Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`rni - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`rni

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

256.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish. ____________________________________________________ 2 I. Bob. Ingliz tilida predloglarning gapdagi roli.______________________ 8 1.1Ingliz tilida predloglarning ma'nosi, vazifasi va gapdagi o`rni_________________________________________________________18 1.2 Ingliz tilida gap bo`laklari_____________________________________29 II. Bob. Ingliz tilida payt holi_____________________________________ 38 2.1. Payt holining predloglar bilan kelishi____________________________ 43 2.1.1. Payt holining ot, olmosh uyg`unligida after predlogli birikmalar bilan ifodalanishi____________________________________________ 43 2.1.2. Payt holining before predlogli birikmalar bilan ifodalanishi_________45 2.2. Payt holining gerundi bilan kelishi_____________________________ 47 2.3. Payt holining ravish bilan ifodalanishi__________________________ 48 Xulosa____________________________________________________50 Ilova________________________________________________________ 52 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati a) F oydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro ’ yhati ________________________ _ 54 b) F oydalanilgan badiiy adabiyotlar va qisqartmalar ro’yhati__________55 c) F oydalanilgan lug ` atlar ______________________________________55 - 1 -

Kirish Bitiruv malakaviy ishimning metadologik asosi sifatida O’zbekiston Respublikasining “Talim to’g’risidagi qonuni”, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O’zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o’rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Xalq ta’limi vazirligining buyruqlari, prezident Islom Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqod muammosiga oid ilmiy metodik, pedagogik adabiyotlarga tayanildi. Bu mu q addas vatanda azizdir inson risolasida О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 - yil 30 - iyundagi “О‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о‘n tо‘qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо‘rish va uni о‘tkazish tо‘g‘risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma’naviy – ma’rifiy va iqtisodiy sohalarda qо‘lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо‘lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо‘g‘risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о‘zgarishlar, ularning xususiyatlariga, ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor qaratilgan. Ma’lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari 1 kafolatlari belgilanib berilgan. 1 “Bu muqaddas vatanda azizdir inson” O’zbekiston Respublikasi DAvlat mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlab o’tkaziladigan targ’ibot, tashviqot ishlarida foydalanish uchun qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi. T 2010 - 2 -

Hozirgi paytda inson huquqlari bо‘yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. 2 Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо‘shilishda davom etib, ular bо‘yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о‘zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо‘tarish bilan bog‘liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о‘z oldiga ezgu va ulug‘ maqsadlar qо‘yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, о‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо‘lida ulkan natijalarni qо‘lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz” 3 , - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о‘spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо‘lganligi bugan hech kimga sir emas. О‘zbekistonning mustaqilligi oson va о‘z - о‘zidan qо‘lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо‘ldi. Shu ma’noda istiqlol kimningdir in’omi emas, balki kо‘plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо‘dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug‘idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e’tirofiga kо‘ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy 2 2 Karimov I “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent: “Ma’naviyat” 2008 105 bet. 3 - 3 -

– iqtisodiy inqiroz bо‘lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о‘zini tо‘la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug‘idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg‘unchi kuchlarni bartaraf etish bо‘yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о‘tibgina yanada qadrli bо‘lmoqda. Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо‘lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о‘zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо‘g‘ri tanlab olishda asos bо‘lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya’ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyusion yо‘l bilan bosqichma - bosqich о‘tish О‘zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо‘ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо‘linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yо‘nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma’muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о‘zini - о‘zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. - 4 -

О‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо‘l qо‘yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо‘lishga da’vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо‘l qо‘yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо‘shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о‘ziga obrо‘ orttirmoqda. О‘zbekiston – yuksak ma’naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о‘zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо‘lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о‘zgarmasa, hayot о‘zgarmaydi”, - degan g‘oyasi amalda о‘z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо‘lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о‘zgarishiga olib keladi. Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mо‘ljallangan eng muhim ustuvor yо‘nalishlarga bag‘ishlangan О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan - 5 -

Bitiruv malakaviy ishimning dolzarbligi shundaki payt ma'nosini beruvchi predloglar ularning ot, olmosh, gerundi, ravish uyg`unligida ifodalanishi haqidagi muammolarga qiziqish juda yuqori bo`lishiga qaramasdan, u turli hil sintaksemalarni ifodalash vazifasi bo`lib xizmat qilsada, o`zimizning va chet el adabiyotlarida bu kabi ma’lumotlar to`liq yoritilmagan. Ko`pincha payt holi va uning ifodalanish turlari hususida qisqa ma'lumot berib o`tiladi. Shu nuqtai nazardan bu ishda payt holi, uning predloglar uyg`unligida ot, olmosh, ravish, gerundi bilan kelishi mumkinligini o`rganishda sistemali yondashuvdan foydalaniladi va shu bilan birga ularning ma'noviy va yasalish hususiyalari ko`rib chiqiladi. Bitiruv malakaviy ishning obyekti ingliz tilida payt holi va uning o`zbek tilida berilishidir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi . Payt holini sintaktik va sintaktik-semantik ma'no mazmun jihatdan o`rganib shiqishdan iboratdir. Tadqiqotning asosiy maqsadi - payt ma'nosini beruvchi turli hil sintaksemalarni o`rganishdan iboratdir. Ushbu bitiruv malakaviy ishga qo`yilgan maqsadga erishishdan ayrim vazifalarni hal qilishni taqazo qiladi: 1. Payt ma'nosini beruvchi predloglar bilan ifodalangan u yoki bu sintaksema gapdagi sintaktik-semantik va komponentlar joylashuvi jihatidan o`rganish. 2. Gap qurilishidan temporal ma'noli predloglarning o`rni va rolini aniqlash. 3. Turli substansial sintaksemalar va bu sintaksemalar variantlarining sistemasini aniqlashda payt ma'nosini beruvchi predloglar ifodalovchi vosita sifatida ekanligini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi , ushbu ish va tadqiqotning natijalarini o`quv jarayonlarida grammatikaning amaliy va nazariy kurslarida, og`zaki nutq kurslarida foydalanilishi mumkin. Bundan tashqari tipologik o`rganishda katta ahamiyatga ega. - 6 -

Ishning yangiligi shundaki, payt ma'noli birikmalar birinchi marotaba gapda ikki turdagi elementlar sintaktik birlik va gapning komponentlari va sintaksemalarini ajratish holati tomonidan qaralmoqda. Ko`rsatib o`tilgan birikmalarni o`rganishga bo`lgan yondashuv ham yangidir va shu bilan birga elementlar sintaktik birliklarning ma'nosi sintaktik-semantik belgilarini turli hilligi bilan birlashib ketadi. Bunday yondashuv tilga bir tomondan substansial sintaksemaning paradigmatik qatorlarini, ikkinchi tomondan esa sentaksem variantlarini ajratish imkoniyatini beradi. Bitiruv malakaviy ishining materiali bo`lib, zamonaviy amerika va ingliz mualliflarining badiiy asarlaridan va lug`atlaridan alohida tanlash metodlari orqali tanlagan 1000 dan ortiq misollar xizmat qiladi. Ushbu ish kirish, 2 bob va xulosadan iboratdir. Kirishda ishning obyekti, maqsadi dolzarbligi, ilmiy ahamiyati ko`rsatib o`tilgan. Bitiruv malakaviy ishimning I bobida nazariy tushunchalar, tadqiqot metodlari, gapning strukturasini o`rganilganligi to`g`risida keltirib o`tilgan. Ishning II bobida payt ma'noli birikmalar, turli hil sintaksemalarni keltirib chiqarishi payt holi va uning o`zbek tilidagi variantlari o`rganib chiqilgan. Tadqiqotning asosiy metodi gaplar va ularning qismlarini ifodalashtiruvchi, turli hil transformatsiyalarni amalga oshiradigan gapning komponenti metodlari va funksion modellari (gaplarning o`zaro sintaktik modellari) dan ifodalanishini topadigan eksperiment metod. I Bob. Ingiliz tilida predloglarning gapdagi roli. 1. 1. Ingliz tilida predloglarning ma'nosi va vazifasi. - 7 -

Predloglar an’anaga ko`ra yordamchi so`zlar hisoblanadi va mustaqil so`zlar deb ataluvchi asosiy so`z turkumlariga butunligicha taqqoslanadi yoki qarshi qo`yiladi. Yordamchi so`zlar haqida V. A. Plotnikov 4 shunday yozgan; “Yordamchi so`zlar mustaqil so`zlarga tavsif beruvchi nominativ ma'noga ega bo`lmagan, leksemalardir; Ular predmet, belgi, xususiyat harakatni bildirmaydilar.” Ularning leksik ma'nosi shundan iboratki; ular predmetlar, xususiyat va boshqalar bilan aloqaga kirishganda mustaqil o`zlari ya'ni yordamchi so`zlar ishtirok etganda birikmalarda mavhumlasha boradi. Shunday qilib, yordamchi so`zlar gap bo`laklaridek umumiy semantik umumiylikka ega emas va uning asosida mustaqil so`zlardan farqli o`laroq shu sinfga qarashli bo`lgan barcha leksik ma'nolarning abstraktligi (mavxumiyati) yotadi. Yordamchi so`zlarning umumiyligi – bu funksional va grammatikdir. Yordamchi so`zlarni aniqlashga muvofiq predloglarni aniqlashda ham berilgan: Predloglar - bu yordamchi so`zlar bo`lib, otga sintaktik bog`liqlikni ifodalaydi. (yoki ot, olmoshga) so`z birikmasidagi boshqa so`zlardan ajralish uchun predloglarning leksik birligini yordamchi so`zlarnikidek inkor etmasligiga qaramasdan, predloglarni ma'nosini aniqlash faqatgina funksional belgiga asoslanadi, undan qonuniy yordamchi tabiiy ma'noviy leksikasi harakterlanadi. Agar yordamchi so`zlarning leksik ma'nolari, real obstraktligi natijalariga bog`liqligi deb hisoblanib ta'kidlashga, qaysiki mustaqil so`zlar bilan belgilanadigandek, unga xuddi mustaqil so`zlar kontekstidan olinganidek yordamchi so`zlar, ayniqsa predloglar hech qanday leksik ma'noga ega emaslar. Biroq bu bunday emas “Sintaktik materializ obektiv va universal harakter munosabatidan kelib chiqadi”. Olamda faqat narsalar va ularning xususiyati hamda munosabatlarigina mavjuddir. Munosabat xuddi xususiyat kabi narsalardan ajralgan holda mavjud bo`lmaydi va shu bilan birga xususiyat doim obstraktiv tushuniladi va har xil fanlarda munosabatning alohida ko`rinishlari, munosabatning sistemalarini o`rganadi. 4 V. A. Plotnikov adadiyotlar ro`yxatiga qaralsin. - 8 -

Shunday qilib predloglarni leksik ma'noga judo qilishga hech qanday asos yo`q. Xossa xususiyatining belgisi bo`lgan til elementlari va munosabatning belgilari bo`lgan til elementlari mavjuddir. Murakkab aloqalar - bog`liqlarni sistemasi va real bog`liqqa obyektlarni munosabati o`z aksini tilda topadi. Bu aloqani mahsus ifodalash vositasi ya'ni birgalikda shartlashgani bo`lib predlog xizmat qiladi. Predlogni gap bo`lagi deyish mumkin, obektlarni, borliqni faktlarini ko`rsatuvchi va ma’noni ko`rsatuvchi sifatida. Konkret bog`liqlik turiga ko`rsatma, o`ziga alohida predlogning leksik ma'nosini ifodalaydi. O`tmishdagi mashhur rus lingvistlarining predlogini leksik ma'nosi hususidagi savolga qarashlari bir butun qarashda emas edi. K. S. Ashakov 5 , N. P. Nekrasov 6 , F. I. Buslaev 7 , A. H. Vostakovlar 8 predloglarda leksik ma'no borligini tan olishganlar, A. M. Peshkovskiy 6 buni inkor etadi. A. A. Potebiya 7 predloglarni formalligini ta’kidlaydi. Keyinroq V. V. Vinogradov 8 yozgan edi. “Moddiy borliq dunyosida otlarning kelishik formalarida narsalar bilan, harakat va sifatlar bilan bog`liqlik tushunchasi aks etadi. Kelishiklarni shakl va vazifalari predloglarga ma'no beruvchi grammatik tizimga nisbatan o`zaro bog`liqdir.” Shunday qilib V. V. Vinogradov predloglarda leksik ma'no borligini tan oladi. Leksik ma'nolarni tadqiqotlari, nazorat va amaliy grammatikaning mualliflari, predloglarda hususiy leksik ma'no borligini to`laligicha inkor etadilar. Shunda salbiy mulohaza bevosita emas vositali harakter kasb etadi. Shunday qilib, katta faktli (haqiqiy) materiallar yig`ilgan kitoblarning muallifi K. Bisse tilda artiklni ishlatilishidek kichik aniqlovchi yo`q va hech qanday tilda uni tantiqni kuzatib ko`rish mumkin emas. Bir qancha lug`atlarni yaratgan ingliz leksikograflarini ko`pincha predloglarga anologik tarzda qaraganlar, predloglarni ishlatish qoidasini shakllantirish mumkin emas deb ta'kidlaydilar. Bu savolni 5 K. S. Ashkakov 6 N. P. Nekrasov 7 F. I. Buslayev 8 A. X. Vostokov. - 9 -

to`liqligicha qarab chiqmasdan, R. A. Budagov 9 predloglarini ,,bo`m-bo`sh” leksik so`zlar degan fikrga qo`shiladi. Predloglarni ishlatilish prinsplari qay tarzda bo`lmasin aniqlash mumkin emasligi haqidagi imkoniyatga qaramasdan, quyidagicha qarama-qarshi mulohazalar ham uchrab turadi. ,,Predloglar yordamchi so`zlar kabi hech qanday mustaqil leksik ma'noga ega emaslar… Biroq predloglar umuman olganda leksik ma'nolardan marhum emaslar. ” Ko`pgina mualliflar predloglarda leksik ma'no borligini yoki yo`qligini umuman qo`yishmaydilar, lekin ularni ishlarida qandaydir ma'nolar eslatib o`tiladi. Madomiki bundan shunday xulosaga kelish mumkin; ularni predlogdagi leksik ma'no borligini tan olish xulosasiga kelishi mumkin. Predloglar uchun hususiy leksik ma'no borligini ular uchun rad etmasdan, tadqiqotlar mualliflariga ularni mustaqil so`zlar semantikasining o`zaro harakatlanishini, turdosh fellarni, so`z birikmalarining natijalari deb hisoblaydilar. M. I. Steblin 10 – Kamenskiy shunday yozadi ,,Predloglarning ma'nosini o`sha mustaqil so`zlar birligida deb qarash mumkin emas. Qaysiki gap birikmasidan tashqari bog`lanayotgan.” Bunday tushuncha oqibatida predloglarni tub mohitini tadqiqotchilar tez-tez predlog bilan ifodalayotgan munosabatni shakillantirish o`rniga so`z birikmasidagi gap bo`laklarini fe'li yoki kategoriyali sintaktik analiz variantini keltiradilar. Alohida predloglarni ma'nosidagi farqlar, bunday shartli traktovkada, predloglar bilan taqqoslangan kontekstlarni farqlari bo`ladilar. Shunga qaramasdan predloglardagi hususiy leksik ma'no borligining ustunligi ularga birliklaridan tashqari borish usuli hisoblanadi. Ko`pincha bunday holatli barcha predloglarga nisbatan qo`llamaydilar, leksik va grammatik yoki leksik ma'nosini saqlagan yoki yo`qotgan predloglar va ayrim grammatik funksiyani bajaruvchi predloglar bor deb tasdiqlaydilar. Predloglardagi leksik ma'no haqidagi savolni yechish qandaydir cheklanishlar va qo`shimcha tushuntirishlarni kiritishda kuzatilmoqda. Shunda agar, ma'lum mashhur bo`lgan semantik mustaqillikka ega bo`lgan payt, holakt va 9 R.a. Budagov. 10 M. I. Steblin. Ko`rsatilgan adabiyotlar ro`yxatiga qaralsun. - 10 -

zamon oborotlarida ularni but-butun va ko`p darajada gaplar bilan bog`liqligi oqibatida qandaydir bir gap bo`lishning yoki chap tomoni yoki o`ng tomoni variantlarini hisobga olishga to`g`ri keladi. Ayrim mualliflarning predloglardagi ma'no bilan bog`liq bo`lgan ishlari oqibatida, predloglardan o`rin-joy ma'nosi, zamon strukturasi bor deydilar. Bu keyingisini olib bormasdan turib o`quvchilar o`zaro xulosa qilishlari uchun ko`pgina misollar bilan tasvirlashadilar, yana shuni aytadilarki predloglar o`rin-joy predlogiga zamon predlog va obstrakt munosabatlarni ifodalovchi predlglarga bo`linadilar deyishadi. Predloglardagi leksik ma'noni aniqlash qiyinchiliklarni boshqa usullar bilan ham aniqlanadilar va ularga tenglashtiriladilar. Birinchidan ular ekvivalent emaslar, ikkinchidan, rus tilidagi predloglarning ma'nolari ham to`laligicha aniq emas. Shunday qilib bitta noma'lum predlog ikkinchisi orqali aniqlanadi. U yoki bu predloglarni leksik ma'nolari taqqoslashda qiyinchilikka duch kelib, tadqiqotlar avtorlari ko`pincha predloglarda va leksik ma'no borligi faktini tasdiqlash bilan chegaralanadilar va tasdiqlangan va tasdiqlanmagan materiallar orqali analiz qiladilar. But-butunligiga shuni aytish kerakki, hozirgi vaqtda predloglarni hususiy leksik ma'nolari borligi ko`pgina ishlarda ustunlik qiladi. Ingliz, nemis va fransuz tillaridagi predloglarga bog`langan ishlarida, bu fikr ingliz tili gramatikasidagi munosabatda aytiladi. Ingliz tilini fe'l qismini gap birikmalarini tadqiq qila turib V. V. Burlakova shunday xulosaga keladi. Leksik mazmunni aniqlash, predloglarda bor bo`lgan, e'lementlarga nisbatan masofaviy holatida yo`l qo`yiladi. Qaysiki, ular semanlik bir biriga bog`liq bo`lgan. V. V. Burlakova 11 aynan ta'kidlaydi. ,,Predloglar hech qanday bo`sh ma'noni ifodalamaydi va o`zini bog`liqlik funksiyasiga mustaqil semantik ma'noga egadir. “Predloglar so`zlar bo`lib, aniq normativ funksiyani bajarib kelishiga qaramasdan, unga va boshqa barcha so`zlardek, leksik ma'no hosdir” deb yozadi V. V. Velseltnik 12 . Tillardagi tovushlarni asoslash, dalillash savolini ko`rib chiqa turib 11 V. V. Burlagova 12 V. V. Belsiltkiy - 11 -

V. A. Zvegnisev 13 shunday deydi ,,Predloglar ham xuddi tovushlardek tasniflanadi va ularda albatta asoslanish uchun qandaydir ma'no bo`lishi kerak. Ular ma'nosi be'vosita tovushlar bilan aloqasi yo`q. Lekin ularda ma'no birligi borligi, predloglar bilan mos bo`lgan ma'nolarni anoligik affikslarga egadir” deb tasdiqlaydi. Boshqa so`zlar kabi predloglarning ma'nolari til sistemasiga suyanadi. Qisman so`z yasovchilarga predloglardan semantik ma'nosi birligi hususiy referent ob'ektiv borliq A. I. Smirishkiy 14 tomonidan predloglar haqida bergan ta'rifida aniqlanadi. “Predloglar avvalam bor bog`lovchi so`zlardir, ya'ni narsa va narsani o`zaro bog`liqligini belgilashda foydalaniladigan narsa va xususiyat yoki predmet va jarayonni tasvirlaydi. Predloglar bog`lovchi, yordamchi so`zlarga kiradi. Narsalarni narsalarga, hodisalarga va holatlarga bog`liq munosabatlarni ifodalaydilar”. Agar A. I. Smirnitskiy tarifida sanab o`tilgandek (predloglar, xususiyatlar, jarayonlar) umumlashgan obekt deb atasak unda predloglarni gap bo`laklarda desak bo`ladi. Berilgan, ko`rsatilgan faktlarni obektlar bilan bog`liqligini fazoviy va zamon oreintirini o`z ichiga olganligini bildiruvchi sifatida qarash mumkin. Predloglarda leksik ma'no birligi borligini tasdiqlovchi mualliflarning ishlari yana ham uzoqroqqa borib taqaladi. Predloglarda yana ko`p so`zlar hosdir deb hisoblar. Bunday tasdiq shu bilan bog`liqki, yuqorida aytib o`tilganidek, predloglarni ma'nosini anashu kishida ularga ko`pincha o`zlari tahlil qilgan so`zlar bilan bog`liqlikni qo`shadi. So`zlarni ma'nosini ham simtagmatik va ham paradigmatik darajada qarash mumkin. Ushbu ish ingliz tili predloglarini paradigmatik ma'nosini aniqlashga qaratilgandir. Rus tilining podejlaridagi otlarini ma'nolarini tahlil qila turib, R. O. Yakobson 15 yozadi: “Har bir kelishik ko`p shaklli qo`llanilishiga qarab ko`pron, ozroq, turli rodli ma'nolarga egadir. Ushbu parcha kombinirlashgan ma'nolar so`z birikmalarini yoki gramatik yoki leksik yo`l bilan aniqlanadi”. Semantik farq 13 V. A. Zveginsev. Ko`rsatilgan adabiyotlar ro`yxatiga qaralsun. 14 A. I. Smirnitskiy. Ko`rsatilgan adabiyotlar ro`yxatiga qaralsun. 15 R. O. Yakobson - 12 -

qanchalik turli bo`lmasin, aynan simamtik va leksik shartlardan kelib chiqayotgan bo`lsa hamki baribir kelishik birligi ham real va buzilmas bo`lib qolaveradi. Ingliz tilida predloglar miqdori juda ham ko`pdir va yuqoridir. Ular orasida oddiy, murakkab, yasama va ilk shakldagilari bordir. Bu yerda faqat oddiy va ilk shakldagilari ko`rib chiqiladi. Materialni ko`pligini hisobga olib, predloglarni turli tekstlardagi funksional nutq usullarini ko`rib chiqish imkoniyati yo`q. Garchi bu predloglarni ishlatish holatini to`la tasvirli qilish imkoniyatini bersa va predloglarni paradegmatik turli variantlarini olib borilsa ham imkoniyatimiz chegaralangan. Badiiy adabiyotdagi tekstlardan misollar foydalanildi. Bir qancha misollarga qo`shimchalar bo`ladi, ingliz tilining izohli lug`ati bilan bog`liq bo`lgan va yana alohida ilmiy ommabop adabiyotlardan ingliz va gazeta jurnallaridan misollar keltirib ishlab chiqildi. Nutqning turli hil funksialaridagi materiallarni keng tarzda ishlatilishi predloglarni leksik birikmalar bilan bog`liqligini va yangi varianlarini bergan bo`lardi. Lekin hech qanaqangi predloglar ma'nosi haqidagi holatga qo`shimchalar qo`yilmaydi. Oddiy birinchi shakldagi predloglardagi chegaralangan leksik muloqotni qandaydir stilistik qo`llanishga olib kelgan bo`lar edi. Stilistik qo`llanish bezakni faqatgina shunday leksik birlikmalar ega bo`ladilarki, qaysiki predloglar bilan bog`liq bo`lgan va tarkibida predloglari bo`lgan so`z birikmalarigina ega bo`ladilar. A. A. Shahmatov 16 predlogli ravishlardagina ma'nolar birligi bor deb tan oladi va u quyidagi so`zlarni ular tarkibiga qo`shib misol keltiradi, yonida, atrofida, chamasi va boshqalar. V. V. Vinogradov va predloglari haqida shunday deydi: “Ular faqatgina otli birikmalar bilangina ma'noga ega bo`ladilar”. Shunga qaramasdan u so`ngi o`hshash va boshqalari uchun bog`liqlik va munosabatni shakillantiradi. Ular quyidagi ro`yhat bo`yicha berilganlar: 1. Komitativ 2. Kauzalli 3. Dimolli 4. Ablatvli 5. Moddali 6. Transgressivli 16 A. A. Shaxmatov - 13 -

7. Distrubutivli 8. Deliberativli 9. Possesivli 10.Komprativligi 11. Temporalli va shu kabilar. V. V. Vinogradov sezilarli darajada bu ro`yhatni kengaytiradi. Grammatik munosabatlar predloglari bilan ifodalovchi semantik mohiyati yetarli tarzda tushuntirilmagan u quyidagicha hozirgi rus tilidagi quyidagi munosabat turlarini, predloglarini ifodalovchilarni keltiradi: 1. Lokal va fazoviy. 2. Zamonlarning voqealiklari. 3. Birgalikda qilingan harakatlarda. 4. Ablativlar (koritotivlar) mahkum bo`lganlar, chetlashtirishlar, olib qo`yilgan qarama qarshiliklar. 5. Transgressiv bir-biridan ma'no ko`chirish va boshqalar. 6. Imhotiv-fimitiv holatida boshqalariga nisbatan 7. Miqdoriy aniqlikdagi koitativlar. 8. Ajratib turuvchi distributivlar. 9. Liminativ chegaralanganlari 10. Possisiv egalikni bildiruvchilar 11. Kelib chiqish tarkibini bildiruvchi genetiklar. 12. Komporativlar. 13. Ifoda va holatlar xususiyatiga nisbatan. 14. Tugallangan maqsadli. 15. Sababli kauzallilar. 16. Instrumentalli. 17. His hayajon fikirlovchi, ma'nosiga qarab yo`naltiruvchilar. 18. Ichki mazmunga qarab. 19. Kimningdir o`rnini almashtirib kelish rolida. 20. Ichki munosabatlar aloqalar. 21. Tahliliy ichki me'yorlar. - 14 -

V. V. Vinogradov u tomonidan diqqat bilan o`rganib chiqilgan. Yuqorida taqdim etilgan predloglarning rus tilidagi ifadalanishi alohida bir narsani turli yo`ldagi munosabat bilan bildirish so`zlarni ishlatish ma'nosiga qarab predloglar ifodalab keladi. Agar olib qaraydigan bo`lsak o`tish munosabatlari ,,yetarlicha umumiy darajada” boriladi. Predloglarning aniq ma'nosini anglatish uchun, umumiy faktga qaratilgan predloglarni bir butun o`tishga kiritish uchun ,,Kvantativ” munosabatlarni aniqlash uchun hali o`sha holatda aytish va qo`llash mumkin emas. Chunki har qanday miqdoriy leksikasining guruhi aniq holatda bo`ladi. Barcha gap bo`laklaridan tashqari but-butun aniq kiritilgan gap bo`lagi son bilan ifodalangandir. Miqdoriy munosabatli aniqlovchilar mos kelgan leksik birlikmalar bilan va predloglarsiz mavjud bo`lishi mumkin. Ularni ishlatishda predlogga nimalar qo`shimcha qilinadi? Bu tushunarsizdir (qiyoslang: ellik yosh, ellik yoshda). Juda ham ma'no bunday shakllantirish tahliliy o`lchov munosabatlari tasavvur etiladi. Bu taxminiy me'yorni predloglar qiyosiy taqqoslash harakterini berishmaydi, ya'ni uning semantikaga predlogining semantikasiga emas yana ham esa ,,funksional kimningdir o`rniga kelish rolida”gi aniq munosabatda (ravishlar sifatida qabul qilish, revezor deb qabul qilish) uni faqat alohida leksiya holatlardagina ko`rish mumkin. Boshqa birlikmalar uchun u ko`p ta'sir qilmaydi. (Taqqoslangan: siz meni deb aytayapsiz?). Ayrim hollarda (ya'ni alohida so`zlarni ma'nosidan yetarlicha uzoqlashib ketganda, munosabatlarni predloglar orqali ifoda etilganda) aytish mumkin-ki shunday hollarda predloglarning paradigmatik ma'nosidagi semantik variantlar o`z o`rnini egallaydi. Bizning qarashimizcha harakat va holatni ifodalovchi modal munosabatlarini ham kiritish mumkin, ya'ni zarurdir. Bunday holda leksik birlik deb so`zlarning semantik munosabatlari emas balki, gap bo`laklarining semantik-sintaktik munosabatlari o`rganiladi. Bog`lanish obektiga qarab barcha boshqa munosabatlar haqida (vaqtincha taxminlash va fazoviy taxminlashlarni) istamagan holda bitta ro`yhatga kiritish, birlashtirish kerak. V. V. Vinogradovning keltirilgan ro`yhatiga munosabatining aloqalari kiritilgan misollar orqali tushuntirish mumkin: - 15 -

1. Biz bu rasmni pianino tepasiga ilamiz (bu yerda rasm orqali masofani aniqlanmoqda). 2. Biz bu rasmni pionina tepasiga ilamiz, servant tepasida u yaxshi ko`rinish bermaydi. Ikkinchi misolda obyektlarning orasida bo`lishi mumkin bo`lgan qiyosiy munosabatlar haqida rasm va pionino, rasm va servant, muammo barcha obyekt foydasiga ham hal qilinadi. Shunisi aniqki birinchi va ikkinchi misolda ham predlogni ishlatish ma'nosi bir hil ya'ni stratifikasiyalidir. Rasm tepasida pionina pastda, birinchi misolda esa egallab turgan joyga qarab (lokal ravishda narsalarni taxminiy joyiga belgilash) ikkinchi misolda esa obektlarni bir-biriga qiyoslanishi (narsalarni o`zaro birlashish aloqalari haqida so`z boradi). A. A. Shaxmatov ,,predlog bilan ifodalanuvchi to`ldiruvchilar predlogsiz ifodalangandan ko`ra realdirlar” deb aytgan edi. Ushbu maxsus atamadan obektlar munosabatini ifodalovchi to`ldiruvchi ta'kidlab o`tilgan fakt isbotlansa unda mahsus ifoda hosil bo`ladi. Boshlanish munosabatini biz ma'noning obyektlari deb atamiz. Ingliz tilidagi predloglarni o`rganish rus tilidagiga nisbatan ta'sir va munosabatlarni bildiruvchi semantik sxemani taqdim etadi. Birinchi shakllangan ingliz predloglarini analiz qila turib quyidagicha xulosaga kelish mumkin. Temporal taxminiy aniqlash, lokal aniqlik va mantiqiy bog`liqlik, har bir predlogni ma'nosini manashu uchta obekt orqali ko`rib chiqiladi. Ko`pincha predloglarni mantiqiy ma'noda ishlatilishi obekt haqida keng material beriladi. Bunda barcha predloglar bir hil ravishda tez-tez foydalanilmaydilar. Tabiiy ravishda eng ko`p qo`llaniladigan predloglar ko`rib chiqishdan boshlash zarur. Predlglarning qo`llanilishini inobatga olgan holda faqatgina fel kesimni kompleks birlikdoshlarni analiz qilish strukturasi ko`rib chiqiladi. Sinonim tariqasida ,,gap” keng ma'noda qo`llaniladi va foydalaniladi. - 16 -

1. 1. Ingliz tilida predloglarning ma'nosi, vazifasi va gapdagi o`rni. Predloglarning leksik ma'nosi xuddi yordamchi so`zlardek inkor etilmaydi, ammo leksik ma'no ularning gapdagi vazifasidan kelib chiqadi. Birlikda hamma - 17 -

narsa uzviy bog`liq bo`lgani kabi universal harakatga ega, shu jumladan predloglarni ma'nosi yo`q deb qarab bo`lmaydi. Buyuk rus lingvistlari yagona fikrga kela olmaganlar, predloglarni keskin ma'nosi bor deb qaraydiganlar: N. S. Aksanov, N. P. Nekrasov, P. N. Buslaev va P. H. Vostokov, A. M. Peshkovskiy predloglarda leksik ma'no borligini inkor etgan va A. A. Potebiya predloglarni gapning forma bo`lagi deb qaraganlar. Shunday qilib ko`p avtorlar predloglarni ikki guruhga ajratadilar: ,,Predloglar yordamchi so`zlardek mustaqil ma'nodan mahrumdirlar”. Ba'zi olimlar predloglarni ma'nosi haqida so`z birikmasi va kontekstdan aniqlanadi deyishadi. Shunday qilib ko`p olimlarning ba'zi predloglari ma'nosi bor, ba'zi predloglar o`z ma'nosini yo`qotganligi haqida yozadilan va ular leksik predloglar deb yana ikki guruhga bo`lishadi. Demak predloglarni ma'nosini ularning gapdagi aloqasi, predlogli birikmalar predloglarni yordamchi so`zlarga qo`shib o`rganish juda murakkab masaladir. Ba'zi avtorlar predloglarni gapdagi o`rniga qarab ularning leksik ma'nosini borligi yoki yo`qligi haqida yozadilar. Masalar: buyuk rus olimi V. V. Vinogradov predloglarni 1) Lokal 2) Temporal (vaqt) Ingliz tilidagi predloglarni o`rganish ularning semantik sxemasini tuzish ular o`rtasidagi munosabatlarni aniqlash keyinroq insonlar orqali ko`rsatiladi. Ingliz tilidagi predloglarni birinchi analiz qilish quyidagi xulosani beradi. 1. Predloglarni uch aspektda ko`rish mumkin 2. Temporal yo`sinda aniqlik, lokal va logik birlikda o`rganiladi. Predloglarni ishlatilishida ularning logik aspekt ma'nosiga qarab juda ko`p material olish mumkin. Predloglarni analizini juda ko`p ishlatiladigan predloglardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Predlog analizini fe’l sostavidagi predlog birikmali analiz qilish kerak. Ularni sintaktik funksiyasini aniqlash ularni chuqurroq tahlil qilinishiga olib keladi. - 18 -

3. Narsalarning boqliqligi umumiy bitta forma munosabatidir. Aloqani materiyaga hos bo`lgan, chunki hamma predmetlar bir-biri bilan turli hil bog`lanish va tobelik munosabatiga egadir. Narsalarning o`zaro bog`liqligi agar ular ko`rinmasa ham bor narsadir. Ba'zi hollarda bu o`zaro bog`liqlik ko`rinmasligi mumkin. Tabiiy organlardagi munosabat, odamda munosabat fel frazalari orqali odamda beriladi. Quyidagicha ishda sintaktik mikro testlar yoqish va farqi so`zlar farmonlarini ma'nosini sintaktik pozitsiyadir. Aniqlanadi va analiz qilinadi. Predloglar bilan ifodalangan munosabatlar analizi, narsalarni bir-biriga bo`lgan munosabatining aniqlanishi qiyinlashtiradi va bu munosabatlar esa har biri uzviy bog`liqlikdadir. So`zlarni o`zaro munosabatidadir. Ingliz gramatistlari predloglarni fel birikmalari bilan qorishib ketganligi va ularni ot kesim kompleksida ifoda etishni ko`rsatadilar, hamda yagona bir ma'noni tashkil qilishini aytadilar. Ma'nolarni qo`shilib ketish o`rnini, paytini, sababini va maqsadini ko`rsatadi va fel mazmuniga qo`shilib predloglar ham ma'no funksiyani bildiradi. Ba'zi grammatistlar predloglar ifodalangan ma'nolarga qarab ularni guruhlarga bo`lishga harakat qiladilar, masalan: 1) O`rin va yo`nalishni bildiruvchi predloglarni. 2) Vaqt va vaqtni davom ettirishni ko`rsatuvchi predloglar. 3) Sabab va sababni keldtiruvchi yoki anglatuvchi faktorlar va boshqalar. Ammo shuni aytish kerakki predloglarni ma'nosidan kelib chiqib ularni bir-biri bilan sistemali guruhlarga bo`lish istagida yagona bir fikrga kelishmagan. Ba'zi predloglar haqida qilinadigan ishlar orasida predloglarni ma'nosi haqida o`z ishlarini boshida to`htalishgan, unda ham ba'zi predloglarni etiborga olingan. Masalan: vaqt, hayot va o`rin bilan ifodalangan ma'noni kashf etuvchi fellar bilan kelgan predloglarda kuzatiadi. - 19 -

Bazi olimlar masalan V. Zolotkem 17 “Fel - predlog ot birikmasini kuzatadi va predlog qaysi so`zga tobe bo`lsa, o`sha so`z manosiga ketadi va sintaktik guruhni tashkil qiladi” degan fikrga keladi. Agar predlogni so`z birikmasi vazifasi o`sha birikmadagi predlogni ma'nosidan kelib chiqilganda edi, unda ajratib ish qilingan bo`lar edi. Bunda predlogni ma'nosi paradigmatik munosabatdan kelib chiqilgan edi. Paradigmatik qatorida turgan til munosabatida tekst sintagmatik munosabati doirasiga qaragandagina amalga oshishi mumkin, shuning uchun to`g`ri kuzatuvchi konkret analiz qilingan birikmalarni kiritish mumkin. O`rgatilayotgan til birligini tabiiy hatodan analiz qilish va biror konkret xulosaga yechilishiga olib keladi. Predloglarni paradigmatik ma'nosi obstrak sharoitlar orqali aniqlash mumkin, masalan aniq invariant turlari aniqlanadi. Bunday formada predloglar ma'nosini invariantlar orasida aniqlaganlar. V. N. Yarseva 18 chuqur o`rganilgan til birikmalarini va til formalarini, variant formalarini qarshi qo`yishda aniqlanadi. Har bir predlogni semantik birlik qatorida o`rganish juda ko`p materialni analiz qilish va ularni funksiyalarini aniqlashga yordam beradi. Analiz va tahlil qilish uchun quyidagi predloglarning birikmasi ishlab chiqilgan: about, above, across, against, along, amoung, around, as, at, before, below, beneath, bestow, beef, wean, beyond, by, down, during, for, from, in, front, inside, in coarce, next to, of, on, opposite, outside, oven, past, round, through, boor, upon, with, within. Logik aspektdagi predloglar ma'nosi. Predloglarni birgina bir qator doirasida, ular o`rtasida farqni aniqlash maqsadga muvofiq deb bo`lmaydi, chunki ular o`rtasidagi munosabat, vaqt yoki cheksizlik deb atalgan falsafiy birlikmalarni bir qatorda qo`yib bo`lmagandek predloglar mulosatini ketma-ket o`rganish maqsadga muvofiq deb bilmaysiz. Demak predloglar mulosatini bunday o`rganish, bu ikki katta belgi chegaralarini (cheksizlik va vaqt ko`zda tutilmoqda) aniq o`rganish tushunchasini beradi va ayrim chalkashliklarga olib keladi deb bo`lmaydi. 17 V. Zolotkem Adabiyotlar ro`yxatiga qaralsin 18 V. N. Yarseva - 20 -

Haqiqatdan ham nutq chegarasi yoki vaqt doirasida yoki kenglik doirasida sodir bo`lishidadir. Demak predloglarni ma'no va funksiyasini aniqlash konkret kontekst va vaqt chegarasi bilan o`rnanilganda yaxshiroq natija beradi. Shunday qilib predloglarni o`rganishda bunday yondashishni ko`p tomondan logik vaqt kenglik doirasida predloglar munosabatini tahlil qilish, ularni vazifasini ilmiy tahlil olib keladi va haqiqatdan ham shundaydir. Har bir predlogni ma'nosini aniqlash, ularni tahlil qilish bir sistemaga solish. Har bir predlogni alohida-alohida olib o`rganishga olib keladi. Shu yuqorida aytilgan fikrlardan kelib chiqib, har bir predlog ustida alohida to`htalamiz va ularni ma'no va funksiyalarini aniqlashga tushamiz. Narsalarning bir-biriga bog`liqligi turiga bo`lganligi sababli ularning gapdagi aloqalari vaqt doirasida sodir bo`ladi. Albatta nutqdagi aloqalar, sodir bo`layotgan o`zgarishlar bir zamon doirasida bo`ladi va ular uzviy bog`liqdir. Shuning uchun predloglar ham ma'lum sistema va ma'no kashf etgan holda uzviy bog`liqdir. Ular har bir predloglarni alohida-alohida holda olib ularning gapdagi ifodasini aniqlash maqsadiga muvofiq bo`ladi. O`rin-joy ya'ni makon tushunchasi yagona birlik hisoblanib, narsa va predloglarni borliqda dunyodagi yagona birlikni tashkil qiladi. O`rin joyni bildiradigan predloglar o`zaro birlikdagi yagona bir sistemani tashkil qiladi. Ularni bu yagona bir sistema deb qarayotgan bo`lsak, ularni kichik- kichik guruhlarga bo`lib, ma'no jihatdan, o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. 1. Predlog ot, olmosh yoki boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani ifodalaydi. Predlog urg`u olmaydi va o`ziga kerakli bo`lgan so`z oldida keladi. “We'll have a walk and together” gwalled with him to the door. (E. N.). Leksik predlog o`ziga qarashli bo`lgan gapning ohiriga qo`yiladigan hollar ham uchraydi. 1) Is it the white they are talking about. 2) Where do you suppose she is gone to said. Minnie wrought around. Morfologik strukturasiga ko`ra-predloglar quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1) Soda (simple) (at, in for, on, about from) 2) Yasama (durative) (behind, across, along, etc) - 21 -

3) Qo`shma (compound) (inside, without, outside, etc) 4) Sostavli (composite) (in front of, because of, in accordance with, etc). Ma'nosiga ko`ra predloglar olamda joy va yo`nalish, paytni va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo`linadi. Ba'zi predloglarning leksik ma'nosi aniq va konkretdir (in, below, before, after). 1) After school the boys played foodball. 2) We live in Uzbekistan. 3) But after a week, I was fine. Leksik ma'nosi kuchsizlangan predloglarga ravish va bog`lovchilar bilan omonimlar: 1) I have seen this before (adverb) 2) Bob comes Ann (preposition) 3) I must finish work before I go home (conjuction). Uchala gapda ham “before” so`zini predlog ma'nosida bilamiz, chunki bu o`rganadigan obekt predloglardir. “before” predlogi esa ko`pincha vaqtni va o`rinni bildiradi. Ammo uchala misolda ham “before” so`zi predlog ma'noda emas, chungi biz buni transformatizatsiya orqali isbotlashimiz kerak: 1) I have seen this before. 2) I have seen this then. 3) I have seen this. Bu misolni trasformatizatsiya qilishimizda tarjima gapning ma'nosiga ta'sir qilmaydi va gap qurilishini o`zgantirmaydi. Shuning uchun tarjima o`z holicha qoladi. Bu misol ham shunday: I must finish my work before - bu misolda before predlogi bog`lovchi vazifasida keladi. Predloglarning vazifalari: Tekst muammosi (struktura qaysiligi) birdan ortiq gapdan iborat bo`lgan til birikmasi ohirgi 20 yil davomida shunda tilshunoslikda rivojlanish dialektikasini ko`rsatgan N. M. Nikolayeva tekstdagi predloglarni gapdagi vazifalarini ko`radi. - 22 -

Shunday qilib predloglarni so`z birikmasidagi vazifalarini o`rgatish va shu tariqa ularni tekst yasashda o`rtadagi masalalarni ularning olib borilgan ishlarida kuzatish mumkin. Bu masalani o`z vaqitida qo`yilishi va aktualligi yana bir turtki, ularni faqat so`z birikmasi deb qarash ilmiy izlanish darajasida va keyin esa predloglarni so`z birikmasi darajasida qaraydiganlar chiqdi. Oxirgi paytlarda predloglarni sintaktik ishini nazariyasi sifatida ko`tarib chiqqan A. M. Muxindir. Gapning eng kichik birliklari tashqi (yuqori) strukturada va elementlar birligi esa ichki (chuqur) struktura qarashidir. Predloglarni oxirgi paytda kelib ularning ma'no va vazifalari sintagmatik analiz qilindi. Predloglarni so`z birikmasida emas ammo ularni bir gap ichidagi munosabat sifatida va ular munosabatini paradigmatik planda qurish zarurati tug’ildi. Bu esa predloglar muammosiga yetarlicha qarash va uni aniq faktlar konkret til materialida qurish mumkinligini keltirib chiqardi. Munosabat umumiy narsa buyumlarning bir xildagi bog`lanishi ko`rinishidir. Aloqa bu – mavjud materialdagi barcha narsalarni o`zaro bir-biri bilan doimo va uzviy bog`liqlikda ekanligi, turli ko`rinishni va turli munosabatda bir-birlari bilan bog`lanib turishlarini bildiradi. Til materiayalining ham o`zaro bir til bilan boshqasining munosabatlarini chuqur rang borligi bilan ajratib turadi. Ular ingliz tilidagi predloglar orqali qanday ifoda etishini shakllantirishga birinchi bo`lib harakat qilib ko`riladi. Narsa buyumning o`rtasidagi aloqa va munosabat doimiydir. Izolyatsiyaning o`zi alohida hodisadir. Alohida ifodalashdagi hodisa aloqa hudi formal ifodalanishda bermayotgandek tuyiladi. Ushbu ifodalanish predlog orqali ham turli shaklda ifodalash mumkin. (qor quyoshdan yatirayapti (aks berayapti) quyosh ostida, quyoshdan) va boshqalar. Tilda faqat bittagina boshqa so`zlar va predloglar orqali ifodalash mumkin bo`lgan munosabatli iboralar orqali ya'ni qaytarilmas iboralar orqali ifodalash kerak. Ushbu ishda birinchi navbatda fe’l-kesimli ifodalashga ega bo`lgan tahlil qilib chiqiladi. Bunda biz semantik darajaga murojaat qilamiz, chunki aynan mikrotekstlarda - 23 -

so`zlarning yahshiligi va farqi farqlanadi va ularning kelib chiqishi formalari ham farqlanadi. Munosabatlarni aniqlash, analiz qilishda ya'ni predlog bilan ifodalangan munosabatlarni normalardan ularni ajratib olish kerak. A. M. Usmov 19 aytib o`tganidek, munosabatlar narsalarga nisbatan obyektiv bo`ladilar. Umuman oddiy ta'rifga asoslangan holda munosabatlar bitta yoki ikkita juftliklar orasidagi bog`liqdir. Shunga qaramasdan munosabatlar narsalar xususiyati va normalardan ajratilgan alohida prinsipial munosabatlardir, ya'ni alohida narsalarga bo`lgan munosabatlari va mualliflar ta'kidlaganidek munosabat deb ushbu narsadan elament hosil qiluvchilarni aytiladi. Bunday elamentlar bo`lib hossalar, xususiyatlar va boshqa narsalar xizmat qilishi mumkin. Dialektik narsa va munosabatlarni tushunish shuni taqozo etadiki, narsalar real bo`lmasligi mumkin. Lekin ularga bo`lgan munosabatlar faqat tabiatda sodir bo`ladi. Unday yoki boshqa munosabatlarning imkoniyatlarini so`zlar bilan albatta so`zlarning ma'nolariga qarab bildiradilar. U albatta so`z ma'nosidan kelib chiqadi, chunki bu mantiqiy shakldir. Bunda narsalarni ma'nosi aks etadi va ularni munosabat bilan zaruriy bog`lanishlari ham albatta ingliz tilida fe’lni nomenativ komplekslarda, ingliz garamatiklari doimo ta'kidlab kelishganlar. Munosabatlarning fe’l bilan qo`shib ifodalanishi bir butun deb olib qaraganda bir paytning o`zida ot bilan kelgan predlogni ma'noviy ta'siri ham bir kompleks ichida bo`lishi aniqdir. Fe’l birligini joy obektida aniqlashtiruvchi ma'noni ham beradi. Haqiqatning sodir etish maqsadlari va hokazo. Bu konkretizasiyalarshgan obektni o`zi umumiy ko`rinishda predloglar bilan ifodalandi. Ingliz tili gramatiklari buni inkor etmaganlar va etmaydilar ham, gap ingliz tilini varianti yoki amerikancha yoki britancha varianti yo`qmi. Ayrim grammatiklar predloglar bilan ifodalovchi munosabatlarni tasniflashga harakat qilib ko`radilar: 1) O`rin-joy harakat yo`nalishi. 2) Zamon va zamonni davomiyligi. 19 A. M. Usmov. Adabiyotlar ro`yxatiga qaralsin - 24 -

3) Motiv, sabab, harakatdagi faktor va hokazo, lekin bular ayrim yasalgan predloglargina taaluqlidir. Ajratib olingan ingliz tili predloglari guruhining ma'noviy ketma-ketligi tasnifi yo`q, ularda ma'no borligi yo`qligini aniqlashda juda ham mushkulligi sabablidir. Ishning kirish qismida aytib o`tilganidek predlog va ularning ma'nosi haqida savol hozorgi kunda ham muhokama qilinmoqda. Umuman olganda alohida predloglar uchun ayrib hollarda kamdan kam holatda uncha katta bo`lmagan predloglar guruhi uchun (bunday holatda tadqiqotlar o`rin, payt va joy hollari ichida ishlatiladigan predloglar guruhini ajratadilar). Shunda turli hil so`z birikmalari ichida ma'nosi muammosini ham qila turib tudqiqotchilar, predloglari ma'nolari haqidagi ma'lumotlarni aynan shu so`z birikmalari ichidan topadilar. Ya'ni predloglarning sintagmatik ma'nolarini qisman bu sharoitda ushbu yoki boshqa munosabatdagi ma'no xuddi ma'lum semantik birlik sifatida gap birlikdagi ma'no predloglari o`tadi. Taqdim etilgan ayrim ishlardagi so`z birikmalarida mualliflar ongli ravishda diqqatlarini predloglarning semantik xususiyatlari haqidagi savolga qaratadilar, alohida so`z birikmalarida qaysiga munosabatni gapda ifodalovchilarga kiritadilar. Masalan L. A. Cherezova yozadi “Fel potensiyasida va uning keyingi semantik ma'nosini ajratib olish faollashtirish u yoki bu predlogni tanlash, u yoki bu oilada relevativ bo`lishi mumkin”. Shu asosida predloglarni V. Z. Zolotkin ham ko`rib chiqadi. Faqat uni fe’lli tomoni emas balki fe’l predlogi turkumi so`z turkumi) tomoni qiziqtiradi. V. Z. Zolotkin quyidagicha tushuntiradi: “Predloglar faqatgina birga qo`shilib kelgan otlarning semantik tomonigina aniqlab keladi, predlog o`sha narsani yoki hodisani xususiyat sifatini oldindan aniqlab keladi ya'ni bog`liq bo`lgan birikmasini …”. Bu xususiyat so`zlarni predlogsiz ishlatishda aniq ta'kidlanmaydi. Eng muhim savol predloglarni birga kelgan so`z bilan amalga oshirib kelgan birikmalardagi ma'nosini hal qilgan bo`lardi, to`laligicha agarda yetarli darajada predlog ma'nosini hisobga olinganida edi buni echsa bo`lar edi. Lekin buning uchun predloglarning ma'nosi birinchi navbatda paradigmatik darajada shakllantirilgan bo`lishi kerak. - 25 -

Paradigmatik munosabatlar tomoni bo`lib til xizmat qiladi. Shu bilan bir paytda tekst-matn-sintagmatik munosabatlar oblastida aniqlanadi. To`g`ridan to`g`ri kuzatish faqatgina konkret fikr qoldirishdagina kuzatiladi. O`rganilayotgan tilning vositasini “tabiiy yashashi” muhitidan ajratib olinadi, lekin bu asosida analiz qilish natijasida, tabiiy sharoitda ularning ishlatilishini taqozo etadi. Grammatika dastavval morfolagiya bo`limida predlog odatda ot, sifat, olmosh, ravish, son va fel kabi so`z birikmalari bilan bir qatorda qo`yiladi. Predloglar haqida lingvistik terminlar lug`atida shunday deyilgan: “Predloglar predmetning predmetga, harakatga, holatda bo`lgan aloqasini kategorial ma'nosini tavsiflovchi so`z turkumi bu ma'no shu sinfdagi haqiqiy leksik ma'nosi bilan emas, balki ularning bog`lovchi yordamchi so`zlar sifatidagi funksiya bilan ifodalanadi”. Haqiqatdan ham ayrim tilshunoslar predlogni gap bo`lagi ekanligining statusini tan olmaydilar va bu uchun haqqoniy asoslar mavjud. Haqiqatdan ham morfolagiya munosabatda predlog gap bo`lagi bilan bir qatorda qo`yib bo`lmaydi, ularning har biri morfologiya strukturasidagi (o`z xususiyatlariga) egadir. “So`z” ichiga flaktivli va derivatsion morfemalarni qo`shgan holda o`z hususiyalariga egadir. Biroq ularni morfologik ko`rsatgichlari uchun qandaydir spetsifikasidan mahrum bo`lgani, predloglar morfologik vosita hisoblanadi. Chunki ularning ko`pchiligi turli hil morfologik elementga egadir. Qisman ular orasida ular bilan bir qatorda oddiy yasama va murakkab predloglari ajratiladi. Otlar bilan birgalikda bog`lanib yasalganlari sifatdan ko`rinishida fel va sifat ko`rinishida, masalan, murakkab predloglar ok, of, thanks, to owing. Gap tarkibida predloglar mustaqil simtaktik holda ya'ni pozisiyaga egadir deb ayta olmaymiz va mustaqil bo`lib hisoblanmaydilar, ular bog`liq bo`lgan so`zlar bilangina bitta yagona sintaktik guruhni tashkil etadilar xolos! Gapdagi predloglar haqida B. A. Ilish shunday deydi: “Gap darajasida predlog o`z-o`ziga hech qachon gap bo`lagi bo`la olmaydilar: asosiy markaz bo`lib, undan keyin keladigan ot yoki olmosh yoki gerundiy xizmat qiladi. Biz predloglar gap bo`laklarini bog`laydigan deb ayta olmaymiz. Ular buni qila olmaydilar. Chunki ular bir gap ichida bo`ladilar, ikki gap bo`lagini orasida emas”. - 26 -

Ketma-ket ravishda gaplarda predloglar ot bilan olmosh yoki boshqa gap bo`laklari bilan u yoki bu sintaktik semantikani yetkazuvchi bitta birlik hosil qiladi. Bu eksperementlarda o`zini haqqoniy tasdiqini topadi. Qaysiki tadqiqotchi gapdagi leksik bog`lanishni o`rganayotgan paytda unga ancha tayanadi. Predlogning tushib qolishi faqatgina u birlikda ketgan ot bilan yoki boshqa elamentlar bilangina sodir bo`lishi mumkin. Uni o`zini alohida tushirib qoldirmaydi, chunki u ot boshqa so`z turkumi bilan yuqorida aytganimizdek ajralmas birlikni hosil qiladi. Nazariy jihatdan gapda bunday predlogning birikmalarini mavjudligi gap birikmalari faqatgina ularni hisobga olib sintaksema variantlarining terminini aniqlashda yordam beradi. Shunday predlogli birikma tarkibida substantivli leksema bo`lib garchi bitta kelishik shaklida ishlatilsa ham, gapda kelishiklarni birligiga qarab albatta turli hil bo`lishi mumkin. Binobarin, sintaksema shakillantirishda predlog otga qaraganda undan farqli o`laroq o`zgaruvchandir. Masalan, substasiyalashgan lokativ sintaksemalar variantlarini qiyoslaymiz. At S, on S, near S, under S ets. Then I sat the window (MSC) The picture hangs on the wall (APC) He lives in Moscow (KKP) I leved near Victoria station (MSC) He is sitting under a tree (KKP) Bu barcha predloglar bitta va aynan lokativ sintaksemant variantlarni shakillantiradi. Lekin ular har hil ma'noviy bo`yoq (shaklga) egadir. Shuni ta'kidlab o`tish kerakki, gap faqat ma'noviy farq haqida bormoqda. Sintaktik semantika yoki sintaksik-semantik xususiyatlar haqida emas. Shunday ekan bunday holanlarda ohirgisi ot bilan birga turli predloglar bilan birgalikda aynan o`sha bo`lib qoladilar. (substantivlik va lokativlik). Muhumi shundaki quyidagilarni anglamoq va almashtirmaslik kerak. Gap bo`lagidan farqli o`laroq, leksimaning turli xildagi kategoriyalarini oldindan belgilab qo`yadilar, substantivlilar, odekvadivlilar, olmoshlilar, ravishlilar - 27 -

(odvertallilar, sonli va fellilardan farqli o`laroq predlog bu xususiyatlardan mahrumdir)! Boshqacha qilib aytganda tilda sintaksemaning turli hil variantlarida leksik baza bo`lib xizmat qilib keladigan predlogli leksimalar mavjud emasdilar, shuni bunga shunday misol keltiramiz, otlar yuqorida keltirilgan lokativli sintaksema variantlarining leksik ba'zasi bo`lib xizmat qiladilar. Shu bilan bog`liq savollarni grammatikada va mahsus ishlarda tez-tez tilga olinib turadiganlari savollarni chetlab o`tishi mumkin emas. Bunday muammo u yoki bu gap bo`lagiga tegishli bo`lgan leksimaga nisbatan qarshi qo`yilmaydi va bu qonundirb xuddi shunday leksik ma'nolar yoki boshqacha qilib aytganda substantivli leksik semantika, felli va boshqa leksimalar bilan ifodalanishida topiladilar. Predloglar leksik semantikadan mahrumdirlar va ular leksik semantik guruhni hosil qilmaydilar. Lekin predloglar tilning leksik darajasiga bevosita tegishlilikka egadirlar, chunki ular yordamchi so`zlar elementi sifatida esa leksimalar bir-biri bilan leksik konstruksiyaga kirishadilar, masalan quyidagi felli iboralar: To borgain for job, to angle for. Xuddi shunday holatlarda predloglar boshqaruv vositasi sifatida xizmat qiladilar, ular o`zlarida leksima va to`ldiruvchili leksemalar orasida mavjud bo`lgan leksik bog`lanishli boshqaruvchi sifatida namoyon etadilar. Yuqorida aytilganlaridan ma'lumki predloglar tadqiqotchining oldiga cheklanish masalasini ko`ndalang qo`ydilar, bir tomondan esa simtaktik va leksik semantikani ularning tarqatuvchisi bo`lib albatta tegishli ravishda simtaksemalar va leksemalar bo`ladilar. Boshqa tomondan esa ma'noviy xususiyatga qarab, qaysiki o`zini namoyon qiluvchi, jumladan, predloglar semtaksimani yig`ma variantlari kabi simtaktik va leksik ma'nolari formal xususiyatlardan disatrebutiv harakter kasb etadilar, qaysiki ularni til birligida hisobga olmay o`tib bo`lmaydigan birlik, aynan ma'noviy farq (bilan) predloglarni distributiv hisobga olishni talab qilmaydi. Lekin boshqa til vositalarida ham o`z ifodasini topmaydi. - 28 -

Aytilganlardan shu ma'lumki, predloglar tadqiqotchining oldiga bir tomondan ma'noviy xususiyati predloglar sintaksimlari yig`ma variant bo`laklari bo`lib ajratilishlari mumkin. 1.2. Ingliz tilida gap bo`laklari Sintaksema tushunchasi kelib chiqishiga ko`ra gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklarini an'anaviy grammatik jihatdan o`rganish bilan bog`liqdir va shuning uchun sintaksem analiz nazariyasi va an'anaviy grammatikada gap bo`laklarini o`rganish o`rtasidan ketma-ketlik deb aytish mumkin. Bu ketma-ketlik shunisi bilan shartlanadiki, sintaksema va gap bo`laklari gap strukturasidagi ajratib ko`rsatilgan sintaktik aloqalarni hisobga olgan holda distrekt birlik zaminida yotadilar. Biroq bosh va ikkinchi darajali bo`laklari zamirida yotgan birliklarning distrektligini aniq simtaktik belgilab berilmagan. Chunki bu tushuncha qabul qilingunga qadar simtaktin mo`linmas birliklar va o`z ichiga simtaktik aloqalarni, ya'ni simtaktik bo`linib yasaluvchi aloqalarni olgan konstruksiyalarga asoslangan edi. Sintaksemni diskretligini alohida aniq harakter kasb etadi, ularning zamirida faqatgina elementar ya'ni gap qurilishidagi bo`linmas sintaktik birlik yotadi. Sintaktik jihatdan bo`linmas sintaksem, tadqiqotchilar uchun elementar birliklarni gap qurilishida yuzaki va chuqur o`rganish uchun tayanch bo`lib xizmat qiladigan belgi modellari, yunksion model deb atalishi modellarda o`z aksini topadi. Gap bo`laklarini an'anaviy grammatik jihatdan o`rganishda elementar sintaktik birlik mavjud emas va ta'kidlab o`tilganidek, gap bo`laklari deb bosh va ikkinchi darajali hamda sintaktik bo`linuvchi konstruksiya tan olinadi. Sintaksim analiz nazariyasi va gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklarini o`rganish o`rtasidagi izchillik har ikkala holatda ham gapning strukturasidagi diskret birliklarining sintaktik-semantikasini, ya'ni ularning sintaktin-semantik ma'nolarini o`rgatishga urinish bilan shartlanadi. Biroq bu turdagi yo`nalishda gap bo`laklarini o`rganishdagi urinishlar gapning bosh va ikkinchi darajali - 29 -

bo`laklarining mantiqiy cheklanishiga olib kelmaydi, chunki unisi ham bunisi ham ba'zida u yoki bu boshqa harakat obektning ega va to`ldiruchisini ifodalashda: “ota hukumat tomonida taqdirlandi” ma'nosida ifodalanadi. “hukumat otani taqdirladi”, shuningdek ega va to`ldiruvchini agent (harakat bajaruvchi) bilan ifodalash imkonini beradi. Bu munosabatga O. Espersenning quyidagi gapdagi gaplar haqidagi mulohazasi juda o`rinlidir “Peter is beaten by John”, ”Petr Jon tomonidan kaltaklandi” uning yozishicha, boshqa ta'riflar bilan mos holda, “john” esa sifatida qaraladi. Chunki Jon ish harakat bajaruvchi shahs. Buning sababi shundaki, gapning bosh va ikkinchi darajali tushunchalarida o`zining mazmun va yasalish xususiyatlariga ega bo`lgan turli turdagi sintaktik birlikmalar birlashadilar. Bir tomondan gap strukturasining yuzaki qismini tashkil etuvchi, gapning yadroviy va noyadroviy komponentlari, ikkinchi tomondan esa gapning chuqur strukturasini hosil qiluvchi, yasovchi sintaksemalar. Bu ikki turdagi elementar sintaktik birliklarning farqlanishi mohiyati chuqur mazmunga egadir, ya'ni uzoqqa borib taqaladi. Birinchidan u gapning strukturasida ularning ma'noviy va yasalish xususiyatlarini yuzaki va chuqur o`rganishi imkoniyatini beradi. Shu bilan birga simtaksimalarning mazmuniy hususiyalari sintaktik-semantik belgi bo`lib xizmat qiladilar. Uning mazmuni tashkil etadigan komponentlarda mazmuniy hususiyatlar aynan tildan tashqari harakatlarni ifodalash bilan bog`liq bo`lmagan sintaktik tabiatga egadir. Ikkinchidan, gap strukturasida keltirilgan ikki struktura elementar sintaktik birlikmalar gapning mazmuniy klassifikasiyaga asoslanishi imkonini beradi. (sintaktik va sintaktik-semantik) taqqoslang: bir tomonda gapning asosiy ikkisi sintaktik turga bo`linishi bir yadroli va ikki yadroli ya'ni ularning yuzaki strukturasida ikki yoki bitta yadro komponenti mavjudligiga botiq holda, shuningdek ularning yopiq va yig`iq gapligiga qarab, boshqa tomondan esa gapning sintaktik-semantik sinf va kichik sinflarga bo`linishi yadroviy komponentlar pozitsiyasida mos keluvchi sitaksemalarni gap komponentlarning farqiga qarab ajratish, simtaksis oblastining sistemali munosabatlarini o`rganishga - 30 -

kirishish imkonini berdi, chunki sintaktik-semantik hususiyatlar, ularning mazmuniga har bir sintagmaning mazmuni kiritiladi. Tadqiqotchiga sintaksimaning paradigmatik qatorini o`rganishga yo`l ko`rsatadi. Unda keyingilarni, aniq sintaktik-semantik hususiyalarini umumiyligi asosida birlashadilar va shuningdek simtaksem variantlarining paradigmatik qatorlarini ham aytib o`tishimiz joizdir. To`rtinchidan, gap strukturasining yuzaki va chuqur diskretli elementar birliklarini farqlash, ularning yagona ma'noviy va formal hususiyatlari lingvistik analizdan foydalanish metodlariga-modellashtirishni va eksperementga keng imkoniyatini ochdi. Ulardan birinchisi lingvistik birlik modeli belgilarini yaratish harakteriga egadir, ya'ni gap qatoridagi elementar birlikmalarini o`rganish maqsadi bo`lib hizmat qiladi. Gapning va simtaksemaning komponentlarini bu elementar birlikmalar tabiatiga bog`liq holda o`rganish imkoniyatini yaratadi. O`z navbatida ko`rsatib o`tilgan lingvistik analiz metodlaridan keng foydalanish aynan tilning boshqa darajalari qatoridagi elementar birliklarni tadqiq etishning eng real ishonarli isboti hisoblanadi. Beshinchidan, sintaksemani sistemali munosabatda o`rganish va ularning variantlarini modellashtirish va eksperement qilish lingvo-topologik analiz oldiga aniq, rejali perespektivani ochib beradi. Keyingisi sistemali asosga ega emas edi va shartli ravishda rivojlana olmaydi, chunki unda tadqiqotchi lingvistik analiz metodlariga ega emas edi va gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari haqida an'anaviy grammatik tushuncha bilan cheklanadi. Sintaktik birlikmalarni o`rganishning tor mazmuniy va yasalish tomonlarining uzviy birligini hisobga olish simtaksem analiz va an'anaviy grammatik analiz o`rtasidagi be'vosita ketma- ketligiga gap bo`laklarida ma'no va shakl muammosiga mos va ikkinchi darajali bo`laklarining mazmuniy va yasalish hususiyatlariga bir vaqtning o`zida katta e’tibor qaratilishini aytib o`tish kerakki, biroq an'anaviy grammatik va simtaksim analizlar ma'nosi va shakllarining hususiyatlarini simtaksik birlikda unga bir hil bo`lmagan odektativ aniqlash uchun joylashtiriladi. Demak ularning imkoniyatlari - 31 -

hamma vaqt bir hil bo`lavermaydi. Avvalambor an'anaviy grammatik analiz gap tuzilishining elementar birligini tashqi va ichki tomonlama ko`rib chiqiladi deb tushuntiriladi. Shunisi bizga aniqki gapning bosh bo`laklarini formal belgilarini va ulardagi ikkinchi darajali bo`laklarining qarama-qarshi qo`yilganligi u yoki bu boshqa ifodalash vositalarini bog`lash bilan aniqlashga harakat qiladi. Masalan, ega rus va o`zbek tillarida odatda ot, olmosh yoki boshqa bosh kelishik shaklida turlanadigan so`zlar bilan ifodalanadi. Shunda vositali va vositasiz bo`laklarga bo`lingan to`ldiruvchi jo`nalish kelishigiga ifodalanadi. Shu bilan birga vositasiz to`ldiruvchi boshqa kelishiklarda predloglar va predloglarsiz shaklda bo`lishi mumkin. Sintaktik analizda shu yo`nalishdagi gapning asosiy va (yerda) yadrosiz gap komponentlari (bo`laklari) da shakllanishi hisobga olinib amalga oshiriladi. Sintaksema ajratib ko`rsatilishida asosiy e'tibor ularning ma'noviy vositasiga ko`rsatiladi. Qoidaga ko`ra har qanday sintaksema tilda u yoki bu vaqt chegaralangan variant miqdorida ko`rsatiladi. Shu bilan birga sintaksim analizning eng asosiy vazifalaridan biri tildagi sintaksimni har tomonlama hisoblash vositasi deb hisoblanadi. Biroq sintaksim va uning variantlariga kelsak unga nisbatan shakliy distributiv belgilar muhim ma'noni o`z ichiga oladi. Avvalambor ularning joylashishi va pozitsion imkoniyatlarini shakily “miqdor” tadqiq etilayotgan sintaksimning tartib faktorlari unda har hil sintaktik-semantik mazmuni paydo bo`ladi. Barcha bu shakliy distributiv faktorlani gapning boshqa va ikkinchi darajali bo`laklarini chegaralangan deb hisoblash mumkinmi? Shu nuqtai nazardan distributiv ohirida to`liqligicha ta'riflab berish mumkin, ammo ular chegaralangan bosh va ikkinchi darajali bo`laklarda hech qanday rol o`ynamaydi. Huddi shunday va boshqa chegaralangan orasida ham va shuning uchun bu tur hususiyatlari an'anaviy grammatik analizda hech qandpay ma'noga ega emas. Haqiqatdan ham mumkin emas. Masalan, bog`lanish faktori huddi rus va o`zbek tilidagi eganing shakliy belgisidir. Agar ega bosh kelishikdagi ot, sifat, felning shahsiy formasi va boshqa - 32 -

vositalar bilan bog`lansa butunlay har hil bog`lanish deb hisoblanadi. (Sintaktik- simantikaning farqlanishida quriladi). Taqqoslang: G`amginlik bizga kulguli, kulgulilik hafa umuman to`g`risini aytganda biz hama narsaga juda befarqmiz, faqat o`zimizdan boshqa (Lermontov). (Endi esa meni sevib qolishim qiyin, noqulay va kulgulik). Sintaksim analizda bog`lanish avvalambor huddi shakliy farqlovchi faktordek hisobga olinadi. Chunki u bir sintaksimalarni chegaralashga ruhsat beradi. Bu turdagi shakliy faktorlarning o`rganish zarurligi shundan iboratki, gap tuzilishida alohida elementar birlikmalar sintaksim gap komponentlaridan va ularning mazmuni va shakliy belgilardan farq qiladi. Teng holatda ikkinchi darajali gap bo`laklarining shakliy distributiv belgilari deb hisoblash lozim bo`lmaydi. Masalan: aniqlovchi, to`ldiruvchi yoki hol gapning bosh bo`laklarini kesimga chegaralangan shu bilan birga aniqlovchi o`ziga har turdagi sintaktik ko`rinishni biriktiradi. Bunday biriktirish tilning ko`rinishini sintaktik-semantik hususiyatlari mazmunini aniqlash orqali erishiladi. U quyidagi formula holatida aks ettiriladi. Ikkinchi darajali gap bo`lagiga taaluqli bo`ladi. So`z narsalarining ma'nosi bilan va shu so`z narsalarining har tomonlama sifat belgisi va hususiyatiga tavsif beradi, bu aniqlovchi deb ataladi. Natijada aniqlovchining mazmuni (sintaktik-semantik) jihatdan huddi o`sha grammatika bilan mos holatda normaning belgisi hususiyati sifatini bildirib kesimdan ajratib bo`lmaydi. Taqqoslang: kesim bu “ikki sostavli” gapning bosh bo`lagi va grammatik tomondan egaga bog`liq u predmatning belgilarini bildiradi va ega bo`lib keladi. Biroq, ikkinchi darajali bo`lak aniqlovchini gap bo`laklarining grammatik tahlilida bu tushunchani yo`q deb hisoblash mumkinmi? Yo`q bu aytilganlardan boshqa hulosa chiqarish mumkin emas, hamma narsaning o`z joyi bor. Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar haqidagi bilish grammatikada savolini oshirish vositasi hisoblangan (grekchada grammatika o`qish va yozish degani). - 33 -

Bu amaliyot bo`lishida bosh va ikkinchi darajali gap bo`laklari tushunchasi gap strukturasining tashqi va ichki elementar birlik tushunchasi bilan almashinishi mumkin emas. Bu holda yuqorida gapirilgan edi. Til o`qitish metodikasi uchun maksimal, grammatik tushunarli tushunchalarni osonlashtirish kerak. Buning yordamida yozish, o`qish va gapirishga erishiladi. Boshqa tomonlama tilning ilmiy tadqiqi, tilning lingvistik tadqiq, tilning strukturasi va sistemaviy aloqasi va bu aloqa juda aniq tadqiq metodi bilan bog`liq bo`lgan aniqroq tushunchani talab qiladi. Yuqorida ta'kidlab o`tilganidek gap bo`laklarining grammatik tahlili sintaksim tahliliga suyanish mumkin emas, ya'ni eksperement metodiga. Uning ihtiyoriga faqat “savollar” metodi degan atama bor. Uning yordamida ko`p holatlarda cheklanishi mumkin (emas) bo`ladi. Masalan: aniqlovchini to`ldiruvchidan yoki holdan, bundan tashqari “savollar” metodi eksperement metodiga to`g`ridan to`g`ri aloqaga esa ular sintaksim tahlilga suyanadi. Aniqrog`i eksperement metodining turlariga, unda bir sintaksim ma'no jihatidan yaqin yoki boqliq bo`lishi mumkin. Shunda baribir o`sha gap bo`laklarining grammatik tahlili bo`laklari bilan sintaksim tahlilning birga qabul qilish tushunchasi tushuniladi. Biz buni yuqorida ko`rsatib o`tganmiz. Biroq tilning har hil holatlardagi birlikmalarini ikkinchi darajali bo`lak degan tushunchaga bog`lanadi. Ko`pincha aniqlovchi shartli harakterga ega bo`ladi. Aynan shu holat bilan o`tkir tanqidiy mulohazalar keltiriladi, tushuntiriladi. Bu A. V. Sherboda aniqlovchini gap bo`lagi sifatida qanday, qanaqa, qaysi, qancha degan Grammatik (mazmun) tahlil qilishga undayti. Akademik B. A. Ilishni “semantik til gramatikasi”da aniqlovchining shartli harakter tushunchasini boshqa ikkinchi darajali bo`laklar tushunchasidek, juda aniq ko`rsatib berdi va shu fikrni oldinga surdi. U gap ot bilan berilgan birikma ko`p holatlarda aniqlovchi yoki to`ldiruvchi bo`lib kelishi haqida takidlagan. Biz o`zimizga juda yaqin bo`lgan javobni olishimiz kerak, ya'ni shahsiy fikrlarimizga tayanishimizga to`g`ri keladi. Savol - 34 -

moslashuv bilan (bu convention) yechiladi. Biz har bir gapda berilgan birikmani ot bilan kelsa aniqlovchi deb hisoblaymiz. Lingvistlarning gap bo`laklarining grammatik tahlili bo`yicha ko`nikmalari bosh va ayniqsa ikkinchi darajali gap bo`laklari gap strukturasining elementar birligi sistem bog`lanishlarida hizmat qilmasliklari haqida dalolat beradi. L. V. Sherbaning 18 so`zlari bo`yicha buning uchun naqadar keyingi farqlanishni izlash lozim. Soddalash sxemasida to`htab qolmasligi kerak. Bunaqa gap bo`laklarining soddalashuvi sxemasini uning muqarrar shartlarida faqat tilni o`qitish metodikasida ishlatiladi. Gapning ilmiy tadqiqi va uning birligini tashkil qilishi shartlariga yo`l qo`ymaydi, u avvalambor tushuntirish, ifodalash metodini talab qiladi. Aynan shu sintaksim tahlilni ko`rib chiqiladi. U gap bo`lagi strukturasining tub mohiyatidan elementar birlikni ajratib oladi va eksperement metodiga suyanadi. Bunday elementar birlik mazmuni- sintaksimalarni tahlil sintaktik-semantik belgilar mazmuniga olib keladi. Chunki sintaksim tahlil eksperement metodi biz izlayotgan element yoki birikmaning sintaktik-semantik belgilari joyidaligini isbot qilish uchun hizmat qiladi. Bunda eksperement formatsiyasi ikkita asosiy sistema bog`lanish bilan gapning strukturasi elementar birligining tub mohiyati o`rtasidagi farqlarni mos kelishiga to`g`ri keladi, bu haqida yuqorida aytib o`tilgan edi, ya'ni simtaksim paradigmatik qator farqlanishiga mos ravishda bo`laklarda umumiy aniq simantik-semantik umumiyligida birlashadi (sr, lokativ, simtaksimalar, temporal va hokazo). Har bir sintaksem variantlarining paradigmatik qatorlari bo`laklarining sintaktik-semantik mazmuni jihatidan o`hshashdir. Eksperementning birinchi holatida bir simtaksema o`rniga boshqa unga o`xshash bo`lgan semtaksema almashtirilishdan tadqiq etilayotgan simtaksem tarkibidagi bosh shaklning boshqa shakllari ibrat bo`ladi. Ikkinchi holatda eksperement izlanish imkoniyatini hisobga olgan holda bir simtaksema variantining boshqasi bilan yoki boshqalarni uning variantlari bilan almashinuviga olib keladi. Aynan shu simtaksema uchun bu harakterlidir. Bu boshqa simtaksemalarni uning spestifikatsiyasi bilan ifodalab taqqoslashga yordam beradi. U tadqiq etayotgan simtaksema analizda o`sha ifodalash vositasiga ega - 35 -

bo`lishi mumkin. Binobarin simtaksem tahlilda eksperement transformasiyasi va uning variantiring sistem bog`liqligi bilan joyidaligi bilan shartlanadi. Tabiiyki shuning uchun ham transformatsiyalarning o`rni sistemik harakterga ega, ya'ni tanlangan dalillar ishlatilish asosida alohida emas, ammo berilgan simtaksemalarning ishlatilishi barcha leksik ba'zaning hajmiga ega bo`lishi shart. Yadroviy predekativ bog`lanish o`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, gaplarni transformasiyalarida yoki uning bo`lagi boshqa konstruksiya bo`lishi kerak, uni grammatik belgilash deb atash qabul qilingan, ya'ni shu talablarga javob berishi kerak. Shu bilan birga bevosida tadqiq tadqiq etilayotgan sintaksem muhitiga tegishli eksperement o`tkazish shartiga e'tiborimizni qaratamiz. Simtaksima muhitiga kiradigan, birikadigan simtaksima u yoki bunisi bilan sintaktik bog`lanadi. Trasformasiya vaqtida simtaksema o`ziga yaqin bo`lgan simtaksimaga mazmunan almashinadi. Misol uchun majhullash trasformasiyasi yordamida obekt simtaksimani felga tobe holda o`rganishda protssesual aktiv simtaksima protssesual aktiv yo`nalishiga o`zgaradi: they invited him, he was invited by them va boshqalar. Leksik muhitga kelsak, gap u yoki bu bo`lagi sintagmalarini transfosmasiyalashda (oddiy va murakkab) u o`zgarmas bo`lib, yoki faqatgina tomonidan o`ziga yaqin leksima bilan almashtirilishi mumkin (aynan o`sha o`zakdan hosil qilingan). Masalan: hi’s invitation of them he invited them. He inviting by them, he was inviting by them. Leksik muhitni hisobga olish leksik tartibni batcha cheklanishlar imkoniyatlarini keltirib chiqaradi va u bilan birga sintaktik analizdagi eksperement o`tkazilishi kuzatib borilishi mumkin. Gapning tub ko`rinishidagi elementar birikmalarning sistemali bog`liqliklari eksperement metodi orqali turli hil cheklanishlarni chiqarmasdan to`liq bo`lishi mumkin emas, ushbu tilni leksikada eksperement o`tkazilayotgan paytda tanlanib qolganlarisiz. Shunda tadqiqotchilardan simtaksem analizda qo`llanilayotgan eksperement transformatsiyani farqlay olishlari talab etiladi. Unda tadqiqotchi gap - 36 -

komponentlarini ajratayotganda ya'ni gapning ustki elementar birligini ular orasidagi mavjud bo`lgan sintaktik bog`lanishlarni ajratishga olib keladi. Bunay holatdagi eksperement bo`lib odatda tushirib qoldirishga hizmat qiladi, chunki gap komponentlaridagi qurolli va yadroviylikni o`rnini har biri alohida gapda keltiriladi, ya'ni simtagmatik rejada ham bu yerda eksperement o`tkazilayotganda turli xil leksik faktorlarni hisobga olishga to`g`ri keladi. Eksperement o`tkazishning tub shakillantirilishi shart. Bevosita tadqiq etilayotgan element yoki birikma bilan bog`liqbo`lgan va yaqin simtaksim analizda eksperement metod sifatida transformasiya ma'lumotlarini kutib yubormaslik uchun ham zarurdir. Aynan gapni va uning bo`laklarini ma'naviy qayta shakllantirishda (parafrazalar) bilan tadqiqot predmeti bo`lib gap qurishda elementar birlikmalar hizmat qilmaydi. - 37 -

II. BOB. Ingliz tilida payt holi. Agar sintaksema mazmunida temporallik (vaqt) ning sintaktik semantik belgilari mavjud bo`lsa, biz uni temporal sintaksema deb ataymiz. Sintaktik semantika zamirida temporallik belgilari mavjudligini aniqlash yoki isbot qilish uchun when? (qachon) ravishi bilan so`roq transformatsiyasi, then (o`sha vaqtda), now “hozir, endi” ravishlari bilan almashinuv transformatsiyasidan foydalanamiz. Biz temporal sintaksemaning quyidagi qatorini aniqladik, asliy temporal, temporal lokativ, temporal kauzal, temporal aktiv, temporal approksimativ va temporal eksplekativ. Asliy temporal sintaksema o`z ichiga substansial va temporallik belgilarini mujassam etadi va ulardan boshqa belgilarni o`z ichiga oladi. Misol uchun: 1. I was on the ranch at sunrise (75. R. p. 425) 2. At that moment beautiful typrist appeared at the top of the stairs (Km. S. P- 46) 3. They are open at nine (Km. S. P-46) 4. I am not producing at present (Km. S. P-40) 5. At thet moment Miss Filton gave the sign (Km. S. P-34) 6. She had come into the nursery at another wrong moment (Km. S. P-26) 7. At the and of the meal we were served with coffee. (Km. S. P-20) 8. It had begun at tea-time (Km. S. P-154) 9. It had worried her dreadfully at first (Km. S. P-36) 10. At the some time an equel member was elsewhere (M. P. S. P-106) Hozirgi zamon tilshunoslik, asta-sekinlik bilan eksperementallikka aylanib borgandi. Shuning uchun biz quyidagi gaplarda temporallik belgilarini aniqlash uchun eksperiment transformatsiya so`roq qo`yish yo`li bilan va predlogi sintaktik borligi, then yoki now ravishlari bilan almashuv transformatsiyasi yordamida eksperement o`tkazamiz. Misol uchun: - 38 -

I was on the ranch 1. When was I on the ranch? I was on the ranch then . 2. When did a beautiful typrist appeared at the top of the stairs? 3. When are they open? They are open now (or then) 4. When am I not producing? I am not producing now (or then) 5. When did Miss Filton give the sign? They Miss Filton gave the sign. 6. When had she had come into the nursery? She had come into the nursery then . 7. When were we served winh coffee? They we were served with coffee. 8. When had it begin? It had begun then. 9. When had it worried her dreadfully? It had worried her dreadfully then . 10. When was an equel member was elsewhere? The an equel member was elsewhere. Shuni ta'kidlab o`tish kerakki, predlogli birikmani vaqt ravishi bilan almashtirganda aniqlik yo`qoladi, chunki ular predlogli birikmalarning ma'nosi bilan qiyoslaganda ko`proq mavhum ma'noga ega bo`ladi. Berildi sintaksemalarning variantli in TIM S, On S, during S, over S, for va by S kabi predlogli birikmalar bilan ham almashtirish mumkin. Ammo bu birlikdagi predloglarni boshqa ya'ni shu predloga yaqin predlog bilan almashtirib temporal ma'no borligini isbotlash mumkin. Misol uchun: I was on the ranch at sunrise → I was on the ranch by sunrise - 39 -

It had begun at tea-time → It had begun during tea-time. Misol uchun: I was on the ranch 1. When was I on the ranch? I was on the ranch then . 2. When did a beautiful typrist appear at the top of the stairs? Then a beautiful typrist appeared at the top of the stairs. 3. When are they open? They are open now (or then). 4. When am I not producing? I am not producing now (or then) 5. When did Miss Filton give the sign? They Miss Filton gave the sign. 6. When had she had come into the nursery? She had come into the nursery then . 7. When were we served winh coffee? They we were served with coffee. 8. When had it begin? It had begin then 9. When had it worried her dreadfully? It had worried her dreadfully then . 10. When an equel member was was elsewhere? The an equel member was elsewhere. Yuqorida keltirilgan holatda by va during predlogli birikmalar at birikmali predloglar bilan ifodalangan sintaksemaning fakultativ varianti hisoblanadi. Temporal lokativ sintaksema vaqt va o`rin joyni bildiradi. Yuqorida biz temporal belgilarga qaraganda ko`proq lokativ belgilarga ega bo`lgan lokativ temporal sintaksemani ko`rib chiqqandik. Bu holatda esa uning teskarisi, ya'ni bu - 40 -

sintaksema lokativlik xususiyatiga ko`ra ko`proq temporallik xususiyatiga ega bo`ladi. Misollar uchun: 1. At lunch our hostess told us a sad story (75 R. P-264) 2. At the family picnic the boy wanders away from they spised (75 R. p-302) 3. Western people cons crously imitate an airlear stage in culture at a picnic (75 R. p-314) 4. She was the family gambling at the dinner table (75 R. p-26) Temporallik belgisini aniqlash, isbotlash uchun when ravishi bilan so`roq transformatsiyasidan foydalanamiz va shu bilan birga then ravishi bilan almashinuv transformatsiyasiga murojaat qilamiz. 1. When did our hostess tell us a sad story? Then our hostess told us a sad story. 2. When does the boy wander away from their spised food? 3. When do western people cons crously imitate an airlear stage in culture? 4. When did she the family gambling? She was the family gambling then . Endi where ravishi bilan so`roq transformatsiyasidan, shu bilanbirga there o`rin ravishi bilan almashinuv transformatsiyasidan foydalanib lokativ belgilarni aniqlaymiz. 1. Where did our hostess tell us a sad story? There our hostess told us a sad story. 2. When does the boy wander away from their spised food? There the boy wanders away from their spised food 3. There do western people cons crously imitate an airlear stage in culture? Western people cons crously imitate an airlear stage in culture there . 4. Where did she the family gambling? She was the family gambling there . - 41 -

Berilgan sintaksemalarning variantlari in S, on S predlogli birikmalar ham bo`lishi mumkin. Temporal kuzatuv sintaksema o`z ichiga vaqt va sabab xususiyatlarini mujassab etadi. Misol uchun: 1. Well yen turns at the sound (KM. SP. 112) 2. At the shot the head dropped forward. (H. E. S. P. 261) Yuqorida berilganlarni temporallik belgisini aniqlash uchun ravishi so`roq transformatsiyasidan foydalanamiz. 1. When does wellyen turn? Wellyen turns then . 2. When did the head dropped forward? Then the head dropped forward. Endi kauzallik belgilarini aniqlaymiz. Kauzallik belgisini aniqlash uchun so`roq transformatsiyasi Why va almashinuv transformatsiyasidan foydalanamiz. Shuningdek, almashinuv transformatsiyasida At S predlogli birikma o`rniga sabab predlogi because of S qo`llash ham mumkin. Why does wellyen then? Wellyen turns because of sound . Temporal kauzal aktiv sintaksema. O`zida vaqt va sabab belgi xususiyatlarini mujassam etadi va bir vaqtning o`zida ish-harakatning bajarilishini ham bildirib keladi. Misol uchun: we were sad at hearing such news (APC) Yuqorida keltirilgan sintaksemalarning temporallik belgisini aniqlash uchun when ravishi va so`roq transformatsiyasiga va then yoki now ravishlari bilan almashinuv transformatsiyasiga murojat qilamiz. When were we sad? We were sad then . Endi yuqorida keltirilgansintaksemalarning kauzallik belgilarini why bilan so`roq transformatsiyasi va shuningdek because of predlogi yordamida aniqlab isbot qilamiz. - 42 -

Why were we sad? We were sad because of news . Aktivlik ya'ni ish-harakatini ko`rsatish belgisi predlogli birikmani because, as yoki for bog`lovchii sabab ergash gapli qo`shma gapga almashinuv transformatsiyasi yordamida aniqlanadi. We were sad because we heard such news. We were sad heard such news. We were sad for we heard such news. Yuqoridagi gapdan ko`rinib turibdiki heard transformatsiyasi pro с essual aktiv sintaksema hisoblanadi. Temporal approksimativ sintaksema chama, taxmin belgilarini oladi: Misol uchun: 1. At about eleven I got my bicycle (MSC-70) When did I get my bicycle? 2. Rizza asked at almost the same time (M. P. E. P-P-65) When did Rizza ask? Yuqorida keltirilgan sintaksemalarda chama, taxmin belgilari about predlogi bilan berilgan va about S predlogli birikmalar bo`lishi mumkin. Temporal eksplikativ sintaksema temporattik (vaqt, payt) va aniqlash, izohlash belgilariga bo`linadi. 2.1. Payt holining predloglar bilan ifodalanishi. 2.1.1 Payt holining ot, olmosh uyg`unligida after predlogli birikmalar bilan ifodalanishi. Payt holini ifodalash uchun after predlogidan ham foydalanamiz. Buni ko`rib chiqish uchun after predlogini ot va olmosh uyg`unligida payt ma'nosini beruvchi bir nechta misollarni keltirib o`tamiz. 1. After dinner she went into the bath-room. (C. P. D. P-95) Tushlikdan keyin u vannahonaga kirdi. - 43 -

2. After tea Philip Repton and Eulialia Barness discussed their gloomy circumstance. (A. C. H. P. 155) Choydan keyin Filip Repton va Eulalia Barness nohush sharoitlarini muhokama qildilar. 3. No man can travel these hills after dank . . . (F. C. S. P. 344) Hech bir kishi qorong`ulikdan keyin bu tepaliklarga sayohat qila olmaydi. 4. After the wedding I walked home with Venera under the black umbrella (F. S. S. P 64) To`ydan keyin men venera bilan uning qora soyaboni soyasi ostida uyga piyoda bordim. 5. After the show you must come with me . . . (T. D. S. p 194) Ko`rsatuvdan keyin sen men bilan kelishing kerak. Keltirib o`tgan misollarimizda after predlogli iboralar sintaktik semantik jihatdan temporallik ya'ni payt ma'nosiga ega. Ushbu xususiyat borligini isbotlash uchun then ravishdan foydalanib gap tarkibidagi after birikmali payt holi bilan almashtirib chiqish mumkinligini ko`rib chiqamiz. 1. After dinner she went into the bath-room. → Then she went into the bath- room. 2. After tea Philip Repton and Eulalia Barness discussed their gloomy circumstance → Then Philip Repton and Eulalia Barness discussed their gloomy circumstance. 3. No man can travel these hills after dark . → No man can travel these hills then. 4. After the wedding I walked home with Venera under the shade her black umbrella. → Then I walked home with Venera under the shade her black umbrella. 5. After the show you must come with me. → Then you must come with me. Shu bilan birga (temporallik) payt ma'nsi belgilari mavjudligini aniqlash uchun eksperiment transformatsiya so`roq qo`yish ya'ni when yordamida tajriba o`tkazamiz: - 44 -

1. When she go into the bath-room? She went into the bath-room after dinner. 2. When did Philip Repton and Eulalia Barness discuss their gloomy circumstance? Philip Repton and Eulalia Barness discussed their gloomy circumstance after tea. 3. When can no man travel these hills? No man can travel these hills after dark. 4. When did I walk home with Venera under the shade her black umbrella? I walked home with Venera under the shade her black umbrella after the wedding. 5. When must you come with me? You must come with me after the show. 2. 1. 2. Payt holining before predlogli birikmalar bilan ifodalanishi. Ingliz tilida payt holini ifodalash uchun before predlogli birikmalar bilan keltirib o`tilgan misollarni ko`rib chiqamiz. 1. The phone rang five times before it was picked up . (S. W. D. W. p-9). Telefon ko`tarilishidan avval besh marta jiringladi. 2. Some mob guy had ordered it and had got himself popped the day before it arrived. 3. Three hours before their flight a taxi arrived to take the baby's mother to the airport (S. W. D. W. p-144) 4. It was closer to four before stone got free of work. (S. W. D. W. p-148) 5. Her trawelling companions arrived at the Hampstend safe house six hours before their departure . Yuqorida keltirib o`tilgan misollarda temporallik ya'ni payt ma'nosi borligini isbotlash maqsadida then yoki now payt ravishi bilan after birikmali payt holini almashtirib ko`rib chiqamiz. 1. The phone rang five times then. → The phone rang five times before it was picked up. 2. Some mob guy had ordered it and had got himself popped then. → Some mob guy had ordered it and had got himself popped the day before it arrived. - 45 -

3. Then a taxi arrived to take the baby's mother to the airport. → Three hours before their flight a taxi arrived to take the baby's mother to the airport. 4. Then Stone got free of work. → It was closer to four before stone got free of work. 5. Her travelling companions arrived at the Hampstend safe house then. Berilgan misollarni when so`rog`ini berib, so`roq transformatsiyasidan foydalanib isbotlashga erishamiz. 1. When did the phone rang five times? 2. When had some mob guy ordered it and got himself popped? 3. When did a taxi arrived to take the baby's mother to the airport? 4. When did Stone get free of work? 5. When did her travelling companions arrive at the Hampstend safe house? Berilgan misollarimizda after va before predloglari ot va olmosh uyg`unligida payt ma'nosini berishni ko`rib chiqdik. Bunday misollarda after va before predlogli birikmalar gapda payt holi vazifasida kelishini aniqladik. Bunda keltirib o`tilgan har bir misollarimiz ustida eksperiment transformatsiya usulini qo`lladik. Eksperiment natijasida after va before predlogli birikmalar payt ma'nosini berishi mumkinligini isbotlashga erishdik. (Bu xulosaga kelishimizda turli chet el badiiy adabiyotlardan to`plagan misollarimiz va ular ustida o`tkazgan tajribamiz asos bo`ldi). Shu bilan bir qatorda ingliz tilida after va before predlogli birikmalar ishtirokidagi misollarimizni o`zbek tiliga tarjima qilganimizda gap tarkibidagi ot va olmosh bilan ifodalangan payt holi murakkab hollarning so`z birikmasi bilan ifodalanganiga amin bo`ldik. Chunki o`zbek tilida hollar sodda (bir so`zdan iborat) va murakkab (ikki va undan ortiq so`zdan iborat) tuzilishga ega bo`ladi. Ya'ni ingliz tilida after dinner, after tea, after dark, after the wedding, before it was picked up, before it arrived, three hours before kabi payt hollari, o`zbek tilida tushlikdan keyin, choydan keyin, qorong`ulikdan keyin, to`ydan keyin, ko`tarilishidan avval, yetib kelishidan avval, uch soat oldin kabi tarjima qilinadi va bu payt ma'nosini beruvchi birikmalar o`zbek tilida kishilik qo`shimchalari ot, - 46 -

olmosh bilan ifodalanishini ko`rib chiqdik (so`z birikmasi bilan ifodalangan hollar deb yuritiladi). 2. 2. Payt holining gerundi bilan kelishi. Payt holi predlogli gerundi bilan ham ifodalanadi. 1. He locked the door before leaving the office . (I. T. G. p-274) U ofisdan chiqishdan oldin eshikni qulfladi. 2. On arriving at the station he went to the information bureau. (I. T. G. p-274) Stansiyaga kelganida u axborot byurosiga bordi. 3. While reading the book I come across a number of interesting expressions. Bu kitobni o`qiyotganimda men juda ko`p qiziqarli iboralarga duch keldim. 4. On receiving the answer of the firm he handed all the documents to our legal adviser. Firma javobini olganda biz barcha hujjatlarni yuristimizga berdik. 5. After concluding the contract, the representative of the firm left London. Shartnoma tuzilgan firma vakili Londonni tark etdi. Keltirib o`tilgan misollarimizga when so`rog`ini berish va then va now payt ravishlari bilan almashtirish yo`li bilan gap tarkibidagi gerundni payt holi vazifasida kelganligini isbotlaymiz. 1. When did he locked the door? He locked the door then. 2. When did he go to the information bureau? he went to the information bureau then. 3. When did I come across a number of interesting expressions? I come across a number of interesting expressions. 4. When did he hand all the documents to our legal adviser? He handed all the documents to our legal adviser. 5. When did the representative of the firm leave London? The representative of the firm left London. Yuqorida berilgan misollarimizdagi predlogli gerundi gap tarkibida payt holi vazifasida kelganligi isbotlandi. - 47 -

Gap tarkibidagi predlogli gerundi when so`rog`ini berish va then payt ravishi bilan almashtirib transformatsiya qilish yo`li bilan payt holi ekantigini isbotlashga erishdik. Shu bilan birga ushbu misollarni o`zbek tiliga tarjima qilganimizda, gap tarkibidagi payt holi o`zbek tilida murakkab tuzilishga ega bo`lgan ya'ni ikki va undan ortiq so`zdan iborat hollar tuzilishiga ega degan xulosaga keldik. 2. 3. Payt holining ravish bilan ifodalanishi. Gapda payt holi vazifasida keluvchi, payt ravishi bilan ifodalangan quyidagi misollarni ko`rib chiqamiz. 1. I have an early meeting tomorrow morning . (S. W. D. W. p-15) Meni ertaga barvaqt uchrashuvim bor. 2. You were very good last night . (S. W. D. W. p-16) Siz o`tgan tunda yahshi kayfiyatda edingiz. 3. I'll send you cash by messenger tomorrow . (S. W. D. W. p-37) Ertaga men sizga naqt pulni habarchimdan jo`nataman. 4. It'll be in the papers tomorrow . (S. W. D. W. p-40) Bu ertaga gazetalarda bo`ladi. 5. I'm moving out of your house tonight . (S. W. D. W. p-78) Men bugun kechqurun uyingizdan ko`chib ketaman. 6. She's already pointed a gun at me once today . (S. W. D. W. p-70) U bugun allaqachon bir marta miltiqni menga o`qtaldi. Berilgan misollardagi payt ravishini then va now payt ravishlari bilan almashtirib transformatsiya usulidan foydalanamiz. 1. I have an early meeting then . → I have an early meeting tomorrow morning . 2. You were very good then . → You were very good last night . 3. I'll send you cash by messenger then . → I'll send you cash by messenger tomorrow . 4. It'll be in the papers then . → It'll be in the papers tomorrow . 5. I'm moving out of your house then . → I'm moving out of your house tonight . - 48 -

6. She's already pointed a gun at me once then . → She's already pointed a gun at me once today . Yuqoridagi misollarda payt ma'nosi borligini aniqlash va aniqlash maqsadida when ravishi bilan so`roq transformatsiyani amalga oshiramiz. 1. When do I have an early meeting? → I have an early meeting then. 2. When were you very good? → You were very good then. 3. When shall I send you cash by messenger? → I'll send you cash by messenger then. 4. When will it be in the papers? → It'll be in the papers then. 5. When has she pointed a gun at me? → She has pointed a gun at me then. 6. When am I moving out of your house? → I'm moving out of your house then. Ushbu yuqorida keltirilgan misollarimizda payt ravishi payt holi vazifasida kelganligini ko`rib chiqdik. Misollarimizdagi 1) tomorrow morning, 2) last night, 3) tomorrow, 4) tonight, 5) today kabi payt ravishlari payt holi ekanligi eksperiment transformatsiya natijasida aniqlanadi. Shuningdek ushbu payt ravishlari bilan ifodalangan payt hollari o`zbek tilida tarjima qilinganda ham payt ravishlari va kelishik qo`shimchalari bilan kelishini isbotladik. - 49 -

Xulosa Mening bitiruv malakaviy ishimning mavzusi hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`zbek tilida berilishidir. Ushbu bitiruv malakaviy ishimda payt ma'noli birikmalar gapda ikki turdagi elementlar sntaktik birlik va gapning komponentlari va sintaksemlarini ajratish holati tomonidan o`rganib chiqildi. Ushbu tadqiqot natijasida bir nechta xulosalarga kelindi: 1. Ingliz tilida predloglarning soni aniq emas. Lekin ko`p olimlarning fikricha u 100 dan ortiqdir. Predloglar asosan vaqtni, o`rin-joyni sababni berishi mumkin. 2. Bitiruv malakaviy ishimda asosan payt ma'nosini beruvchi predloglar va ularning ifodalanishi hususida bir nechta eksperimentlar olib bordim. Shunga ko`ra predloglar uyg`unligida ifodalangan birikmalarda payt ma'nosi borligini when sorog`ini qo`yish va then ravishi bilan almashtirish orqali predloglar payt ma'nosini berishi mumkinligini aniqladim. 3. Payt ma'noli birikmalarning bir nechta ma'noviy guruhlari A. M. Muxin nazariyasiga asoslanib aniqladik. Shunga ko`ra temporal (payt) sintaksemasining payt ma'nosi bilan bir qatorda boshka ma'noviy katorlari mavjud bo`lgan kuyidagi turlarini aniklashga erishdik: asliy temporal, temporal lokativ, temporal kauzal, temporal aktiv, temporal approksimativ va temporal ekeplikativlar. Shu bilan bir qatorda asliy temporal, temporal lokativ, temporal kauzal, temporal aktiv, temporal approksimativ va temporal ekeplikativlarda payt ma'nosi borligini aniqlash uchun eksperiment natijasida asliy temporal sintaksemada substansial va payt ma'nosi belgilari, temporal lokativda vaqt va o`rin-joy ma'nolari, temporal kauzalda vaqt va sabab xususiyatlari, temporal approksimativda chama va taxmin va vaqt belgilari mavjud degan xulosaga keldik. 4. Payt holining ot, olmosh, uyg`unligida after va before predloglari bilan, gerundi va ravish bilan ifodalanishini ko`rib chiqdim. Bunda bir qator olimlarning badiiy adabiyotlaridan to`plagan misollardan mavjud bo`lgan payt - 50 -

ma'nosini aniqlash uchun har bir misol ustida eksperiment o`tkazdim. To`plagan misollarimda "when" so`roq olmoshi bilan so`roq qo`yib chiqdim. Shu bilan birga har bir gap tarkibidagi payt holini "then" payt ravishi bilan almashtirib chiqish mumkinligiga amin bo`ldim. eksperiment natijasida ot, olmosh uyg`unligida after va before predlogi birikmalarida, gerundi va ravish bilan ifodalangan misollarda sintaktik-semantik jihatdan payt ma'nosi mavjud degan xulosaga keldim. 5. Ingliz tilidagi ot, olmosh, gerundi va ravish bilan ifodalangan payt ma'noli birikmalarni o`zbek tiliga tarjima kilganimda, bu birikmalar o`zbek tilida ham ot, olmosh, ravish bilan kelishiga amin bo`ldim. O`zbek tilida bu kabi payt ma'noli birikmalar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`lishini ko`rib chiqdim. 6. Bitiruv malakaviy ishimda payt holi ot, olmosh, ravish, gerundi bilan ifodalanishini eksperiment metodi orqali har bir misolga "when" so`rogini ko`yish, "then" ravishi bilan almashtirib chiqish va tarjima qilish orqali ko`rib chiqdim. shuning natijasida payt holi ot, olmosh uyg`unligida after va before predlogi birikmalar, ravish va gerundi bilan ifodalanganda sintaktik-semantik jihatdan payt ma'nosi mavjud bo`ladi degan xulosaga keldim. 7. Bitiruv malakaviy ishimga kiritgan misollarni o`zbek tiliga tarjima qilganimda payt holi o`zbek tilida ot, olmosh, ravish kabi so`z turkumlariga kelishik qo`shimchalarini qo`shish orqali ifodalanadi degan hulosaga keldim. - 51 -

Ilova 1 № Payt holini ifodalovchi birikmalar Misollar Variantlar 1. 2. 3. 4. Asliy temporal Temporal lokativ Temporal kauzal Temporal approksimativ I was on the ranch at sunrise (R.P. 425) At lunch our hostress told us a sad story (R.P 264) Wellyen turns at the sound (K.M 112) About eleven I got my bicycle. In, On, during, over, for, by By, during Now, then, there, in, on, because of Around, almost - 52 -

Payt holini ifodalovchi birikmalar Misollar soni % 1. 2. 3. 4. After predlogi uyg’unligida ot va olmosh bilan ifodalanishi Before predlogi uyg’unligida ot va olmosh bilan ifodalanishi Gerundi bilan ifodalanishi Ravish bilan ifodalanishi Jami: 350 300 150 400 1200 ta 29.1% 25% 12.5% 33.3% 100% Ilova 2 - 53 -

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yhati. 1. I. A. Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” Toshkent- O’zbekiston” 2010 2. I.Karimov “Yuksak manaviyat yengilmas kuch” T.2009 3. В. А. Плотников “Лексическое значение в слове и словосачетание” 4. Ф. И. Буслаев “Историческая грамматика русского языка” 5. А. Х. Востоков “Русская грамматика” 6. А. М. Пишковский “Русский синтаксис в научном освещением” 7. А. А. П. Потебня “Из записок по русской грамматике” 8. В. В. Виноградов. “Русский язык” 9. К. Биссе 10. Р. А. Будагов “Историческая грамматика русского языка” 11. М. И. Стеблен 12. В. В. Бурланова “Основы структур словосочетаниях в современном англизком языке” 13. В. В. Веселетский “Современный русский язык” 14. В. А. Звеганцев “Глоголно-семенныу конструкции с предлогом в современном англизком языке” 15. А. И. Смирницкий “Синтаксис англизкого языка” 16. А. А. Шахматов “Синтаксис русского языка” 17. В. Виноградов “ Русский язык ” 18. А. М. Мухин “Синтаксемный анализ и проблема уровни языка” 19. А. Н. Усмов “Языковая номинация” 20. А. А. Черязов “Связи слов в современном русском языке” 21. В. В. Золоткин “Глагольна именные конструкции с предлогом в современном англизком языке” 22. Buranov. J. “the grammatical strucktures of English, Uzbek and Russian” - 54 -

23. П. Качалова, К. Н. Израиливич “Проктическая грамматика англизкого языка”. 24. R. Qiyomov “hozirgi zamon ingliz tilida after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili”. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va qisqartmalar. 1. S.W.D.W-Stuart Woods “Dirty Work”. 1978 G. B. Page 360 2. S.W.W.C- Stuart Woods “White Cargo” 1989 New York. Page 312 3. P.G.D.M- Parker G. “The Darkness of the Morning”. Page 305 4. J.C.M.T- Jen Carlson “Moment of Truth” 1987. Page 135 5. T.R.H – “The London House” Michael Honnest. New York 1988 y. Foydalanilgan lug`atlar. 1. “Concise Oxford Russian dictionary” Russian-English. English-russian. Moskva. 2006. 2. Macmillan. “English Dectionary for Advanced Learnest” 2007. 3. (C.E.U.) R. Qiyomov, S. Egamberdiyev, Y. Temirov “Confemporary English-Uzbek dictionary”. - 55 -

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida ot va uning o`zbek tilida ifodalanishi

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining gapdagi o`rni va leksik ko`rinishi

Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi