Ingliz tilidagi sifatlarning semantik maydonlari va ularning tematik bo‘linishlari, semantik strukturasi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Ingliz tilidagi sifatlarning semantik maydonlari va ularning tematik bo‘linishlari, semantik strukturasi

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

365.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ..............................................................................................................2 I.BOB. RANG-TUS BILDIRUVCHI SIFAT MA’NOLARINING REALLASHUVI …………………………………………………………………7 1.1 Sifat ma’nolarini faollashtiruvchi omillar……………..…...........................7 1.2. Rang-tasvir sifat ma’nosining faollashuvi..................................................11 II.BOB. HOLAT BILDIRUVCHI SIFATLAR MA’NOLARI..................... 27 2.1. Holat bildiruvchi sifatlar ma’nolarini faollashuvi……................ …….….27 2.2. Xususiyat bildiruvchi sifatlar ma’nolarini faollashuvi…………………….34 XULOSA ………………………………………………………………………..37 ADABIYOTLAR RO’YXATI. .......................................................................41 1

KIRISH O ‘zbekistonda adabiyot va san’at, madaniyat, ommaviy axborot vositalari, ma’naviyat va ma’rifat biznesga aylanmasligi shart va biz bunga hech qachon yo‘l qo‘ymaymiz, deb ta’kidladi Shavkat Mirziyoyev. Prezidentimiz bo‘lib o‘tgan ochiq va samimiy muloqotning ahamiyati, mantiqiy natijasi haqida so‘z yuritib, “Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men ishonaman, nasib etsa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz, buyuk adabiyotimiz va san’atimiz ham albatta bo‘ladi” , degan fikrni qat’iyat bilan ta’kidladi 1 . “To‘g‘risini aytadigan bo‘lsak, yoshlar bugun axborot va ma’lumotlarni asosan Internet orqali olyapti, dunyoni televideniye, kompyuter orqali taniyapti. Ota-onasi, o‘qituvchilari ming targ‘ib- tashviq qilmasin, bugungi yoshlar “O‘tkan kunlar”, “Urush va tinchlik” kabi mumtoz romanlarni yoppasiga o‘qiyapti, deb ayta olamizmi? Modomiki, shunday ekan, endi odamlar, yoshlar kitob o‘qimay qo‘ydi, deb faqat nolib o‘tirmasdan, ana shu ta’sirchan zamonaviy axborot vositalari orqali adabiyotimizni keng targ‘ib etish, xususan, Internet imkoniyatlaridan foydalanib, yetuk badiiy asarlarni yoshlarga yetkazish ustida ham jiddiy bosh qotirish zarur, deb o‘ylayman. Qisqacha aytganda, boshqa sohalar qatori adabiyot sohasida ham xalqaro aloqalarni kuchaytirish zarur. Qaysi mamlakatda bizning adabiyotimiz, madaniyatimiz, qadriyatlarimizga hurmat bilan qarashadi, xorijdan biz nimalarni o‘rganishimiz mumkin va, o‘z navbatida, ularga nimalarni taqdim etishimiz mumkin – bugun bu masalalar xalqaro maydonda o‘zligimizni namoyon etishda katta ahamiyatga ega ekanini doimo yodda tutishimiz lozim. 2 Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidеntimiz I.A.Karimov chеt tillarni mukammal o`rganish va chеt el yutuqlarini o`z xalq xo`jaligimizga tadbiq etish kеrakligi haqida bir nеcha bor ta`kidlagan edilar: “Hozirgi paytda xorijiy tillarni 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017-yil 3-avgust kuni mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuv o‘tkazdi . Adabiyot va san ’ at , madaniyatni rivojlantirish - xalqimiz ma ’ naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevori 2 И. Каримов “Адабиётга эътибор — маънавиятга, келажакка эътибор” Тошкент. “Маънавият” 2009. 15-бет 2

o`rganish va o`rgatishga yurtimizda katta e`tibor bеrilmoqda, bu ham, albatta, bеjiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan o`ziga munosib o`rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chеt ellik shеriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o`z buyuk kеlajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo`q”. 1 Yozuvchilarning talanti, int е ll е ktining o`ziga xosligi, voq е likni ko`rish, kuzatish, his etish nuqtai nazari alohida bo`ladi. U tasvir pr е dm е ti, jamiyat talabi, zamon xarakt е ri, san`at holati, ilmiy-badiiy tafakkur darajasi bilan birga, muayyan yozuvchi shaxsi, hayotiy tajriba, est е tik id е ali, madaniy saviyasi, talant xarakterini o`zida yorqin aks ettiradi. Mustaqillikka erishganligining yigirma yetti yilligini tantana qilib, iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy – ma’naviy rivojining yangi bosqichiga qadam qo‘ygan O‘zbekiston Respublikasida fan hamda ta’lim integratsiyasini ta’limiy va ilmiy izlanishlarning samaradorligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtboshimiz bir qator risola va nutqlarida fuqarolar dunyoqarashining shakllanishida ijtimoiy fanlarning, xususan, adabiyotshunoslik va tilshunoslikning o‘rni alohida ekanligini ta’kidlab kelmoqdalar. O‘zbekiston “Ayni vaqtda jamiyatimizda til madaniyatini oshirish borasida ham ko‘p ish qilishimiz lozimligini ham unutmasligimiz kerak. Ayniqsa, rasmiy doiralarda adabiy til qoidalariga rioya qilmaslik, faqat ma’lum bir hudud doirasida ishlatiladigan sheva elementlarini qo‘shib gapirish xolatlari uchrab turishi bu masalalarning hali-hanuz dolzarb bo‘lib qolayotganini ko‘rsatadi. Bu haqda so‘z yuritganda bobomiz Alisher Navoiyning “ Tilga e’tiborsiz- elga e’tiborsiz” degan so‘zlarida naqadar chuqur hayotiy haqiqat mujassam ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz” . Darhaqiqat, mamlakatimizda xalqimiz ma’naviy rivoji uchun barcha sharoitlar yaratilayotgan bir paytda, tilshunoslik fani ham shu maqsad uchun xizmat qilmog‘i darkor. Mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlagan milliy tilshunosligimiz hozirgi paytda, jahon tilshunosligiga xos bo‘lgan ilg‘or 1 Каримов И.А.. Баркамол авлод – Узбекистон тараккиётининг пойдевори. Т., 1998, 8-9 бетлар. 3

g‘oyalarni o‘zlashtirgan holda tilning inson ijtimoiy faoliyatida tutgan o‘rnini aniqlash, uning kommunikativ mohiyatini hamda antropotsentrik xususiyatlarini tadbiq qilish yo‘lidan bormoqda. Shu jumladan, zamonaviy tilshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan bo‘lgan lingvistik qarashlar til birliklaridan nutqiy faoliyat vositasi sifatida foydalanish qonuniyatlari va tamoyillarini aniqlash hamda lisoniy hodisalarning real muloqot sharoitlarida voqelanishi bilan bog‘liq xususiyatlarini belgilash maqsadini ko‘zlaydi. Ushbu tadqiqotning dolzarbligi, bir tomondan, til tizimi va uning asosiy birligi bo‘lgan so‘zning semantik–struktur xususiyatlari tahliliga alohida e’tibor qaratiladi. Bitiruv malakaviy ishning o‘rganilish darajasi. Lingvistik semantik nazariyasi G.Ipsen, I.Triyer, V.Porsig, L.Vaysgerber, A.V.Bondarko, A.M.Kuznetsov kabi jahon tilshunoslari nomi bilan bog‘lik. Maydonni tilshunoslikda umumiy semaga ega, bir arxisema bilan birlashuvchi leksik birliklar majmui sifatida tushunish XIX asrdan, xususan M.M.Pokrovskiy tadkiqotlaridan boshlangan". Dastlab semantik maydon nazariyasi tilning leksik sathida o‘rganilib, ideografik lug‘atchilik amaliyoti uchun xizmat qilgan . O‘zbek tilshunosligida ham leksik yoki sintaktik birliklar majmuasiga maydon sifatida qarash mavjud. T.SH.Iskandarova, M.Abduvaliyev, H.Hojiyeva, F.Safarov tadqiqotlarida lingvistik hodisalar tizim sifatida sifat semasi tahlil qilingan . Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Ushbu malakaviy bitiruv ishining asosiy maqsadi sifat leksema sememalarini ma’lum arxisema asosida birlashuvchi semantikasiga qarab maydonlarga bo‘lish, ularning integral semalari asosida guruhlash va differensial semalarini aniqlash bo‘lib, aniqlangan sifat sememasi semalarini illyustrativ misollar vositasida yoritishga qaratilgan. Mavzuga doir ilmiy, nazariy manba’larini o‘rganish, taxlil qilish; -o‘rganilay о tgan mavzu dolzarb muammo ekanligini nazariy jixatdan asoslash; 4

-ingliz tilida sifat semasining turli xil leksik vositalarning nutqda faollashuvi grammatik, leksik, semantik-struktur jixatlarini tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va materiallari. XX –XXI asrda yashab ijod etgan ingliz yozuvchi va shoirlarining asarlaridan olingan misollardan iborat. Bundan tashqari, Qarshi davlat universitetining bibliotekasining leksikologiya va leksikografiya bo‘limi kartotekasidan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Ingliz tilidagi sifatlarning semantik maydonlari va ularning tematik bo‘linishlari, semantik strukturasi, uning boshqa xususiyatlarini ochish hamda mohiyatini voqelantiruvchi omillar tahlili qilingan. Bitiruv malakaviy ishning metodlari. Qo‘yilgan vazifalarni hal etishda ma’lum ko‘rinishdagi tadqiq metodlaridan foydalanildi, jumladan: 1)sifat semasining ma’noviy jihatlarini alohida guruh sifatida ajratish hamda ularning tasnifiy belgilarini aniqlashda tavsiflash metodidan foydalanildi; 2)ushbu guruhdagi sifat semalarini o‘zaro farqlash va ularni semantik darajasiga nisbatan turlarga ajratishda sifatlarning semantik maydonlarini umumlashtirunchi arxisemasini ko‘rsatish, sifatlarni semantik maydonlarga ajratish va ularning semantikasini asoslash, sifatlar semantik maydoni tarkibiga kiruvchi semantik guruhlarni umumlashtiruvchi integral semalarni qayd etish. Umuman olganda, ishda to‘plangan materialni tahlil qilish asosida til birliklarining nutqiy faollashuvi qonuniyatlarini aniqlashni nazarga tutadigan induktiv- deduktiv yondashuv metodi asos qilib olingan. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi va tadqiq usullari. Tadkikotning metodologik asosi narsa va hodisalarning obyektivligini, ularning doimo o’sishda va rivojlanishda ekanligini e’tirof etuvchi dialektik falsafadir. Tadqiqot struktur tilshunoslikning differensial - semantik uslub, tarixiy-qiyosiy uslub, matniy tahlil uslublari asosida bajarildi. Ishda fransuz tilshunoslaridan V.Potye, V.G.Gak, nemis tilshunosi G.Xelbig, rus tilshunoslaridan S.D.Katsnelson, V.M.Solnsev, R.A.Budagov, D.N.Shmelov, Y.D.Apresyan, 5

o‘zbek tilshunoslaridan M.M.Mirtojiyev, Sh.Raxmatullayev, I.Ko‘chqortoyev, R.Rasulov, Sh.Iskandarova va boshqalarning ishlash usullaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Sifat leksemalari semalarining semantik tarkibini illyustrativ misollar asosida ilk bor ochish uchun tadqiqot ishi olib borilar ekan, quyidagi yangiliklarga erishildi: sifat leksema sememalari to’rt semantik maydonga: rang-tus, ko‘lam, holat, xususiyat semantik maydonlarga bo‘linishi va bu maydonlar "rang", "ko‘lam", "holat", "xususiyat" arxisemalari bo‘yicha umumlashuvi aniqlab chiqildi; -sifat leksema semalarining to‘rt arxisema asosida yigirmata integral sema bilan guruhlarga umumlashishi o‘rganildi; -sifat leksema semalarining arxisema va integral semalari mazkur sifat sifatlovchi bo‘lib kelgan sifatlanmishda reallashuvi aniqlandi; -sifat leksemalar semasining differensial semasi u qo‘llangan gap tarkibida sinonimlar, tazodlar, epitetli birikmalar, o‘xshatishlar, tasviriy vositalar orqali ochilishi tadqiq etib berildi; - sifat leksemalari sememasini illyustrativ misollar asosida tadqiq etish sifat semasining tarkibi va uning valentligi, reallashgan birikmalardagi klassemalar o‘zaro bog‘liq va bir-birini reallashtiruvchi hodisa ekanligini ko‘rsatdi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ilmiy tadqiqot kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy xajmi - 55 saxifa 6

I-BOB. RANG-TUS BILDIRUVCHI SIFAT MA’NOLARINING REALLASHUVI 1.1. Sifat ma’nolarini faollashtiruvchi omillar Atoqli rus tilshunosi V.M.Solnsev: «Semantika yoki ma’no - bu tilning qalbi» — degan edi. Haqiqatdan ham so‘z ma’nosi asosida muallif o‘z fikrini, qarashini, tasvirini bayon qiladi. So‘z shunisi bilan tirikdir, kommunikatsiyaga kirishadi va aloqa vositasi sifatida xizmat qiladi. Lug‘at maqolasi sifatida tanlangan so‘z ham mana shunday ma’noni ochib berish maqsadida so‘zlikka kiritiladi. Shunday ekan, lug‘atga kiritilgan so‘z ma’nosini ochish uchun uning gap tarkibida qo‘llanilishidan ham foydalanish joiz bo‘ladi. Chunki « so‘zlar o‘z semantik strukturasiga ega bo‘ladi va unga oid leksik ma’nolardan biri nutqda reallashadi». Ya’ni so‘zning ko‘p ma’noliligi o‘zining butun imkoniyatlari va boshqa xususiyatlarini shu tildagi boshqa so‘z va so‘z birikmalari bilan nutqiy aloqada faollashadi. 1 Ko‘rinadiki, so‘zlar gapdagi ayni birikuvlar tarkibida o‘z ma’nosini reallashtirib boradi. Chunki birikuvlar muayyan so‘zning ma’nosi uzvi ikkinchi bir so‘zning ma’nosi uzvi bilan moslashuviga va mushtarak kelishiga asoslanadi. Bu so‘zlariing semantik moslishuvini yuzaga chiqaradi. «So‘zlarning bunday mushtarak kelgan ma’no uzvlari klassema deb ataladi». Mana shu klassema bir so‘z ma’nosining birikmadagi ikkinchi so‘z ma’nosi orqali reallashishi imkonini beradi. Muayyan bir so‘zning klassemani tarkib toptirib ikkinchi bir so‘z bilan aloqaga kirishuvi o‘sha so‘zning ma’lum bir valentligi namoyon bo‘lishidir. So‘z ma’nosi faqat o‘sha klassemani tarkib toptiruvchi uzvdangina iborat bo‘lmaydi. Uning ma’nosi bir necha uzv (sema) lardan tarkib topadi. U mana shu uzvlarning har biri vositasida biror so‘z bilan aloqaga kirishishi mumkin. Bu o‘sha so‘z semantik valentligining yuzaga chiqishidir. «Semantik valentlik ma’nolarning alohida uzvlari chatishuviga asoslanadi» - degan edi nemis tilshunosi G.Xelbig. 1 Sodiqova M. Uzbek tilida rang-tus bildiruvchi sifatlar: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Toshkent, 1963; 7

Sifatlarning ma’nosini illyustrativ misollar asosida ochish, uning semantik tarkibini tahlil etish, valentligini namoyon etish shu bilan leksikografiyaga xos ma’no reallashtirishning bir tomonini hal etish hisoblanadi. Xususan, rang-tus bildiruvchi sifatlar ma’nolarini illyustrativ misollar asosida ochish uchun ularni ma’no xususiyatlariga ko‘ra guruhdarga ajratib, so‘ng ularga yondashish joizdir. Chunki ular ma’no xususiyatiga ko‘ra shunday guruhdarga bo‘linadiki, ularning ma’nolarini bir xil illyustrativ misol asosida ochish mumkin emas. Rang-tus bildiruvchi sifatlar ma’nolari mantiqiy tarkibiga ko‘ra to‘rt guruhga bo‘linadi. Ma’lumki, sifat aniq bir rangni ifoda etib keladi, aniq rang esa, albatta, tabiatdagi biror narsada o‘z aksini topgan bo‘ladi. Bunday holda rang bildiruvchi sifat o‘zi anglatgan rang xarakterli narsani ifoda etgan so‘z bilan aniqlovchi vazifasida aniqlovchi birikma tarkibida kelsa, sifat ma’nosi faollashgan bo‘ladi. Ya’ni uning aniqlanmishi realizator vazifasini o‘taydi. Misol: White cotton is a pride of our country (News). Bu gapda oq, sifati paxta so‘zi bilan aniqlovchi birikma holida berilgan. Paxta so‘zida ifodalangan narsa esa asosan oq rangda bo‘ladi. U shu rang bilan o‘zbek xalqi ko‘z o‘ngida gavdalanadi. Aniqlanmish vazifasidagi paxta so‘zi o‘z aniqlovchisi ma’nosini faollashtirish uchun xizmat qiladi. 2 Aniq rang bildiruvchi sifatni aniqlovchi birikma tarkibida reallashtirish zaruriyati tug‘ilganda, albatta, aniqlanmishning tanlanishiga e’tibor berish kerak. Masalan: The yellow teapot is on the stove (Pearl S). Bu gapdagi yellow sifati teapot so‘zi bilan aniqlovchili birikmada berilgan. Bizga ma’lumki, teapot jezdan qilinadi. Jezning rangi esa sariq. Qizil sifatining ma’nosini ochishda xam huddi shu usuldan foydalanish mumkin. o‘xshatish qurilmalari tarkibida rang nomini asos sifatida, shu rang mansub bo‘lgan narsa nomini etalon sifatida keltirish orqali rangning qandayligini reallashtirishga misol keltiramiz: With a red face I was forced to admit that I had no idea, The fresh of his cheeks seemed to have red (Pearl S) 3 . O‘xshatish 2 Sodiqova M. Uzbek tilida rang-tus bildiruvchi sifatlar: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Toshkent, 1963; 3 8

qurilmasida qizil so‘zi asos bo‘lak hisoblanadi. Undagi etalon red face, fresh of his cheeks red so‘zidir. Bizga ma’lumki, yuz asosan qizil bo‘ladi. Qurilmada qayd etilgan qizil so‘zining ma’no ifodasi tiniq yuzdagi rangga qiyos qilingan. Natijada kishi ko‘z o‘ngida qizil so‘zida ifodalangan rangning qandayligi ravshan namoyon bo‘lgan. Odatda rang bildiruvchi sifatlar orttirma daraja bilan qo‘llanadi. Ular ham lug‘atda qayd etilishi mumkin. Masalan: Munira opaning yuzi issiqda bo‘g‘riqqan, anordek qip-qizil. Suv yuzida o‘rik qalqib turibdi, sap- sariq, ishtaha qo‘zg‘aydi. Bu gaplardagi sap-sariq, qip-qizil sifatlari orttirma daraja bilan qo‘llangan. Sariq sifati ifoda etgan rangni reallashtirish uchun gapdagi o‘rik so‘zining o‘zi yetarli. Chunki unga xos rang asosan sariqlikdir. Gap ketidan berilgan ishtaha qo‘zg‘aydi birikmasi so‘zlovchidagi emotsionallikni va rangning bo‘rttirib berilayotganligini ko‘rsatadi. Ma’lum rang bildiruvchi sifatlarning yana shundaylari ham borki, ular ikkinchi bir rangga nisbatan to‘q yoki ochlikni, boshqa bir rangga moyilroq ekanligini ham ko‘rish mumkin. Bunday sifatlar ma’nosini misollar vositasida ochishda asosiy rangni ham, moyillik qilingan rangni ham, iloji boricha moyillik darajasini ham e’tiborda tutish zarur bo‘ladi. Masalan: scarlet so‘zi o‘zbek tilida alvon bo‘g‘iq qizilni anglatadi . Misolda avvalo qizillikni anglatuvchi vosita berilishi, keyin esa uning bo‘g‘iqligi, ya’ni qoraga moyilligi o‘z ifodasini topishi kerak. Buning uchun ...her scarlet lipstick (Pearl S) 3 gapiga e’tibor beraylik. scarlet lipstick birikmasida ifodalangan rang och qizilni bildiradi. U esa labini lab bo‘yog‘iga bo‘yagan endi uning labining bug‘doy rangligi qolmaydi, qora bo‘g‘ik rangga kiradi. Rang bildiruvchi sifatlarning ikkinchi turi birdan ortiq rang aralashmasini bildiruvchi sifatlardir. Birdan ortiq rang aralashmasini bildiruvchi sifatlar tarkibida nechta rang ifodasi bor bo‘lsa, shular yonma- yon, bir yuzada galma-gal qo‘llanganligini ifoda etadi. Bunday sifatlarning ma’nosini reallashtirish uchun uning aniqlovchisini qo‘llash bilan birga, shu qurilmaga uning tarkibiga kiruvchi ranglarni bildiruvchi so‘zlarni ham kiritish kerak 3 Pearl S. Buck. The Time is Noon. – N.Y. John Say Company, 1976. – 359p 9

bo‘ladi. Masalan: variegated sifati ma’nosi ola-bula "ok" va "qora" uzviga ega bo‘lgach, gapda o‘sha ma’nosiga aniqlik beruvchi oq va qora so‘zlari ham o‘z o‘rnini topishi kerak. Ya’ni Ola-bula to‘nining oqidan ko‘ra qorasi yirikroq va yirtilib turardi . Olapes, olaquroq sifatlari ham ana shunday xususiyatlariga egadir. Shuningdek, qashqa so‘zida ham birdan ortiq rang mavjud. Masalan; oq qashqa ot, qora qashqa sigir birikmalarida qashqa joyi oq yoki qora rangda, boshka joylari esa oq va qoradan bo‘lakcha rangda bo‘lishi mumkin. Rang-tus bildiruvchi sifatlarning yana biri ma’lum narsaga xos rangni bildiruvchi sifatlardir. Bunday sifatlarning qanday rang bildirishi o‘zagidan anglashilib turadi. Shuning uchun ularni aniqlovchi sifatida keltirish yoki predikatli ko‘shilmaning predikati vazifasida berilishi kifoya. Masalan: quicksilver - asosan oq sariq rangni bildiradi. Lekin har qanday oqni emas, bo‘g‘iqrok, yaltiroq oq- sariqni bildiradi. Shuning uchun misol tarkibida shu belgilarni ochuvchi so‘zlar keltirilishi kerak. Masalan: quicksilver movements or changes are very fast and unpredictable . (Pearl S). Bu gapdagi quicksilver birikmasida simob sifati ma’nosi asosan ochilgan. Chunki simobi so‘zining aniklanmishi movements or changes so‘zlari bo‘lib, u ifoda etgan buyum hamma vaqt oq zangori rangli bo‘ladi. Quicksilver so‘zining aniqlovchisi vazifasini o‘tagan movements or changes so‘zlari esa quicksilver so‘zi ma’nosidagi yaltiroqlikni beruvchi uzvni reallashtirgan. Rang, tus affiksoidi bilan yasalgan rang bildiruvchi sifatlar ma’nosi faqat aniqlanmishi orqali anglashilaveradi. Buning ustiga, so‘zlarning o‘zagi ham ular bildirgan rangni ifodalab turadi. Masalan: - Hanuz yonib turar Etna vulqoni, Daf’atan o‘xshar u olov rang, gulga (A.Oripov). Moviy ko‘z va tilla rang soch (Gulkiy). Ushbu gaplarda olov rang, tilla rang kabi rang bildiruvchi sifatlar qo‘llangan. Bu sifatlar rang affiksoidi vositasida yasalgai. U otlarga qo‘shilarkan, undan anglashilgan xarakterli rangni reallashtirib, shu ma’noli sifatni yasaydi. Ya’ni rang affiksoidi epitet vazifasidagi otdan sifatni tarkib toptiradi. Shuning uchun bunday sifatlarning sifatlanmish bilan birikmaga kirishuvi undagi rang ma’nosini ochiq ifoda etishda muhim omil bo‘ladi. Epitetlar orqali ham rang ifodalanishi mumkin. Bu 10

holatda ma’lum bir narsaning umumiy ko‘rinishi, rangi e’tiborda tutiladi. U hamma uchun belgili bo‘ladi. Shunga ko‘ra, gap uchun shu rangdagi ot sifatlovchi vazifasida tanlanadi. Masalan: kumush, oltin, bug‘doy, somon, sut, kul, barg, paxta, mosh, havo, tun kabi so‘zlar belgili rangga ega narsani bildirishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun u oltin soch, oltin kuz, oltin boshoq kabi epitetli birikmalarda xam o‘sha ifodasini bera olgan. Rang bildiruvchi sifatlar ma’nosini kuchaytiruvchi va ozaytiruvchi leksik va grammatik vositalar xam mavjud. Lekin rang bildiruvchi sifatlarning shunday daraja bildiruvchi shakllari lug‘atning grammatik ilovasida tavsiflab kayd etib o‘tilaveradi. 1.2. Rang-tasvir sifat ma’nosining faollashuvi Rangni ifodalovchi lug‘aviy birliklarning soni benihoyat keng, lekin ular malum til elementlarning birikuvi asosida hosil bo‘ladilar. Albatta rang atamalarining asosiy qismini tub rang-tasvir so‘zlari tashkil qiladi: white, black, red,brown,green,blue, yellow, orange, pink, grey,purple. A.T.Vasilyevich rang-tasvir leksemalarini to‘rt asosiy guruhga ajratadi: birinchi guruhga oddiy, tub rang-tasvir leksemalari bilan birga qo‘shma so‘zlar ham kiradi: red,violet,crimson.blood red, navy blue, bottle green, etc. Ikkinchi guruhni aniqlovchi so‘z birikmalari tashkil qiladi: pale red, bright green, shocking pink, deep purple, etc. Uchinchi guruh “rang+rang” qolipida yasalgan ikki tarkibli sifatlarni qamrab oladi: red, yellow, blue green, shocking pink, reddish ginger, pinkish violet, etc. Nihoyat to‘rtinchi guruhdagi rang tasviri lisoniy birliklari elementi vositasida yasaladilar: colour of the English Sea, colour of rotting fruit, colour of sunshine colour on sand. Rang tasviri leksemalarining faollashuvini psixolingvistik tajribalar asosida tadqiq qilganlarning olgan natijalariga binoan birinchi guruhga kiruvchi leksemalarning umumiy soni – 269 ta. Bular qatoriga, yuqorida sanab o‘tilgan 11 ta leksemadan tashqari, scarlet, violet, crimson, creamy, lilac, russet, rusty, arure, sandy, lemon, peach, tan, bronze, grass green, iron green, carroty, coradb pitch black, ruby red, satakn yellow, dov, lawn 11

green, mint, old rose, oriental red, amber, buttercup, chalky, cornflower, fawny kabilar kiradi. Ikkinchi guruhdagi leksemalarning miqdori u darajada kam emas: pale-red, pale brown, pale-purple,pale-ivory, pale mouve, pale rose, pale silver, pale-violet, bright red, bright yellow, bright blue, bright scarlet, dark red, dark green, dark purple, dark chocolate, light blue, light crimson, shocking pink, vivid green, deep red, deep pink, moderate orange, modereate brown, pastel blue, soft grey, dull red, dull yellow, dirty white, dirty yellow, mat brown, mat yellow, etc. Sanab aytilgan rang tasviri sifatlarida hosil bo‘lgan leksemalarini katta qismi lug‘atlarda qayd etilmagan va bu holat matnlar tarjimasini yanada mushkulashtiradi. Umuman rang tasvir sifat leksemalarning besh ko‘rinishini tavsiflash taklif qilinadi: Rang tasviri sifat ma’nolari pog‘onali ko‘rinishda, uch bosqichda tasavvur qilinadi: umumiy sifat ma’nolari, xususiy sifat ma’nolari va variantlar. Umumiy sifat ma’nolari ifoda vositalarining qaysi so‘z turkumiga oidligi aks etadi. Ushbu modelda ishtirok etayotgan qo‘shimchalar umumlashtirilgan holda beriladi. Masalan. Milky leksemasi sifatiga qiyos va ushbu leksemaning semantik izohi: “ot so‘z turkumini izohlashga xos bo‘lgan rang”. Xususiy modelda ifodalanadigan semantik formulaning qamrovi torroq. Masalan, umumiy modeli doirasida “materialga xos bo‘lgan rangning malum bir ko‘rinishi” manosi izohlanadi: snow+white= snow-white. Ushbu sifatlarning variantlari muayyan suz yasovchi vositalariga ishora qiladi. Masalan, xususiy metaforik modeli sifatlari doirasida variantlar ajraladi va ular uchun o‘simlikning, hayvonning, tabiat mavjudotlarining nomi. Masalan, green+ish=greenish. Uch bosqichli tuzilish barcha sifat leksemalari uchun bir xilda xos emas, bazi modellar xususiy ko‘rinish va variantlarga ega emaslar: white- blue, yellow- grey, black-green,etc. 12

Ushbu sifat leksemalari ba’zan variantlarga ega emaslar: red-and white, yellow-and-black. Barcha turdagi rang tasviri modellari yasovchi va yasalma so‘zlar munosabati doirasida formal- semantik, semantik va formal turlariga ajraladilar. Formal - semantik va formal modellar doirasida qo‘shma va yasama so‘zlar farqlanadi. Jumladan, sifat ma’nosining modeli formal - semantik modellari qatoridan o‘rin oladi. Chunki qo‘shma so‘z asosida shakl va mazmun jihatidan yasovchi leksemalardan farq qiladigan yangi lug‘aviy birlik hosil bo‘ladi. Qiyoslang: red- orange. Shu sababli formal- semantik modellarini ikki yo‘nalishda, yani ifoda va mazmun doirasida tahlil qilish lozim. Sifat semasining ifodalovchi va yasama so‘z shakli bir ekanligi inobatga olinadi. Tabiiyki bunday modellar mazmun jihatdan izohlanadi. Masalan: nominativ ravish konversiv ifoda usullaridan biridir: cherry, rose, amethyst, steel,gold, etc. Xuddi shu qatorida sifatlarning metaforik ko‘chimini aks ettiruvchi qoliplar ham o‘rin oladi. Formal – modeli doirasidagi derivatsion jarayonlarda faqat yasovchi so‘zning shakli o‘zgaradi (flaxen, golden). Bu modelda so‘z yasash jarayonida faqat o‘zak so‘zning shakli o‘zgaradi, ma’no esa saqlanadi. Formal modellarning mavjudligi tilda tejamkorlik tamoyilini inkor etadi, chunki bu holatda oldingisidan hajmi kattaroq so‘z yasaladi. Ushbu modelda yasaladigan rang tasviri sifat leksemalarining birinchisi rangni ifodalovchi sifatdir. Masalan: grey+coloured – grey – coloured. Coloured elementi ushbu yasama qo‘shma so‘zlar tarkibida yarim affiksga aylangan. Bazan formal-semantik va formal modellarini farqlashda tug‘iladigan qiyinchilikning sababi so‘z yasovchi asosning omonimlar ega bo‘lishidadir. Jumladan, coloured unsuri vositasida hosil bo‘ladigan qo‘shma so‘zlar ot va sifat asoslaridan bir xilda yasaladi. Birinchi holatda model formal-semantik 13

xususiyatga ega bo‘lsa, ikkinchisida u to‘lig‘icha shakliy ko‘rinishni oladi: saffron-coloured va red-coloured. Rang tasviri sifat leksemalarini yasovchi semalar birlamchi, ikkilamchi va aralash turlariga ajraladi: Birlamchi derivatsiya sifatlari qatoriga rang tasviriga oid bo‘lmagan so‘zlardan yasalgan sifatlar kiradi. Masalan: pink (gvozdika) sifati; orange (apelsin) so‘zidan yasalgan orange (sariqsimon) . Ikkilamchi derivatlar qatoriga boshqa rang tasviri so‘zlaridan yasalgan sifatlar kiradi. Masalan: bluish “ko‘kish” blue (ko‘k,havorang) sifatida yasalsa, black-blue ( qora ko‘k) black (qora) va blue (ko‘k) so‘zlarning qo‘shilishadan hosil bo‘ladi. Aralash derivatsiya hosilalari brick-red qo‘shma sifati brick (“g‘isht”) otining red sifat bilan birikishidan yasaladi. Rang tasviri sifat so‘zlari qaysi so‘z turkumiga oidligiga nisbatan desubstantiv, deadyektiv, deverbal va aralash turlariga ajratiladi: Desubstantiv modelida otdan rang tasviri sifati yasaladi: rose (atirgul) - rose (atirgul rangi), snow (qor) otidan snowy (qor rang) sifati hosil bo‘ladi. Ko‘plab manbalarda sifatlarning nisbiy xarakteri, ularning predmetlar nomlaridan yasalishi qayd etiladi. Ushbu modeldagi sifatlar affiksatsiya yoki konversiya usulida yasaladilar. Sifat asosidan sifat yasovchi modellar adyektiv sifatlar deb ataladi: blue+white – blue white “ko‘kish oq”. Adverbal modelda sifatlar fel va sifatdoshlardan yasaladi. Bu model doirasida konversiya usuli faollashuvi bilan bir qatorda –ed suffiksi ham keng qo‘llaniladi.Masalan: white + es – whited Rang tasviri modellarini so‘z yasovchi asos va yasama so‘z munosabati doirasida tavsiflash mumkin. Ushbu yondashuvda metaforik va nometaforik sifatlar farqlanadi. Metaforik sifatlar qatoriga predmet nomining uning rangi sifatiga ko‘chishini ifodalovchi leksemalar kiradi. Masalan: otning sifatga ko‘chish izohlovchisi rose ( atirgul) – rose (atirgul rang). 14

Metaforik ko‘chimga nafaqat ot, balki sifatlar ham qaraydi. Bunday metaforik ko‘chim quyidagi shaklga ega: Materialning nomi – “ushbu materialdan tayyorlangan” - “ ushbu material rangi” manosidagi mazmunidagi sifat rang tasviri leksemasi o‘zaro mantiqan bog‘langan. Masalan: glass – glassen – glassen Shuningdek, metafarik leksemalar qo‘shma sifatlar yasalishida ham uchraydi. Masalan: recede + green – recede – green swan + white - swan – white fire + red - fire + red Ushbu qo‘shma so‘zlar ot semantikasida yuzaga keladigan metaforik ko‘chim o‘simlik, hayvon, tabiiy modda nomlari negizida hosil bo‘ladi. Mazkur modelida yasaladigan qo‘shma sifatlar manosida ham ot bilan metaforik bog‘liqlik o‘z aksini topadi: heavenly – blue, blue – red. Nihoyat, metafora suffiksli modellarda ham paydo bo‘ladi: ink (siyoh) - inkish ( siyoh rang). Shuningdek, rang beruvchi bo‘yoq nomining uning belgisiga ko‘chishida ham metaforani kuzatish mumkin: ochre (oxra) – ochre (sariq), lake, sepia, verditer umber etc . Nometaforik ko‘chimlar qatoriga metonimlar kiradi. Masalan, Wedgwood –blue, Nattier blue, Allice – blue, Isabelle – yellow kabi so‘z yasovchi asosi shaxs nomlari bilan ifodalangan rang tasvirlarida metanomik ko‘chim kuzatiladi. Chunki ko‘k rangli bo‘yoq Vejvud tomonidan ixtiro qilingan. Rang tasvirini ifodalovchi modellarning umumiy soni qirqdan oshadi. Shulardan eng mahsuldorlari qo‘shma sifatlarni yasovchilardir. Masalan (black-green, yellow – green, brown –violet, etc) modelidagilar eng ko‘pchilikni tashkil qiladi. Keyingi o‘rinda (20 foizdan ko‘prog‘i) noun+adjective modelida hosil bo‘lgan qo‘shma so‘zlar guruhi turadi. Yana 15

shuni aytish kerakki, ushbu modelning yettita varianti mavjud bo‘lib, ularning barchasi metaforik ko‘chim asosida faollashadi: 1) N – o‘simlik nomi ( almond –green, dahlia-green, dahlia-purple, buttercup- yellow, etc ): 2) N – hayvonning nomi ( mole-grey): 3) N – tabiiy moddaning nomi ( chalk – mauve, oil – yellow, chalk - pink): 4) N – qimmatbaho tosh yoki metalning nomi ( bronze -green).: 5) N – tabiiy hodisalar nomi ( horizon –blue, forest- green, sea -purple): 6) N – mahsulot nomi ( sugarpink, mustard -yellow) : 7) N – kiyim, tana azolarining nomi (underbelly –white, corpse -white). Bundan tashqari, Adjective+Adjective modeli ham anchagina mahsuldir (heavenly –blue, dead – white, dark-bluish, light - lavender). Shuningdek Adjective+Adjective modeliga ham mahsuldorlik yot emas (red and brown, cream and white, tabby and white, maure and green, etc ). Konversiya vositasida hosil bo‘ladigan sifatlarni hosil qiluvchi ot bilan sifat so‘z turkumiga kiruvchi so‘zlar birikuvchanligining mahsuldorligi anchagina past: - tangerine, aqua, dove, mole xuddi shu kabi sifat-sifat modelning turli variantlari mahsuldorlik jihatidan boshqalardan qolishmaydi: ferrous, metallic, marine. Navbatdagi ot+suffiks modelining hosilalari ( gingery, Sulphur) hamda N + color - A modelidagi corn –color, mole – color, wine – color kabilar faol sifatlar qatoriga kiradi. Malumki, rang tasviri semantik maydoni lug‘at fondining alohida hududini tashkil qiladi va bu maydon birliklari boshqa lug‘aviy guruhlar bilan mustahkam aloqadadir. Har qanday so‘z, u qaysi guruhga oid bo‘lishidan qatiy nazar lug‘at fondi uchun umumiy bo‘lgan qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Shu sabab rang tasviri guruhidagi birliklar boshqa so‘zlar bilan assotsiativ aloqada bo‘ladi. So‘z morfologik strukturasi uch yo‘nalishda tadqiq qilinadi: 1) so‘zlarni o‘zak, asos va affikslarga ajratish; 2) morfemalar tahlili; 16

3) bevosita ishtirokchilarga taqsimlash. Bu yondashuvlarning barchasida etimologik va kommunikativ belgilar aralashtirib yuboriladi. Bizga maquli – rang tasvirini ifodalovchi sifat leksemalarini semantik tasniflashda derivatsion tahlilga murojaat qilish va so‘zlar manosi tavsifidan foydalanish. Tavsiflash tahlilida so‘zlarning assotsiativ munosabatlari inobatga olinadi. Bunday yondashuvda rang tasviri so‘zlarining strukturasi lug‘at fondi strukturasini aks ettiruvchisi sifatida qaraladi. Chunki har qanday munosabat so‘z lisoniy ifodasiga ega bo‘ladi. Masalan, so‘zlarning muayyan tavsifidan (bluish = somewhat blue, yellowish = somewhat yellow, etc) tasnif asos bo‘ladigan mano ( possessing a certain colour in a weak legree) kelib chiqadi. Shunday qilib, ingliz tilidagi rang tasviri sifat leksemalari tarkibiy xususiyatlariga nisbatan uch guruhga ajraladilar: 1) tarkibiy bo‘laklarga ega bo‘lmagan so‘zlar; 2) to‘lig‘icha qismlarga ajraladiganlar; 3) qoldiqli tahlilga moyil so‘zlar. Birinchi guruhga hech qanday bo‘laklarga ajralmaydigan rang tasviri sifat leksemalari kiradi va ular quyidagi turlarga ajraladilar: a) white turidagilar ( white= of the colour of snow or milk); b) coral turidagilar (coral = of the colour of coral) . Birinchi turdagilarga misollar: black = of the colour of night, of the colour of soot or coal, of the darkest possible hue, swart green – of the colour white in the spectrum is intermediate between blue and yellow, yellow = of the colour of gold, butter, yolk of an egg, etc. Ikkinchi turdagilar: mole = of the colour of mole – skin; buff = of the colour of buff leather; beryl = beryl –like in colour, calcar pale green, etc. Ushbu guruhga eng qadimiy rang tasviri so‘zlari (red, dim, fallow, swarthy, grey, etc) kiradi. Shu guruhda ko‘plab boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalar ham o‘rin oladi: khaki (fors tilidan ) = dust – coloured, dull brownish yellow; 17

blond ( fransuz tilidan) = shaf light golden brown, light sworn; chartreuse, puncheon, bister, crimson, rouge, etc. Ikkinchi guruhdagi rang tasviri sifat ma’nosidagi leksemalari ham alohida qoliplarga ajraladi. Masalan, turli struktur tuzilishidagi leksemalar kam uchraydi: fotblack= very black; off – white = not clear white approaching white, etc. Ushbu turkumdagi lekskmalarning mazmuniy tuzilishi quyidigicha: having the given colour in a strong ( weak) degree. Ushbu qolipda hosil bo‘ladigan sifat leksemalarning miqdori oldingilariga nisbatan ko‘proq. Bu qolipdagi sifat leksema bo‘lagi suffiksdir ( - u, -ish, -ed, –en, –ine, etc). Bu yerda otning xarakteriga nisbatan turli strukturalar namoyon bo‘ladi. Masalan: - materialning nomi ( flaxen = of the colour of flax); - moddaning nomi ( ink = as black as ink); –predmet nomi ( stone – of the colour of stone). Ushbu turdagi sifat semalarning tarkibli metaforik xususiyatga ega ekanligini ham qayd etish lozim va bunday manoni izohlash uchun as…..as, like …… kabi elementlarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Qiyoslang: emerald=like an emerald in colour, snow = as white as snow, etc. Mazkur guruhga kiruvchi ayrim rang tasviri sifat leksemalari tavsifida somewhat, inclining, approaching kabi unsurlardan foydalanadi. Qiyoslang: saffron = of the colour somewhat resembling saffron; crimsons= somewhat crimson; tussetish = somewhat of russet colour. Ushbu qolipiga ega bo‘lgan rang tasviri sifat leksemalari eng keng tarqalgan birliklar bo‘lib, ularning strukturasida ikkita manoviy qism ajraladi. Sifat semali modelida yasalgan lily –white = as white as lily, snow – white = as white as snow, sun –red = as red as sun kabi rang tasviri sifat leksemalarining Noun, yani ot qismi modda yoki predmetning nomi bo‘lib, Adjective qismi esa rangni ifodalovchi sifat. Bu yasama leksemalarda metaforik ko‘chim kuzatiladi. 18

Boshqa holatlarda metafora toza kelmaydi va ular tarkibidagi ot rang sohibi bo‘la olmaydi. Qiyoslang: navy –blue = a dark blue the colour of the British navy uniform; rifle –green = of the colour of a rifleman’s uniform; garter –blue = the colour of the ribbon worn by insights of the garter. 1. Ushbu turdagi rang tasviri sifat leksemalarining bazilari ot+sifat qolipiga ega bo‘lib, ulardagi sifat qismlari rang tasviri sifatlaridir. Qiyoslang: -Tawny –grey = of a grey colour inclining to tawny; -Dark –red = of a dark shade of red; -Scarlet –crimson -= of a shade crimson approaching scarlet. Bazi holatlarda rang tasvir leksemalari strukturasini aniqlash qiyin kechadi. Chunki bular tarkibidagi ot bo‘lagi omonim ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Masalan, orange –pink, sugar –pink, chocolate – purple kabi qo‘shma sifatlarning semantik strukturasini purple like chocolate, pink like an orange qabilida izohlab bo‘lmaydi. Navbatdagi guruhni ot+rang ko‘rinishidagi leksemalar tashkil qiladi. Ularning ichki strukturasida ikkita mazmuniy komponent va bitta belgilovchi ajraladi: Belgilovchi bo‘lak ko‘pincha ikkinchi mazmuniy komponentga birikadi: grey –coloured, green-coloured, etc. Bu holatda mazmuniy izoh having the colour as the result of colouring qabilida bo‘ladi. Ushbu strukturalarda metaforik ko‘chim yo‘q. Noun+Colour qolipidagi sifat semasidagi leksemalar tavsifida ham coloured unsuri uchraydi. Lekin ularda – ed suffiksi erkin bo‘lib, ‘of the colour of N’ izohida tasniflanadi. Masalan: copper – coloured = of the coloure of copper fax - coloured = of the colour of a fax ash - coloured = of the colour of ash Bazan bu turdagi strukturalar metaforik mazmunga ega bo‘ladilar: Oyster – coloured, camel – coloured, mole – coloured, blood – coloured 19

Keyingi turga oid leksemalar Noun+Colour qolipiga ega bo‘lib, ularda ikkita asosiy komponent o‘rtasida yana bir bog‘lovchi bo‘lak mavjud. Ushbu turdagi leksemalarga ikki xil izoh berish mumkin: having the colour that is the mixture of Adjective colour, Qiyoslang: black –and white = diversified with Ac and Ac; with black white; red-and-brown, red-and-blue ( combined with other coloure in the same object (OED). Qoldiqli bo‘lishga ega bo‘lgan strukturalar ham ikki turga ajraladilar: Shunga o‘xshash sifat semali qolipga kiruvchi leksemalarning ichki strukturasida belgilovchi element va qoldiq bo‘lishi kuzatiladi. Masalan: Libelous = of a deep orange – yellow colour; Testacies = of the colour of a tile, flower Vitelline = coloured like the yellow an egg, deep yellow with a tinge of red. Ushbu tavsiflarni –u, -ous, - is, -ine, -al kabi suffikslar yordamida yasalgan boshqa sifatlar tavsifi bilan qiyoslanganda, ular tarkibidagi formantlarni rang belgisi sifat semasi mavjudligiga ishora qiluvchi elementga aylanishini kuzatish mumkin. Ular tarkibidagi qoldiq elementlarni ( lute -, testacy -, vitell -) formal- semantik bog‘lanishlarni hosil qilmasligi sababli mazmuniy komponentlar qatoriga kiritib bo‘lmaydi. Tahlil jarayonida tarkibida ot+sifat, sifat+sifat birikmali rang tasviri sifat semasidagi leksemalari guruhi ham ajratildi. Masalan: Royal – blue = a bright deep blue; Turkey – red = a brilliant red permanent colour. Pomona – green = green in which yellow predominates; Dapple – grey = grey variegated with spots or patches of a dark shade. Ushbu misollarda faqat blue, red, green, grey kabilar asosiy mazmuniy bo‘lak sifatida izohlanadi. Ko‘lam meyorini bildiruvchi sifatlar ma’nosini misollarda faollashuvi 20

qirralari G.Sodikova ko‘lam bildiruvchi sifatlarni to‘g‘ri to‘rt burchakli shakl bo‘yicha tasniflaydi, ya’ni: 1) bo‘y; 2) uzunlik; 3) en 4) yuza deb oladi. Bundan tashqari, yana yuza xajm ko‘lamini e’tiborda tutadi. 4 Ko‘lam sifatlarining arxisemasi "meyor" deb olinadi. Yuqorida berilgan tasnifga ko‘ra, bu sifatlar ma’nosida "bo‘y", " en", "uzunlik", "yuza", "hajm" kabi integral sema mavjud. Biror ko‘lam bildiruvchi sifat mazkur tasnif bo‘yicha qaysi arxisema qatoriga mansub bo‘lsa, shu meyorga aloqador tomoni ham bo‘ladi. Uning bu tomoni differensial sema deb qaraladi. Integral semasi bo‘y bo‘lgan ko‘lam sifatlarining arxisemasi "bo‘y",differensial semasi arxisemada ifodalangan meyorning ortiq yoki kamligi buladi. Bu ortik yoki kamlik o‘z darajasiga, qiyosiga ega holda yuzaga chiqadi. Bunday integral semali sifat ma’nosi ko‘proq o‘xshatish vositalari bilan namoyon qilinadi. Bunda uning differensial semasi xam anglashilarli bo‘lib qoladi. Masalan, "high" leksemasining "bo‘y" ko‘lami meyoridan ortiq sememasi uchun misol keltiramiz: I looked down from the high window(Pearl S). 5 Bu gapda window to‘ldiruvchisining aniqlovchisi vazifasiga ko‘lam bildiruvchi baland leksemasini tanlagan. Misolda uning integral semasini bo‘y so‘zining o‘zi namoyon etgan va u high window birikmasi tarkibida kelgan. Biz bilamizki, deraza yerdan baland bo‘ladi. Shunga ko‘ra, differensial sema nihoyatda ortiqlikni ifoda etgan. Bu ortiqlik so‘zdagi potensial semani ham namoyon etgan. Ana shunday o‘xshatish qurilmalari mazkur sememani ochuvchi eng yaxshi vosita hisoblanadi. Bunday qurilmani faqat aniqlanmishning aniqlovchisi sifatida keltirish shart emas. Ko‘lam bildiruvchi sifat egani aniklab kelar ekan, u aniqlovchi emas, kesim vazifasida berilishi ham kuzatiladi. Masalan: ....a house, with a high wall all around it(Pearl S), Binoning zarang g‘ishtli poydevori odam bo‘yidan baland (U.Nazarov). Ko‘lam bildiruvchi sifatlarning "bo‘y" arxisemali maydonchasida yana novcha, daroz, uzun so‘zlari ham bo‘lib, ularning 4 Sodiqova M. Uzbek tilida rang-tus bildiruvchi sifatlar: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Toshkent, 1963 5 Pearl S. Buck. The Time is Noon. – N.Y. John Say Company, 1976. – 359p 5 21

differensial semasi asosan ortiq, ifodasini beradi. Ko‘lam sifatlarining "bo‘y" integral semasi buyicha G.Sodikovaning nuqtai nazari ortiqlik differensial semasiga kamlik differensial semasi ham mavjudligi konuniy ekanini ko‘ndalang qo‘yadi . Bunday"differensial semasi kam" ifodasiga ega "bo‘y" integral semali sememaga ega sifatlar bir necha bo‘lib, ular o‘zaro sinonimik qatorni tarkib toptiradi . Bu sinonimik qator uchun past so‘zi dominanta hisoblanadi va u baland so‘ziga antonimdir, Shuning uchun baland so‘zi sememasiga nisbatan past so‘zining sememasini Sodiqova quyidagicha izoxdagan: "Bo‘y ko‘lami meyoridan kam"'. Past so‘zining sememasini ochish uchun misol keltirilar ekan, misolda "bo‘y" semasini xam, meyoridan kamlik semasini xam ochib beruvchi vositalarni berishga tug‘ri keladi. Bunda kiyoslashdai ham, o‘xshatishdan ham, qo‘shimcha vositalardan ham foydalanish mumkin. "Past"ko‘lam sifatining sinonimlaridan biri "pakana" ko‘lam sifatidir.G.Sodikovaning ko‘rsatishicha, bu sifat "naynov" sifati bilan antonimdir'. "Meyor" arxisemani sifat maydoniga kiruvchi ikkinchi kichik semantik maydon "en" integral semasi bilan o‘zaro umumlashadi. Lekin ular bir necha bo‘lib, differensial semasining ortiq yoki kamligini ko‘rsatish bo‘yicha ikkiga farqlanib ketadi. “Wide",”broad " ko‘lam meyori ortiq semalaridan tarkib topgan semali sifatlar asosan o‘zbek tiliga enli va keng so‘zlariga mosdir. Differensial semantik xajmga ko‘ra ular ham o‘zaro farqlanadi. Enli so‘zi semasining semalarida "en" odatiy meyorga nisbatan "qisman ortik" bo‘lganligi o‘z ifodasini topadi. Unga misol keltirilganda meyoriy xolatga nisbatan ortiqlikni talab kiluvchi bir meyoriy ifoda gap tarkibiga kiritilgan bo‘ladi. Misol: There is a wider bed for mother and her baby near the window (Pearl S). Odatda, krovat bir kishiga mo‘ljallangan bo‘ladi. Ona-bola uchun yasalgan maxsus krovat esa odatdagidan xiyol enli bo‘lishi shart. Shuning uchun yuqoridagi misolda wide so‘ziga aniqlovchi sifatida bed birikmasi berilgan holatdagi misol tanlangan. “Wide",”broad “ en yoki ko‘lam meyori “ortiq” sememalaridan tarkib topgan ikkinchi sifat keng so‘zidir. Keng so‘zi sememasining differensial semasi “enli” 22

so‘zi sememasi differensial semasidan ma’lum farqqa ega. Bu farq keng so‘zi sememasi differensial semasida ma’lum farqqa ega. Bu farq keng so‘zi sememasi differensial semasida “o‘lchovsiz keng” tushunchasini berishi bilan farqlanadi. Masalan: ….asphalted broad way, wide expanse, wide fields ,broad shoulder(V.K.Myuller) Odatda, yo‘l ma’lum darajadagi katta yoki kichik ulov qatnashi uchun qurilgan bo‘ladi. Bunday ulovlar ko‘plab qatnayotgan bo‘lsa, “yo‘l eni” meyorining o‘lchovsiz darajada ortiqligini bildiradi. Mana shu semasiga ko‘ra enli so‘zining antonimi ensiz, keng so‘zining antonimi tor so‘zi hisoblanadi. Ensiz so‘zi semasi enli so‘zi semasiga mutanosib holda “en”, “ko‘lam meyori”, “ko‘lam meyori kam” semali sememalardan tarkib topgan. Uning shu semema tarkibidagi “kam” differensial semasini reallashtiruvchi birikma ensiz so‘zi uchun keltirilgan misol tarkibiga kiritilishi kerak. Odatda yo‘l va yo‘laklar qabristondan nariroqda ko‘riladi. Misolda yo‘l so‘zi qabristonning pastak devoriga qadalgan deb tasvirlangan. Bu ensiz so‘zining “en meyor ko‘lami kam” ekanligini ifoda etadi. Tor so‘zi keng so‘zining antonimi bo‘lgani uchun uning ma’nosida majoziylik bo‘lishi tabiiydir. Bunday holda uning sememasidagi differensial semasini ochish uchun misol tarkibiga o‘xshatish qurilmasini kiritish maqsadga muvofiqdir. Masalan: a long way, a little way, August is steel on awfully long way(V.K.Myuller) “Meyor” arxisemali sifat maydoniga kiruvchi uchinchi kichik semantik maydon “uzunlik” integral semasi bilan o‘zaro umumlashadi. Lekin ular bir necha bo‘lib, differensial semasining ortiq yoki kamligini ko‘rsatish bo‘yicha farqlanib ketadi. Uzunlik “ko‘lam meyori”, “ortiq” semalaridan tarkib topgan sememali sifatlar asosan “a long way”, uzun ,olis, yiroq” so‘zlaridir. Uzun so‘zining ma’nosini ochish uchun u ishlatilgan gap tarkibiga qiyoslash vazifasini o‘tovchi o‘xshatish qurilmasini kiritish yoki uzun so‘zi o‘xshatish qurilmasining o‘xshatish asosida berilishi kerak. Shunda o‘xshatish qurilmasining etaloni uzun so‘zi ma’nosiga majoziylik bag‘ishlaydi: Ko‘cha uzun, go‘yo adoqsiz edi (T.Malik). Bu gap o‘xshatish qurilmasi shaklida tuzilgan bo‘lib, uzun so‘zi o‘xshatish asosidir. Adoq so‘zi o‘xshatish etaloni bo‘lgani holda uzun so‘zi 23

ma’nosini bo‘rttirib ko‘rsatgan. Masalan: Uzoq ufqda chaqmoq chaqildi (S.Ayniy). Bilamizki, ufq juda nari joyni bildiradi. Olis so‘zi sememasining semalar tarkibi uzoq so‘zi sememasi semalar tarkibi bilan deyarli bir xil. Faqat olis so‘zining differensial semasi “qadam yetishi mumkin bo‘lmagan darajada ortiq” ifodasini beradi: Olis ufq chetida yorqin Ko‘kning qizil shohi pardasi (R.Parfi). Bu gapda olis so‘zining ma’nosini ochuvchi ufq so‘zidir. Olis so‘zi sememasining differensial semasini namoyon etishda ham tasvirdan foydalanish mumkin: Olis yuksaklikda quyuq, so‘ngsiz o‘rmon ko‘zga tashlanadi (M.Mahmudov). Bu gapdagi olis so‘zi sememasining diffrensial semasini shu so‘zga aniqlanmish bo‘lgan yuksaklikda so‘zi ham ma’lum darajada ochib bergan. “Ko‘lam” meyorini bildiruvchi arxisemali sifatlarning integral semasi “uzunlik” bo‘lgani holda uning differensial semasi “kamlik”ni ham ko‘satadi. Biroq bunday sifatlar ko‘p emas, ular qisqa va yaqin sifatlaridir. Ularni illyustrativ misol asosida ochish uchun ham malakaviy ishimizda yuqoridagi metodlardan foydalanilgan. “Meyor” arxisemali ko‘lam sifatlarining yana biri “yuza” integral semasi bilan farqlanuvchi sifatlaridir. Ular ikkita bo‘lib, keng va tor so‘zlaridan iborat. Ularning birinchisi “ortiqlik”, ikkinchisi “kamlik” differensial semasi bilan farqlanadi. Mana shu “yuza” integral semasiga ega “meyor” arxisemali ko‘lam sifatlarini reallashtirish uchun birinchi navbatda shu integral semani namoyon etuvchi aktualizatsiyaga ega misol tanlash kerak. Bu misolga keng so‘zi uchun ham, tor so‘zi uchun ham bir xil xarakterli vosita kiritish bilan hal qilinadi. Ya’ni ularning misolda qayd etilishida aniqlanmishni “sath” arxisemali so‘zlardan tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda house, hill, flowerbed, shoulder, forehead, area, place, outside, field, steppe, melon field kabi so‘zlardan biri tanlanadi: ... Bu ko‘zimga keng hovlidek ko‘rinib ketdi . Ahmad Husayn tor, hammomday issiq uyda o‘tirar edi . Keng so‘zining “ortiqli” bildiruvchi diffrensial semasi quyidagichadir: 1) uning aniqlanmishining ko‘plik shaklida kelishi vosita bo‘la oladi. Masalan: Katta, keng gulzorlar orasidan o‘tib ... to‘xtadilar (Oybek); 24

2) uning aniqlanmishi uchun berilgan ikkinchi aniqlovchi ham diffrensial semani reallashtiruvchi vosita bo‘la oladi. Masalan: Jarlikning g‘orga qarama- qarshi tomonida keng yassi tekislik bor edi (N.Qobil); 3) umumiy gap mazmunida berilgan tasvir ham keng so‘zi differensial semasini ochib turadi: Kuz yomg‘iridan ko‘pchigan keng maydonni bugun odamlar to‘ldirgandi. Bu gapdagi keng so‘zi qo‘llangan birikmadan qolgan gapning bosh bo‘laklari uning differensial semasi ifodasiga monand berilgan: Odamlar to‘ldirgandi. Tor so‘zi sememasining differensial semasi quyidagi vositalar bilan reallashadi: 1) tor sifati aniqlovchilik qilgan aniqlanmishga boshqa aniqlovchilarning ham berilishi orqali uning differensial semasi oydinlashtiriladi: Sharif Sulaymon – bari sakkiz jon edi, uzunligi ikki-uch qadam, tor, qorong‘i hujrada yashar edilar . Bu gapda tor so‘zining aniqlanmishi hujra so‘zida ifodalangan. 2) tor so‘zi qo‘llangan gapda antitezani keltirish orqali uning differensial semasi reallashtiriladi: Keng hovli tor qafasga aylandi (A.Dilmurodov); 3) tor so‘zi qo‘llangan gapda uning differensial semasini ochuvchi tasvir keltirish bilan ma’nosi reallashtiriladi: Olim buvaning hovlisi ham tor, ustini boshdan oyoq tok qoplagani uchun juda dim (A.Qahhor). Bu gap tarkibidagi ikkilamchi predikatsiya, ya’ni ustini boshdan oyoq tok qoplagani uchun juda dim qurilmasida ifodalangan tasvir tor so‘zi sememasining differensial semasiga oydinlik kiritgan; 4) o‘xshatish qurilmasining o‘xshatish asosi sifatida tor so‘zining berilishi bilan differensial semaga aniqlik kiritiladi: Javlonqulning tovuq katagidek tor hovlisida, xayriyat, begona odam yo‘q edi.( X.To‘xtaboyev ). Bu gapda tor so‘zi tovuq katagidek tor hovli o‘xshatish qurilmasida tasvirlangan. “Meyor” arxisemali ko‘lam sifatlarining “ko‘ndalang kesim yuzasi” integral semasiga ega bo‘lgan sememalari ham mavjud. Bunga yo‘g‘on, 25

baqaloq, ingichka, qiltiriq kabi sifatlarni ko‘rsatish mumkin. Bulardan baqaloq, qiltiriq, xipcha, norg‘ul va do‘mboq sifatlari asosan odamga nisbatan qo‘llanadi. “Yo‘g‘on” so‘zi sememasining differensial semasini reallashtiruvchi ikki xil vosita bor: 1) yo‘g‘on so‘zi qo‘llangan gapda tasvirlangan holat shu so‘z differensial semasiga mutanosib holda tasvir beradi. Misol: Hoji aka degan xasta yo‘g‘on gavdasiga nomunosib chaqqonlik bilan boshini ko‘tarib, ko‘zidan oynagini oldi (Cho‘lpon); 2) yo‘g‘on so‘zining o‘xshatish qurilmasining o‘xshatish asosi sifatida berilishi uchun differensial semasini etalon ifodasiga qiyoslab reallashtiradi va unga majoziylik ilova qiladi: Masalan: Buvatavakkal adirida odam sonidan yo‘g‘on ilonlar o‘hshatish qurilmasi tarkibida yo‘g‘on so‘zi o‘xshatish asosi sifatida berilgan. Qolgan baqaloq, norg‘ul, do‘mboq sifatlari ma’nosini ochishda ham yuqoridagi kabi illyusrativ misollardan foydalanish kerak. Umuman, “ko‘ndalang kesim yuzasi” integral semasiga ega ko‘lam sifatlarining hammasi ham yuqoridagicha illyusrativ misol bilan reallashtiriladi. “Meyor” arxisemali ko‘lam sifatlarining “hajm” inegral semalilari ham mavjud. Bungi yumaloq (dumaloq), yapaloq, yapasqi, yassi, barvasta, bahaybat kabi sifatlarni ko‘rsatish mumkin. Ular ko‘lam sifatini o‘xshatish qurilmasining asosi sifatida keltirish yo‘li bilan reallashtiriladi. II. BOB. HOLAT BILDIRUVCHI SIFATLAR MA’NOLARI 2.1 . Holat bildiruvchi sifatlar ma’nolarini faollashuvi Sifatlar ichida holat bildiruvchi sifatlar “didga moslik” semasining mavjudligi bilan katta bir guruh bo‘lib ajralib turadi. U “ko‘rinish, chiroy”, 26

“tuzilish”, “harakat” va “tabiiy ko‘rinish” semalari bo‘yicha yana to‘rt guruhga bo‘linadi va shu sema integral sema vazifasini o‘taydi. 1. Integral semasi beauteous, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, shapely, fit (slang) ya’ni o‘zbek tiliga “ko‘rinish, chiroy” bo‘lgan go‘zallik bildiruvchi sifatlar go‘zal, suluv, zebo, ko‘rkam, malih, zarif, farishta, yoqimli, yoqimtoy, jozibali, jozibador, husnli, husndor, chiroyli, sohibjamol, jamila, xushsurat, xushro‘y, nozanin, lobar, fusunkor, maftunkor, jilvagarlardan iboratdir. Diffrensial semasi “ortiq” ifodasini beruvchi sifatlar – beauteous, beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, go‘zal, suluv, zebo, ko‘rkam, malih, zarif, farishta; “ega” ifodasini beruvchi sifatlar – yoqimli, yoqimtoy, jozibali, jozibador, husnli, husndor, chiroyli, sohibjamol, jamila; “baxsh etuvchi” ifodasini bervuchi sifatlar nozanin, lobar; “ta’sir” ifodasini beruvchi sifatlar – fusunkor, maftunkor, jilvagar kabilar hisoblanadi. Beautiful so‘zi o‘z guruhiga kiruvchi suluv, zebo, ko‘rkam, malih, zarif, farishta so‘zlariga nisbatan ham belgi ortiqligning kuchliligi bilan ajralib turadi. Buning uchun hususiyatiga ega shaxsning, aniqrog‘i, ayolning o‘z muhitida katta dovruqqa egaligi keltirilgan gapda o‘z aksini topsa, so‘z ma’nosi yanada konkretlashadi. Masalan: -Anyone who has ever met her thought she was absolutely beautiful. Kimlarning vositasi bilandir mazkura go‘zal qizning ta’rifi -Buxoro amiri – amir Nasrulloxonga yetib, u ham ilgaridan haligi kanizga g‘oyibona oshiq bo‘lgan edi . Bu gapdagi Nasrulloxonga ham yetib borish ta’rifi go‘zal so‘zidagi belgi ortiqligini namoyon etgan. Bitiruv ishida beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty so‘zlarining ma’nolari ham go‘zal sifatining ma’nosidagi arxisema, integral sema va differensial semalarning ochilishi kabi usul bilan tahlil etiladi. Arxisemasi “didga mos”, “yoqadigan”, “yoquvchan”, “yoquvchi” bo‘lib, integral semasi “ko‘rinish”, “chiroy” bo‘lgan sifatlar ichida “ega” ifodali 27

differensial semasi bilan ajralib turuvchi: lovely, nice-looking, pretty kabi sifatlar mavjud. Yoqimli, yoqimtoy, jozibali, jozibador, ko‘hli, husnli, husndor, chiroyli kabi so‘zlar asosdan anglashilgan “nimagadir” “ega”likni ifodalaydi. Bu “ega”lik sifatning qo‘shimcha semantikasida ifoda etiladi. lovely, nice- looking, pretty Sohibjamol, jamila, jamil, so‘zlari arxisemali egalikni leksik ma’nosiga ko‘ra bildiradi. Beautiful so‘zi uslubiy jihatdan betaraf bo‘lib, jonli va jonsiz narsalarga nisbatan ham qo‘llanaveradi. Bu jihatdan chiroyli so‘zi go‘zal sifatining “ko‘rinish, chiroy” integral semasi bilan teng kelib sinonimik munosabatga kirishsa ham, differensial semasi va qo‘llanishiga ko‘ra farq qiladi. Yuqorida aytganimizdek, u “ortiqlik” darajasiga ko‘ra farqqa ega. Bundan tashqari, go‘zal so‘zi poetik uslubga xos bo‘lib, chiroyli sifati qo‘llanishiga ko‘ra umumiydir. Buni quyidagi misoldan ham bilsa bo‘ladi: -She knows she is very beautiful. -Tursunboy o‘zining chiroyli ekanini biladi, shuning uchun bo‘lsa kerak, o‘ziga bino qo‘yardi. -O‘ttiz besh yoshlarda ko‘ringan bu go‘zal xotin haram xodimlaridan Gulshanbonu edi (A.Qodiriy). 2. “Didga mos” arxisemali sifatlarning ikkinchi katta guruhi “tuzilish” integral semasiga ega bo‘ladi. Ular: qomatdor, barno, kelishgan, durkun, jussali, jussador, barvasta, norg‘ul, navqiron, mavzun, xushqomat, xushqad, xushbichim, bejirim, jajji, lo‘ppi, do‘ndiq, nozik, nafis, latif, silliq kabi so‘zlardan iboratdir. “Tuzilish” integral semasiga ega bo‘lgan yuqoridagi sifatlar kattagina guruhni tashkil qilgani uchun ham, ularni yana kichik guruhchalarga bo‘lamiz. Kichik integral semasi “kelishgan” ifodasini beruvchi sifatlar qomatdor, barno, kelishgan, durkun, jussali, jussador, barvasta, norg‘ul, navqiron, mavzun kabilardir. Qomatdor asosan shahsga qaratilgan bo‘ladi; yasovchi asosning semantikasiga ko‘ra kishining bo‘yi, ko‘ksi, yelkasi va boshqalarni ko‘zda tutadi. Misolda ham shuni ochuvchi o‘xshatish, sifatdoshli gaplardan foydalanish zarur: Salom deb, keldilar qomatdor qizlar, qizlarki, 28

sarvqad, xipchabel, kelishgan (Oybek). Bu gapda qomatdor so‘zining aniqlanmishi qizlar so‘zida ifoda topgan. Bu bilan qomatdor so‘zidagi – dor affiksining ma’nosi reallashgan. U “egalik”ni bildirib keladi. Ya’ni mazkur aniqlovchi aniqlanmish birikmasida ijobiy ma’nodagi qomatga ega qizlar ekanligi o‘z ifodasini topgan. Bitiruv ishida yana adorable, beautiful, clean, drab, elegant, fancy, glamorous,handsome, long, magnificent, wide-eyed, barno, kelishgan, durkun, jussali, jussador, barvasta, norg‘ul, navqiron, maxzun so‘zlarining sememasi illyustrativ misollar asosida ochib berilgan. Arxisemasi “beautiful,lovely handsome, smart” integral semasi “tuzilish” bo‘lgan sifatlar ichida “bichim” kichik integral semasi bo‘yicha umumlashuvchi xushbichim, xushqomat, xushqad sifatlari bir sinonimik uyani tashkil qiladi. Xushbichimning qo‘llanish doirasi keng. Unda noziklik ifodasi ham nazarda tutilgan. Xushqad, xushqomat sifatlari tarkibidagi yasovchi asos-qad so‘zida bo‘y-bast anglashilib, xush prefiksi orqali adllik ko‘zda tutilsa, qomat so‘zida gavdaning tashqi bichim nazarga olinib, xush prefiksi bilan birga kishi tanasining tashqi bichimi, ya’ni bo‘yi, yelkasi va boshqalar ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Bu sifatlar sememasi semasini reallashtirishda mana shu differensial sema bo‘lishi kerak. Shuningdek, ko‘rinishga nisbat beruvchi sema ham o‘z o‘rnini olishi zarur: -He is very smart boy…..-Bashorat xola hech qachon o‘g‘lini hozirgidek xushbichim, sarvqomat va jiddiy qiyofada ko‘rmagan edi (A.Mirahmedov). Novcha, xushqomat Husayn Bahodir qo‘l qovushtirganicha poygakka tizza bukdi (O.Yoqubov). Arxisemasi “didga mos”, “yoqadigan”, “yoquvchi” va integral semasi “tuzilish”ni bildirgan sifatlar yana “ixcham”, “etdor” kichik integral semasi bilan ham umumlashuvchi bir guruhni tashkil etadi. Bunga do‘ndiq, do‘mboq, lo‘ppi sifatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu sifatlar ifoda etgan tuzilishda ham “ixchamlik”, ham “etdorlik” semalari mavjud. Ularning barchasi ham asosan balog‘atga yetmagan shaxsga nisbatan qo‘llanadi. Do‘ndiq so‘zi ixcham bo‘lishi bilan birga nisbatan etdorlikni, do‘mboq so‘zi ixcham bo‘lishi bilan birga yumaloqroqlikni, lo‘ppi so‘zi ixcham bo‘lishi bilan birga ikki yuzi 29

etlilikni ifodalashiga ko‘ra o‘ziga xosdir. Bu sifatlar illyustrativ misollar bilan reallashtirilar ekan, yuqoridagilarga e’tibor berish lozim: Brown was a pretty and plump boy when he was five. -Anvar kelishgan do‘ndiq bola edi (A.Qodiriy). -Orifning baxti va davlati – go‘zal xotiniyu do‘mboq qizi (X.Ahrorova). Ko‘m-ko‘k ko‘zli latta qo‘g‘irchoqning lo‘ppi yuzi olmadek qip-qizil edi (A.Muxtor). Arxisemasi “didga mos”, “yoqadigan”, “yoquvchi” va integral semasi “shakl” bo‘lgan sifatlar yana “holat” kichik integral semasi bilan kichik guruhni tarkib toptiradi. Bu guruhga kiruvchi sifatlar nozik, latif, nafis, silliq kabilardan iborat. Bu guruhdagi sifatlar inson belgisini bildirishiga ko‘ra o‘zaro sinonim bo‘lib, hatto valentligiga ko‘ra ham bir-birini taqozo etadi. U ko‘proq kishining biror a’zosini bildiruvchi so‘z bilan sifatlovchi vazifasida birikmaga kirishadi. Ba’zan bu birikma ega-kesim transformatsiyasi holatida ham uchrashi mumkin. Ya’ni kishi a’zosini bildiruvchi so‘z ega vazifasida bo‘lib, sifat kesim vazifasini oladi. Shuning o‘zi sifatning ma’nosini reallashtiradi. Shu bilan birga uning ma’nosini reallashtirish uchun o‘xshatish etalonidan ham foydalanish mumkin. Masalan: -oqqush bo‘ynidek nozik bo‘ynidagi oltin zanjirlar ayolni nihoyatda ko‘rkam qilib ko‘rsatardi (A.Abduvaliyev). -Komilani, gulday nafis, go‘zal chehra bu qizni ikki kunda yutdi-ketdi (Oybek). Dasturxon yonida Kumushbibining latif bilagiga Otabek oltin uzuk solur ekan, u yerga qaragan holda edi (A.Qodiriy). -Hozir erining cho‘tir yuzi Enaqutiga naqsh olmaday silliq ko‘rinar . Ko‘rinadiki, bu “holat” kichik integral sema bilan umumlashuvchi sifatlar kishi a’zosi belgisini bildirib, kishi a’zosini bildirgan so‘zlar sifat bilan yo atributiv birikma, yoki predikativ qo‘shilma hosil qiladi va sifat ma’nosini reallashtiradi. 3. Arxisemasi “beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, lovely, nice- looking, pretty didga mos”, “yoqadigan”, “yoquvchi” kabi belgi bildiruvchi 30

sifatlar “harakat, holat” integral semasi bilan umumlashgan katta guruhni tashkil qiladi. Bu sifatlar dilbar, dildor, diloro, dilrabo, dilpazir, dilorom, dilband, latofatli, malohatli, nazokatli, tarovatli, jonon, ofatijon, tamtam, nozli kabi sifatlardan iborat. Ulardan “dil” differensial semali sifatlar – dildor, diloro, dilpazir, dilorom, dilband so‘zlaridan iborat. “Beg‘uborlik” differensial semasi bilan kelgan sifatlar latofatli, malohatli, nazokatli, tarovatli so‘zlarining sinonimik qatorini tashkil etadi. “Ruhiy ta’sir” differensial semali sifatlar jonon, ofatijon, tamtam kabilardir. “Nozli” so‘zining differensial semasi “ishvali” bo‘lib, u o‘zining sinonimiga ega emas. Dilbar sifati chiroyli sememasining o‘ziga xos nozik ifodasi bo‘lib, u ayollardagi “mayinlik”ni ko‘zda tutadi. Erkak shaxsiga nisbatan qo‘llanganda “qo‘pollik”, “dag‘allik”dan xoli bo‘lgan, “yumshoq”, “muloyim” tabiatni aks ettiradi. Umuman olganda, shaxsning ko‘rinishdagi, suhbatidagi yoqimtoylik e’tiborga olinadi: She looked charming ones when she smiled. -O‘zidan o‘n besh yosh kichik bu kulib turgan yoqimtoy, o‘t-olov dilbargina qizning suhbatini sog‘inib qolgan ekan. 4. "Beautiful, decorative, lovely" arxisemali sifatlar tabiat bilan bog‘liq belgini bildirishi ham ma’lum. Bu guruhdagi sifatlarning integral semasi "natural" deb belgilanadi va ular shu semasi bo‘yicha umumlashadi. Bunday sifatlarga xushmanzara, manzarali, so‘lim, chaman, obod, shinam kabi so‘zlar kiradi. Ular differensial semalariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Masalan: xushmanzara sifatida manzaraning didga mosligi, manzarali sifatida manzaraga egalik, so‘lim sifatida manzara bilan birga soya-salqinlik, chaman sifatida gullarga burkanganlik, shinam sifatida majoziy differensial semalari borligi bilan xarakterlanadi. Ular shu bilan o‘ziga xosdir. Illyustrativ misol keltirilganda ana shu differensial semalar ochilishi lozim. Masalan: - decorative place -lovely day -beautiful nature 31

- Qishloq tog‘ oralig‘ida bo‘lishiga qaramay, ancha katta, obod, bog‘zor, tokzor va juda xushmanzara ekan . Ushbu misolda uyushgan sifatlovchilar xushmanzara sifatining ma’nosini ochib kelgan va xushmanzara sifati ular uchun umumlashtiruvchi so‘zday ifoda bergan. Arxisemasi "didga nomos, yoqimsiz" bo‘lgan xunuklik bildiruvchi sifatlar ugly, unbeautiful, grotesque, hideous, homely, plain, misshapen, repulsive, average, bad, mediocre, poor, shoddy, substandard, terrible, weak ya’ni o‘zbek tilida xunuk, badbashara, yapasqi, cho‘tir, shilpiq, olako‘z, nogirop, kal, ko‘r, ramaqijop, cho‘ltoq, cho‘loq, chinoq, puchuq, oqsoq, kallador, kallaxum, buqoq, shprzada, chala, so‘niq, so‘lgin, salqi, nimjon, mayib, bo‘xtuk, qo‘pol, beso‘naqay, beo‘xshov, tannoz, satang, olifta, jirkanch, ipirisqi kabi sifatlardan iborat. Birinchi semantik maydonchaning integral semasi "ko‘rinish" deb berildi. Bu integral sema bilan umumlashgan sememali sifatlar asosan xunuk, badbashara, yapasqi, cho‘tir, shilpiq, olako‘z, nogiron, kal, ko‘r, ramaqijon, cho‘ltoq, cho‘loq, chinoq sinifi so‘zlardan iboratdir. Reallashtiruvchi illyustrativ misolda xunuk, badbashara, yapasqi so‘zlari bilan birga mazkur belgilarni yuzdagi nomeyorlikni ochib beruvchi so‘zlar yoki birikmalar xam o‘z o‘rnini olishi kerak. Masalan: -He was very ugly man. She is a slim girl. -Pochcham ellikdan oshgan, novcha, kasalmand, rangpar, tishmari tushgan, soqollari oqargan, yuzi burishiq, xunukkina kishi edi (Oybek). "Ko‘rinish" integral semali sifatlarning differensial semasi organizm a’zosi nuqsonining ifodasini berganlari bir necha bo‘lib, ular cho‘tir, shilpiq, olako‘z, nogiron, kal, ko‘r, ramaqijon, cho‘ltoq, cho‘loq, chinoq kabi so‘zlardan iboratdir. Bularning differensial semasi haqida gap ketganda, bir narsani unutmaslik kerakki, uiing organ komponenta kishining ma’lum bir organini nazarda tutadi. U yuz, ko‘l, kulok, bosh kabilardan iborat bo‘lishi mumkin. Nuqsonlilik shu organlar patologiyasi bilan bog‘lik. "Didga nomos, yoqimsiz" arxisemali sifatlarning integral semasi "ko‘rinish" bo‘lib, uning differensial semasi organga taalluqli nuqson 32

xisoblanadi.. Masalan: cho‘tir leksemasida differensial sema "yuz ko‘rinishi" nuqsonidir. Olako‘z, shilpiq, ko‘ra leksemalarida differensial sema "ko‘z nuksoni", nogiron leksemasidp integral sema "umumiy ko‘rinish", kal leksemasida "bosh nuqsoni" xisoblanadi. Bunday semali leksemalar semasi reallashtirilar ekan, ular tarkib topgan birikmalarda differensial sema qismini namoyon etuvchi so‘z albatta aniqlanmish vazifasini o‘tashi kerak. Masalan: cho‘tir so‘zida o‘nkir-cho‘nqirlik, nosilliklik ifodasiga ega differensial sema bo‘ladi. Bu sema ham illyustrativ misolda o‘z aniqligini olishi lozim. Shunday aniqlashtirish qiyoslash yoki antiteza orqali ifodalab beriladi. Masalan: Ko‘ksim angishvonadek o‘nqir-cho‘nqir. Bilgan "ko‘cha" deyur, bilmagan "cho‘tir". Ahvoli tang misli bemor ko‘chaman ("Afandi" gazetasi). Choyxonachining yuzi cho‘tir. Shuni askiya qilishadi. Birov do‘lda qolgan tappi deydi, birov chakichlangan patir! (O‘.Hoshimov). Hozir erining cho‘tir yuzi Enaqutiga naqsh olmaday silliq ko‘rinar... (X.Deryayev). Avvalo shuni aytish kerakki, bu misollarning birinchisida differensial sema qismi reallashtirilmagan. Ikkinchisida reallashtirilgan bo‘lsa ham, predikativ qo‘shilma tarkibida bo‘lib, ega orqali yuzaga chiqarilgan. Odatda aniqlovchili birikma komponentlari o‘rin almashsa, predikativ qo‘shilmaga aylanadi. Shunga ko‘ra, biz birinchi sodda gap tarkibida ega orqali 'cho‘tir sifatining differensial sema kismi namoyon bo‘lgan deb hisoblashimiz mumkin. Uchinchi misolda cho‘tir sifati aniklanmishi orqali differensial sema uzvini namoyon etgan. Cho‘tir so‘zining differensial semasi yuqoridagi misollarda turlicha vositalar orqali reallashtirilgan. Birinchi misolda qiyoslashdan foydalanilgan. Unda ko‘ksim angishvonadek o‘nqir-cho‘nqir tasviriga cho‘tir so‘zi qiyoslanadi. Natijada cho‘tir so‘zi tasvirlab berilganday qilib ko‘rsatilgan. Ikkinchi misolda ikki vositadan foydalanilgan: unda cho‘tir do‘lda qolgan tappiga va chakichlangan namupra o‘xshatilgan. Uchinchi misolda esa antitezadai foydalanilgan. Unga antiteza sifatida naqsh olmadek silliq birikmasi keltiriladi. Buni ironik qiyoslash desak xam bo‘ladi. Olako‘z sifatining differensial semasini reallashtirish kerak bo‘lganda, uning "katta, oq va qorasi yaqqol ajralib turgan ekanlik" belgisini ko‘rsatuvchi so‘zni aniqlovchi 33

sifatida keltirish lozim, Shuningdek, kibedan kam foydalansa bo‘ladi. Arxisemesi "didga mos, yoqimsiz" bo‘lgan xunuklik bildiruvchi sifatlarning barchasi ma’nosini illyustrativ misollar bilan ochish ishda to‘la-to’kis o‘z tahlilini topgan. 2.2. Xususiyat bildiruvchi sifatlar ma’nolarini faollashuvi Xususiyat bildiruvchi sifatlar ayni shu "xususiyat" semasi bilan bir arxisema ostida umumlashadi. Bu guruhdagi sifatlar "odamga nisbatan", "jonivorlarga xos", "kesim" semalari bilan kichik guruhchalarni tarkib toptiradi. Mana shu kichik guruhchalarni ajratib turuvchi yuqorida aytilgan semalar integral semalar xisoblanadi. Integral semalar bilan bir kichik guruhda umumlashuvchi "xususiyat" arxisemali sifatlarga alohida yondashish va ularning differensial semalarini belgilab, shu sema bo‘yicha misollar qiyosida reallashtirish zarur. "Xususiyat" arxisemali sifatlarning "odamga nisbatan" integral semasi guruhlari bir necha differensial semali sifatlarni o‘z ichiga oladi. Bu differensial semalar "kuch qo‘llovchi", "manfaatdor", "munosabatli", "ruxiy holatli", "ta’minotli", "ustaligi" kabilardan iborat. "Xususiyat" arxisemali sifatlarning "odamga nisbatan" integral semali guruhiga kiruvchi "kuch ko‘llovchi" differensial semaga ega bo‘lganlari bir necha sifatlardan iborat. Ular coerce, force, trouble, misfortune, zo‘ravon, xolim, kasofat, badjahl, ablah singari sifatlarni tashkil etadi. Bu sifatlar kuch qo‘llashda ma’lum tomonlari bilan bir-biridan farq qiladi. Zo‘ravon sifatidagi "kuch qo‘llash" differensial semasi pragmatik semasiz chegaralandi. Tyrant sifatida ifodalangan "kuch ko‘llash" kishi tabiatiga tobeligi bilan, troble sifatida ifodalangan "kuch qo‘llash" ziyon yetkazish bilan, angry sifatida ta’qib bilan, scoundrel, knave sifatida xarakatni asoslash bilan kuch qo‘llashni amalga oshirish pragmatik semasi bor va ular shu orqali o‘ziga xosdir. Tyrant sifatining mazkur differensial semasini ochish uchun u aniklovchi sifatida 34

qo‘llangan gapdagi aniqlanmishning boshqa aniklovchisiga e’tibor berish kerak bo‘ladi. Bu aniklovchi aniklanmishdan anglashilgan shaxsning kuchini ko‘rsatib turishi lozim. Ya’ni: Yov qurshovida qolayotgan Umarshayx Mirzo bitta memoriy deb uch yuz-to‘rt yuzdan navkari bor zo‘ravon beklarga qarshi bormasligi aniq (P.Qodirov). Bu gapdagi aniqlovchi vazifasida ko‘llangan sifatlanmish beklarga so‘zidir. Uning boshka aniqlovchisi esa uch yuz-to‘rt yuzdan navkari bor birikmasi hisoblanadi. Bu uning kuchini belgilaydi. Zolim, kasofat, ablah sifatlarining "kuch qo‘llovchi" differensial semalarini pragmatik tomoni bilan reallashtirishda boshqacha vositalardan foydalanishga to‘g’ri keladi. Bunda gap tarkibida "kuch qo‘llovchi" xususiyati va uning pragmatik tomonini ochib beruvchi birikmalar kiritilgan bo‘lishi kerak. Umuman, har bir sifatning differensial semasiga qarab o‘ziga xos sifatlarni topib ishlatish zarur. Chunki sifatning arxisema va integral semalarini ochishda asosan ularning aniqlovchisi muhim ahamiyat kasb etadi. Differensial semalarga boshqacharoq yondashiladi. "Xususiyat" arxisemali sifatlarning "odamga nisbatan" integral semali guruhiga kiruvchi "manfaatdor" differensial semali xudbin, ochko‘z, tanti; "munosabatli" differensial semali guruhiga kiruvchi qaysar, tullak, kamtarin, pismiq, uchar, mahmadana; "ruxiy holat" differensial semali guruhiga kiruvchi telba, tentak, osiy, olazarak, yengiltak, laqma; "uquvli", "usta" differensial semali guruhiga kiruvchi mohir, ustamon, chapdast, qodir, tirishqoq, shirmizak, quv; "past ta’minlangan" differensial semali guruhiga kiruvchi bechora, nochor, qashshoq, kambag‘al, yo‘qsil, jo‘n, qoqvosh; "jonivorlarga xos" integral semali guruhiga kiruvchi hurkong‘ich, yuvosh, vahshiy, yirtqich, yaramas, qaysar, govmish sifatlari differensial semalari bo‘yicha o‘ziga xos illyustrativ misol bilan reallashtiriladi. Bunda quyidagi usullardan foydalanish mumkin bo‘ladi: 1) sifatni uyushgan sifatlovchi yoki kesim tarkibida beriladi. Masalan: Jahonday bagri-qeng, dengizday saxiy, yerday barakali, shunday tanti xalq (G‘.G‘ulom) gapi tanti sifatining differensial semasini ochish uchun qo‘llangan; 2)sifatga tazot keltirish orqali ochiladi. Masalan: 35

3)-Yengiltak yigitchalar- bilan yurish odobsizlik bo‘ladi. Bunda yengiltak leksemasining differensial semasi yigitcha leksemesini tazod sifatida berish orqali ochilgan; 4) sifat sememasi differensial semasi aniqlashtiruachi birikma yoki tasviriy vositalar berish orqali ochiladi. Masalan: -Unsin qo’rquvdan telba bir ahvolda bo‘lsa ham faxmladi (A.Qahxor). Bunda telba deksemasi sememasining differensial semasi qo‘rquvdan telba bir ahvolda bo‘dsa ham faxmladi tasviriy vositasi bilan ochilgan; sifatni korrelyativ sifat bilan yonma-yon qo‘yish orkali ochiladi. Masalan: Bir bechora kambag‘al dehqon ... (Shukrullo). Bunda bechora leksemasi uchun kambg‘al so‘zi korelyativ sifat vazifasini o‘tagan. UMUMIY XULOSA Sifat leksemalarning ma’nolarini ochish, reallashtirish masalasi tadqiq etilar ekan, bunda illyustrativ misollarni tanlab keltirish muhim ahamiyatga egaligi ma’lum bo‘ladi. Sifatlar sememalarda illyustrativ misollar asosida ochish, tadqiq etish quyidagi xulosalarga olib keldi; 36

Har bir sifat leksemasining sememasini illyustrativ misol bilan reallashtirish uchun avval mazkur sifatning semantik tarkibiny aniqlash zaruriyati tug‘iladi. Har bir sifat leksemasi bir qator semalardan tarqib topgan sememaga ega bo‘ladi. Sifat leksemaning sifat sememasidagi mana shu sememalarning har birini ochib beruvchi misol keltirilishi zarur. Sifat leksemasida birdan ortiq sema bo‘lganligi uchun xam xar bir sememaga bir va undan ortiq misol berish hamda shu yo‘l bilan uni illyustratsiya qilish talab etiladi. Rangni ifodalovchi lug‘aviy birliklarning sonini aniqlab, malum til elementlarning birikuvi asosida hosil bo‘lish mexanizimini tashkillashtiruvchi unsurlarni aniqlash. Albatta rang atamalarining asosiy qismini tub rang-tasvir so‘zlari tashkil qiladi: white, black, red, brown, green, blue, yellow, orange, pink, grey,purple. A.T.Vasilyevich rang-tasvir leksemalarini to‘rt asosiy guruhga ajratadi: birinchi guruhga oddiy, tub rang-tasvir leksemalari bilan birga qo‘shma so‘zlar ham kiradi: red,violet,crimson.blood red, navy blue, bottle green, etc. Ikkinchi guruhni aniqlovchi so‘z birikmalari tashkil qiladi: pale red, bright green, shocking pink, deep purple, etc. Uchinchi guruh “rang+rang” qolipida yasalgan ikki tarkibli sifatlarni qamrab oladi: red, yellow, blue green, shocking pink, reddish ginger, pinkish violet, etc. To‘rtinchi guruhdagi rang tasviri lisoniy birliklari elementi vositasida yasaladilar: colour of the English Sea, colour of rotting fruit, colour of sunshine colour on sand. Rang tasviri sifat semasining faollashuvini ta’minlovchi leksik vositalarning distribyutiv aloqasini aniqlash. Sifat lesksemalar to‘rt semantik maydonni tarkib toptiradi: birinchi semantik maydon "rang-tus" bildiruvchi sememali leksemalar bo‘lib, ular "rang- tus" arxisemasi bilan; ikkinchisi ko‘lam sifatlari bo‘lib, ular "meyor" arxisemasi bilan; uchinchisi xolat bildiruvchi sifatlar bo‘lib, ular "didga mos yoki nomos" arxisemasi bilan; to‘rtinchisi xususiyat bildiruvchi sifatlar bo‘lib, "xususiyat" 37

arxisemasi bilan umumlashadi. Har bir arxisema ostidagi sifat leksemalar alohida olinib, ularning semantik tarkibi tadqiq etilishi zarur: a) rang-tus arxisemali sifatlar "aniq bir rang", "aralash rang", "ma’lum bir narsaga xos rang", "rang, tus" affiksoidli integral semalari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi; b) "meyor" arxisemasi bilan umumlashuvchi sifat sememalar ''bo‘y", "en", "uzunlik", "yuza", "hajm" integral semalari ostida guruhchalarga bo‘linadi; v) "didga mos yoki nomos" arxisemasi bilan umumlashuvchi sifat leksemalar didga mosligi nuqtai nazaridan "ko‘rinish", "chiroy", "tuzilish", "xarakat" va "tabiiy ko‘rinish" integral semalari ostida; didga nomoslik nuqtai nazardan esa ,, qo‘rinish’’ , ,,organ va organlari ’’va ,,tashqi xolat ’’ integeral semasi ostida kichik guruhlarga bo‘linadi; g) xususiyat arxisemasi ostida umumlashuvchi sifat leksemalar odamga nisbatan, jonivorlarga xos kechim integral semalar ostida semantik guruhchalarda umumlashadi. Sifat leksemalar to‘rt semantik maydonga bo‘linib, xar biri aloxidadan arxisema ostida umumlashar ekan shu umumlashuvchi arxisemani reallashtirish uchun uning sifatlovchiligidagi sifatlanmishning semantikasidan foydalanish joizdir. Chunki sifatlanmish semasining arxisemasi sifatlovchi semasining arxisemasi va integral semasi nimaga oidligini ko‘rsatib beradi, uni reallashtiradi. Shuning uchun xam illyustrativ misolda sifatlar sifatlovchiligidagi sifatlanmishga asosiy e’tiborni qaratish kerak. Lug‘atlarda sifat semasini reallashtirish uchun uning sememasidagi differensial semani yoritishga axamiyat beriladi. Chunki bu sema sifatning o‘ziga xos semantikasini shakllantiradi.Buning uchun illyustrativ misol tanlashda quyidagi yo‘l-yo‘riqlardan foydalaniladi: A) sifat sifatlovchi vazifasida berilgan gaplarda shu sifat bilan korrelyativ sifatlarni bir uyushiq aniqlovchi tarkibiga kiritish kerak bo‘ladi; B) bir gap tarkibida reallashtirilayotgan sifatning sinonimlari keltirilib o‘tiladi; V) illyustrativ misolda keltirilayotgan sifatning antonimini bir gap tarkibida qayd etish ya’ni tazod xam o‘z qimmatiga ega bo‘ladi. Yuqoridagi usullarning xammasidan barcha semantik maydonga oid sifatlar sememalarini reallashtirishda foydalanish mumkin; G) sifatning ma’lum sememasi bilan o‘xshatish 38

qurilmasining asos komponentida qo‘llash xam mumkin. Bunda uning etaloniga qiyoslash asosida izoxlanayotgan sifat sememasining kishi tasavvuriga keltirishi uchun yordam beradi. Bu ko‘proq rang-tus bildiruvchi sifatlarda axamiyat kasb etadi.Uni ko‘lam bildiruvchi sifatlarga xam tatbiq qilsa bo‘ladi; D) sifat oldidan uning izoxlovchisi sifatida yoki ajratilgan bulagi sifatida epitetli birikma keltirish xam mumkin. Bu ko‘proq rang-tus bildiruvchi sifatlarda qo‘l keladi; YE) sememasi reallashtirilishi kerak bo‘lgan sifat kiritilgan gapga shu sifatni tasvirlab beruvchi birikma yoki qurilma kiritishdan xam foydaniladi. Bu ayniqsa xolat bildiruvchi va xususiyat bildiruvchi sifatlar differensial semasini ochishda qulay sharoit yaratadi. Sifat sememasining differensial semasini reallashtirishda uning potensial va pragmatik semalarini xam diqqatdan qochirmaslik kerak. Sifat sememasining differensial semasini reallashtirishda ayniqsa, potensial va pragmatik semalarni ochishda bir misol kamlik qilsa, unga qo’shimcha misollar xam berish orqali maqsadga erishiladi. 39

Sifat semasining anglatuvchi illyustrativ misollar ro‘yxati Atractive and possessing charm. Anyone who has ever met her thought she was absolutely beautiful. There's a beautiful lake by the town. (of the weather) Pleasant; clear. It's beautiful outside, let's go for a walk . Well executed. The skater performed a beautiful axel. (as a pro-sentence) How beautiful that is! Beautiful! What a catch! (referring to an athlete catching a ball) (as a pro-sentence; ironic) How unfortunate that is! Beautiful! I dropped the soup on the floor! Synonyms (possessing charm and attractive): beauteous, attractive, cute, fair, good- looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, shapely, fit (slang) (of the weather): clear, fine, nice, pleasant, sunny (well executed): excellent, exceptional, good, great, marvellous/marvelous, perfect, stylish, wonderful (Ironic: how unfortunate): great, marvellous/marvelous, nice, very nice, wonderful (any of these can be prefixed with an intensifier such as bloody, damned or just) Antonyms (possessing charm and attractive): grotesque, hideous, homely, plain, misshapen, repulsive, ugly; unbeautiful (of the weather): bad, cloudy, dull, miserable, overcast, rainy, wet (well executed): average, bad, mediocre, poor, shoddy, substandard, terrible, weak 40

Adabiyotlar ro‘yxati : 1. O‘zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida" (yangi tahrirda)gi Qonuni // Xalq so‘zi. - Toshkent. 1995.-29 dekabr. 2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Toshkent: O‘zbekiston, 2008. - B 7 3. Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. - Toshkent Ma’naviyat, 2009. -B. 85. 4. Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля // Лексикографический сборник. Вып. V. - М, 1962. - С. 52-72; 5. Abduvaliyev M. T o ’siqsizlik maydoni va uni tashkil etuvchi sintaktik birliklar // O ’zbek tili va adabiyo t i. - Toshkent, 1988. - № 4. - Б. 62-66; 6. Bazarov O. O’zbek tilida darajalanish: Filol. fanlari d-ri .. diss. avtoref. - Toshkent, 1997; 7. Г.Хелбиг «Семантические валентность» Функциональная грамматика.- Л.: Наука, 1984. - 136 с. 41

8. Бондарко А. В. Грамматическая категория и контекст. - Л.: Наука, 1971. - 116 с; 9. Бондарко А. В. Теория морфологических категорий. - Л: Наука, 1976. - 256 с; . 10. Bozorov O. O’zbek tilida darajalanish: Filol. fanlarid-ri ... diss. avtoref. - Toshkent,; . 1997 11. Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. - Л.: Наука, 1983. - 208 с; 12. Бондарко А. В. Функциональная грамматика.- Л.: Наука, 1984. - 136 с. 13. Гиясов С. Семантическая структура и компонентный анализ качественных прилагательных узбекского языка: Дисс... канд. филол. наук. - Ташкент, 1983 14. Hojiyeva H. O ’zbek tilida xurmat maydoni va uni n g lisoniy-nu tq iy xususiyati: Filol. fanlari nomzodi ... diss. -Samar q and, 2001; 15. Ipsen G. Der atte Orient und die Indogermanin // Festschrift fur Wortstchreiberg. - Heidelberg. 1924. - 102 s. 16. Iskandarova Sh. O ’zbek tili leksikasini m azmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxe mikromaydoni): Filol. fanlari d-ri ... diss. avtoref -T., 1999; 17. Исхаков Ф. Г. Имя прилагательное - М.: Ист срав.грам.тюрк яз., 1987. П. - С 143-145; 18. Караулов 7 ЮН Общая и русская идеография.- М.: Наука, 1996; 19. Ким Бьёнг Иль. Семантико-грамматические и стилистические особенности однокоренньгх прилагательных с различной аффиксальной частью в современном узбекском языке: Дисс. ... канд. филол. наук. - Ташкент. 2000; 42

20. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.-Л.: АН СССР, I960. -С.162-165. 21. Кузнецов A.M. Поле / Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия, 1990.-С. 380-381. 22. Nazarov K., Ubayeva F , Narimonova M, Sayfullayeva R. Qo‘shma ga p komponentlarini sistemali o‘rganish masalasiga do i r / Hozirgi O ’zbek adabiy tilining tara qq iyot y o ’nalishlari. Ilmiy maqolalar to‘plami. - Toshkent: ToshDU, 1990. - B. 16-26; 23. Najmiddinov F. Adyektiv leksemalarda semalar tasnifi va semalararo munosabat turlari: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Navoiy, 2000. 24. Madraximov A. O’zbek tilida sifat va yangi yasalgan sifatlar masalasiga doir // Izvestiya AN UzSSR. Seriya obshestvennix nauk. - Tashkent, 1957. - № 1. - S. 41-47; 25. Ma’rufov Z.M. Uzbek tilida sifatlarning kiyosiy darajalari // O’zbek tili grammatikasidan materiallar. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti asarlari. - Toshkent, 1949 ; . 26. Mamarajabova 3. O’zbek tilida sifatlarning konnotativ ma’nolari: Filol. fanlari nomzodi... diss -Toshkent, 2004. 27. Mirzaqulov T. O’zbek tili morfem paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari: Filol. fanlari d-ri ... diss. avtoref.Toshkent, 1994; 28. Musulmonova N. R. Grammatik shakllarda kategorial, yondosh va xayrixoh ma’no (zamon va mayl kategoriyalari misollar ): Filol. fanlari nomzodi ... diss. avtoref. -Toshkent, 2007. - 26 b. 29. Покровский М. М. Избранные работы по языкознанию. - М.: Наука, 1954. - 382 с. 30. Pearl S. Buck. The Time is Noon. – N.Y. John Say Company, 1976. – 359p 43

31. Qo‘ldoshev M. Hozirgi uzbek tilida sifat yasovchi maxsuldor affikslar: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Toshkent, 1994; 32. Roth H. Call it Sleep. – N.Y. An Avon Library Book, 1968. – 447p 33. Roy G. Children of My Heart. – Toronto: Seal Books, 1980. -167p 57.Segal E. Man, Woman anf Child. – great Britain: Granada Publishing Ltd,1981 34. Rasulov R., Narziyeva M. Leksikologiyani o‘rganish / Oliy o‘quv yurtlari uchun, - Toshkent: O’qituvchi, 1992. - B, 23; 35. Safarov F Uzbek tilida son-miqdor mikromaydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Samarkand, 2004 36. Sodikova M. Uzbek tilida rang-tus bildiruvchi sifatlar: Filol. fanlari nomzodi ... diss. - Toshkent, 1963; 37. Trier J. Einleitung //Der deutsche Wortschatz lmSinnbezirk des Verstandes. - Heidelberg, 1931. - 187 s Porsig W Das Wunder der Sprache. - Bern, 1957.- 67 s. 38. Tursunov U., Muxtorov J., Raxmatullayev SH . Hozirgi o‘zbek adabiy tili Oliy o‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darslik, - Toshkent O‘zbekiston, 1992. - B. 283. 39. Уфимцеьа А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении словарного состава языка // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. -М.: Наука, 1961.-С. 30- 64. 40. Weisgerber L Grundzuge der Inhaltsbezogenen Graminatik. - Dusseldorf, 1962. - 77 s. 41. Уфимцеьа А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении словарного состава языка // Вопросы теории 44

языка в современной зарубежной лингвистике. -М.: Наука, 1961.-С. 30- 64. 42. Хаметова А. Превосходная и преувеличительная степени имён прилагательных в тюркских языках (на материалах современных узбекского, уйгурского, казахского и туркменского языков): Автореф. дисс. . . канд. филол. наук. - Ташкент: Фан, 1969. - 30 б. 42.Узбек тили грамматикаси. Т . I. - Тошкент : Фан , 1975. - Б . 298-300; Internet saytlari 1.www.ziyonet.uz 2.www.arxiv.uz 3.www.google.com 4.www.contracts.com 5.www.edu.uz 6.www.english.uz Sifatga doir misollar ro‘yxati Derived terms 1 beautiful armadillo Chiroyli armadillo 2 beautiful game Chiroyli oyin 3 beautiful people Chiroyli odam 4 beautifully Chiroyli 5 beautifulness Chiroyli emas 6 Related terms Aloqador 7 beauty Go’zal 8 Beautiful woman Chiroyli ayol 9 Beautiful nature Chiroyli tabiat 10 Appearance Adjectives 11 adorable o’ziga tortadigan 12 beautiful Chiroyli 13 clean Toza 14 drab Zerikarli 15 elegant Xushbichim 45

16 fancy g’alati 17 glamorous Jalb qiluvchi 18 handsome Kelishgan 19 long Uzun 20 magnificent Kuchli 21 old-fashioned Eskirgan modada 22 plain Bir-xil rangli 23 quaint o’ziga tortuvchi 25 ugliest Xunuk 26 unsightly Ko’rimsiz 27 wide-eyed chaqchaygan 28 Color Adjective 29 Orange Apelsin rang 30 yellow Sariq 31 green Yashil 32 blue Ko’k 33 purple Binafsharang 34 gray Kulrang 35 black Qora 36 white Oq 37 Condition Adjectives 38 alive Tirik 39 better Yaxshiroq 40 careful e’tiborli 41 easy Oson 42 famous Mashxur 43 gifted Qobiliyatli 44 helpful Foydali 45 important Muhim 46 inexpensive Qimmat emas 47 odd G’alati 48 powerful Quvvatli,kuchli 49 rich Boy 50 shy Uyatli 51 tender Yoqimli 52 uninterested Qiziqarsiz 53 vast ulkan,juda yirik 54 wrong noto’g’ri xato 55 angry Jaxldor 56 bewildered chalg’igan 57 clumsy beso’naqay 58 embarrassed noqulay xolatga solmoq 59 fierce yovuz,yirtqich 46

60 helpless yordamga muhtoj 61 grumpy Vaysaqi 62 itchy qichitadigan,qichiydigan 63 jealous rashkchi,hasadgo’y 64 mysterious sirli, 65 lazy Erinchoq 66 panicky Vahimali 67 Repulsive jirkanch,nafratlanarli 68 scary Chandiqli 69 thoughtless e’tiborsiz 70 uptight Tartibsiz 71 worried xavotirli,tashvishli 72 Adjectives agreeable 73 Feelings (Good) xulq atvor 74 brave Jasur 75 calm sokin,osoyishta 76 delightful Lazzatli 77 eager Sabrsiz 78 gentle yuvvosh,muloyim 79 faithful Sadoqatli 80 happy Baxtli 81 jolly Quvnoq 82 kind xushfe’l 83 lively Quvnoq,xushchaqchaq 84 nice Ajoyib 85 obedient Itoatkor 86 proud mag’rur 87 relieved Xotirjam 88 silly axmaqona,be’mani 89 thankful tashakkurga boy 90 witty Idrokli 91 Shape Adjectives 92 zealous g’ayratli 93 broad keng,aniq tiniq 94 chubby lo’ppi 95 crooked qiyshiq 96 curved qayrilgan 97 deep chuqur 98 flat tekis 99 high baland 100 hollow teshikli 101 low past 102 narrow tor 47

103 round dumaloq 104 shallow sayoz,yassi 105 skinny oriq,ozg’in 106 square kvadrat 107 steep Tik,tik ko’tarilgan 108 straight to’g’ri 109 wide keng 110 Size Adjectives 111 large Kata 112 immense cheksiz 113 huge ulkan 114 big katta 115 colossal hashamatli 116 fat semiz 117 gigantic bahaybat 118 great buyuk 119 little kichkina 120 mammoth juda ulkan 121 massive juda katta 122 measure kattalik 123 puny zaif 124 scrawny qiyshiq 125 short kalta 126 small Kichkina 127 tall uzun 128 teeny mitti 129 teeny-tiny juda mitti 130 tiny jajji 131 Sound Adjectives 132 cooing muloyim 133 deafening juda baland 134 faint ojiz 135 loud Baland,qattiq shovqinli 136 melodic ovoz 137 noisy shovqinli 138 quiet Tinch 139 raspy zirillagan 140 screeching xirillagan 141 thundering gumburlagan 142 voiceless ovozsiz 143 whispering pichirlash 144 Time Adjectives 145 ancient qadimiy 48

146 brief qisqacha 147 148 early fast Ertaroq tez 149 late kech 150 long uzun 151 modern zamonaviy 152 old eski 153 old-fashioned eskirgan 154 quick tez 155 rapid chaqqon 156 short qisqa 157 slow sekin 158 swift jadal 159 young yosh 160 Taste/Touch Adjectives 161 bitter achchiq 162 delicious mazali 163 fresh sof 164 greasy quyuq 165 juicy Suvli 166 hot Issiq 167 icy Muz 168 loose bo’sh 169 melted erigan 170 nutritious yeyiladigan 171 prickly sanchilgan 172 rotten chirigan 173 salty sho’r 174 sticky yopishqoq 175 strong kaloriyali 176 rainy suvli 177 sweet shirin 178 tart nordon 179 tasteless mazali 180 uneven takrorlanmas 181 weak Kuchsiz,kaloriyasiz 182 wet suyuq 183 wooden Yog’ochdan tayyorlangan 184 yummy totli 185 Touch Adjectives 186 boiling qaynagan 187 breeze esmoq 188 broken singan 49

189 bumpy qavariq 190 chilly qaxraton 200 cold sovuq 201 cool salqin 202 creepy sudraluvchi 203 crooked egri 204 cuddly chirmashuvchi 205 damaged Jarohatlangan 206 damp zax 207 curly jingalak 208 dirty kir 209 dry quruq 210 dusty chang 211 filthy kir iflos 212 flaky uvalangan 213 freezing muzlagan 214 fluffy yumshoq,momiqday 215 hot issiq 216 warm iliq 217 wet ho‘l,shalabbo 218 Quantity Adjectives 219 abundant serob 220 empty to‘la emas 221 few 222 full to‘la 223 heavy qattiq 224 light yorug‘ 225 many ko‘p 226 sparse kamlik ozlik 227 numerous ko‘plab 228 substantial ulkan miqdor 229 Synonyms for Beautiful 230 gorgeous juda yaxshi 231 stunning gangitib qo‘ymoq 232 cute maftunkor 233 hot issiq 234 attractive yoqimli 235 handsome 236 appealing jalb qiladigan 237 admirable zavqlantiradigan 238 beauteous nafosatli 239 dazzling tarovatli 50

240 classy darajali 241 delightful divine rohatlantiradigan Ilohiy 242 elegant ko‘rkam 243 enticing jozibador 244 exquisite nazokatli 245 excellent juda zo‘r 246 fair adolatli 247 fascinating qiziqtiradigan 248 fine zo‘r ajoyib 250 good-looking yaxshi qarash 251 grand hashamatli 252 lovely yoqimli 253 magnificent 254 marvelous 255 ravishing 256 slightly 257 statuesque 258 well-formed 259 Words That Are Beautiful 260 ailurophile 261 assemblage 51

O'xshashlar

Ingliz tilidagi “need’ so’zi leksik- semantik va sintaktik ma’nolari

Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalari

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

Sifatning predikativ vazifasida ishlatilishi va ularning semantik xususiyatlari

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili