalini bildiradi. Ayrim tilshunoslarning fikricha hozirgi kunda leksik va grammatik ma`nodagi preloglar mavjud bo`lishi mumkin. Ayniqsa bu joy, harakat, vaqtni bildiruvchi preloglarga nisbatan ishlatiladi. Grammatik ahamiyatga ega bo`lgan predloglarni tarjima qilish qiyin. Masalan: I put it on the table. (Men uni stol ustiga qo`ydim). Har xil predloglarni ko`p ma`nolari munozaralarsiz leksik yoki grammatik kategoriyaga tegishli bo`lmaydi. Grammatik ma`nodan ajralgan barcha predloglar sintaktik funktsiya bajaradi, ikki xil munosabatni bildirishda ishtirok etadi; biri 14

so`z birikmasi tarkibidagi so`zlarni, so`z birikmasi normalarini buzmasdan, o`sha ma`noni to`laligicha aniq bildira olmaydigan leksik munosabat bo`lsa, ikkinchisi bir vaqtning o`zida aniq leksik munosabatni bildiradi: at predlogi looked kesmini her to`ldiruvchisi bilan bog`laydi. Predlog konkret va abstrakt ma`noda ishlatilishi mumkin. Ularning konkret ma`noda ishlatilishi so`zning ma`nosiga bog`liq bo`ladi. Agar gapning ma`nosida “jo`nab ketish” ma`nosi bo`lsa from va out of predloglari ishlatiladi. Agar harakatning davomiyligi nazarda tutilgan bo`lsa, during , in , from , through kabi preloglar ishlatiladi. Noto`g`ri tanlangan predlog so`zning ma`nosini butunlay o`zgartirib yuborishi mumkin. Shuning uchun predlogni tanlay bilish muhim ahamiyatga ega. Konkret preloglar gapda boshqa gap bo`laklariga tobe emas, balki o`ziga xos mustaqil bo`ladi. Abstrakt ahamiyatiga ega bo`lgan predloglar bilan konkret ahamiyatiga ega bo`lgan predloglar bir-biriga mutloqo zid. Ular doimiy o`zgarishsiz mustaqil so`zlar bilan birikadi va ularni o`zining leksik ma`nosi bilanboyitadi va aniqligini oshiradi. Abstrakt predloglar konkret predloglardan farqli ravishda mustaqil bo`lmaydi, nutqda esa mustaqil so`z bilan birga namoyon bo`ladi. Bunda ikkisi ham ma`no bildirishga ishtirok etishi shart. Abstrakt predloglar to`liq va aniq ma`noni bildiradi. Berilgan so`z birikmasidagi f`elning ma`nosiga ta`sir qiladi, xattoki ma`nosini o`zgartiradi ham. Bunga o`xshash birikmalarni eslab qolish juda qiyin, negaki muhim elementar iboralarning soni 2500 dan kam emas. Agar abstrakt predloglar ma`no bildiruvchi so`zlar bilan tartibsiz ishlatilmasligini bilsak vaziyat tubdan o`zgarmaydi. Ular bir munosabat negizida ishlatiladi. Ular odatda bir logik semantik ma`noga ega bo`lgan so`zlar bilan ishlatiladi. Shunday qilib o`zgarishlik, vakillik xususiyatlari bilan so`zlar for bilan, qo`rqing of bilan, ko`rolmaslik for bilan, nazar va kulgi at bilan ishlatiladi. Shuning uchun logik semantik ma`noga ega bo`lgan so`zlarni o`rganish etarlidir. Albatta ular bilan ishlatilayotgan predloglarning ma`nosini ham, bunda fikrni to`g`ri ifodalagan va predlogli to`ldiruvchining yoki hol abarotini ko`rish kerak bo`ladi. Ammo logik semantik guruhga kiruvchi predloglarning 25% qismi 15

taxminan qoidadan mustasno bo`lib qoladi. Umuman olganda munosabatlarni predloglar orqali ifodalash aniq va sistemali bo`ladi. Predloglarning ma`nosi mantiqiy turda kengroq ma`lumot beradi, bunda predloglarning hammasi ham ko`rincha bir xil ishlatilmaydi. Buni albatta, juda ko`p ishlatiladigan preloglardan boshlash kerak. Analiz esa fe`l-ot komplekslar tarkibidagi predloglardan boshlanadi. Sinonim sifatida “so`z birikmasi” termini keng ma`noda ishlatiladi. Demak o`rganiladigan strukturalar birinchi navbatda ularning semantik aloqasini paydo qiladigan fe`l asosida analiz qilinadi. Fe`lli so`z birikmasi a`zolarining sintaktik funktsiyasi predloglar ma`nosini bildirishga qodir emas. Predloglarninig ma`nosi haqidagi fikrlarga oydinlik kiritish uchun munosabat va aloqani ta`rifini bilib olishimizga to`g`ri keladi. “Munosabat – narsalarning umumiy aloqa formasidan biridir”. “Aloqa materiyaning asosiy sifati bo`lib, u materiyadagi barcha predmetlarni, obyektiv olam hodisalarini bir-biriga bog`laydi va munosabatni bildiradi. Xuddi shunday til olami elementlarning munosabati ham turli hil ko`rinishga ega. Shuning asosiy mazmuni va maqsadi ham shularning ingliz predloglari orqali qanday bildirilishi bo`lishi kerak. Narsalar orasidagi aloqa uni kuzatishga qaramay har doim mavjuddir. Hodisalarning alohidaligi qarama-qarshi aloqadek, voqea bilan belgilanadi. Alohida fikrlarda bunday aloqa sezilarli bo`lgani uchun ko`rsatilmasligi mumkin . Masalan: “Quyosh qor yaltiramaydi”. Bu holatni aniqroq ko`rsatishda predloglar ham ishlatiladi, ya`ni quyosh tufayli qor yaltiramaydi. Predlolar orqali bildirilgan munosabatni analiz qilishda xususiyat bo`lgan munosabatni ajratib olish kerak. Umuman olganda, munosabat bu narsalar xususiyati bo`lib agar uni narsadan ajratib olinsa, o`zi ham bir narsaga aylanadi. Ya`ni munosabat elamentlarda yuzaga keladigan narsa deb ataladi. Shu jumladan narsalar yoki xususiyat ham element bo`lishi mumkin. 16

Narsa va munosabatni dialektik tushunchasi shunday: “Narsa munosabatga nisbtan mavhumroqdir, chunki narsalarning haqiqiy tabiati munosabatga yuzaga keladi”. Ma`lum bir fikrdagi so`zlar o`rtasidagi munosabat o`sha so`zlar mohiyatidan kelib chiqadi. Ingliz grammatiklari fe`l komplekslarida predlog bildiradigan munosabatning semantik mohiyati fe`l birligi bilan qo`shilgan deydilar. Demak fe`lli predlogni yasalishi ma`no jihatidan bir butundir. Bu aniq aspektini umumiy ko`rinishda predloglarni beradi. Ayrim grammatiklar predlog bildiruvchi munosabatlarni turkumlarga bo`lishadi. Masalan: 1. O`rin harakat yo`nalish. 2. Vaqt va vaqt davomiyligi. 3. Motiv, sabab, harakatlantiruvchi faktor va boshqalar. Ammo bu urinishlar faqat ayrim predloglarga to`g`ri keladi. Ingliz tili predloglarining ma`lum bir guruhining aniq bir klassifikatsiyasi yo`q. Bu ularning ma`nosi yo`qligidan emas, balki ularni ta`riflash qiyinligidandir. Shuning uchun predlog va uning ma`nosi haqidagi savollar hozirgi vaqtda alohida predloglarda echiladi, ayrim hollarda katta bo`lmagan predlog guruhlarida ko`rib chiqiladi. Shuning uchun o`rganuvchilar predlog ma`nosi xususida hosil bo`ladigan muammoni u ishtirok etgan so`z birikma tarkibida echishadi. Ko`pincha so`z birikmasi tarkibidagi bo`laklar, semantik hususiyati bo`lgan munosabatlar predloglarga o`tkaziladi. Predlogli so`z birikmalar haqidagi savollarni echishda o`sha so`z birikmasi qismlarining semantik xususiyati bo`lgan, predlog bildiruvchi munosabatga diqqatni qaratadi. Old qo`shimchali iboralarga bag`ishlangan ko`pgina ilmiy ishlarda mualliflar old qo`shimchani iboralardagi semantik xususiyatlarni ifodalanishi masalasiga katta ahamiyat beradi. A.A.Cherdieva shunday degan: “Fe`lda mujassamlashtirilgan sxema u yoki bu old qo`shimchani ishlatganda uning faollashuviga va ma`nosining semantik o`zgarishiga ta`sir etadi”. Xuddi shu nuqtai nazardan old qo`shimchalarda qarasak, ammo iboraning fe`lli qismiga nisbatan otli qismiga ko`proq ahamiyat beriladi: fe`l+predlog+ot. Predlog tobe so`z bilan belgilangan predmet yoki hodisaning xususiyatini oldindan izohlab keladi. Bu xususiyat prelogsiz so`z ishlatganda 17

ahamiyatga molik emas. Agarda predlogning ma`nosi kerakli darajada e`tiborga olinsa edi, predlog birikadigan so`zlar ma`nosini aniqlashdagi eng muhim va qiziqarli savol to`liqroq echimga ega bo`lar edi. Ammo predloglarni ma`nosi avvalo paradigmatik darajada o`rganilib, izohlash kerak bo`ladi. Paradigmatik munosabatlarning negizi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda matn sintagmatik munosabatlarning negizi hisoblanadi. Muntazam kuzatishlarda konkret fikrlar va faktlar bo`lishi kerak. O`rganilayotgan til obyektlari o`sha real ishlatilayotgan muhitdan olinadi va faqat shu obyektlarning real muhitda vazifasini bajarish va bir-biriga ta`sir qilish natijasida uni mohiyatini tushunsa bo`ladi. 18

1.2. Hozirgi zamon i ngliz tilidagi predloglarni ishlatilishi Chet tillarini o`qitish metodikasi, shuni ko`rsatadiki, o`zbek talabalari ayrim predloglarning ishlatishda xatolarga yo`l qo`yadilar. Ayrim predloglarning ishlatilish bizasi juda yuqoridir. Ingliz tilida ayrim manbalarda tilga olinishiga ko`ra 150 ta predlog bor deyiladi. Predloglar, umuman olganda, yordamchi so`zlar safiga kiritiladi va asosiy so`zlarga (so`z turkumiga) qarshi qo`yiladi. Anglatadigan ma`nolariga ko`ra predloglar bir necha guruhlarga bo`linishi mumkin: 1. O`rin-joy va yo`nalishni bildiruvchi predlgoglar: at, in, on, about, above, after, down, from, near, out etc. Ex: He went from Grahaws Town to Kimberley and from Kimberley to Khamas Country. 2. Vaqtni bildiruvchi predloglar: After, about, at, ago, by, for, from, in, near, on, sinse, through, till, untill, before etc. Ex: But on the twelfth month of every year it shall grow soft. 3. Sabab va maqsadni bildiruvchi predloglar: By reason of, because of, by virtue of, on account of, for fear of, thanks to, for the sake of etc. Ex: I put it all way some here, some there and none too much any where, by reason of suspicion. 4. Qiyoslash, qarama-qarshi qo`yishni, ajratishni ifodalovchi predloglar: Like, unlike, in comparison with, in spite of, as for, as to, in relation to etc. Ex: By this time the Stranger man in spite of being a Tewara was really annoyed. 5. Ish-harakatni ma`lum bir asbob vositasida yoki biror yo`l bilan amalga oshishni ko`rsatuvchi predloglar: With, by means of, by force of, by etc. He came by tram. Beat him with a stick. 19

V.N.Plotnikovning yozishicha yordamchi so`zlar turkumlari leksema sifatida mustaqil so`zlar ega bo`lgan asosiy nominativ ma`nolardan mahrumdirlar. Yordamchi so`zlar predmetlarni rangini, vazifasini, holatini ularni leksik ma`nosini ifoda etmaydilar. Shunday qilib, yordamchi so`zlar so`z turkumlari sifatida mustaqil so`z turkumlari ega bo`lgan semantik umumiylikka ega emaslar. Yordamchi so`zlarning umumiyligiga funktsional va grammatik umumiylikka ega. Hozirgi zamon rus tili grammatikasi predlog to`g`risida to`htalib, “predlog – bu yordamchi so`z bo`lib, u otning yoki olmoshning so`z birikmasi sostavida boshqa so`zdan sintaktik tobeligini bildiradi”. Ammo, keyinroq esa predlogni quyidagicha ta`rifladilar: “predlog – bu yordamchi so`z turkumi bo`lib, so`z birikmalaridagi yoki gapdagi bitta mustaqil so`zni ikkinchi mustaqil so`zga bo`lgan tobeligini ifodalaydi”. Rus lingvistlarining ayrim ishlarida prelogning leksik ma`nosi to`g`risidagi aniq bir butun fikr berilmagan. F.I.Buslaev, A.X.Vostokovlar predlogda leksik ma`no borligini tan olganlar, ammo A.M.Peshkovskiy esa predloglarda leksik ma`no borligini umuman inkor etgan. A.A.Potebiya esa predloglarni normaligiga e`tibor bergan, lekin V.V.Vinogradov esa predloglarda leksik ma`no borligini tasdiqlagan. Predloglarning lingvistik ma`nosini o`rgangan bir nechta tilshunoslar o`zarining nazariy va amaliy grammatikalarida predloglarning leksik ma`nosi borligini rad etadilar. Masalan: K.Bisselning e`tirof etishicha tilda predlogdan boshqa hech qanday ishlatilishida o`ta noma`lum bo`lgan holat yo`q. X.Uillis esa predlogni ishlatishda har qanday tilda hech qanday mantiq yo`q deydi. Bundan tashqari ingliz leksikograflari esa predlogga ikkinchi darajali so`z deb qarab, predlogni ishlatilishi to`g`risida hech qanday qoida bilan belgilab, berish mumkin emas deydilar. J.B.Xiton predlogning mavqeini tan olgan holda shunday deydi: “Predlog shunday so`z-ki, u ot yoki olmosh va gapdagi boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani sifatlaydi. Ko`pgina avtorlar predlogda umuman leksik ma`no bormi yoki yo`qligi to`g`risida bosh qotirganlar. 20

Predloglar o`zining haqiqiy ma`nosiga ega deb qarovchilar esa predloglarning leksik ma`nosi borligi uni mustaqil so`zlar, otlashgan va fe`llash so`zlarning, predlogli so`z birikmalarining semantikasinin o`zaro bir-biriga bo`lgan munosabatining inikosidir – deydilar. M.I.Steblin – Kamenskiyning fikricha predlogning ma`nosi predlogli so`z birikmalaridan tashqarida qarash mumkin emas – deydi. Ammo ba`zi bir toifadagi olimlarning e`tirof etishicha, predlogning o`ziga xos ma`nosi nafaqat predlogli so`z birikmasidan, hattoki so`z birikmasidan tashqari ham o`ziga xos ma`noga ega – deb qaraladi. Ana shunday fikr ko`pchilikda mavjud. Ammo ko`pgina tilshunoslar bu holatni (ya`ni predlogning leksik ma`nosi) hamma predloglarga tegishli emas – deydilar va ularning fikricha, leksik predloglar va grammatik predloglar bo`lishi mumkin yoki o`zining leksik ma`nosini yo`qotgan va o`z ma`nosini saqlab qolgan predloglar: bundan tashqari leksik ammo faqat grammatik funktsiyasini bajaruvchi predloglar bo`lishi mumkin. Har xil grammatiklarda predloglar to`g`risida bo`limlarda, predloglar masalasini hal qilishda ularni leksik ma`nolarini cheklash masalasi u yoki bu predlogga tegishlidir. Ayrim avtorlar predlogning vazifasi to`g`risida gapirib, - shunday deyishadi, - “predlogda vaqt, o`rin va boshqa ma`nolar bor”. Bundan tashqari predloglar vaqt predlogi, o`rin predlogi, abstrakt aloqani bildiruvchi predloglar, ob`ekt predloglari, appozativ predloglar, belgilovchi predloglar, shart predloglari va boshqa predloglar bor, - deb talqin qilinadi. Hozirgi vaqtda predloglarning leksik ma`nosi bor degan fikr ko`pgina ingliz, nemis, fransuz va rus tillarida predloglarga bag`ishlangan asarlarda asosiy fikr bo`lib qolmoqda. Predloglarning semantik tarkibi, ob`ektiv realligi borligi to`g`risida S.I.Smirnitskiy quyidagi fikrni bayon etadi: “Predlog so`zlar o`rtasidagi aloqani ifoda etadi va predmet bilan predmet o`rtasidagi predmet bilan belgi o`rtasidagi yoki predmet bilan protsess o`rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi”, bundan tashqari predlog yordamchi so`z turkumlariga mansub bo`lib, ular (predlog) predmetni predmetga, 21

holatga yoki situattsiyaga bo`lgan aloqa va munosabatni bildiradi, V.V.Burlakova ingliz tilidagi fe`lli so`z birikmalarini maxsus o`rgana turib, shunday xulosaga keldi: Predloglar ma`nosining abstraktligiga qaramasdan predloglarda aniq leksik ma`no borligi, ular semantik bog`liq bo`lgan elementlar bilan ma`naviy yaqinlashadi. V.V.Burlakovaning tahlil etishicha predloglar leksik ma`nosiz birlikni emas, predloglar bir so`zni ikkinchi so`zga bog`lash bilan birgalikda yana alohida semantik ma`noga ham ega deydi. V.V.Vesmetskiyning ta`kidlashicha: “Predlog so`z bo`lib u alohida nominativ funktsiyani bajaradi va boshqa so`zlar kabi leksik ma`no unga ham taaluqlidir”. Predloglarning soni juda ko`p bo`lib, ularning orasida oddiy, qo`shma, yasama, boshqa so`zlardan o`tgan, sifatdosh tipli va boshqa turlari mavjuddir. A.A.Shaxmatov faqat predlog ravishli birikmalarda predloglarning ma`nosi borligini tan olib, shularning hisobiga shunday so`zlar bo`lgan mimo , okolo va boshqa so`zlarni kiritadi. Ammo v , na , s predloglarini u faqat otli birikmalar sostavida ma`noga ega, - deydi. Biroq ravishli predlog va predloglar uchun munosabat quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Nominativ (o`zaro) 2. Kauzal (sabab) 3. Fikal (tugallangan) 4. Ablativ (yo`naltirilgan) 5. Distributiv (chegaralash) 6. Modal 7. Transgressiv (o`tish) 8. Delibirativ 9. Pozessiv 10. Komparativ (qiyoslash) 11. Temporal (vaqt) va boshqa turlar. 22

II bob. Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogli birikmalarning leksik qur i lishi. 2.1. “Of” predlogi bilan ishlatiladigan fe`llar va ularning leksik-semantik guruhlari. Fe`lli iboralarda of predlogi substantsial xarakterga ega bo`lgan munosabatni ifodalaydi. Substantsiya – bu negizda bor bo`lgan ma`lum bir mavjudlikdir. Fe`lli iborani nominativ bo`lagi of predlogi bilan ishlatiladigan u mantiqning ma`lum predmetini ifodalovchi ob`ektdagi harakatni bildiradi. Bunda uning sifat va miqdor xususiyatlari alohida o`rin tutadi va alohida ma`noga ega bo`ladi. Xarakterlanadigan substantsiya bu fe`l bilan ifodalangan harakat va holatdir. Xarakterlik xususiyati predlogning o`ng tomonidagi nominativ bo`lakni bildiradi, ammo uni predlogning chap tomonidagi so`zlar aniqlab kelishi mumkin. Masalan: iborada to demond (substantsiya), courage (xususiyat), of him (xususiyatni potentsial ifodalovchisidir). Him olmoshi xarakterli mantiqqa ega, chunki ob`ekning sifati unga nisbatan bo`lgan talabni ma`lum bir turini aniqlab keladi. Shu bilan bir vaqtda predlogni chap tomonidan aniqlash mumkin bo`ladi. To talk of the beauty of the autumn leaves iborasida xarakteristikani o`z ichiga olinadigan so`zlar predlog doirasining o`ng tomonida joylashgan shuni aytib o`tish joizki xarakterlanib keladigan substantsiya faqat fe`lga emas, balki gapning boshqa bo`laklarida ham namoyon bo`ladi. John ... talked of nothing else. Bunda John shaxsining fikrlarini mavjudligini aniqlash shu shaxs sifatlari haqida ham ma`lumot beradi. Aytilgan gap fe`lli predikativ iboralarga ham tegishlidir. a) to be afraid of the man. b) to be afraid of darkness. Iboralarini taqqoslab ko`ramiz. Bunda predlogni bo`lak qo`rqish mavjudligini bildirib keladi. Birinchi vaziyatga odam tomonidan singdirilgan hissiyot, ikkinchisida esa hodisa tomonidan singdirilgan hissiyot namoyon bo`ladi. 23

Shu bilan bir qatorda xarakteristika predikativ bo`lakka tegishli bo`libgina qolmay, balki fe`lning o`ziga ham tegishlidir, ya`ni nimanidir holatini aniqlab keladi. Gapga ma`lumot to`ldirib keladi. Ega esa kesimning holatini nazarda tutilganini aniqlab keladi. Of predlogni iboralarda tez-tez sifat va miqdor tarkibga ega bo`lgan ifodalanuvchi nutq va ma`lumot, qabul qilish, fikrlash, intellektual faoliyat, sifat va miqdor tomonidan baho berish fizik ta`sir fe`llari ishlatiladi. I. Nutq va ma`lumot fe`llari . O`ta har xil turdagi nutq va ma`lumot fe`llari o`z ichiga og`zaki va yozma nutqni oladi. Predlogli to`ldiruvchilar nutq va ma`lumotni ham predmet bo`lishi mumkin bo`lgan barcha otlar bilan ifodalaydi. 1. Pam told her of the new places that they would investigate. Ushbu gapda “ of ” prelogi bilan bir qatorda “about” predlogi ham ishlatiladi. Rem unga ular o`rganishi kerak bo`lgan yangi joylar haqida aytdi. 2. I don`t want to speak of certain things more than I can help. Men yordam berishdan ko`ra, ba`zi narsalar haqida gapirishni xoxlamayman. 3. She sit ur and talked of the beauty of the autumn leaves. U o`tirdi va kuz barglarining go`zalligi haqida suhbatlashdi. 4. Eperienced friends warned me of the danger. Epiriensning do`stlari meni xavfdan ogohlantirishdi. 5. I told him of my business. Men unda o`z biznesim haqida aytdim. 6. What do you think of him? Siz u haqda qanday fikrdasiz? 7. You are to urite a letter telling of the progress in your studies. Siz o`qishingizdagi natijalar haqida hikoya qiladigan xat yozishingiz kerak. Substantsial xarakteristikani elementi predlogli to`ldiruvchi vazifasida keluvchi otning o`zida yoki shu otniing har xil turdagi aniqlovchilariga yoki fe`lning aniqlovchilarida bo`ladi. 24

II. Fikrlash va intellektual fe`llar. Fikrlash va intellektual faoliyat fe`llari vazifasini odatda know , think , read , write kabi fe`llar bajarib keladi. Biroq shu bilan bir vaqtda conceive, dream fe`llari uchraydi. Predlogni fe`llarning ham semantikasi turlicha: 1. I couldn`t help thinking of the wild ritual of this work. – Men bu ishning yovvoyi urf-odatini o`ylashdan o`zimni tiyolmadim. 2. The place is gloomy ... Do you know of any brither spot in town? – Joy qorong`i ... Sish shahringizdagi boshqa yorqinroq joyni bilasizmi? 3. What are you thinking of? – Nima haqida o`ylayapsiz? 4. I know all of this things. – Men bu narsalar haqida hammasini bilaman. 5. They reaal some famous woman criminal. – Ular bir qancha mashhur ayollar jinoyatlarini o`qishdi. 6. I. can`t concive of your allaving a child of live to go such a long journey alone. – Men seni bolaga bunday uzoq safarga yolg`iz yuborishga ruhsat berganingni tasavvur qilolmayman. Xuddi nutq fe`llarida bo`lganidek intellektual fikrlash fe`llarida ham of predlogli to`ldiruvchi faoliyatini tuzilishini bildirmay, balki xarakterli intellektual qabul qilish substantsiyasi xususiyatiga ega bo`lgan predmet bo`ladi. Har xil vaziyatda bu xususiyat turlicha ifodalanadi. III. Qabul qilish fe`llari. Qabul qilish fe`llari ham hissiy ham psixik qabul qilish shakllarini bildirib keladi: 1. I will hot hear of such experiences. – Men bunday tajriba haqida eshitmaganman. 2. I am grieved to hear of such sentiments from you Mr. W. – Men sizdan bunday tushunchalarni eshitishdan ranjidim. 3. The place smelt of musty velvet. – joydan dimiqqan baxmal isi kelardi. 4. He was remided of an actor horse. – u o`rgatilgan otni eslatardi. 25

Qabul qilish xarakterini ko`rsatuvchi fe`lning semantikasida va tarkibida mavjud bo`ladi. Otli to`ldiruvchining semantikasi substantsiyali aniqlashni bildiradi. To smell the roses. To smell of roses. Birinchi vaziyatga ob`ekt va uni qabul qilish sub`ekti ifodalangan. Ikkinchi gapda esa qadul qilish ob`ekti aytilmagan. Ammo substantsial xarakteristikaning qabul qilishni berilgan (Atir gulning hidini kelishi). Remind fe`li substatsianal xarakterli munosabat bilan ifodalanib kelgan fe`lli iboralardan biridir. Chunki of predlogi bilan beriladigan semaantika ma`lum xususiyatlarni ko`rsatuvchi hisoblanadi. Ob`ekt fe`llari bo`lgan iboralarda bu xususiyatni bildiruvchi assatsiyalar mantiqiy to`ldirish bilan aniqlanadi. Bu turdagi fe`llarga fe`lning tarkibiy birikmalari kiradi. Ular: take, notice, catch, sight. a) Mr. Crale took very little notice of meal times. – Mister Krale ovqat vaqtini kamdan-kam sezaldi. Bu vaziyatga o`z-o`zidan savol paydo bo`ladiki of predlogi bilan keladigan otni tarkibiy feel birligidagi to`ldiruvchi deb hisoblash kerakli yoki fe`l kompleksining nominativ elementi aniqlovchisi deb hisoblash kerakmi? Bu savol yechimida of predlogi semantik munosabatda ma`noga ega emas. IV. Umumiy baholash. Ma`noli fe`llar. Ko`rib chiqilayotgan iboralarda umumiy baholash ma`nosiga ega bo`lgan fe`llar uchraydi. Bunda substantsiya xarakterli ma`noga ega bo`lgan munosabatni bildirishi bilan yoki ob`ektga nisbatan qo`yilgan talab, baholash munosabatini bildirish bilan talab qilinadi. 1) Evidence that allows only of conclusion. – Dalil yagona xulosa chiqarishga ruhsat berdi. 2) He was asking more of life ... – U hayot haqida ko`p so`radi. 3) I do not approve of anything that tempers with natural ignorance – Asabiy holat bilan tabiy bilimsizlikning birortasiniyam yoqtirmayman. 26

4) A nighbouring village sould boast of being favoured rendezvous of an animal. – Qo`shni qishloq hayvonlarning sevimli uchrashuv joyi bo`lishidan fahrlanadi. 5) These situations may require of him adjustments of a completely differnt kind. – Bu vaziyatlar uni tamoman turli xil o`zgarishga ehtiyoj sezdi. Bu guruhdagi iboralarga birinchi, ikkinchi guruh fe`llarini kiritsa bo`ladi, agar ular baholash ma`nosiga ega bo`lgan predikativ sifatlar bilan ishlatilsa: 1) Come. Come we are making too much of this affair. – Keling. Keling biz bu hodisani kengroq tushintiraylik. 2) He makes the most of the little he has. 3) We shall have to make the best of it. – Biz buni yaxshi qilishimiz kerak. 4) You have no doubt of Caroline Crales guilt. – Siz Karolin Klaresning gunohiga shubhalanmang. Shu bilan bir qatorda bog`lovchi fe`li emosional ma`noli har xil turdagi sifatlar kombinasiyasini bilan kelgan fe`lli iboralar ko`p. 1. You must pay me a good deal of attention this evening. – Siz bu oqshom menga ko`p e`tibor qaratishingiz kerak. 2. I`m afraid of this woman. – Men bu ayoldan qo`rqaman. 3. You ought to be careful of these people. – Bu odamlarga e`tiborli bo`lishingiz kerak. 4. I was glad of these pupils. – Men bu o`quvchilardan xursandman. 5. I am sick to death of cleverness. – Men bunaqa aqllilikdan bezor bo`ldim. 6. Everybody is clever nowadays. – Bu kunlarda hamma aqlli. 7. I was silly of you to cry. – Men seni yig`lashingdan aqldan ozdim. 8. She might have got tired of him ... never seemed sure of his answers. – U undan zerikdi. Hech qachon uning javoblariga ishonmagandek tuyuldi. Iboralardagi be fe`lli har xil sifatlar, hamda turli predloglardan keyingi keladigan elementlarni iboraviy strukturasi amantik ma`nosining birligi yuzasidan dalolat beradi, bu substansial baholanadi. Biroq iboralarni ichki mantiqiy bog`lanishlari farq qiladi. Masalan: oxirgi misolga qandaydir xususiyat his 27

answers substansiyasini xarakterlovchi ijobiy baho berishga yo`l qo`ymaydi. Xuddi shunday misolga yana shuni ko`rishimiz mumkin: The best thing for Amyos Woald have been to be quite free of female entang lements. V. Struktura fe`llari. Substansial xarakteristika bo`lgan birliklar munosabatini struktura fe`llari deb nomlash mumkin. Masalan: take , build , comprise , consist fe`llari. 1) The Sunds of association shall comprise of member`s subscription. – Sundlar birlashmasi a`zolik badalini o`z ichiga oladi. 2 ) The bottoms consisted of six blocks of minor`s devillings. – Tublar 6 ta kichik blokdan tashkil topgan. 3) This vase is expensive because it is made of hand-blown glass. – Bu vaza qimmat chunki u qo`lda yasalgan shishadan yasalgan. 4) These instruments made of stainless stell. – Bu jihozlar zanglamaydigan po`latdan qilingan. VI. Xususiyat ko`chiruvchi fe`llar. Ba`zi bir fe`llarni ob`ektga xususiyatini ko`chiradigan fe`llar deb nomlasa bo`ladi. Xuddi shu fe`llar ob`ektni bahosini o`z ichiga oladi: 1. The planes were accused of spreading cholera. – Samalyot vaboni tarqatishda ayblandi. 2. Mother had been convicted of murder. – Ona qotillikda ayblandi. Accuse, convict kabi fe`llar ot bilan ifodalangan egaga ba`zi bir xususiyatlarni ko`chiradi. Shu bilan bir vaqtda fe`lli ob`ektli ibora substansial xarakteristikani aloqasi bor. Convict, accuse fe`llarining semantikasi negativ substansiya xarakteristikasi bilan birlashadi: murder va cholera otlari bilan belgilangan. VII. Xususiyat ajratuvchi fe`llar. Ba`zi bir fe`llarni ob`ektdan xususiyatlari ayrilishi yoki ob`ekni ayirish fe`llari deb nomlash mumkin. Bu fe`llar of predlogi bilan belgilangan substansiya xarakteristika munosabatiga ega bo`lgan iboralarga kiradi: 28

1. It deprived her of a job. – Bu uni ishdan mahrum qildi. 2. The man ... was ... deprived of his vivid life. 3. He`ll rid himself of debt. – U o`zini qarzdan ozod qildi. 4. Mrs Sh was robbed of her diamonds. – Missis Sh. uning olmoslarini o`g`irladi. 5. His letter relieved my of a lot of worry. – Uning xati mening havotirimni yengillashtirdi. “ of ” predlogli o`timli fe`llarni leksik-semantik guruhlari. O`timli leksemalarni leksik-semantik guruhlarga ajratishda umumiy o`timlilik faktoriga asoslaniladi, hamda tilning leksik qatlami ham e`tiborga olinishi shart. O`timli lekskmalar guruhlari mazmunli yoki formal xususiyatlariga qarab farqlanadi. Mazmunli xususiyat shundan iboratki, o`timli leksemalar umumiy yoki o`xshash mazmunga ega bo`ladi. Formal xususiyatlarga esa to`ldiruvchi leksemalar bilan birlashadigan ma`lum o`timli leksemalarning bir xil semantik turlarga tegishli bo`ladi. O`timli leksemalarni o`timsiz leksemalardan farqi shundaki, ularni boshqaruv xususiyatiga qarableksik semantik guruhlarga ajratish mumkin. Leksik – semantik guruh-1 . bu guruh fe`llari nutq va ma`lumot fe`llari hisoblanib, “biror kishi yoki narsani gapirmoq” kabi umumiy ma`noga ega bo`lgan 4 ta fe`lni o`z ichiga oladi va quyidagi model asosida yasaladi: Vtr+of+C (complement-to`ldiruvchi) 1. say – aytmoq, gapirmoq. 2. speak – aytmoq, gapirmoq. 3. talk – gapirmoq, gaplashmoq. 4. tell – aytmoq. Bu garah fe`llari jonli otlar, ya`ni shaxslar shuningdek mavhumiylikni bildirgan otlar bilan birikadi. To tell of progress, to talk of the beauty of the autumn, say that man, to speak words of. 29

Bu guruhga kiradigan leksemalar iboralarda jonli otlar va mavhumlikni ifodalovchi otlar bilan birlashadi va o`timli fe`lli leksemalarning to`ldiruvchisi quyidagi gaplarda o`z ifodasini topadi. Masalan: 1. You are to write a letter telling of the progress. (J.W.D, 10) 2. He always speak words of wisdom . (OX.D, 597) 3. What shall we say of that man – that working man? 4. Joona Bimberton ... talked of nothing else. Leksik – semantik guruh-2 . bu guruhga “kimnidir biror narsadan xabardor bo`lishi yoki qilinishi” ma`nosiga ega bo`lgan 4 ta fe`l kiradi va ular quyidagi model asosida V+of+C birikmalarni yasaydi. Bular quyidagi fe`llar: inform – “xabar bermoq, xabardor qilmoq”,report – “xabar bermoq, hisobot topshirmoq”, account – “hisobot bermoq, xabar bermoq”, announce – “xabar qilmoq, e`lon qilmoq”. Bu guruhga kiradigan leksemalar iboralarda jonsiz, mavhumiy otlar bilan birlashadi. Masalan: To inform him of fact to, report well of the prospects to announce the results of research, account of a hero. 1. I informed him of this fact . 2. He announced the results of his researches(OX.D, 24). 3. He was accounted of a hero (OX.D, 507). Leksik – semantik guruh-3 . Bu guruhga “ruhsat bermoq” mazmunini ifodalagan 4 ta o`timli fe`llar kiradi: Vtr+of +C allow – ruhsat bermoq let – ruhsat, izn bermoq. permit – ruhsat, imkon bermoq. admit – ruhsat bermoq, tan olmoq. Bu fe`llar olmosh va mavxumiy otlar bilan birlashadi. Masalan: To admit of delay, to allow of you, to let of him, to permit of smoking. Bu guruhga kiradigan leksemalar quyidagi gaplarda misol tariqasida ko`rib chiqilgan. The matter admits of no delay (OX.D, 10). I will not allow of You to be deceived (OX.D, 19). 30

I let of him to enter the room (OX.D, 342). The bar premitted of the smoking (OX.D, 443). Biz ko`rib chiqqan o`timli fe`l leksemalarning barchasi birikuvchisiga ega. O`timlilik bu turli xildagi, ya`ni fe`l, ot, ravish, sifat leksemalarga tegishli holatdi. O`timlilik darajasi biz o`rgangan iboralarda leksik bog`lanish vazifasini o`taydi. Leksemalarni o`rganish natijasida, LSG (leksik-semantik guruh) analizlarining uchtasi ularning yagona modelga asoslanishini ko`rsatad, ya`ni: Vtr+of+C 31

2.2. “ of ” predlogining gapdagi o`rni 1) Biror kishi yoki narsani bo`lak bilan bog`langanini, kimdir yoki nimadirda o`ziga xos xususiyat, aspekt yoki fazilatni aytishda ishlatiladi: 1. We were impressed by the size of the building. – Biz binoning hajmidan hayron qoldik. 2. I don`t remember the name of the street. – Men ko`chaning nomini eslolmayapman. 3. The colour of sky is very beautiful. – Osmonning rangi juda chiroyli. 4. He i sa man of strong character. – U kuchli xarakterli odam edi. 5. The smell of unwashed clothes. – Yuvilmagan kiyimlar hidi. 2) Aniq narsani aytishda; 2a. Siz nazarda tutayotgan aniq narsaning ko`proq umumiy turga mansubligini aytishda: 1. I had a feeling of duty towards him. – Menda unga nisbatan majburiyat tuyg`usi bor edi. 2. She seemed to like the idea of having children. – Bolali bo`lish fikri unga yoqqandek tuyuldi. 3. He has habit of questioning everything, I Think. – Meni o`ylashimcha hamma narsaga shubha bilan qarash uni odati. 2b. Biror shaxs yoki narsaning aniq yoshi miqdori va qiymatini aytishda: 1. She met Charles at the age of 20. – U Charls bilan 20 yoshida uchrashgandi. 2. She was a young girl of no more than 13. – U 13 yoshdan oshmagan yosh qiz edi. 3. Teachers have been asking for a pay rise of 4 per cent. – O`qituvchilar maoshlarini 4 foizga oshirishni so`rashdi. 4. Lunn earns a salary of thirty thousand pounds a year. – Lain yiliga 30 ming funt maosh ishlab topadi. 3) Biror shaxs yoki narsaning biror harakat qilganligini aytishda; 3a. Biror shaxs yoki narsaning harakatini bildirishdaotdan keyin ishlatiladi: 32

1. I heard the shouts of excited children. – Men xursand bolalarning qiyqirig`ini eshitdim. 2. The rol of teacher is great in teaching process. – O`qitishda o`qituvchining roli katta. 3b. Shaxs yoki narsaning xarakat yoki holatidan ta`sirlanganligini bildirib, otdan keyin ishlatiladi: 1. The removal of the machine parts took several hours. – Mashina qismlarini yig`ish ko`p vaqtni oldi. 4) Biror narsaning kimgadir tegishliligini aytishda: 1. The property of the rezidents. – Rezidentlarning mol-mulki. 2. The White Solk was a owner of the house. – Vayt Solk uyning ho`jayini edi. 5) Biror shaxs yoki narsani ko`rsatish yoki tasvirlashda qo`llaymiz: 1. She had a rhotograph of him beside her bed. – Unda kravati yonida uning surati bor edi. 2. It was a tale of war and bravery a history of Russia. – Bu urush haqida hikoya va Rossiya tarixining jasurligi edi. 3. I reminded her of her duty to her family. – Men unga uning oilasi oldidagi burchini eslatib qo`ydim. 4. Jerry kept thinking of the last time they`d met. – Jerri oxirgi vaqtlarda ularning uchrashuvlarini o`ylashda davom etardi. 6) Biror narsaning nimaning qismi, bo`lagi ekanligini aytishda qo`llaymiz: 1. He moved to the far side of the bed. – U karavot yaqiniga o`tdi. 2. I had a pair in the back of my head. – Boshimning orqasida og`riq bor edi. 3. She sat on the edge of her chair. – U stulining chetiga o`tirdi. 4.The roof of the church was damaged. – Cherkovning tomi zararlandi. 7) Biror narsani nimadan iborat ekanligini aytishda qo`llaymiz. 7a. Biror narsa nimani o`z ichiga olganligini aytishda qo`llaymiz; 1. He handed her a glass of water. – U unga bir stakan suv berdi. 2. A box of chocolates. – bir quti shokolad. 3. A bag of nuts. – Bir paket yong`oq. 33

7b. Biror narsa turining o`ziga xos miqdori yoki guruhini aytishda qo`llaymiz: 1. A kilo of rise. – Bir kilo guruh. 2. Millions of insects. – Millionlab hashorotlar. 3. A colletion of poems. – She`rlar to`plami. 4. A pair of sunglasses. – Bir juft ko`zoynak. 5. A swarm of bees. – Asalarilar galasi. 7s. Biror bir moddaning o`ziga xos qismlari haqida gaprishda qo`llaymiz: 1. A grain of cugar/sand. – Bir chimdim shakar/qum. 2. A slice of cake. – Bir bo`lak tort. 3. A piece of wood/ise. – Bir bo`lak yog`och/muz. 4. A sheet of paper. – Bir varaq qog`oz. 7d. Biror bir alohida shaxs yoki narsaning qaysi guruhdan ekanligini aytishda qo`llaniladi: 1. She`s one of my best friends. – U mening eng yaxshi do`stlarimdan biri. 2. Three of us went on holiday together. – Bizlardan uchtamiz bayramga birgalikda bordik. 3. A woman of intelligence. – Ziyoli (o`qimishli) ayol. 8) Nomlar va unvonlarda: shaxs, joy yoki tashkilot o`rtasidagi aloqalik haqida gapirganimizda nomlar va unvonlardan keyin qo`llaymiz. 1. He listed the kings and queens of England. – U Angliya qirollari va qirolichalari ro`yxatini tuzdi. 2. The president of Syria. – Suriya prezidenti. 3. He is the treasurer of the club. – U klubning g`aznachisi. 9) Xom-ashyo yoki materialni tasvirlashda: qaysidir moddani nimadan qilinganini aytish uchun ishlatiladi: 1.He was wearing a shirt of soft pink cotton. – U pushti rangli sof paxta matodan ko`ylak kiygan edi. 2. Instruments made of stainless stell. – Asboblar zanglamaydigan po`latdan qilingan. 34

3. A suit of lightweight wool. – Yengil jun matosidan qilingan kostyum. 10) Sanalarda; Davrning sanalari va vaqtini berishda ishlatiladi: 1. The 27 th of November. – 27-noyabr. 2. The last month of the year. – Yilning oxirgi oyi. 3. Today is the first of April. – Bugun birinchi Aprel. 11) Tuyg`ularni tasvirida; biror kishi yoki narsa haqida gapirganimizda ba`zi sifatlardan keyin qo`llaymiz: 1. You should be ashamed of yourself! – Sen o`zingdan uyalishing kerak. 2. I`m tired dof the constant arguing. – Men doimiy tortishuvdan charchadim. 3. Maya ought to be proud of him. – Maya u bilan faxrlanishi kerak. 12) Biror ot bilan bog`lanib kelib boshqasini tasvirlashda; qaysidir turdagi shaxs yoki narsani boshqa ot tomonidan tasvirlanganligini aytishda ishlatiladi: 1. He was an angel of a child. – U boladek beg`ubor edi. 2. We had a hell of a time trying to find a parking space. – Bizda avtomobilni to`xtatish uchun bo`sh joy topishga vaqt bor edi. 13) Kimnidir fazilatini aytishda; qaysidir insonni ma`lum bir holatda o`zini tutishida: 1. It was nice of you to help me. – Sizni menga yordam berishingiz yoqimli. 2. It was stupid of me to think they would agree. – Meni ularni rozi bo`lishini o`ylashim axmoqlikdir. 14) Biror narsa uchun sabab bo`lmoq; biror narsa uchun qagdaydir sabab bo`lishini aytishda ishlatiadi: 1. He died of lung cancer. – U o`pka o`smasi tufayli vafot etdi. 2. As a result of pollution many species have died out. – Zaharlanish natijasida ko`plab o`simlik va hayvon turlari qirilib ketdi. 15) Kimdadir yoki nimadadir qandaydir xususiyat borligini ta`kidlashda: 1. He was a man of great charm. – U o`ziga tortuvchi shaxs. 2. The research will be of great interest to many people. – Ilmiy ish ko`p odamlarda katta qiziqish uyg`otdi. 3.Our conversation was of little importance. – Bizning suhbat ahamiyatsiz edi. 35

16) Kimdir tomonidan yaratilgan: kitob yoki asarni kimdir yozganini, san`at asarini kimdir yaratganini aytishda ishlatiladi: 1. The wonderful paintings of Picasso. – Pikassoning ajoyib suratlari. 2.The plays of Harold Pinter. – Harold Pitnerning dramalari. 17) Vaqt va hodisani bog`lash uchun; nimanidir yana nimagadir bog`lab tasvirlashda ishlatiladi: 1. She didn`t intive him till the evening of the party. – Bazmning kechqurunigacha u uni taklif qilmadi. 2. Evas father died the day of his 70 the birthday. – Evaning dadasi o`zining 70 yoshli tug`ilgan kunida vafot etdi. 18) Vaqtni ko`rsatishda; Amerikaliklar soatdan oldingi ma`lum minutni raqamini aytishda ishlatishadi: 1. It`s twenty of two (1.40). – Yigirmata kam ikki. 2. It`s a quater of nine (8.45). – O`n beshta kam to`qqiz. 19) Qarindoshlik aloqalarini tasvirlashda; kimnidir yana kim bilandir qarindoshlik aloqalarni aytishda ishlatiladi: 1.Lori is the daughter of my father`s sister. – Lori dadamning opasining qizi. 2. He was having an affair with the wife of a diplomat. – Uni diplomatning xotini bilan aloqasi bor edi. 3. A good friend of mine. – Mening yaxshi do`stim. 20) Vaqt mobaynida qandaydir hodisa ro`y berganini aytishda ishlatiladi: 1. We had weeks of problems with the new computer system. – Bizda yangi kompyuter sistemasida bir haftalik muammo bor edi. 2. Twelve years of peace were fallowed by two years of war. – O`n ikki yillik tinchlikdan keyin ikki yillik urush bo`ldi. 21) Kimnidir yoki nimanidir qaysidir davrdaeng katta, eng yaxshi, eng muhimligini ta`kidlashda ishlatiladi: 1. Reynolds was named businessman of the year in 1998. – Reynold 1998-yilning eng yaxshi biznesmeni edi. 2. The most popular film of the summer. – Yozning eng mashhur filmi. 36

