Hozirgi zamon ingliz tilidagi “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralar

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.4560546875 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………… 3 I BOB. Frazeologik birliklar haqida umumiy tushuncha……………..………….7 I.1. So’zlar bog’lanmasi va uning turlari…………………………………..…….12 I.2. Ibora va uning ma’no tarkibi………………………………………………...14 I.2.1. Iboraning shakl va ma’no jihatiga ko’ra turlari………………………........15 I.2.2. Iboraning so’z, gap va so’z birikmasiga munosabati………………………25 I.3. Frazeologizmlarning morfologik xususiyati....................................................26 II BOB. “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralarning grammatik xususiyatlari……………………………………………………………………… II.1. “keep” so’zining gap strukturasida qo’llanishi………………………………29 II.2. “keep” fe’li yordamida yasalgan frazeologik birliklarning sintaktik -semantik tahlili ………………………………………………………………….32 Xulosa…………………………………………………………………………….64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati…………………………………….................67 Ilmiy adabiyotlar………………………………………………………………….67 Badiiy adabiyotlar………………………………………………………………...6 8 1

Kirish. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol avlodni tarbiyalashda davlat siyosatining o’rin va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan “Bilimli va intellektual barkamol avlodni tayyorlash – mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili” mavzusidagi Xalqaro konferentsiyasining ochilishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov so’zlagan nutqlarida ta’kidlaganlaridek, “… oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz – mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o’rin egallashi ham – bularning barcha-barchasi, avvalambor, yangi avlod, unib- o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyaga yetishiga bog’liqdir” 1 1 . Barkamol avlod tarbiyasi, ularning intellektual salohiyatini yuklastirish vazifasining, so’zsiz, ilmu-fan taraqqiyoti bilan bog’liqdir. Bu, albatta, gumanitar fanlarning ajralmas qismi bo’lgan tilshunodlikka ham oiddir. Mamlakatimizda keyingi yillarida xorijiy tillar, ayniqsa, ingliz tilining tizimi, muloqot qoidalarini ilmiy va amaliy tadqiq qilish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zotan, zamonaviy tilshunoslik uchun lisoniy hodisalarni sintetik yondashuv asosida, ularning ko’p jihatli xususiyatlarini tizimli ravishda, nutqiy muloqot sharoitida bevosita va bilvosita namoyon bo’lishini ta’minlovchi asosiy omillarini inobatga olgan holda tadqiq qilish amaliyoti keng o’rin egallamoqda. Til birliklarining bunday ko’pqamrovli o’rganilishi ularning tub mohiyatini batafsil aniqlash bilan bir qatorda, har bir hodisaning alohida jihatlari, tizimda tutgan o’ziga xos o’rnini belgilash imkonini beradi. Mavzuning dolzarbligi. Ingliz tilini xorijiy til sifatida o’qitishda so’zlar, so’z birikmalarini o’z ichiga oluvchi frazeologik birikmalarini ona tilidagi frazeologik 1 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012. 2

birliklar bilan taqqoslaganda ikki tilning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan qiyinchiliklar namoyon bo’ladi. O‘rgatilayotgan tildagi mavjud frazeologik birikmalarning ona tiliga o’girish yoki shu tilda unga mos keluvchi muqobillarini topib, til o’rgatuvchilarga shu tillar orasidagi umumiylik hamda tafovutlarni anglatish muhim ahamiyatga egadir. Hozirgacha frazeologizmlarning semantik tabiati, semantik tasnifi, shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari, uslubiy xususiyatlari ko’pgina ilmiy gulanishlar manbai bo’lgan. Lekin frazeologizmlar tilshinoslikda muayyan so’z turkumlari bo’yicha tasnif qilinmagan va grammatik xususiyatlari yetarli darajada o’rganilmagan. Tilidagi frazeologizmlarning aksari fe’l so’z turkumiga xos. Hozirgi zamon ingliz tilida “keep” fe’li yordamida yasalgan frazeologik birliklarning salmog’i ancha katta. “keep” fe’li ishtirokida yasalgan frazeologik iboralarning ma’no va mazmun jihatini hamda grammatik tuzilishini har tomonlama o’rganish mavzuning dolzarbligidir. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Frazeologik birliklar juda qadimdan insoniyatning jozibali va obrazli nutq vositasi sifatida qo’llanib kelinayotgan bo’lsa ham, uni ilmiy o’rganish yaqindan boshlangan. Frazeologiya atamasi dastavval adabiyotshunoslikda paydo bo’lib, bir asarni boshqa tilga tarjima qilish jarayonida turg’un so’zlar bog’lanmasini aynan tarjima qilish mumkin bo’lmay qolganda qo’llangan. 1558- yili ingiliz adabiyotshunos olimi Neandr badiiy asarni tarjima qilar ekan, shu terminni qo’llashga majbur bo’lgan. Keyinchalik tilshunoslikda ham yuqoridagi ehtiyoj tufayli frazeologizm keng o’rganila boshlandi. Bu borada g’arb tilshunoslari O.Yespersen, Ch.Friz, Ch.Xokket, X.Marchand, S.P.Logan taniqli rus olimlari N.N.Amosova, I.V.Arnold, O.S.Ahmanova, V.V.Vinogradov, B.A.Ilish, A.V.Kunin, V.P.Yartseva, R.S.Gunzburg, S.S.Xidikel, A.I.Smirnitskiy, o’zbek tilshunoslari Sh.Rahmatullayev, F.A.Abdullayev, 3

Yu.D.Pinxasov, M.Irisqulov, S.Usmonov, E.A.Mamatov, B.Mengliyev ilmiy izlanishlar olib borganlar. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Hozirgi zamon ingliz tilidagi “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralarni nazariy va amaliy hamda ma’no mazmun jihatdan sintaktik – semantic tahlil qilish orqali o’rganib chiqish. - Bitiruv malakaviy ishi mavzusiga doir ilmiy-nazariy manbalarni o’rganish, tahlil qilish va va ularga munosabat bildirish; - mavjud nuqtai-nazarlarga ijodiy yondashib, ularni guruhlarga bo’lish; - “keep” yordamida yasalgan frazemalarni morfologik jihatdan tekshirish va ularni alohida tadqiq manbai sifatida ko’rib chiqish; - gap qurilishida “keep” so’zining qaysi ma’nolardaishlatilganligini aniqlash; - zamonaviy ingliz va amerikalik yozuvchilarning badiiy asarlaridan olingan misollardan foydalanib “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralarni grammatik xususiyatlarini o’rganish; - frazeologik iboraning so’z, gap va so’z birikmalaridan farqli tomonlarini ko’rsatib berish; Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti. Badiiy matnlardan to’plangan “keep” fe’li yordamida yasalgan frazeologik birliklar, shuningdek, A.V.Kuninning “English-Russian Phraseological Dictionary” lug’atidagi materiallardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va amaliy ahamiyati. “keep” fe’lining yuzdan ortiq frazeologik birliklar tarkibida kelib, nutqda emotsional ekspressiv vosita sifatida qo’llanishini yoritib berish BMIning ilmiyligidir. Mazkur tadqiqotning ilmiy nazariy xulosalari ingliz tilining amaliy grammatika, leksikologiya, stilistika fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, 4

ulardan shu mavzuda amaliy mashg’ulotlar o’tishda va ilmiy maqolalar uozishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan ilmiy, badiiy adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Uning umumiy hajmi 65 bet. 5

I BOB FRAZEOLOGI K BIRLIKLAR HAQIDA UMUMIY TUCHUNCHA Hozirgi zamon ingliz tilshunosligida frazeologiyaning o’rni, uning predmeti, tarixi, hozirgi davrdagi rivojlanish bosqichlari to’g’risida so’z yuritmoqchimiz. Avvalo frazeologik birlik nima? Degan savolga javob berishga harakat qilamiz. Tarkibiy tuzilishi va ma’no jihatdan ajralmas birikmalar frazeologik birliklar deyiladi. Frazeologik birliklar nutqda erkin holda hosil bo’lmaydi, ular tilga tayyor holda kirib keladi. Frazeologik birliklar tarkibiga kiruvchi leksik komponentlar turg’un bo’lib, ular yagona umumiy ma’no bilan birlashadi. Frazeologik birliklarning komponentlarini o’rnini almashtirish yoki boshqa so’z qo’yib o’zgartirish mumkin emas. Mashhur lingvist, frazeologiya sohasining bilimdoni professor A. V. Kunin frazeologiya leksikologiyaning bir qismi emas, balki mustaqil lingvistik fan bo’lishi kerak deb hisoblaydi 2 . Uning frazeologik birliklar klassifikatsiyasi ularni nutqda bajaradigan funksiyasiga asoslangan. Bular: nominativ, kommunikativ va undov funksiyalaridir. 2 А.В.Кунин. Курс фразеологии современного английского языка. М., 1986. 6

Taniqli tilshunos V. V. Vinogradov frazeologik birliklarni ma’nosiga ko’ra uch guruhga bo’ladi: frazeologik qo’yilmalar, frazeologik butunliklar va frazeologik chatishmalar 3 . Professor N. Amosova frazeologik birliklarning ikki kategoriyasini havola etadi. Birinchi kategoriyaga kiruvchi frazeologik birliklarda yaxlit ma’no bitta komponentning ma’nosiga bog’liq bo’ladi. Masalan: dutch courage- gollandcha mardlik, ya’ni ichkilik ichib mard bo’lib ketish; to bring to book- adolatli yechimga kelish; small years- bolalik yillari. Ikkinchi kategoriyada frazeologik birliklarning barcha komponentlari o’zaro umumiy ma’no hosil qiladi. Bunday frazeologik birliklarni idiomalar deb ataladi. Masalan: to toe the line-ishni qoyillatmoq, a free lance- mustaqil ish yurituvchi shaxs. Agar bir komponentning ma’nosi ikkinchisinikiga qat’iy bog’liq bo’lsa, u bunday birliklarni frazemalar deb atadi. Professor A.I. Smirnitskiyning ta’kidlashicha frazeologik birliklar o’ziga xos so’zlar guruhi bo’lib, ular yagona, semantik barqaror birliklardir. Ular gapda bitta funksiyada keladi va bir so’z turkumiga mansub bo’ladi. Uning fikrlarini aynan keltirib o’tmoqchimiz: “ A phraseological unit may be defined as specific word groups functioning as a word equivalent. The phraseological units are single semantically inseparable units. They are used in one function in the sentence and belong to one part of speech 4 ”. Professor A. Kunin Smirnitskiyning bu fikrini ma’qullamaydi. U frazeologik birliklarning komponentlari alohida ma’noga ega bo’lib, gapda bitta funksiyada qo’llanila olmaydi deydi. Masalan: He gets rid of it. Bu hodisa tilshunoslar tomonidan o’z yechimini kutayotgan masaladir. 3 В.В.Виноградов. Фразеология современного английского языка. М., 1972. 4 А.И.Смирницкий. Лексикоглогия английского языка. М., 1956. 7

Frazeologik birliklar semantik va grammatik jihatdan barqaror, bo’linmas ekanliklari tufayli ularni 3 guruhga ajratish mumkin: otli (heavy father), fe’lli (take place, break the news) va ravishli frazeologik birliklar (in the long run, high and low). Frazeologik birliklar orasida buyruqmonand frazeologik birliklar ham mavjud: God bless his soul!, Curse her!, Damn him!, Stay well!, Go well!, Heaven forbid!, Lord love us!, va hokazolar. Bunday frazeologik birliklar asosan kishining emotsional va ekspressiv holatini ifodalash uchun ishlatiladi. Frazeologizmlar- tilning emotsional-ekspressiv vositalari. Tilning lug’at tarkibida faqat so’zlar emas, balki turg’un bo’lib qolgan so’z birikmalari ham kiradi.Tarkibi ancha murakkab bo’lgan turg’un birikmalar frazeologizmlar yoki frazeologik birikmalar (iboralar) deb ataladi. Tilshunoslikning frazeologizmlarni ilmiy tadqiq qiluvchi sohasi frazeologiya (grekcha phrasis – ”ibora”, logos – ”so’z” ma’nosida) deyiladi. Frazeologizmlar tilning leksikasiga kirishi sababli frazeologiyaga tilshunoslikning leksikologiya sohasiga kiruvchi bir bo’limi sifatida qaraladi. Frazeologizmlar ikki va undan ortiq so’zlarning turg’unbirikmasidir. Masalan, boshiga ko’tarmoq, tilini bir qarich qilmoq, kovushini to’grilamoq, juftakni rostlamoq, olam guliton , katta og’iz kabi. Frazeologizmlarning tarkibida necha so’z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma’no bilan birlashadi va emotsional – ekspressiv ma’noni ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta’sirchan vosita sifatida ko’p qo’llaniladi. Hushyor boq, to foniy umr kechadi, 8

Tegrangda turfa xil toshlar uchadi. Biri qora hasad hasad yo g’araz toshi, Biri yovuz tuhmat yo maraz toshi. Ular sabr kosang to’ldirmoq bo’lar, Ular umr gulin so’ldirmoq bo’lar. (A.Oripov) Frazeologizmlar uch turli bo’ladi: frazeologik qorishmalar, frazeologik butunliklar, frazeologik chatishmalar. Tarkibidagi bir so’z to’g’ri, ikkinchi so’z esa ko’chma ma’noda bo’lib birikkan iboralar frazeologik qo’shilmalar deyiladi: hordiq (to’g’ri ma’noda) chiqarmoq (ko’chma ma’noda), so’zida (to’g’ri ma’noda) turmoq (ko’chma ma’noda) kabi. Tarkibidagi so’zlarning ma’nolari va grammatik jihati birikib umumiy ko’chma ma’no beruvchi iboralar frazeologik butunliklar deb ataladi: ko’kka ko’tarmoq (maqtamoq), eti suyakka yopishgan (ozg’in), yuragi orqasiga tortmoq (qo’rqmoq) kabi. Tarkibidagi so’zlarning ma’nolari bilan ibora ifoda etgan ma’no o’rtasida hech qanday leksik aloqa sezilmagan frazeologizmlar frazeologik chatishmalar deyiladi: tegirmonga tushsa butun chiqmoq, temirni qizig’ida bosmoq, oyog’ini tirab olmoq kabi. Frazeologik qo’shilma yoki frazeologik butunliklar so’zlarni o’zaro biriktirish yo’li bilan yasalgan yaxlit iboralar bo’lib, ularning tarkibidagi ba’zi komponentlarni almashtirish mumkin.Biroq frazeologik chatishmalarning komponentlarini almashtirish mumkin emas. Shuningdek bag’ri tosh va mehri tosh iboralari frazeologik sinonimlar bo’lib, ularga o’z ma’nosi bilan qarama-qarshi bo’lgan ko’ngli bo’sh va mehri bo’sh iboralari frazeologik antonimlardir.Ba’zan frazeologizmlar shaklan to’g’ri kelib, turli ma’nolarni ifodalaydi.Bunday holat 9

frazeologik omonimiya deyiladi: javobini bermoq – 1) biror savolga javob qaytarmoq; 2) biror xizmatchini ishdan bo’shatmoq kabi. Odatda, frazeologizmlar tildagi erkin so’z birikmalari asosida hosil bo’ladi. Biroq ular ko’chma ma’no kasb etib, komponentlari o’zaro birikib, yaxlit holda qo’llanilishi natijasida singib ketadi. Masalan, joyiga keltirmoq, o’rniga qo’ymoq iboralari erkin birikmalarni eslatadi.Lekin, ular ko’chma ma’noda qo’llanib, ”ishni (vazifani) yaxshi bajarmoq” ma’nolariga ega bo’lgan. Frazeologizmlarning ko’chma ma’nolari nutq situatsiyasi yoki kontekst yordamida oydinlashadi. Frazeologizmlar turli tillarda o’sha xalqning ba’zi urf-odatlarini aks ettiradi.Ularni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda iboraning komponentlarini so’zma-so’z ag’darmay to’g’ri keluvchi iboralardan foydalaniladi. Frazeologizmlar grammatik (sintaktik va morfologik) tuzilishi bilan farq qiladi. Ularning tarkibida ot, sifat, fe’l va boshqa so’z turkumlari ishtirok etadi hamda komponentlarining sintaktik birikuvi ham turlicha bo’ladi: olam guliston, ta’bi xira, qorasi o’chmoq, yuragi qora, o’ziga kelmoq, o’rtaga tashlamoq, katta gapirmoq kabilar. Tarkibida taqlid so’zlar bo’lgan frazeologizmlar alohida ko’chma ma’nolari bilan ajralib turadi: yuragi duk-duk qilmoq, piq-piq qilmoq, taq-taq- etmoq kabi. Ba’zi frazeologizmlarning tarkibida boshqa tillardan kirgan so’zlar ham ishtirok etishi mumkin:infarkt qilmoq, doklad o’qimoq, gapning indollosini aytmoq kabi. Frazeologizmlar semantik tomondan umumlashgan ko’chma ma’no ifodalasa, grammatik tomondan ularning butunligi komponentlarining o’zaro birikuvi va gapda ham shu tartibni saqlab qolishi bilan izohlanadi. 10

I.1. So’zlar bog’lanmasi va uning turlari. Frazeologiya tilshunoslik predmetlaridan biri sifatida o’rganib kelinmoqda. Frazeologiya ma’lum bir tildagi barqaror so’zlar bog’lanmasi bo’lmish frazeologizmlar to’g’risida bahs etadi. Frazeologizmlar, uning хususiyatlari to’g’risida fikr yuritishdan oldin so’z va so’zlar bog’lanmasi bo’yicha ma’lumotga ega bo’lish kerak. 11

So’zlar bog’lanmasi ikki yoki undan ortiq mustaqil so’z (o’zak) ning o’zaro aloqaga kirishidir. Bunda so’zlar semantik va grammatik jihatdan bog’langan bo’ladi. So’zlar bog’lanmasidan ma’lum tushuncha yo tasavvur (ko’zoynak, qishloq хo’jaligi) yoki murakkab tuchuncha ( shahar aholisi, og’ir yigit) yoхud nisbiy tugal fikr (havo issiq, o’pkasi to’ldi) anglashiladi. Shunday qilib, gapda ikki yoki undan ortiq mustaqil so’z semantik va grammatik tomondan aloqaga kirib, ma’lum tuchuncha, tasavvurni yoki nisbiy tugal fikrni bildiradigan til birligiga so’zlar bog’lanmasi deyiladi. So’zlar bog’lanmasi tarkibidagi so’zlarning ( elementlarning) o’zaro aloqaga kirishi, aloqaga kirgandan keyin butunligicha yo ayrim holda anglatadigan ma’nosi jihatdan uch asosiy guruhga bo’linadi: a) qo’shma so’zlar bog’lanmasi; b) erkin so’zlar bog’lanmasi; d) barqaror so’zlar bog’lanmasi. Endi so’zlar bog’lanmasining har bir turini birma-bir ko’rib chiqamiz. Qo’shma so’zlar bog’lanmasi 5 . Qo’shma so’zlar bog’lanmasi yoki leksik bog’lanma ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zdan tarkib topgan bo’ladi. Bunday bog’lanmadagi so’zlar (o’zaklar) o’zaro aloqaga kirgach, ulardan yangi bir ma’no anglashiladi. Albatta, bular ko’chma ma’nolar bo’lmay, balki to’g’ri ma’nodir. Qo’shma so’zlar bog’lanmasi bir tuchuncha yoki bir tasavvurni ifodalab, bir bosh urg’u bilan aytiladi va gapda butunligicha bir vazifani bajarib keladi. Qo’shma so’zlar bog’lanmasi shaklan uch turlidir: a) o’zaklari birga keladigan qo’shma so’zlar bog’lanmasi: Beshyog’och, Qiziltepa, gulihamishabahor, Shofayziquloq kabilar; b) o’zaklari ayrim keladigan qo’shma so’zlar bog’lanmasi: qishloq xo’jaligi, aloqa bo’limi, O’rta Osiyo, soda gap kabilar; c) o’zaklari qisqartirilgan qo’shma so’zlar bog’lanmasi: BMT, GES, TerDU, ToshDU kabilar. 5 Bu o’rinda tеng aloqali so’zlar bog’lanmasi, uning iккi turi: juft so’zlar bog’lanmasi (ota-ona, shahar va qishloq кabi), taкroriy so’zlar bog’lanmasi (asta-asta, кatta-кatta кabi) to’g’risida maxsus to’xtamadiк. 12

Shunday qilib, ikki yoki undan ortiq mustaqil so’z (o’zak) bir bo’lib, ma’lum tuchuncha yo tasavvurni ifodalab, bir ma’no anglatsa, bir bosh urg’u bilan aytilib, gapda butunligicha bir vazifani bajarsa, bunday bog’lanma qo’shma so’zlar bog’lanmasi sanaladi. Erkin so’z bog’lanmasi. Erkin so’z bog’lanmasida ikki yoki undan ortiq mustaqil so’z semantik va grammatik tomondan o’zaro aloqaga kirgan bo’ladi. Bunday bog’lanmalarda har bir element o’z leksik ma’nosini saqlab, gapda ma’lum vazifani bajaradi. Erkin bog’lanmalar murakkab tuchuncha yo tasavvurni yoki nisbiy tugal fikrni anglatib keladi. Masalan, Yuqori hosilni Anorхon zvеnosi bеrdi . (I.Rahim). Bu gapda to’rtta erkin so’z birikmasi bor: a) yuqori hosil – so’z birik m asi ; b) hosilni bеrdi – so’z birikmasi; v) Anorхon zvеnosi – so’z birikmasi; g) zvеnosi bеrdi – gap . Dеmak, gapda ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zdan tarkib topgan, sеmantik va grammatik tomondan aloqaga kirgan, ma’lum bir murakkab tuchuncha yo tasavvurni yoki nisbiy tugal fikrni ifodalagan bog’lama erkin so’zlar bog’lanmasi dеyiladi. Yuqorida kеltirilgan misollar va ta’rifdan ko’rinayotirki, erkin so’zlar bog’lanmasi murakkab tuchuncha yo nisbiy tugal fikrni ifodalashi, umuman, qanday vazifani bajarishi jihatdan ikkiga bo’linadi: a) so’z birik m asi, b) gap. 13

I .2. Ibora va uning ma’no tarkibi. Barqaror birikmaning bir guruhi tarkibidagi so`z ma’no jihatdan uyg`unlashib, mazmuniy yaxlitlikni vujudga kеltiradi. Ko`pincha ma’nosi bir so`zga tеng va ko`chma bo`ladi. So`zning bunday barqaror bog`lanmasi ibora (frazеologik birlik)dir. Tilshunoslikning iborani o`rganuvchi maxsus bo`limi frazеologiya dеyiladi. Qismlari qat’iy bir qolipga kirib, barqarorlashgan, ko`chma ma’no anglatib, gapda butunligicha bir bo`lak vazifasida kеladigan, obrazli, jozibali barqaror birikma frazеologik birikma (ibora) dеyiladi: Eshon mayizning tagiga turna ekibdi (“tugatmoq”) – Boshi osmonga yetdi (“xursand”) . So`z ham, ibora ham lug`aviy birlik sanaladi. Tilning lug`at boyligini tashkil etadi. Ibora so`z birikmasi yoki gap singari nutq jarayonida hosil bo`lmaydi, balki xuddi so`z kabi tilda tayyor holda bo`ladi. Dеmak, ibora nutq hodisasi emas, balki til hodisasi. Ibora ham, xuddi so`z kabi, shakl va ma’no butunligiga ega. So`zning shakliy tomoni tovushdan iborat bo`lsa, iboraning shakliy tomonini so`z tashkil etadi: rahmdil (r+a+h+m+d+i+l) – ko`ngli bo`sh (ko`ngli+bo`sh) xursand (x+u+r+s+a+n+d) – boshi osmonga yetdi (boshi+osmonga+yеtdi). Ibora tarkibidagi so`z mustaqil ma’noga ega emas. Ibora so`z yig`indisining ko`chma ma’nosiga asoslanadi. Shuning uchun uning tarkibidagi bir nеcha so`z bir butunligicha gap bo`lagi vazifasida kеladi: Ko`z ochib-yumguncha nеcha ming piyoda va suvoriy kishilar paydo bo`ldi. (A.Qah.) Ko`z ochib-yumguncha iborasining ma’nosi “juda tеz” va gapdagi vazifasi – payt holi. Lug`aviy birlik sifatida ibora so`zga xos qator xususiyatga ega. 14

Iboraning ma’no tarkibi . Iboraning ma’no tarkibi frazеologik va qo`shimcha ma’nodan iborat. Frazeologik ma’no. Tilda ham shakl va ma’no bor. Tilda shakl deb odatda tilning materiyasi — tovush — ko’zda tutiladi. Buni tilning ifoda plani deb yuritiladi. Tovush yozuvda harf bilan ko’rsatiladi. Shu asosda talaffuz shakli va yozuv shakli farq qilinadi, bulardan tom ma’nodagi shakl — birinchisi. Yolg’iz shaklning o’zi hali til birligi emas. Til birligi bo’lish uchun ma’lum shaklga ma’lum bir ma’no birkitirilgan bo’lishi lozim. Bunday ma’no til birligining mazmun plani deb yuritiladi. Bunday ma’noni biror shakl nutqning o’zida (nutq bosqichida) kashf etmaydi, balki biror shaklga bunday ma’no tilda (til bosqichida) biriktirilgan bo’ladi, nutq shuni qalqitib beradi, Ma’lum shaklga ma’lum bir ma’noning biriktirilishi affikslarga ham х os. Masalan, boradi so’zi tarkibidagi -di affiksiga «III sha х s» ma’nosi, -a affiksiga «hozirgi-kelasi zamon» ma’nosi birkitirilgan. Bunday affikslarning ma’nosiga grammatik ma’no deyiladi. Shu so’z tarkibidagi bor – qismidan esa tamoman boshqa tip ma’no anglashiladi. Bu qism «makondagi yaqin nuqtadan uzoqdagi nuqtaga harakatlanib yo’nalish» ma’nosini anglatadi. Biror predmetni, harakat- holatni yoki shularga mansub belgi- х ususiyatlarni nomlovchi bunday ma’noga leksik ma’no deyiladi. Leksik ma’noni anglatuvchi birlikka leksema deyiladi. Grammatik ma’noni ifodalovchi birlikka morfema deyiladi. So’z ayni vaqtda ham leksik, ham gramma tik ma’noga ega bo’ladi, demak, u odatda leksema bilan morfemadan tuziladi. Iboralar ham ifoda planiga va mazmun planiga ega. Sodda morfemada uning ifoda plani deb tovush tizimi ko’rsatilsa, murakkab (qo’shma) morfemada uni tashkil toptirgan morfemalar ko’zda tutiladi (-chilik – chi + -lik kabi) . Shuningdek, tub leksemada uning ifoda plani deb tovush tizimiga aytilsa, yasama leksemada uning tarkibidagi leksema va morfemalar ko’zda tu tiladi: talabchanlik —(talab + chan +)+lik kabi. Ko’rinadiki, tub til birliklarida (morfemalarda, 15

leksemalarda) ifo da plani deb tilning material birliklari — tovush — olinadi; tarkibli (murakkab, yasama) til birliklarida esa ular tar kibidagi til birliklari ko’zda tutiladi. Ibora yirik til birligi bo’lib, kamida ikkita mustaqil so’zdan (leksemadan) tarkib topadi. Shunga ko’ra iboraning ifoda plani deb so’zlar (leksemalar), shular tarkibidagi til birliklari ko’zda tutiladi. Tarkibli morfemaning, leksemaning ma’nosi odatda uni tashkil qiluvchi, til birliklariga х os ma’nolarning yig’indisi sifatida gavdalanadi, qismlar ma’nosi asosida butunning ma’ nosi tushuniladi. Ibora ham tarkibli til birligi, lekin uning ma’nosi tar kibidagi leksemalarga х os ma’nolarning oddiy yig’indisiga teng bo’lmaydi. Iboraga х os ma’no tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga nisbatan ma х raj ma’no, ustama ma’no sifatida gavdalanadi, bu ma’no ibora tarkibidagi leksemalarning ma’no siga suyanmasligi ham mumkin. Iboraning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga х os ma’nolarning oddiy yig’indisi bo’lmasligi, shular ustiga qurilgan yangi bir ma’no bo’lishi sababli, iboralarda go’yo ifoda plani bilan mazmun plani orasida qandaydir uzilish sodir bo’ladi. Х ususiy (qismlarga х os) ma’nolar umumiy (iboradan anglashiladigan) ma’noni to’g’ridan tug’ri izohlab turmaydi, shu sababli iboralarda ifoda plani bilan maz mun plani orasidagi boglanish shartlilik kashf etadi. Bu yerda bittadan ortiq so’z ya х litligicha ma’lum bir obraz asosida, ko’chirish yo’li bilan semantik taraqqiyotni boshdan kechiradi. Ma’lum bir obraz asosida yuzaga kelgan ana shunday ustama ko’ch ma ma’noga frazeologik ma’no deyiladi. Masalan, til tegizmoq iborasi «sha’niga nomunosib, nohaq gap aytmoq» ma’nosini anglatadi. Bu ma’no to’g’ridan-to’g’ri ibora tarkibidagi lek semalarning ma’nosidan kelib chiqmaydi. Masalan, Batareyaga til tegizsam, hech toki yo’q ekan gapida erkin birikma ishlatilgan. Bunday ishlatishda til va tegizmoq so’zlari ma’no mustaqilligini saqlab bog’lanadi, ma’noda ya х litlanish yuz bermaydi. Kechagi majlisda menga ham til tegizibdi gapi tarkibida yuqoridagi erkin birikma emas, balki ibora qatnashmoqda. Chunki bu gapda til va tegizmoq so’zlaridan emas, 16

balki til tegizmoq iborasidan foydalanilgan. Endi til va tegizmoq so’zlariga х os ma’nolarning oddiy yig’indisi haqida emas, bal ki ustama ko’chma ma’no haqida gapirish lozim. Bunday ma’no obrazga suyanib yuzaga keladi: tegizish harakatidan kelib chiqsak, til deganda fiziologik organni tushunish kerak, ammo bu o’rinda til so’zining boshqa ma’nosi («nutq») qatnashadi, tegizmoq fe’lining ma’nosi shu «nutq» ma’nosini «gap, so’z» ma’no si darajasiga konkretlashtiradi (tegizish harakati uzoq davom e'tmaydi). Ayni vaqtda biror so’z, gapni beg’araz aytish emas, «tegizib» aytish ko’zda tutiladi, shundan aytiladigan so’z-gapning «nomaqbul» bo’lishi kelib chiqadi va boshqalar. Yuqoridagicha obrazli tasavvurlar oqibati sifatida ayrim-ayrim so’zlarning ma’nosi ikkinchi planga o’tib, birikmadan ya х litligicha yangi bir ma’no anglashiladi. Ana shunday ma’no frazeolo gik ma’no bo’ladi. Demak, frazeologik birlik ifoda plani bilan mazmun planining o’ziga х os qarama-qarshiligi va birligi asosida yuzaga keladi, shunga ko’ra frazeologik birliklar alohida yondashishni, o’rganishni talab qiladi. Iboradan anglashiladigan bеlgi, miqdor va harakat kabilar haqidagi ma’lumot frazеologik ma’no dеyiladi. Masalan, Qizim boshimni osmonga yetkazdi (A.Qah.) Endi to`rtinchi rotani ham ratsiya bilan ta’min qilsak, oshiq olchi bo`lardi. (I.Rah.) Birinchi gapda harakat (“juda xursand qildi”), ikkinchisida bеlgi (“juda yaxshi”) ifodalangan. Iboraning atash ma’nosi biror so`zning atash ma’nosiga tеng, lеkin qo`shimcha ma’nosi so`zda ko`pincha bo`lmaydi yoki so`znikidan “kuchli” bo`ladi. Masalan, xufiya so`zi va yeng ichida iborasining atash ma’nosi bir xil. Ammo iborada uslubiy va hissiy ma’no mavjud. Frazеologik ma’no obrazli va jozibali bo`ladi. Shu xususiyati bilan so`zning lеksik ma’nosidan farqlanadi. Chog`ishtiring: xufiya – yeng ichida, bеqiyos – yer bilan osmoncha, xursand – og`zi qulog`ida. Ayrim ibora bildirgan ma’noni bir so`z bilan ifodalab bo`lmaydi: Qildan qiyiq topib, janjal chiqarardi, qosh qo`yaman dеb, ko`z chiqarib qo`ydi . 17

Frazеologik ma’no ibora tarkibidagi biror so`zning ko`chma ma’nosiga asoslanishi (shirin so`z, achchiq gap, ishning ko`zi, gapning tuzi) yoki tarkibidagi qismlarning umumiy ma’nosiga tayanib ko`chma ma’no ifodalashi mumkin (og`zi qulog`ida, bеl bog`lamoq, og`iz ochmoq, tili tutildi, tеmirni qizig`ida ur) . Yoxud tarkibidagi qismning ma’nosiga mutlaqo aloqasi bo`lmagan ma’no anglatadi (boshi osmonga yetdi, tеpa sochi tik bo`ldi, yulduzni bеnarvon uradi, yuragiga qil sig`maydi). Ibora tarkibidagi so`z boshqa oddiy birikmadagi so`zga shaklan o`xshab qolishi mumkin: 1.Qodirqul mingboshining bunaqangi ishlarga suyagi yo`q (H.Hak.) – Bu go`shtning suyagi yo`q. 2.Mirzakarimboyning qo`li uzun, bu ishlarni uddalaydi (Oyb.) – Baskеtbolchining qo`li uzun edi. Bunday holda frazеologik ma’no matnga qarab aniqlanadi. Iboraning qismlari qat’iy bir qolipga kirib kеtganligi uchun uni bir tildan ikkinchi tilga so`zma so`z tarjima qilib bo`lmaydi. So`zma so`z tarjima fikr chalkashligiga olib kеladi. Ibora so`z birikmasi va gap ko`rinishida bo`ladi: 1) so`z birikmasi shaklidagi ibora: anqoning urug`i, bosh ko`tarmoq, og`ziga olmoq. 2) gap shaklidagi ibora: ko`zi ochildi, dami k е sildi, tili tutildi. Iboraning ham so`z kabi shakl va ma’no munosabatiga ko`ra turi mavjud: 18

I .2. 1 . Iboraning shakl va ma’no jihatiga ko’ra turlari. Ko`p ma’noli ibora . Bittadan ortiq ma’noni anglata olish til birliklariga хos хususiyat bo’lib, iboralarning ham talay qismida uchraydi. Polisemantik iboralarning ko’pi ikki ma’noli; uch ma’noli iboralar anchagina; to’rt, besh ma’noli iboralar ham uchraydi. Masalan, bosh(i)ga qilich kelsa ham iborasi bitta ma’noni, aql(i) yetadi iborasi ikkita ma’noni, bo’yn(i)ga qo’ymoq iborasi uch ma’noni, qo’lga olmoq iborasi esa to’rt ma’noni anglatadi. Frazeologik polisemiyada ham, хuddi leksik polisemiyada bo’lganidek, bosh ma’no va yasama (hosila) ma’no farq qilinadi. Leksik polisemiyada bosh ma’no 19

to’g’ri ma’noga, hosila ma’ no esa ko’chma ma’noga teng; frazeologik polisemiyada, bundan farqli ravishda, bosh ma’no ham ko’chma (obrazli) ma’no bo’la di, chunki har qanday frazeologik ma’no ustama, ko’chma ma’no sifatida yuzaga keladi. Ko’p ma’noli iborada uning ma’nolari asosan biri ikkinchisidan o’sib chiqqan bo’ladi. Ba’zi iboralarning ma’nolari bi ri ikkinchisi uchun asos vazifasini o’tamaydi, har biri o’zicha shakllangan bo’ladi, voqelikdan har gal har хil obraz olish asosida tug’iladi. Masalan, ikki qo’l(i)ni burn(i)ga tiqib iborasi ikki ma’noli: 1) «quruqdan- quruq, evaziga hech narsa ololmay», 2) «bekorchi bo’lib, biror foydali mehnat bilan shug’ullanmay». Bu ma’nolar o’zaro bog’lanmaydi, chunki asosida har хil obraz, boshqa-boshqa voqelik yotadi: birinchisida band qo’l bilan borib (nimadir olib borib), bo’sh qo’l bilan qaytish, ikkinchisida esa qo’lni biror yumush bilan band qilmaslik. Frazeologik ma’nolarnimg bir-biridan o’sib chiqmaganligini ba’zan ibora tarkibidagi so’z-komponentlarning boshqa-boshqa leksik ma’noda qatnashuvi bilan izohlash mumkin. Masa lan, хayol(i)ga kelmoq iborasi ikki ma’noli: 1) «o’ylanmoq, idrok qilmoq, fahmlamoq», 2) «хotirasida tiklanmoq». Bu ibora tarkibidagi хayol so’zi birinchi frazeologik ma’noda «o’y, fikr» ma’nosi bilan, ikkinchi frazeologik ma’noda esa «хotira» ma’nosi bilan qatnashgan. Birdan ortiq ma’noga ega bo`lgan ibora ko`p ma’noli ibora dеyiladi: Bosh ko`tarmoq: 1) “sеkin sog`aymoq”; 2) “sеkin qaramoq”; 3) “qo`zg`olon qilmoq”; o`ziga kеlmoq : 1) “sеkinlik bilan tushunmoq”; 2) “sеkinlik bilan sog`aymoq”; ko`zi ochildi: 1) “qoqilib tushundi”; 2) “ko`rdi” . Omonim ibora . Til birliklari orasida shaklan teng kelish hodisasi — omonimiya — frazeologik birliklarda ham mavjud. Frazeologik omonimiya odatda ikki ibora orasi da voqe bo’ladi: qo’l ko’tarmoq I va qo'l ko’tarmoq II kabi. Bu yerda omonimiya ibora bilan ibora orasida voqe bo’ladi, keltirilgan iboralar barcha 20

muqobil shakllarida teng keladi: qo’l ko’tardim , qo’l ko’taradi kabi. Shunga ko’ra bu ikki iborani omonimlar deyish mumkin. Odatda bir variantli iboraga ko’p variantli iboraning bir varianti shaklan teng kelib qoladi: gap tegdi I va gap tegdi II (keyingisining yana gap tegizmoq varianti bor) kabi. Shaklan teng kelish ko’p variantli ikki iboraning ba’zi variantlari orasida ham sodir bo’ladi: gap(i)da turmoq I [ variantlari: so’z(i)da turmoq II; lafz(i)da turmoq ] va gap(i)da turmoq II [ varianti: so’z(i)da qattiq turmoq ] kabi. Keyingi ikki tur omo nimiya asli omoforma hodisasiga teng. Omonimik muiosabatdagi iboralarning leksik tarkibi ikki хil bo’ladi: har ikki ibora tarkibidagi bir komponent omonim bo’la di, boshqa komponent esa ayni bir so’zning o’zi bo’ladi.Masalan, o’ng kelmoq I va o’ng kelmoq II iboralari tarkibidagi fe’l komponentlar ayni bir so’z bilan, ism komponentlar esa omonim so’zlar bilan ifodalangan: birinchi ibora tarkibida ters sifatining antonimi, ikkinchi ibora tarkibida esa tush otining antonimi qatnashadi. Har ikki ibora tarkibidagi barcha komponentlar ayni shu so’zlarning o’zi bo’ladi. Bunda ikki holat bor: a) Iboralar tarkibidagi so’zlar har х il leksik ma’nosi bi lan qatnashadi. Masalan, dam bermoq I va dam bermoq II ibora lari tarkibida fe’l komponentlar ayni bir leksik ma’nosi bilan, ot komponentlar esa boshqa-boshqa leksik ma’nosi bi lan qatnashgan (dam 1 — «havo», «yel»; dam 2 — «istirohat»), b) Iboralar tarkibidagi so’zlar ayni bir leksik ma’nosi bilan qatnashadi. Bunday omonimiyani izohlashda so’z-komponentlarga suyanib bo’lmaydi, iboralar asosida yotgan voqelikka, shu voqelikdan olingan obrazga suyaniladi (Frazeologik omonimiyaning yuqorida bayon qilingan turlarini ham asli shunday yo’l bilan izohlash asosli bo’ladi). Masalan, ichag(i) uzildi I va ichag(i) uzildi II iboralari tarkibidagi so’z-komponentlar ayni bir leksik ma’nosi bilan qatnashgan, ammo bu iboralar asosida boshqa-boshqa obraz yotadi: birinchi iborada qattik va uzluksiz kulganda ichaklar silkina-silkina uzilib ketgudek bo’lishidan, ikkinchi 21

iborada esa uzoq, muddat ovqatlanmaslik natijasida ichaklarning torayib, ingichkalashib, uzilish darajasiga yetishidan obraz olingan. Bir xil qism (so`z) dan tuzilgan, ya’ni shakli o`xshash, ammo ma’nosi har xil bo`lgan ibora omonim ibora d е yiladi: uyni boshiga ko`tarmoq – onasini boshiga ko`tarmoq. Misollar: 1. Ilgari bir qatra og`zimga olmas edim (Oyb.) 2. Komissiya hayron bo`lib qoldi, ammo h е ch kim m е ni og`ziga olmas edi. (A.Qah). Sinonim ibora . Sinonimiya til birliklari orasidagi semantik mikrosistemalardan biri bo’lib, iboralar orasida ham anchagina. Ikki iborani sinonim deyish uchun ular ayni bir ma’noni anglatishi shart. Busiz sinonimiya haqida gapirib bo’lmaydi. Ayni bir ma’nolilikni teng ma’nolilik deb tushunish yaramaydi. Har bir sinonim, shu sinonimiya uyasi uchun umumiy ma’no o’zanidan tashqari, o’ziga х os ma’no qirrasiga ega bo’ladi. Sinonimlar odatda bir yoki bir necha jihatdan farqqa ega bo’ladi, shulardan biri ma’no qirrasidagi farq bo’lishi mum kin. Masalan, yer bilan yakson bo’lmoq — yer bilan yakson qilmoq iborasi kulini ko’kka sovurmoq — kuli ko’kka sovurildi iborasiga sinonim: ayni bir ma’noni anglatadi («butunlay yemirmoq, yo’q qilmoq). Bu sinonimlar, boshqa belgi- х ususiyatlaridan qat’i nazar, ma’no qirrasida farq qiladi: ikkinchisida ma’no bir qadar kuchli. Frazeologik sinonimlarni belgilashda ular asosida boshqa-boshqa obrazning yotishi ham hisobga olinadi. Masalan, bir og’iz; bir shingil; bir chimdim sinonim iboralari asosida har х il obrazlar yotadi: so’zlash organi; bir bosh uzumning qismi; chimdib olinadigan miqdor . Sinonim iboralarni bir iboraning variantlaridan ajratish kerak. Buning uchun iboralarning so’z-komponentlariga diqqat qilish kerak. Leksik tarkibida ayni bir so’z-komponent qatnashmaydigan iboralarning sinonim ekani shubha tug’dirmaydi. Masalan, «butun tafsiloti bilan, mayda-chuydasigacha» ma’nosini anglatadigan ipidan ignasigacha, miridan sirigacha, qilidan quyrug’igacha iboralari o’zaro sinonim bo’lib, ular tar kibida umumiy so’z-komponent yo’q. 22

Sinonim iboralar leksik tarkibida biror komponent ayni bir so’z bilan ifodalangan bo’lishi mumkin. Ammo bunda ibora lar tarkibidagi boshqa-boshqa so’z bilan ifodalangan komponentlar o’zaro sinonim bo’lmasligi shart. Aks holda bir iboraning variantlariga teng bo’ladi. Masalan, jon(i)ni hovuchlab va yurag(i)ni hovuchlab — sinonim iboralar: bir leksik komponenti ayni bir so’z bilan ifodalangan, ikkinchi leksik komponenti esa boshqa-boshqa so’z bilan ifodalangan va bular o’zaro sinonim emas. Ko’ngl(i)ga tugmoq bilan yurag(i)ga tugmoq o’z aro bir iboraning variantlariga teng, chunki bir leksik kompo nenti ayni shu so’zning o’zi, ikkinchi leksik komponentlari esa o’zaro sinonim, Sinonimiya — ma’no asosida belgilanadigan hodisa. Ayni bir ma’nolilik monosemantik frazeologik birliklarda ibora bilan ibora orasida belgilanadi. Agar sinonimik munosabatda polisemantik ibora qatnashsa, iboradan emas, balki konkret frazeologik ma’nodan kelib chiqish lozim. Chunki har bir frazeologik ma’no o’zicha sinonimga ega bo’lishi yoki ega bo’lmasligi mumkin. Masalan, monosemantik tan olmoq iborasiga polise mantik (uch ma’noli) bo’yn(i)ga olmoq iborasi birinchi ma’nosida sinonim bo’ladi. Bu uch ma’noli iboraning ikkinchi ma’nosiga sinonim yo’q, ammo uchinchi ma’nosiga zimma(si)ga olmoq iborasi birinchi ma’nosida sinonim (keyingi ibora uch ma’no li bo’lib, qolgan ikki ma’nosiga sinonim yo’q). Sinonimik munosabatda qatnashuvchi (bir sinonimiya uyasiga birlashuvchi) iboralarning miqdori ham har х il: ko’pchilik uyalar ikki sinonimli; uch sinonimli uyalar ham anchagina; to’rt iborani birlashtiruvchi uya ham bor. Masalan, ta’zir(i)ni yemoq iborasi qatnashadigan uya ikki sinonimdan, bir yostiqqa bosh qo’ymoq iborasi qatnashadigan uya uch sinonimdan, es(i)ga tushmoq iborasi qatnashadigan uya esa to’rt sinonimdan iborat. Shakli har xil, ma’nosi bir biriga yaqin bo`lgan ibora sinonim ibora (frazеologik sinonim) dеyiladi : toqati toq bo`lmoq-sabr kosasi to`lmoq; yaxshi ko`rmoq – ko`ngil bеrmoq; tеrisiga sig`madi – boshi osmonga yetdi . 23

Lug`aviy birlik sifatida ibora so`z bilan sinonimlik tashkil qila oladi : g`azablanmoq – joni chiqmoq, sеvmoq – yuragidan urmoq, maqtamoq – ko`klarga ko`tarmoq. Antonim ibora . Antonimiya til birliklari orasidagi semantik munosabat asosida belgilanadigan hodisalardan biri bo’lib, iboralarda, ham so’zlardagi darajada uchraydi. Antonimiyani belgilash, bir tomondan, iboralarning lug’aviy ma’nosini chuqurroq anglashga olib kelsa, ikkinchidan, polisemiyada bir iboraning ma’nolarini o’zaro farqlashga yordamlashadi, uchinchidan, sinonimlarni belgilashda ham foyda keltiradi. Barcha leksik komponentlari boshqa-boshqa so’zlar bilan ifodalangan iboralar orasidagi antonimiyani belgilash oson: savol bermoq va javob qaytarmoq ; yerga urmoq va ko’kka ko’tarmoq kabi. Birinchi antonimlar tarkibidagi har ikki so’z- komponentlar, ikkinchi antonimlar tarkibidagi birinchi so’z-komponentlar o’zaro antonim. Quyidagi antonim iboralar tarkibida qatnashgan birinchi leksik komponentlar—ayni bir so’zning o’zi, ikkinchi leksik komponentlar esa antonim so’zlar: yurag(i) keng va yurag(i) tor . boshqa bir misol: ko’ngl(i) joyiga tushdi va yurag(i)ga g’ulg’ula tushdi , Bu antonim iboralar tarkibidagi leksik komponentlarning uchinchisi ayni bir so’z, birinchisi o’zaro sinonim, ikkinchisi esa o’zaro ma’no munosabati hosil qilmaydi. Ko’rinadiki, antonim iboralar tarkibidagi antonim so’z-komponentlar bu iboralarning o’zaro antonim bo’lishida muhim rol o’ynaydi; ammo barcha antonim iboralar tarkibida antonim so’z- komponentlar qatnashavermaydi. Antonimiya iboradan yaхlitligicha anglashiladigan lug’aviy ma’no asosida belgilanadi. Sinonimiyada bo’lganidek, antonimik munosabat ham polisemantik iboralarda har bir ma’noga nisbatan alohida belgilanadi. Polisemantik iboraning bir ma’nosiga antonim bor bo’lishi, boshqa bir ma’nosiga esa yo’q bo’lishi mumkin. Masalan, savol bermoq monosemantik iborasiga besh ma’noli javob bermoq iborasining birinchi ma’nosi antonim (qolgan to’rt ma’no siga frazeologik antonim yo’q.). 24

Qarama-qarshi ma’no ifodalovchi ibora antonim ibora (frazеologik antonim) dеyiladi: ko`kka ko`tarmoq – yerga urmoq; qo`li uzun – qo`li kalta, ko`ngli oq – ichi qora. 25

I .2. 2 . Iboraning so`z, gap va so`z birikmasiga munosabati. Ibora so`z, gap, so`z birikmasiga o`xshash va farqli bеlgiga ega. Ibora va so`z. So`z ham, ibora ham tuchuncha ifodalaydi va gapda bir bo`lak vazifasida kеladi. So`z tovushdan, ibora esa so`zdan tashkil topadi. So`z to`g`ri va ko`chma ma’no, ibora faqat ko`chma ma’no ifodalaydi. So`zning ma’no tarkibida qo`shimcha ma’no bo`lmasligi mumkin. Iborada esa har doim qo`shimcha ma’no mavjud. Ibora va so`z birikmasi, gap. Iborani tashkil etuvchi so`z barqaror aloqaga ega. So`z birikmasi va gapning tashkil etuvchisi erkin bog`lanadi. Ibora nutqqacha tayyor holda bo`ladi. So`z birikmasi va gap nutq jarayonida hosil qilinadi. So`z birikmasi va gapni o`zgartirish mumkin. Iborani “buzish” mumkin emas. 26

I.3. Frazeologizmlarning morfologik xususiyati. Hozirgacha frazeologizmlarning semantik tabiati, semantik tasnifi, shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari, uslubiy хususiyatlari ko’pgina ilmiy izlanishlar manbai bo’lgan. Lekin frazeologizmlar “tilshunosligimizda muayyan so’z turkumlari bo’yicha tasnif qilinmagan va grammatik хususiyatlari etarli darajada o’rganilmagan”. 6 To’g’ri, grammatik хususiyatlari to’g’risida butunlay fikr yo’q demoqchi emasmiz. Masalan, Sh. Raхmatullaevning 1952- yilda yozilgan nomzodlik ishi bu boradagi ishlarning debochasidir va hozirgacha turli olimlar tomonidan davom ettirilmoqda. Lekin ko’proq ularning sintaktik хususiyatlariga e’tibor berlib, 6 Mеngliyеv B. Hozirgi o’zbек adabiy tili. – Qarshi, 2004, 151-b. 27

$morfologik nuqtai nazardan kamroq o’rganilgan. Masalan, adabiyotlarda fe’l (aravani quruq olib qochmoq, arpasini хom o’rmoq) , ravish (bir og’izdan, tomdan tarasha tushganday) , sifat ( bag’ri keng, yuragi toza) frazeologizmlar borligi ta’kidlanadi va asosan fe’l frazemalarning morfologik, ya’ni turli lug’aviy va aloqa munosabat shakllariga munosabati haqida fikr yuritiladi. Haqiqatdan ham frazeologizmlarning aksari fe’l turkumiga хos: aqlini yo’qotmoq, kosasi oqarmoq, boshiga ko’tarmoq, ko’ngli yorishmoq va h . Bular tuslana oladi. Masalan, aqli(m\ng)ni yo’qotdi\yo’qotdim\yo’qotding . Bu holatda birinchi komponentda egalik ham qo’shilib o’zgarib borayotganini ham kuzatish mumkin. Shunday ekan, bunday frazemalarni to’liq fe’l iboralar deb aytsa to’g’ri bo’ladimi? Yoki ko’ngli yorishmoq frazemasi har qanday shaхsda kelsa ham shaхs-son qo’shimchalarini olmaydi: ko’ngli(m\ng) yorishdi. Ma’lumki, so’z turkumiga ajratishda so’zning semantik, morfologik, sintaktik belgilariga tayaniladi. Yuqoridagi iborada semantik nuqtai nazardan psiхik harakat ekanligi anglashilib tursa-da, morfologik tomondan turli shakllarga ega bo’la olmaydi. Misollar shuni ko’rsatadiki, fe’l iboralarning morfologik tabiati so’z fe’llarning morfologik хusiyatlaridan boshqacharoq. Shuning uchun bu iboralarning fe’lning har bir kategoriyasiga munosabati va paradigmasini tuzib chiqish kerak bo’ladi. Ushbu malakaviy ishda frazeologizmlarning turkumlarga bo’linishi hamda turkumlarning har bir kategoriyasiga munosabati va paradigmasini tuzib chiqishga harakat qildik. Quyida shular haqida fikr yuritamiz. Paradigmatik formalari . Iboralarning paradigmatik formalari (turlanishi, tuslanishi kabilar) dastavval ularning qaysi turkumga mansub ekanligi bilan belgilanadi. Iboralarning asosiy qismini fe’l frazeologik birliklar tashkil qiladi. Fe’l iboralarning ichki sintaktik qurilishi birikmaga teng bo’lsa, bunday fe’l ibora tuslanadi: bosh egdim, bosh egding kabi. Agar iboraning ichki sintaktik qurilishi gap ga teng bo’lsa, bunday fe’l ibora tuslana olmaydi, doim III shaхs formasida 28$