So`z birikmalari: more/less/much so`zlari bilan kelib nimanidir sifati xususiyatini muhimligini tasvirlashda ishlatiladi: 1. It was really more of a comment than a question. – Bu savoldan ko`ra izohga o`xshardi. 2. Getting tickets for Tuesday shouldn`t be much of a problems. – Seshanba kuni uchun chipta topish muammo bo`lmadiyu “of” predlogi “ course ” so`zi bilan birga kelgan so`z birikmasi bo`lib, gapda ravish vazifasida keladi va o`zbek tiliga “ha, albatta” deb tarjima qilinadi. 1) Savolga aniq “ha” deb javob berishda ishlatiladi: Do you know what I mean? “of course”. – Men nimani nazarda tutganimni bilasizmi?-Albatta. 1a. Kimgadir muloyim yo`l bilan ruhsat berishda ishlatiladi: May I come in?-Of course, you may. – Kirish mumkinmi?-Albatta mumkin. 1b. Kim bilandir rozi yoki norozi bo`lishda ishlatiladi: - I`m sure everythings going to be OK. - Of course, it is. - Men ishonamanki hammasi joyida bo`ladi. - Albatta, shunday. 2) Kimnidir nimanidir allaqachon biladi deb o`ylaganda yoki bu haqida eshitib hayratlanmasligini aytishda ishlatiladi: He found out in the end, of course. – Albatta, u oxir-oqibat aniqladi. 3. Siz nimanidir endigina anglaganingizda ishlatiladi: Of course! New I understand. – Albatta! Men tushundim. “Of course not” so`z birikmasi. 1) Savolga shubhasiz “yo`q” deb javob berishda ishlatiladi: Aren`t you afraid of what people will say? -of course not. – Odamlar nimadir deb aytishidan qo`rqmaysizmi? -Albatta yo`q. 2) Kimgadir ruhsat berishni inkor qilishda ishlatiladi: - Can I have the car again tonight? - Of course not. You know I need it. 37

- Kechqurun mashinani yana olsam bo`ladimi? - Albatta yo`q. Bu menga kerakligini bilasiz. 3) Kim bilandir rozi bo`lish yoki norozi bo`lishda ishlatiladi: I don`t think anyone else should be told about this. Of course not. – Yana kimgadir bu haqida aytishingiz kerak deb o`ylamayman. Albatta yo`q. I know you all want me to leave of course not. – Men bilaman, sizlarni hammangiz meni ketishimni hoxlaysiz. Albatta yo`q. 38

2.3. “ Of ” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili. Gap tilning sintaktik sathida asosiy birlik sifatida e`tirof etiladi. Gaplar tarkibida oddiy sintaktik birliklar mavjud. “of” predlogli birikmalarning sintaktik- semantik tahlilida gap miqyosida tahlil olib boriladi. Gap fikr ifodalash vositasi bo`lib ichki va tashqi tuzulishiga ko`ra o`rganiladi. Gaplarning ichki tarkibi gap bo`laklarining ma`noli va shakliy belgilaridan tubdan farq qiladigan sintaktik- semantik va shakliy belgilarga ega bo`lgan sintaksemalar hisoblanadi. Gap tarkibida ikki hil oddiy sintaktik birliklar bo`ladi, ularning belgilari goh sintagmatik reja (bitta gap chegarasida taqqoslangan holda) namoyon bo`ladi, birinchi tur birikmalari gap bo`laklari deb nomlanadi. Ular gaplarning ikki sintaktik aloqalarii negizida taqqoslash tizimida aniqlangan, differensial sintaktik belgilar beruvchilardir. Ikkinchi tur birligi esa – sintaksemalardir, ularga differensial sintaktik- semantik bnlgilar xosdir. “Sintaksema” atamasi lingvistik adabiyotda yaqindan boshlab har xil ma`noda ishlatila boshladi va sintaktik-semantik bildiruvchi so`zdir. Biz “sintaksema-bu oddiy sintaktik birlik u sintaktik-semantik belgilardan iborat bo`lib, bir hil sintaksemalar yoki bir hil sintaksemalardan formal belgilari ularning ifodalanish vositalari bilan hamda distrubutiv hususiyatlari bilan bog`langan” degan fikrga qo`shilamiz. Bu degani, sintaksemalarni aniqlash uchun ularning asosiy belgilarini aniqlash kerak. A.M.Muxin sintaksemalarga oid paradigmatik qator bo`lgan oddiy sintaktik birlik invarianti yoki variant tizimi sifatinida ta`rif beradi. Sintaksemalar o`rtasidagi farq, uning fikricha, avvalambor o`zining varianlar yig`indisi jihatidan bir sintaksemalarning boshqasidan farq qilishidir. Bu xususiyat sintaksemani oddiy sintaktik birlik invariant sifatida aniqlashga yordam bergan. Elementar birliklar uch asosiy sintaktik-semantik belgiga ajratib tavsiflanadi: - Substansiallik (zotga oid, zotiy xususiyat). - Protsessuallik (jarayon ifodasi). - Kvalifikativlik (Tavsifiylik, belgi ifodasi). 39

Ushbu kategorial bnlgilradan tashqari, elementar sintaktik birliklar sintaksemalar ancha xususiy belgilarni: - agentativlik; - ob`ektivlik; - lokativlik; - temporallik; - kauzallik va boshqa shunga o`xshash belgilarni o`z ichiga oladi. U yoki bu belgilar yig`indisi sintaksemalarning sintaktik-semantik ma`nosini tashkil etadi. Ular sintaktik aloqalarni hisobga olgan holda paradigmatik qarindoshlik tizimida hosil bo`ladi. “Of” predlogli birikmalarni sintaktik-semantik belgilarini aniqlashda ham xuddi shu va shunga o`xshash belgilar doirasida tahlil-tajriba olib boriladi. “Of” predlogli birikmalar turli hil mazmunli birikmalar holida uchraydi. Ularni tadqiq qilishda ma`lum transformatsiya usullaridan foydalanamiz. 1. I asked for the office of the Dean (R.G.D-8) * ... asked for the office of the Dean. * I ... for the office of the Dean. * I asked ... the office of the Dean. * I asked for ... office of the Dean. * I asked for the office ... the Dean. * I asked for the office of the ... 2. I have discovered the secret of happy living (R.G.D-12) * ... have discovered the secret of happy living. * I ... discovered the secret of happy living. * I have ... the secret of happy living. * I have discovered ... of happy living. * I have discovered the secret ... happy living. * I have discovered the secret of happy living. * I have discovered the secret of happy ... 40

Ushbu gaplarda “of” predlogini tushurib qoldirish metodi orqali tahlil qildik. Tahlil natijasida shuni aniqladikki, “of”ni tushurib qoldirish mumkin, lekin gap tarkibida biroz o`zgarish yuzaga keladi. Bu gaplarning yuneksion modeli quyidagicha: 1. I asked for the office of the Dean. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D 2. I have discovered the secret of happy living. 1 2 3 4 5 NP1 • NP2 • D1•D2•D3 41

2.3.1. Ob y ekt sintaksema Sintaksem tahlilda ob`ektlik belgisi nokategorial sintaktik-semantik belgisi sifatida aniqlanadi. Obyektlik belgisi sintaktik-semantika sifatida aniqlashdan maqsad shundaki, u avvalambor sintaktik bog`lanish markaziga olib chiqadi va tajriba nomunalari passivizatsiya transformatsiya what ? whom ? Pronominal savollarning qo`yilishi bilan tasdiqlanadi. Misol uchun: 1. The Dean always took the advice of his old secreatary (R.G.D.). – Dekan doim o`zining keksa kotibidan maslahat olardi. 2. This gentleman has taken an interest in several of our boys (J.W.D.). – Bu jentelmen bizning bir qancha bolalarga qiziqdi. 3. I have discovered the secret of happy living (R.G.D.) – Men baxtli hayot sirini kashf etdim. 4. I asked for the office of the Dean (R.G.D.) – Men dekanning xonasini so`radim. 5. He was showing me his cabinet of art (O.H.S) – U menga rassomchilik ustaxonasini ko`rsatdi. Yuqorida ajratib ko`rsatilgan predlogli birikmalarning ob`ektivlik belgisini aniqlashda what ? whom ? So`roq olmoshli savol qo`yish transformatsiyasidan foydalanamiz: 1. Whom did the dean always take the advise? 2. Whom has this gentelmen taken an interest in? 3. What have you dicovered? 4. What did yuo asked 4. What was he shoving you? “of” predlogli birikmalar ob`ekt sintaksemaga juda boy hisoblanaddi. Buni quyidagi misollarda ham ko`rishimiz mumkin: 1. It was time to try my luck at a different branch of medicine. – Tibbiyotning turli bo`limlarida omadini sinash vaqti keldi (R.G.D.). 2.It was in the pocket of coat (J.J.J.). – Bu paltoning cho`ntagida edi. 42

2.3.2. Kauzal sintaksema O`zida kauzal ya`ni sababning sintaktik-semantik belgisini mujassamlashtiradi. Bu sintaksema biror bir ish-xarakatga kimdir yoki nimadir sabab bo`lganini bildiradi. 1 Misollar: 1.He died of lung cancer (M.E.D). – U o`pka o`smasidan vafot etdi. 2. He did it of necessity . – U buni muhtojlikdan qildi. 3. A baby died a pile of silver coins (J.S.G). – Bola kumush tangalar uyumidan vafot etdi. 4. It happened of itself (O.X.D). – Bu o`z-o`zidan sodir bo`ldi. 5. I have done this work of my own will (WI.T). – Men bu ishni o`z xoxishim bilan qildim. Keltirib o`tilgan misollar kauzallik belgisini why? So`roq olmoshi yordamida savol qo`yish transformatsiyasi va because of predlogli birikmasi bilan almashuv transformatsiyasi yordamida isbotlash mumkin. 1. Why did he die? Because of lung cancer he died. 2. Why did he do it? Because of necessity he did it 3. Why did die baby? Because of silver coins a baby died. 4. Why did it happen? Because of itself it happened. 5. Why have you done this work? Because of my own will I have done this work. 1 А.М.Мухин “ Синтаксемный анализ проблема уровней языка ” 43

2.2.3. Temporal sintaksema Temporal sintaksema vaqtni ko`rsatadi. Sintaktik-semantika zamirida teaporallik belgisi borligini aniqlash uchun when? (Qachon) ravishi bilan savol qo`yish transformatsiyasi orqali yoki then (o`sha vaqtda), now (hozir, endi) ravishlari bilan almashtirish transformatsiyasidan foydalanamiz. 1 Misol uchun: 1. At the beginning of October thirty new students collected (R.G.D). – Oktyabrning boshida u yerga o`ttizt atalaba yig`ildi. 2. It built in the second of December (AS). – Bu ikkinchi dekabrda qurildi. 3. The third day of the rain he went to the pub (O.H.S.). – Yomg`irning 3-kunida u barga bordi. 4. We shall go there the last month of the year (M.E.D). – Biz u yerga yilning oxirshi oyida bormoqchimiz. 5. They will finish their study at the beginning of July. Temporallik belgilarini aniqlashda when ravishi transformatsiyasi va then yoki now ravishlari bilan almashtirishi transformatsiyasidan foydalanamiz. 1. When did thirty new students collect there? Thirty new students collect there now. 2. When did it build? It built then. 3. When did he go to the pub? Then he went to the pub. 4. When shall we go there? Now we shall go there. 5. When will they finish their study? They will finish their study now. 1 Черязова А.А. “ Синтагматический парадигматического появилась ” 44

2.3.4. Aktiv sintaksema “of” predlogli birikmalar sintaktik-semantik aktivlik xususiyatiga ham ega. Aktiv sintaksema harakatni ifodalaydi. 1. It was clear intention of fighting the policeman (A.S). – Bu politsiyachiga qarshi oshkora urush edi. 2. I was on the point of going there (R.G.D). – Men u yerga borish niyatida edim. 3. Dad wouldn`t dream of saying such a thing. (S.L) – Ota bunday narsalarni aytishni orzu ham qilmasdi. 4. The professor thought of talking to man (AS). – Professor odam bilan gaplashish haqida o`yladi. 5. Rip had one way repling to all lectures (WI.T). – Ripning barcha ma`ruzalarini tutushtirishda bir usuli bor edi. Aktivlik xususiyati, belgisi borligini verballashtirish transformatsiyasi yoki predlogli birikmani sabab ergash gapli qo`shma gapga almashtirish tranformatsiyasi yordamida because, as, for bog`lovchilari yordamida aniqlaymiz. 1. ... of fighting of his fighting he fights. 2. ... of going of me going I go. 3. ... of saying of his saying he say. 4. ... of talking of his talking he talks. 5. ... of replying of his replying he replyes. 45

2.3.5. Lokativ sintaksema. Lokativlik belgisi o`rinejoy yoki o`rinlarning joylashuvi, ish-harakat yoki jarayonning sodir bo`ladigan joyini ko`rsatadi. Misollar: 1. He was born in the town of New York(SL). – U nyu-yorkning shaharchasida tug`ilgan. 2. Let us take the law of our sides (Sh.R.J). – Biz o`zimiz tomonimizdan huquqimizni talab qilamiz. 3. I went the south of the city. – Men shaharning janubiga borgandim. 4. ondon is the capital of Great Britain. – London Buyuk Britaniyaning poytaxti. Lokativlik belgisini transformatsiya yordamida ya`ni predlogli birikmalarni o`rin-joy ravishi there yoki here bilan almashtirish orqali isbotlash mumikn: 1. He was born there. 2. Let us take the law here. 3. I went there. 4. London is the capital here. Komponent tahlil qilish metodi Komponentlarga ajratib tahlil qilishda gap qurilmasidan unsurlar orasidagi sintaktik aloqalarni aniqlab, ularni yuneksion modellarga solish, o`sha unsurlarning differensial sintaktik belgilarini ko`rsatib komponent modellarda ifodalash, hamda agar zarur bo`lsa har bir unsurning morfologik tuzilishini komponent, modellar yordamida ifodalash mumkin. Komponent tahlil asosida quyidagi sintaktik aloqalar aniqlangan: 1. Yadroviy predikativ aloqa: I read a book. 1 2 3 46

2. Koordinativ aloqa. We writeand read at school. 1 2 3 3. Appozativ aloqa. They are two talking. 1 2 3 4. Kesimi nolga teng bo`lgan predikativ aloqa. My God. 1 2 5. Introduktiv aloqa. Do you speak English? Yes, I do. 1 2 3 6. Subordinativ aloqa. I read a book. 1 2 3 47

7. Yadro bo`lmagan predikativ. She is seen singing. 1 2 3 “of” predlogli iboralarni sintaktik komponent qilish natijasida quyidagi sintaksemalar aniqlandi: 1) “of” predlogli birikmalarning ob`ekt sintaksema bo`lib kelishi: 1. I have discovered the secret of happy living (R.G.D). – Men baxtli hayot sirini kashf qildim. 1 2 3 4 5 NP1 • NP2 • 1D • 2D • 3D 2. He was shoving me his cabinet of art (O.H.S). – U menga o`zining rassomchilik ustaxonasini ko`rsatdi. 1 2 3 4 5 6 NP1 • NP2 • 1D • 2D • 3D • 4D 48

3. It was time to try my luck at a different branch of medicine (R.G.D-23). – Tibbiyotning turli bo`limlarida omadimni sinash vaqti kelgandi. 1 2 3 4 5 6 7 NP1•NP2•1D•2D•3D•4D•5D•6D•7D 4. I asked for the office of the. – Men dekanning xonasini so`radim. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D Yuqoridagi “of” predlogi bilan kelgan ob`ektiv sietaksemalar subordinativ bog`lanish orqali bog`langan. 2) “of” predlogli birikmalarning agentiv sintaksema bo`lib kelishi: 1. I waited both of them had entered. – Men ularning ikkalasiniyam kirishini kutdim. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • AP1 • AP2 Ushbu gap appozativ bog`lanish orqali bog`langan. 2. Thes professiinal attention of a family doctor is available to everyone. – Oilaning kasbiy nuqtai nazarida doktorlik hamma uchun foydali. 1 2 3 4 5 6 D1 • D2 • D3 • NP1 • NP2 • D4 49

Ushbu gapda yadroviy predikativ bog`lanish orqali bog`langan. 3. Some of them have turned out good. - Ulardan ba`zilari yaxshi bo`lib chiqdi. 1 2 3 NP1 • NP2 • D 4. The result of his first experiment seemed highly satisfactory to him. – Uning birinchi tajribasining natijasi unga katta qoniqish bordek tuyuldi. 1 2 3 4 5 6 7 NP1•D1•D2•D3•NP2•D4•D5 3) “of” predlogli birikmalarning aktiv sintaksema bo`lib kelishi: ish-harakatni o`zida ifoda etgan sintaksema aktiv sintaksema deyiladi. Aktiv sintaksemani aniqlashda odatda verbalizatsiya lingvistik transfotmatsiya metodidan foydalaniladi. 1. It was clear intention of fighting the policemen (A.S-72). – Bu politsiyachiga qarshi oshkora urush edi. 1 2 3 NP1 • NP2 • D 2. He was a kind of plodder (O.H.S-19). – U zo`r berib ishlovchi kishi turidir. 1 2 50

3. He felt the Strength of the great fish. – U katta baliqning kuchini his qildi. 1 2 3 4 5 NP1 • NP2 • D1 • D2 • D3 4. I was on the point of going there (R.G.D-6). – Men u yerga borish niyatida edim. 1 2 3 NP1 • NP2 • D1 4) “of” predlogli birikmalarning kauzal sintaksema bo`lib kelishi: 1 2 (2) 3 4 1. He died of lung cancer (M.E.D). – U o`pka o`smasidan vafot etdi. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D 1 2 3 (4) 4 2. He did it of necessity (O.X.D). – U buni muhtojlikdan qildi. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D (1) 1 2 (4) (4) (4) 3 4 3. A baby died a pile of silver coins. (J.S.G-212). – Bola kumug tangalar uyumidan vafot etdi. 1 2 3 4 51

NP1 • NP2 • 1D • 2D 1 2 (2) 3 4. It happened of itself (O.X.D). – Bu o`z-o`zidan sodir bo`ldi. 1 2 3 NP1 • NP2 • D 1 (2) 2 3 4 (4) 5 6 7 5. I have done this work of my own will (WI-T-11). – Men bu ishni o`z xoxishim bilan qildim. 1 2 3 4 5 6 7 NP1 • NP2 • 1D • 2D • 3D • 4D • 5D 5) “of” predlogli birikmalarning kvantativ sintaksema bo`lib kelishi: 1 2 3 (4) (4) (4) (4) 4 1. She met Charles at the age of 20 (M.E.D). – U Charls bilan 20 yoshda uchrashdi. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D 1 (2) (2) 3 2 (2) (4) (4) (4) 4 2. She was a young girl of no more than 13 (M.E.D). – U 13 yoshdan oshmagan qiz edi. 1 2 3 4 52

1 2 (3) 3 (3) 4) 4 5 (6) 6 3. Lynn earns a salary of thirty thounsand pounds a year (M.E.D). – Layn yiliga 30 ming funt oylik maosh ishlab topadi. 1 2 3 4 5 6 NP1 • NR2 • 1D • 2D • 3D • 4D 1 2 3 (3) (4) 4 4. They were men of thirty eight (S.L-14). – Ular 38 yoshli erkaklar edi. 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D “of” predlogli birikmalarning temporal sintaksema bo`lib kelishi: (1) (1) (1) (1) 1 2 3 4 5 6 1. At the beginning of October thirty new students collected there (R.G.D-10). – Oktyabrning boshida u yerga o`ttizta yangi studentlar yig`ildi. 1 2 3 4 5 6 1D•2D•3D•NP1•NP2•4D 53

1 2 (3) (3) (3) (3) 3 2. It built in the second of December (AS-14). 1 2 3 NP1• NP2 • 1D • 2D 1 (2) 2 (4) 3 (4) (4) (4) (4) (4) 4 3. We shall go at there the last month of the year (M.E.D). 1 2 3 4 NP1 • NP2 • 1D • 2D Xulosa 54

I. bobga xulosa. Men predloglarni o`rganish natijasida bitiruv malakaviy ishim uchun kerakli bo`lgan ma`lumotlarni to`pladim. 1. Predloglarni ingliz tilining eng kam o`rganilgan qismi hisoblanib, ularni ishlatilishi qoidalari hozirgi kungacha munozaralarga sabab bo`lmoqda. 2. Predloglarning mohiyati ularning funksional belgisiga asoslanadi. 3. Predloglar so`z turkumi bo`lib, ob`ektlarning aloqasini ko`rsatuvchi faktordir. 4. Bir predlog o`rnida boshqasini qo`llash orqali gapning ma`no mazmun jihati butunlay o`zgarishi mumkin. II. bobga xulosa. Ikkinchi bobga “of” predlogi bilan ishlatiladigan fe`llar “of” predloginig gapdagi o`rni va “of” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili berilgan. 1. Bizga ma`lumki “of” predlogi bir-biridan keskin farq qiladigan turli ma`nolarni beradi. Masalan: 1 – Mualliflik: He likes the stories of Edgar Pol. 2 – A`zolik: He is member of the Party. 3 – Tarkib: What is it made of? 4 – Kelib chiqish: He comes of good family. 5 – Sababni: I have done this work of my own will. 2. “of” predlogi iboralarning ma`nolarini bir-biridan ajrata bilish kerak aks xolda qo`pol xatolarga yo`l qo`yish mumkin. 3. Sintaktik tomondan “of” predlogidan so`ng to`ldiruvchi, anqlovchi keladi. It was a shadow of apple tree. 4. “of” predlogli birikmalar turli xil sintaksemalar hosil qilishda tegishli o`ringa egadir. Quyidagi sintaktik-semantik (sintaksema) birliklar aniqlandi: 55

1 – Ob`ekt sintaksema 2 – Kauzal sintaksema 3 – Temporal sintaksema 4 – Aktiv sintaksema 5 – Lokativ sintaksema. 5. “of” predlogli sintaksemalar o`zaro hamda sintaksemalar bilan sistemali munosabatda bo`ladi. 6. Ushbu sintaksemalarni isbot qilishda turli hil almashtirish, savol qo`yish metodlaridan foydalanildi. Hozirgi zamonaviy ingliz tilida predlogli iboralar soni ko`p bo`lgani sababli, ularni yanada oydinlashtirib beradigan adabiyotlar chop etilsa maqsadga chuqurroq o`rganishda turli xil ilmiy va badiiy adabiyotlardan foydalandim. Ushbu bitiruv malakaviy ishimni tayyorlash natijasida ingliz tili predloglari haqida ayniqsa “of” predlogi haqida anchagina ma`lumotga ega bo`ldim. Ilovalar 56

Ilova I № Sintaksemalar Misollar Variantlari 1. Obyekt I have discovered the secret of happy living . Of S, after S, for S, after me (him, you, us them, her) 2. Kauzal He died of lung cancer . Of S, because of S, owing to S, due to S 3. Temporal It was built in the second of December . Of S, under S, during S, at S 4. Aktiv I was on the point of going there Of S, be of S, be under S 5. Lokativ London is the capital of Great Britain . Of S, in front of S, at S, in S, near S, by S, under S Ilova II № Sintaksema Misollar soni Foizi % 1 Obyekt 282 28.2 2 Kauzal 147 15 3 Temporal 182 18 4 Aktiv 261 26 5 Lokativ 128 12.8 Jami 1000 100% 1. Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar: 57

1) Karimov I.A. “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” T. “Ma`naviyat” 2008 yil 2) Karimov I.A. "O`zbekiston buyuk kelajak sari" Toshkent, "O`zbekiston", 1998 yil 3) Karimov I.A. "O`zbekiston ХХ I asr bo`sag`asida" Toshkent, "O`zbekiston", 2000 yil. 4) “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” T. “O`zbekiston” 2001 yil 5) A ракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. Л., 1979. 6) Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М.: Наука, 1976. 7 ) Мухин А.М. “Синтаксемный анализ и проблемы уровней языка” Ленин. 1980г. 8 ) В.А.Плотникова “Грамматика современного русского яз ыка ” Москва 1970г. 9 ) В.В.Виноградов Русский язык “ Грамматическое учение о слове ” 2е изд. – М. Высшая школа, 1972г . 10 ) К. Биссел “Prepositionsin French and English” New York 1947 11 ) М.И.Стебня Каминский. “ О предлоге и предложном словосочетании ” Труды института языкознания-1959г. 12 ) Д.В.Бурлакова “ Основы структуры словочетания в современном английском языке ” – 1957г. 13 ) В.А.Звегинцев “ Проблема знаковости языка ” Москва 1956г. 14 ) И.А.Смирницкий “ Синтаксис английского языка ” Москва 1957г. 15 ) Б.Илйиш “Тhе structure of modern English ” Ленинград 1971г. 16 ) Л.С.Бархударов “ Структура проского предложения современного 58

английского языка” Москва. 1966г. 17) Алексенинка.В.Н “Exercises in Enlish prepositions” Ленинград 1962г. 1 8 ) Р. Киямов “ Лингвистический анализ предложных сочетаний в современном английском языка” Карши 2009. 19) R.Qiyomov, G.Qiyomova “Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili” Toshkent 2007y. 20) S.Egamberdiev “ Синтактические и синтаксико-семантические характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке ” Nasaf 2007. 21) M.Choriev, M.G`apporov “English Grammar” Toshkent 2004. . 22 ) M.G`apporov, R.Qosimova “Ingliz tili grammatikasi” toshkent 2008 y. 23 ) Yusupov O`.Q. “Ingliz tili grammatikasidan universal qo`llanma” Toshkent 2011y. 2. Foyd a lanilgan badiiy adabiyotlar 1. Richard Gordon “Doctor in the House” Moskva 1985. – R.G.D 2. O.Henry “The skylight room” 1972. – O.H.S 3. Johan Webster “Daddy – long – legs” Moskva 1968. – J.W.D 4. John Steinbeck “The Grapes of wrath” Moscow 1978. – J.S.G 5. E.Hemengue “The old man and sea” Moskva 1983. – E.H.S 6. R.Gordon “Doctor at Large” Moskva 1975. – R.G.D 7. J.K.Jerome “Three men in a boat” Moscow 1959y. – J.K.J.T 8. Shakespeare “Romeo and Juliet” Moscow 1972 – Sh.R 9. Thomos T. “The advantures of opal and cupid” U.S.A 1992. – T.T.A 10. I. Washington “Tales” Moskva 1982g. – I.W.T 11. “Adventure stories” Moskva 1963g. – A.S 12. O. Wild “Selections” Moscow 1970 y. – O.W.S 59

13. P. Abrahams “The path of Thunder” Moscow 1971 y. – P.A.P 14. Iris Johansen “The fase of deseption” 1994. – I.J.F 15. Jonathan Swift “Gulliver`s travels” Higher School Publishing House 1979 y. – J.S.G. 16. Jack London “Martin Eden” Moscow. Progress Publishers, 1954 y. – J.L.M 3. Foydalanilgan lug`atlar 1. The Oxford Russian Dictionary. Bishkek 2008. 2. V.K.Myuller “Anglo-russkiy slovar”. 3. Ulug`bek Isakov va boshqalar “Inglizcha-o`zbekcha lug`at” Toshkent 2010y. 4. Anglo-russkiy slovar i russko angliyskiy slovar. Bishkek 2001. 5. Macmillan English Dictionary 2007. 6. Ro`zi Qiyomov va boshqalar “ Contemporary English – Uzbek dictionary ” Toshkent 2009y. 7. Oxford Anvanced Learner`s Dictionary – Oxford 2000y. 8. Roget`s Pocket Thesaurus. – New York 1977. 9. English Vocabulary in Use. Michael McCarthy – Cambridge, 1994. 10. Longman Dictionary of Contemporary English – Longman, 1992. 4. Foydalanilgan saytlar www.google.co.uz www.yahoo.com www.wikipedia.org www.gov.uz www.ziyonet.uz www.edu.uz 60

Qisqartma va izohlar “ substansial ” – narsani bildiruvchi. “ lokativ ” – joyni anglatuvchi. “ agentativ ” – kishini buldiruvchi. “ stativ ” – holat. “ aktiv ” – harakat. “ kauzal ” – sabab. NP1 – yadroviy predikatsiyalanuvchi bo`lak. NP2 – yadroviy predikatsilanuvchi bo`lak. D –tobe bo`lak. Shartli belgilar yadroviy predikativ bog`lanish. subordinativ bog`lanish. koordinativ bog`lanish . appozitiv bog`lanish 61

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining lingvistik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ”from”predlogining leksik ma`nosi va uning o`zbek tilida berilishi.

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Up”predlogining grammatik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`rni

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili