Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish - Informatika va AT - Diplom ishlar

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7586.5 KB

Ko'chirib olish

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

KIRISH Internet texnologiyalarining kirib kelishi bir necha asrlar davomida o‘zgarmay kelgan holatlarni o‘zgartirib yubordi. Bu odatdagi xat yozishmalari elektron pochta bilan, kutubxonalar esa web-saytlar bilan almashinishida namoyon bo‘ldi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi – ta’lim sohasida tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi malakali kadrlar tayyorlash tizimini yaratishdir. Bu tizim dunyoga yangi ko‘z bilan qaraydigan, ishning ko‘zini biluvchi, vaziyatni tahlil qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarib, qaror qabul qiluvchi, kelajakni mustahkam poydevorini quruvchi va jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi kadrlar tayyorlashni eng muhim va ma’suliyatli vazifa sifatida amalga oshirishi lozim. Bu vazifani amalga oshirishda ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini tashkil etish, fanlarni o‘qitishda o‘quv-uslubiy kompleks va uning o‘quv jarayonini tashkil etishda qo‘llash muhim rol o‘ynaydi. O‘qitish jarayonini kompyuterlashtirishda ikki yo‘nalishni ajratish mumkin: kompyuterni ta’lim vositasi sifatida qo‘llashning barcha usullarini o‘zlashtirish va kompyuterdan o‘rganish obyekti sifatida foydalanish. Kompyuterning texnik ko‘rsatkichlari va dasturiy ta’minotining takomillashib borishi didaktik imkoniyatlarning kengayishi, uning ta’lim vositasi sifatida yangi xossalarini namoyon qilmoqda. Kompyuterlar yordamida o‘qitishning rivojlanish tarixida an’anaviy va intellektual o‘qitish tizimlarini ajratish mumkin. Intellektual o‘qitish tizimlarining asosiy maqsadi o‘quv masalalarini hal etish bosqichlari xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘quv faoliyatini amalga oshirish va boshqarishdan iboratdir. Intellektual o‘qitish tizimlarida individuallashtirilgan o‘qitish talabalarning dinamik modeli asosida amalga oshiriladi. Bunday tizimlar talabalar va kompyuter o‘rtasida boshqaruv vazifalarini taqsimlash imkoniyatini berish orqali talabalarda o‘quv faoliyatini shakllantirishda yangi o‘quv topshiriqlarini beradi, ya’ni mustaqil o‘qishga o‘rgatishga optimal o‘tish amalga oshiriladi. 2

Kompyuterlar vositasida o‘qitish o‘quv jarayonining barcha jabhalariga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kompyuterlarning o‘qitish mazmuniga ta’siri talabalarga ko‘plab imkoniyatlar ochib beradi. Bu kompyuterlarning o‘quv materiallarini namoyish etish imkoniyatlari yuqori ekanligi, sun’iy intellekt g‘oyalarning joriy etilishi, talabalarga ko‘plab axborotlarni yetkazish vositasi ekanligi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi tomondan kompyuterlar o‘qitish mazmuniga har xil evristik vositalarni kiritadi. Kompyuterlarning muhim ahamiyatli tomonlaridan biri ularni integratsiyalashgan o‘quv fanlarini yaratishga real imkoniyat vujudga keltirishidir. O‘quv maqsadlarida kompyuterlardan foydalanish talabalarning faoliyatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Endi talaba o‘qituvchiga murojaat qilmasdan ham zarur axborotlarni mustaqil izlab topishga, ya’ni mustaqil tadqiqot olib borish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kompyuter yordamida o‘qitishning ikkinchi yo‘nalishi kompyuterlarni o‘rganish obyekti sifatida qo‘llashdir. Kompyuterlarning o‘quv jarayonida o‘qitish vositasida qo‘llanilishi didaktika va pedagogik psixologiyaning ayrim nazariy asoslarini takomillashtirishni taqozo etadi. Jumladan, ekspert tizimlar talabani istalgan murakkablikdagi masalani yechishda optimal yechimni tanlash, gipermatn o‘rgatuvchi tizimlar esa talabaga o‘quv materiallarini o‘zlashtirish ketma-ketligini tanlash imkoniyatlarini beradi. Ta’kidlash joizki, kompyuterlar vositasida o‘qitish ta’limning barcha muammolarini yechishga olib kelmaydi. Kompyuter o‘quv jarayonida pedagog faoliyatini chegaralamaydi, o‘z navbatida zamonaviy axborot texnologiyalari an’anaviy texnologiyalarning o‘rnini to‘liq qoplay olmaydi. Matn muharririda tayyorlangan didaktik materiallar o‘quv jarayoni imkoniyatlarini kengaytiradi, ya’ni bu jarayonni samarali va xilma-xil qiladi hamda talabalarning bilimlarini kengaytirishga qiziqishlarini oshiradi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish orqali talabalar auditoriyasining tayyorgarlik darajasiga qarab didaktik materiallarni shakllantirish mumkin. Yaxshi o‘zlashtiruvchi talabalar uchun murakkabroq topshiriqlar tayyorlash yoki murakkab testlar berish imkoniyatlari 3

yaratiladi. Pedagog o‘zining kasbiy vazifalarini bajarishda, didaktik materiallarni tayyorlashda kompyuterning bu imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishi lozim. Elektron taqdimot – slaydlardan darsda namoyish va ko‘rgazmali material sifatida foydalanish pedagogga keng imkoniyatlar yaratib beradi. O‘quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan mavzuni o‘zlashtirishni yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini talabalarga tarqatma materiallar sifatida ham tarqatish mumkin. Slaydlarga nisbatan talabalar o‘zlarining fikrlarini bayon etishlari mumkin va bu orqali ular axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo‘ladilar: – grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki aksincha; – muhokama etilayotgan mavzu bo‘yicha xulosalar va savollarni shakllantirish; – o‘zining o‘quv-bilish faoliyatini rejalashtirish. O‘qituvchiga bunday metodika yangi axborotlarni ko‘payib borishi, talabalarning tayyorgarlik darajasini o‘zgarishi bilan ma’lum bir mavzuga mo‘ljallangan slaydni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi. Metodik jihatdan o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro muloqoti ikki turdagi ta’sirdan iborat bo‘ladi. Birinchi tur ta’sir – o‘qitishning ma’lum bosqichida talabaga shu bosqichdagi masalani tushunishga yordam beruvchi yo‘naltiruvchi savollar taqdim etiladi. Ikkinchisi – masalani aniqlashtiruvchi fikrlar va harakatlar usuli ko‘rsatiladi. Savollar va ko‘rsatmalar soni nazariy hamda amaliy materiallarning talaba tomonidan o‘zlashtirilishi va malakaning shakllanganiga bog‘liq ravishda beriladi. Oliy ta’lim oldida talabalarning kompyuter muhitidagi mustaqil ta’limni tashkil etishni psixologik asoslash bilan bog‘liq muammolar mavjud. Bu muammolar bir qancha psixologik-pedagogik masalalar, jumladan: – masofaviy ta’limni tashkil etishning psixologik-pedagogik sharoitlarini tahlil etuvchi to‘laqonli tadqiqotlar amalga oshirilmaganligi; – kompyuter ta’limi muhiti tushunchasi hali psixologik-pedagogik nuqtai nazardan o‘zining ifodasini topmaganligi; 4

– bunday muhitda ta’lim olgan mutaxassisning psixologik-pedagogik modeli va professiogrammasi yaratilmaganligi; – masofaviy ta’limning didaktik va metodik masalalari psixologik- pedagogik jihatdan asoslanmaganligi bilan bog‘liq. Yuqoridagilardan kelib chiqib, oliy ta’lim sohasida psixologik-pedagogik tadqiqotlarni quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantirishni tavsiya etish mumkin: – oliy ta’lim muassasalarida pedagog shaxsini kasbiy kompetentligini ta’minlashga nisbatan texnologik yondashuvga erishish; – ijtimoiy raqobat tobora o‘sib borayotgan sharoitda malakali o‘qituvchilarni tayyorlash va ularni malakasini oshirishda pedagog shaxsining mustaqil ravishda kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini takomillashtirish sifatlarini shakllantirish; – talabalarning psixologik-pedagogik xususiyatlarini o‘rganish orqali ularning aqliy rivojlanish, axborotlarni qabul qilish bilan bog‘liq shaxsiy ko‘rsatkichlarini psixologik jihatdan tadqiq etish lozim. Shunday qilib, ta’kidlash mumkinki, axborot texnologiyalari taraqqiyotining ilg‘or yutuqlarini ta’lim tizimiga tatbiq etishning nazariy asoslarini yaratilishi, axborot texnologiyalari sohasida erishilgan ilm-fan yutuqlarini pedagogik amaliyotga, o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni rivojlantirishga, yangi sifat ko‘rsatkichlariga erishishga qaratilgan imkoniyatlarni yaratadi. Mavzuning dolzarbligi . Axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim jarayoniga singdirish va undan amaliyotda samarali foydalanish hozirgi kunda Davlat siyosati darajasidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risi» 2002 yil 30 – maydagi farmonini hamda shu farmon yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi qarorida bu sohaning dolzarbligi o‘z ifodasini topgan. Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanish holati, birinchi navbatda, jamiyatning intellektual salohiyatiga, jumladan, ta’lim sohasining rivojlanishiga bog‘liq. Ta’lim mazmuni va sifati masalalari jamiyatda ustuvor yo‘nalish sifatida 5

ko‘rilmoqda. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’limni axborotlashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu borada, ta’limni rivojantirish, uning samaradorligini oshirish yo‘llari izlanmoqda, ta’limda yangi axborot texnologiyalarini joriy etish masalasi ommalashmoqda. Bugungi kunda Web 2.0 texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini tashkillashtirish muhim masala sifatida e’tirof etilmoqda. Web 2.0 atamasi ko‘pincha Internet rivojlanishidagi yangi yoʻnalish bilan bog‘lanadi, aniqroq qilib aytganda – web-ilovalar ishlash texnologiyalari va foydalanuvchilarning o‘zaro munosabati majmui hisoblanadi. Bu texnologiyalar qatoriga bloglar, wiki, foto va video almashish qo‘llanmalari (youtube, mover.uz, mytube.uz), flex va ajax texnologiyalari va ko‘plab boshqa qo‘llanmalar kiradi. Bu mavzuning keng tarqalganligi va aktualligiga yuborilgan sharhlarning soni ham isbot bo‘la oladi. Masalan, Google qidiruv tizimida Web 2.0 xususida 23 700 000 sharx joy olmoqda. Time jurnali yilning umumlashtirilgan odami deb aynan Web 2.0 servislaridan foydalanib, tarmoqni yangi mazmun bilan to‘ldirayotgan insonlarni atagani bejiz emas. Web 2.0 ni ta’limda qo‘llashning dolzarbligi, “Ta’lim 2.0” atamasining odatdagi so‘zga aylanayotganini ta’kidlamoqda. Respublikamiz va xorijiy mamlakatlarning olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarida Web asosida o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish, ularni o‘quv-tarbiya jarayoniga kiritishning nazariy va uslubiy asoslari o‘z aksini topgan. Xususan, ushbu masala bilan, A.A.Abduqodirov, U.SH.Begimqulov, M.Aripov, R.X.Hamdamov. N.Toyloqov, E.D. Patarakin, A.N.Tixonov, A.D.Ivannikov, Q.T.Olimov, A.V.Solovov, Tim O’Reyli, P.V.Sisoyeva, M.N.Yevstigneyeva, A.L.Semenova, R.England, A.S.Lauzen, C.Novas, W.Souder va boshqa bir qator olimlar shug‘ullanganlar. Web texnologiyalari asosida o‘qitishni oliy ta’limga qo‘llash borasidagi ilmiy tadqiqotlar A.Abduqodirov, T.F.Bardina, R.Boqiyev, V.D.Orexova, R.Hamdamov, S.I.Raxmanqulova, U.Yuldashev, N.Hammond, A.Jones va boshqalar tomonidan olib borilgan. 6

Bitiruv malakaviy ishi maqsadi . Web 2.0 texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini tashkillashtirish. Bitiruv malakaviy ishi vazifalari . Web 2.0 servislaridan foydalangan holda o‘quv jarayonini tashkillashtirishda foydalanilsa, oliy o‘quv yurtlaridagi talabalarning bilim darajasi va sifati va o‘quv jarayonining samaradorligi yanada oshadi. Shu maqsadda quyidagi vazifalar belgilab olindi: 1. O‘quv jarayonini tashkilashtirish imkoniyatini beruvchi Web 2.0 servislarni tahlil qilish; 2. Web 2.0 texnologiyalaridan axborot-ta’lim muhitini shakllantirishda foydalanish metodikasini yaratish; Bitiruv malakaviy ishi ning amaliy ahamiyati . Web 2.0 asosida ta’lim jarayonini tashkil qilish niyatida bo‘lgan fan o‘qituvchilari va keng foydalanuvchilar, soha mutaxassislari uchun ishida keltirilgan ma’lumotlar foydali bo‘ladi. Bitiruv malakaviy ishi ikkita bob, kirish, xulosa va adabiyotlar r о ‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, birinchi bobda o‘quv jarayonini tashkillashtirishda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining imkoniyatlari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda ta’lim jarayonini tashkil etish metodlari, Web 2.0 texnologiyalaridan axborot-ta’lim muhitini shakllantirishda servislarning ijtimoiy muammolari va tizimlar qiyosiy tahlili boʻyicha ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi bobda Web 2.0 texnologiyalardan foydalanish va uni qo‘llash metodikasi keltirilgan. 7

I - BOB. O‘QUV JARAYONINI TASHKILLASHTIRISHDA AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINING IMKONIYATLARI 1.1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda ta’lim jarayonini tashkil etish metodlari Bozor iqtisodiyotining globallashuv jarayonlari oliy ta’lim tizimi oldiga har tomonlama yetuk va professional kadrlarni tayyorlash masalasini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Zamonaviy oliy ta’lim o‘qishning yangi ko‘rinishlarini tashkil etish, uning mazmunini tubdan o‘zgartirish kabi bir qator muhim maqsadlarni amalga oshirishni izchillik bilan bosqichma- bosqich davom ettirmoqda. Jamiyat taraqqiyotida ro‘y berayotgan eng ahamiyatli hodisa axborotlar oqimining jadal sur’atlarda ortib borishi hisoblanadi. Axborotlar hajmining bunday o‘sishi mavjud bilimlarga tayangan holda talabalarning o‘quv yuklamalarini yetarlicha o‘zlashtirishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi va buning natijasida ular talab qilingan natijaga erisha olmaydilar. Axborotlarning yuqori darajadagi o‘sishi va tez eskirishi oliy ta’lim muassasasini tugatgan talabalarning ta’lim jarayonida olgan bilim va ko‘nikmalarini ish faoliyatlarida qo‘llashlarida turli muammolarning vujudga kelishiga olib keladi. Ta’lim jarayonidagi insonlar o‘rtasidagi o‘zaro muloqot asosini o‘qituvchi- talaba yoki talaba-talaba ko‘rinishi orqali ifodalash mumkin. Agar bu jarayonda axborot texnologiyalarining biror turidan foydalanilsa, ular o‘rtasidagi muloqot yetarlicha samarali bo‘ladi. Axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi foydalanuvchiga keng imkoniyatlar yaratib beradi. Talabalar o‘quv rejalarini ko‘rib chiqishlari, kurslarning mazmuni bilan oldindan tanishishlari, zarur kursga doir ma’ruzalarni Internet yordamida o‘rganishlari mumkin. Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, talabalarning bunday ta’lim jarayonini shakllantirish olingan bilimlarining sifatini oshirishga xizmat qiladi. 8

Keyingi vaqtlarda Internet asosida axborotlarni qayta ishlashning yangi ko‘rinishi Web 2.0 servislardan foydalanish g‘oyasi paydo bo‘ldi. Web 2.0 termini birinchi marta 2004 yilning oktabr oyida o‘tkazilgan Web 2.0 (http://www.web2con.com) texnologiyalarga bag‘ishlangan konferensiyada Tim O ´Reyli tomonidan ancha shov-shuvga sabab bo‘lgan maqola e’lon qilinib, uning mazmuni tushuntirib berildi. Web 2.0 terminining ishlatilishi asosan ijtimoiy servislar va tarmoqlar bilan o‘zviy bog‘liq, ya’ni tarmoqda foydalanuvchi ijtimoiy guruhlardagi insonlar o‘zlariga hamfikr insonlarni yoki kerakli axborotlarni tezda topib oladilar. Shuni aytish lozimki, umumiy holda ijtimoiy servislar foydalanuvchining o‘z ma’lumotlarini Web sahifada e’lon qilishi turli usullarda: diqqatni tortish maqsadida multimediyali, foydalanuvchilarni qiziqtiradigan mavzu bo‘yicha turli konkurslar shaklida yaratiladi. Servislarning ko‘plab turlari tashkil qilingan bo‘lib, ularning bunday to‘plami yaxlit holda Web 2.0 texnologiyalar deb nomlangan. Web 2.0 texnologiya asosida o‘qishni tashkil etish Internet tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Har bir alohida servis uchun maxsus joy ajratilgan bo‘lib, masalan, ma’lumotnoma axborotlar Wikipedia turidagi ensiklopediyalar saytida saqlanadi, foto va tasvir ma’lumotlar fotoarxivlarda bo‘ladi, video va audio darslar YouTube turidagi saytlarda joylashadi, o‘quvchilar bilan muloqot qilish uchun blog saytlardan foydalanish mumkin. Web 2.0 texnologiyada o‘qituvchining bir nechta talabalar bilan real vaqt oralig‘ida xabarlar almashish tizimi orqali yoki berilgan topshiriqni tarmoq kundaligi orqali muloqotini amalga oshiriladi. Web 2.0 texnologiya asosida o‘qitishni boshlash uchun o‘qituvchidan turli servislar haqidagi barcha zaruriy ma’lumotlar va tarmoqda bog‘lanish uchun kerak bo‘lgan murojaat manzillarini oldindan to‘plash lozim. Hozirgi vaqtda barcha funksiyalarga ega masofaviy ta’limning maxsus tizimi mavjud. Lekin bu tizim foydalanishda yetarlicha murakkablikka ega, u o‘qituvchidan tizimda ishlashga oid 9

aniq malakasi bo‘lishini talab qiladi. Web 2.0 servislarining qulayligi esa, unda ishlash uchun foydalanuvchining kam darajadagi malakasi ham yetarli bo‘ladi. Web 2.0 servislari ishi odatdagi dasturiy mahsulotlarni prinsiplariga mos holda amalga oshiriladi. Bu shuni anglatadiki, har bir foydalanuvchi web- ilovalarning istalgan turi: onlayn matn redaktorlari, jadval protsessori, organayzerlar, fayllarni saqlash va musiqa eshitish uskunalari bilan ishlay oladi. Hozirgi vaqtda foydalanuvchi uchun yana bir qulaylik paydo bo‘ldiki, bu mobel ilovalardan foydalanish hisoblanadi. Mobel ilovalar orqali ham oddiy kompyuter ilovalari bilan ishlash kabi tarmoqda ishlashga yetarlicha to‘liq ruxsat berilgan. Bu holatda hamma ilovalarga brauzer orqali ishlash imkoniyati berilgan. Foydalanuvchi uchun esa faqat operatsion tizim kerak, chunki operatsion tizim tarkibida brauzer mavjud va Internetga ishlashga ruxsat berilgan bo‘ladi. Hozirgi vaqtda butun dunyoda audiokitoblar ishlatimoqdaki, ulardan iPod yoki mp3-pleyerlarda eshitish mumkin, hattoki biror fanlar bo‘yicha ham ma’ruzalarni tinglash mumkin. Mobil aloqa vositalaridan foydalanib katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash, zamonaviy axborot tashuvchilar yordamida ma’lumotlarni ko‘chirish, talabalarning axborotlardan foydalanish malakasi oshirilmoqda. Ta’lim jarayonlari amaliyotida o‘qitishning to‘rtta asosiy metodidan foydalaniladi. Bular: - tushuntirish-illyustratsiyalash; - reproduktiv; - muammoli; -tadqiqotchilik. Birinchi metod - tushuntirish-illyustratsiyalash o‘quvchi bilan ta’lim tizimi o‘rtasida aks aloqaning mavjudligini ko‘zda tutmagani bois uni Shaxsiy kompyuter (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) dan foydalaniladigan tizimlarda qo‘llash befoyda. O‘qitishning, hisoblash texnikasi vositalaridan foydalaniladigan, reproduktiv metodi o‘quvchiga o‘qituvchi va (yoki) axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 10

tomonidan xabar qilinadigan bilimlarni o‘zlashtirishni hamda ta’lim oluvchining o‘rganilgan materialni qayta yaratish, uni o‘xshash (analogik) vaziyatlarda qo‘llashga oid faoliyatini tashkil qilishni ko‘zda tutadi. Mazkur metodni axborot- kommunikatsiya texnologiyalari dan foydalanish bilan qo‘llash ta’lim jarayonini tashkil qilish sifatini jiddiy yaxshilash imkonini bersa-da, biroq o‘quv jarayonini an’anaviy qo‘llanadigan sxemadan (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari siz) foydalanilganiga nisbatan tubdan o‘zgartirishga imkon bermaydi. Bu jihatdan muammoli hamda tadqiqotchilik metodlaridan foydalanish ko‘proq o‘zini oqlaydi. O‘qitishning muammoli metodi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining o‘quv jarayonini qandaydir muammoni qo‘yish va uni hal qilish yechimlarini izlash sifatida tashkil qilishga oid imkoniyatlaridan foydalanadi. Asosiy maqsad ta’lim oluvchilarning bilish faolligini oshirishga maksimal darajada ko‘maklashishdan iborat. Ta’lim jarayonida olinayotgan bilimlar asosida turli toifadagi masalalarning yechilishi, shuningdek, qo‘yilgan muammoni hal qilish uchun zarur bo‘ladigan qator qo‘shimcha bilimlarni olish va tahlil ko‘zda tutiladi. Bunda axborotni to‘plash, tartiblashtirish, tahlil va uzatishga oid ko‘nikmalarni egallashga alohida e’tibor qaratiladi. O‘qitishning axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanilgan tadqiqotchilik metodi ta’lim oluvchilarning ma’lum tematika doirasida ilmiy- texnik tadqiqot olib borish jarayonidagi mustaqil ijodiy faoliyatini ko‘zda tutadi. Bu metoddan foydalanilganda ta’lim faol tadqiqot, kashfiyot va o‘yin natijasi sanaladi, buning natijasida, odatda, yuqorida sanab o‘tilgan metodlardan foydalanilganidan ko‘ra yoqimliroq va muvaffaqiyatliroq bo‘ladi. O‘qitishning muammoli metodi metod, obyekt va vaziyatlarni ularga ta’sir o‘tkazish jarayonida o‘rganishni ko‘zda tutadi. Muvaffaqiyat qozonish uchun ta’sirlarga reaksiya qiladigan muhitning bo‘lishi zarur. Bu ma’noda tengsiz vosita modellashtirish, ya’ni real obyekt, vaziyat yoki muhitning dinamikada imitatsion tasavvuri sanaladi. Kompyuter modellari o‘zining nozikligi va universalligi tufayli boshqa tur modellariga qaraganda qator jiddiy ustunliklarga ega. Modellarni axborot- 11

kommunikatsiya texnologiyalarida qo‘llash vaqtning borishini sekinlashtirish yoki, aksincha, tezlatish, makonni toraytirish yo kengaytirish, qimmat, xavfli yoki real dunyoda umuman mumkin bo‘lmagan amallarning bajarilishini imitatsiyalash imkonini beradi. Eng so‘nggi texnik yutuqlar ko‘pincha ta’lim jarayonida o‘zining munosib o‘rnini egallagan, bu ma’noda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ham istisno emas. O‘quv jarayonida kompyuterlardan foydalanish bo‘yicha dastlabki tajribalar hisoblash texnikasidan foydalanish ta’lim jarayoni samaradorligini sezilarli darajada oshirishi, bilimlarni hisobga olish va baholashni yaxshilashi, qiyin vazifalarni hal qilishda o‘qituvchining har bir ta’lim oluvchiga yakka tartibda yordam berishini ta’minlashi, yangi kurslarni yaratish va qo‘yishni osonlashtirish kabi imkonyatlarni berishini ko‘rsatdi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari so‘z, raqam, tasvir, tovush va boshqa ko‘rinishlarda beriladigan axborotni qayta ishlash uchun keng imkoniyatli vosita sanaladi. Ularning vosita sifatidagi asosiy xususiyati axborot olish va qayta ishlash bilan bog‘liq turli xil amallarni bajarish uchun sozlash (dasturlashtirish) imkoni mavjudligidir. O‘quv jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish foydalanuvchilarning tafakkur ko‘nikmalarini va murakkab vazifalarni hal qilish malakalarini rivojlantirishning yangi yo‘llarini ochib beradi, ta’limni faollashtirish uchun prinsipial yangi imkoniyatlarni taqdim qiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari auditoriya va mustaqil mashg‘ulotlarni yanada qiziqarli, dinamik va ishonchli, o‘rganiladigan axborotning katta oqimini oson o‘zlashtiriladigan qilish imkonini beradi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarining ta’limning boshqa texnik vositalariga qaraganda asosiy ustunliklari nozikligi, ta’limning turli modellari va algoritmlariga sozlash, shuningdek har bir ta’lim oluvchining xatti- harakatlariga yakka tartibda reaksiya qilish imkoniyati sanaladi. Bunday vositalardan foydalanish ta’lim jarayonini yanada faollashtirish, unga tadqiqotchilik va izlanuvchanlik xarakterini bag‘ishlash imkonini yaratadi. 12

Darsliklar, televideniye va kinofilmlardan farqli o‘laroq, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta’lim oluvchining xatti-harakatiga zudlik bilan javob berish, turli toifadagi ta’lim oluvchilar uchun materialni takrorlash, tushuntirish, puxtaroq tayyorgarlikka ega bo‘lgan ta’lim oluvchilar uchun yanada murakkab va o‘ta murakkab materialga o‘tish imkoniyatini ta’minlaydi. Bunda individual sur’atlarda o‘qitish oson va tabiiy tarzda amalga oshiriladi. Shubha yo‘qki, ko‘p hollarda kompyuterning afzalliklari to‘g‘risida gapirib o‘tirishning o‘zi nojoiz. U nafaqat talabalarni mashaqqatli mehnatdan ozod qiladi, balki ularga mehnattalab amaliy topshiriqlar bilan chiziqli dasturlashtirish hamda murakkab analitik tadqiqotlardan foydalanib shug‘ullanish imkonini beradi. Test muharrirlaridan foydalanish talabalarni mashinkada terishdek og‘ir ishdan xalos etib, o‘qituvchilarga berilgan mavzuni u qoniqarli darajaga yetmagunicha ko‘p marta qayta ishlashni talabadan talab qilish imkonini beradi. Uslubni bu kabi «taroshlash» kompyutersiz mumkin bo‘lmasdi. Avvallari mashaqqatli, birin-ketin takrorlanadigan operatsiyalarga sarflanadigan vaqt endilikda, fikr kuchlanishi va ijodiy yondashuvni talab etadigan yanada muhim masalalarga ajratilishi mumkin. Bilimlar hajmining ortib borishi va tahlil metodlarining murakkablashishi bilan ta’limni asosan ma’ruzalarni passiv tinglash hamda o‘quv matnlarini o‘qish tamoyili asosida tashkil etish tobora qiyinlashib bormoqda. Tanqidiy fikrlash, murakkab muammolarni tushunish va hal qilish malakalari, juda katta hajmdagi dastlabki ma’lumotlarni foydali umumlashtirish qila olish qobiliyati – bularning hammasi katta ahamiyat kasb etib, talabadan yanada faol bo‘lishni talab etadi. Aynan, shu nuqtai nazardan kompyuter ta’lim sohasi uchun nihoyatda keng imkoniyatlar taqdim qiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalari o‘quv jarayonida quyidagi eng muhim jihatlari bilan alohida ahamiyatga egadir: – differensial va individual o‘qitish jarayonini tashkil qilishi; – o‘qish jarayonini baholash, teskari aloqa bog‘lashi; – o‘zini-o‘zi nazorat qilish va tuzatib borishi; 13

– o‘rganilayotgan fanlarni namoyish etishi va ularning dinamik jarayonini ko‘rsatishi; – fan mavzularida animatsiya, grafika, multiplikatsiya, ovoz kabi kompter va axborot texnologiyalardan foydalanishi; – o‘quvchi-talabalarga fanni o‘zlashtirish uchun strategik ko‘nikmalar hosil qilishi va hokazo. Shuningdek, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarining amaliy tomoni ulardan o‘quv jarayonida foydalanish va kelgusida ta’lim tizimida o‘quv jarayoni uchun ma’lumotlar bazasini va virtual stendlar yaratishdek muhim vazifani amalga oshirishga zamin hozirlaydi. O‘quv-tarbiya jarayonining axborot-metodik ta’minotini amalga oshirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarning bajaradigan asosiy vazifasi – ikki tomonlama muloqotni ta’minlashdir. Teskari aloqasiz, o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi doimiy muloqotsiz o‘qitish mumkin emas. O‘qitish (mustaqil o‘qishdan farqli o‘laroq) ta’rifiga muvofiq muloqotli hisoblanadi. Ta’limning kunduzgi shaklida muloqot imkoniyati o‘quv jarayonini tashkil etish shakli, o‘qituvchi va o‘quvchining bir joyda va bir vaqtda bo‘lishini taqozo qiladi. O‘quv-tarbiya jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan texnologiyalarni ikki: on-line va off-line turlarga ajratish mumkin. Bularning birinchisi haqiqiy vaqtda axborot almashinishni ta’minlaydi, ya’ni jo‘natuvchi tomonidan yuborilgan ma’lumot, adresatning kompyuteriga yetgach, o‘sha zahotiyoq mos chiqarish qurilmasiga jo‘natiladi. Off-line texnologiyani foydalanilganda olingan ma’lumotlar adresat kompyuterida saqlanadi. Foydalanuvchi ularni maxsus dasturlar orqali o‘ziga qulay vaqtda ko‘rishi mumkin. Off-line texnologiyaning asosiy qulayligi, kompyuter qurilmalariga va aloqa liniyalarini o‘tkazish qobiliyatiga qo‘yiladigan talablarni kamroqligidadir. Ular, hatto kommutatsiyalangan liniyalar (Internetga doimiy ulanish imkoniyati bo‘lmagan holllarda) bo‘yicha Internet ulanishda ham foydalanilishi mumkin. Ushbu turdagi texnologiyalar qatoriga elektron pochta, jo‘natmalar ro‘yhatlari va virtual anjumanlarni kiritish mumkin. List-server 14

yordamida o‘quv axborotlarni jo‘natishni tashkil etish mumkin, elektron pochta orqali o‘qituvchi va o‘quvchi orasida shaxsiy muloqot o‘rnatiladi, Virtual anjuman esa, o‘ziga xos murakkab bo‘lgan masalalarni yoki kursning qiynchilik tug‘dirgan savollarini jamoaviy muhokama qilishni tashkil etish imkoniyatini beradi. Ushbu barcha taxnologiyalar Internet ga ulangan turli kompyuterlar orasida ma’lumotlar almashinish imkoniyatini beradilar. Off-line texnologiyaning muhim ustunligi, elektron pochta va virtual anjumanlar bilan ishlash uchun dasturiy vositalarni tanlash imkoniyati kattaligidadir. Zamonaviy pochta dasturlarida ma’lumotlarni gipermatn ko‘rinishida (gipermurojaatlar, matnlarni shriftli va rangli ajratilgan lavhalari, grafik tasvirlarni joylashtirish bilan) jo‘natish imkoniyati mavjud. Bundan tashqari, xatga ixtiyoriy formatdagi, masalan, MS Word formatidagi faylini jo‘natishni tashkil etish mumkin bo‘lgan fayl biriktirilishi mumkin. Off-line texnologiyaning samaradorligi joriy konsultatsiya, nazorat va mustaqil ishlar asosida o‘qituvchi tomonidan «qo‘lda» tekshiriladigan joriy nazoratlarni tashkil etishda ko‘rinadi. On-line texnologiyalardan dastavval Internet orqali haqiqiy vaqtda matnli ma’lumotlarni almashinishni amalga oshirish imkoniyatini beradigan chat ni eslatishimiz kerak. Eng sodda holda «gap» ikki foydalanuvchi orasida amalga oshadi. Jamoaviy suhbat uchun maxsus Irc-serverga ulanish zarur. U holda ish mobaynida foydalanuvchi o‘z oldida ma’lumot yuboruvchisi ko‘rsatilgan ma’lumotli ekranni ko‘radi. Ko‘pgina dasturlar, shuningdek foydalanuvchilar ichidan boshqa foydalanuvchilardan ajralgan kimnidur «xususiy» muloqotga chaqirish imkoniyati mavjud. Shat bilan ishlash uchun juda ko‘p sonda dasturlar mavjud, masalan mirc. On-line texnologiyaning samaradorligi ayniqsa tarmoqli seminar mashg‘ulotlar va guruhiy konsultatsiyalarini o‘tkazishda kattadir [3]. 1.2. Web 2.0 tizimlar maqsad va vazifalari Ta’lim tizimini isloh qilishning muhim yo‘nalishlaridan biri axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bilan o‘quv jarayonini tizimli interatsiyalash hisoblanadi. Bunda o‘quv jarayonini tashkil etish va uning mazmunini tubdan yangilash, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari muhitida o‘qituvchining 15

pedagogik faoliyati va talabaning ta’lim olish jarayonini tashkil etish strategik masala sifatida namoyon bo‘ladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanayotgan bosqichida axborotlarning keskin ko‘payib borayotganligi va ulardan o‘qitish jarayonida foydalanish uchun vaqtning chegaralanganligi ta’lim tizimiga yangi texnologiyalarni joriy etishni taqozo etmoqda. Ta’lim mazmunini takomillashtirishning yo‘nalishlaridan biri ta’lim oluvchilar uchun mustaqil ta’lim olish imkoniyatlari, ta’limning axborot manbalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratishdan iboratdir. Ta’lim-tarbiya jarayonlarining asosini yuqori sifatli va yuqori texnologiyali muhit tashkil etadi. Uning yaratilishi va rivojlanishi texnik jihatdan murakkab sanalsada, ammo bunday muhit ta’lim tizimini takomillashtirishga, ta’limda axborot texnologiyalarini tub ma’noda joriy etishga xizmat qiladi. Zamonaviy axborot texnologiyalari talabalar uchun ma’lumotlarni yetkazish, saqlash, qidirish kabi jarayonlarda katta imkoniyatga ega. Hozirda ta’lim muassasalarida elektron shaklda ko‘plab axborot-ta’lim resurslari yaratilgan, ammo ulardan foydalanishda tizimli yondashuv mavjud emas. Bu, birinchi navbatda, ilmiy-metodologik bazaning, ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash bo‘yicha yetarli malaka va ko‘nikmaning yo‘qligi, metodik muammolarning to‘liq hal etilmaganligi bilan bog‘liq. Ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etilishi borasida muvaffaqiyatlar mavjudligiga qaramasdan, erishilgan natijalar tarqoq shaklga ega. Bizning fikrimizcha, ta’lim-tarbiya jarayonlarini axborotlashtirishni rivojlantirish yo‘nalishi turli ta’lim axborot resurslarining birlashtirilishi orqali axborot-ta’lim muhitlarini yaratish bilan bevosita bog‘liq. Bunday muhitni tashkil etishda, avvalom bor, ta’lim muassasalarida axborotlashtirishni tashkil etish, ya’ni barcha o‘quv, ma’muriy va xo‘jalik xizmatlarni, kutubxona va boshqaruv (rektorat, dekanat, o‘quv bo‘limi va boshq.) bo‘limlarini yagona tarmoqqa birlashtirish, ularni INTERNET tizimiga chiqish imkoniyatlarini yaratish, ta’lim muassasida o‘quv jarayonini nazorat qilish, hujjatlar elektron almanishuvini tashkil etish, axborot texnologiyalari negizida maxsus o‘quv-metodik majmualarni yaratish 16

orqali talabalarning mustaqil ta’lim faoliyatini tashkil etish kabi vazifalarni amalga oshirish zarur bo‘ladi. Hozirda bunday vazifalarni bajarishda portal texnologiyalarini yaratish orqali axborot-ta’lim resurslaridan foydalanishni tashkil etish mumkin. Ta’lim muassasining yagona axborot-ta’lim muhitini rivojlantirishning muhim yo‘nalishi sifatida o‘quv jarayonida axborot va telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Axborotlarni tizimlashtirish axborot-ta’lim resurslaridan foydalanishni yengillashtiradi. Axborot-ta’lim portallarining yaratilishi axborotlarni mantiqiy tartiblash va tizimlashtirishga yordam beradi. Web 2.0 atamasi ko‘pincha Internet rivojlanishidagi yangi yoʻnalish bilan bog‘lanadi, aniqroq qilib aytganda – web-ilovalar ishlash texnologiyalari va foydalanuvchilarning o‘zaro munosabati majmui hisoblanadi. Bu texnologiyalar qatoriga bloglar, wiki, foto va video alishish qo‘llanmalari (youtube), flex va ajax texnologiyalari va ko‘plab boshqa qo‘llanmalar kiradi. Bu mavzuning keng tarqalganligi va aktualligiga yuborilgan sharxlarning soni ham isbot bo‘la oladi. Masalan, Google qidiruv tizimida Web 2.0 xususida 23 700 000 sharx joy olmo q da. Time jurnali yilning umumlashtirilgan odami deb aynan Web 2.0 servislaridan foydalanib, tarmoqni yangi mazmun bilan to‘ldirayotgan insonlarni atagani bejiz emas. Web 2.0 ni ta’limda qo‘llashning dolzarbligi, “Ta’lim 2.0” atamasining odatdagi so‘zga aylanayotganini ta’kidlamoqda. 17

Bu atamani Google komniyasi, shu nom ostida bo‘lib o‘tgan konferensiyada kiritgan. Web 2.0 servislarinig didaktik imkoniyatlari kuzatuvlari h ozirda o‘quv jarayonida ishlatish uchun quyidagi servislarga qizi q ish kattaligini ko‘rsatdi: Блог (Blog) – tarmoqda materiallarni joylash va ulrni o‘qish imkoniyatini beruvchi qo‘llanma (sinonimlari: dastur mu h iti, qobiq) www.livejournal.ru. Вики (wiki) – o‘zgartirishlar saqlanib qoluvchi kollektiv gipertekst yaratish qo‘llanmasi. Misollar: http://wikipedia.com, http://letopisi.ru. Делишес (delisious) – ta’riflangan w eb-sa h ifalarda zakladkalarni saqlash qo‘llanmasi. Youtube (youtube) – videoyozuvlarni saqlash, ko‘rish va muhokama qilish qo‘llanmasi. 18

Umumlashtirgan h olda shuni aytish mumkinki, Web 2.0 servislari w eb h ujjatlar bilan birgalikda ishlash, axborot almashish va ommaviy publikatsiyalar bilan ishlash imkoniyatini beradi. Servislardan foydalanishdagi tajriba va imkoniyatlar ularni yuqori maktablardagi o‘quv jarayonida ishlatishda ayrim yoʻnalishlarni h isobga olish imkoniyatini berdi. Yuqorida sanab o ‘ tilgan servislarning umumiy funksional xususiyatlari yetarli darajada to ‘ liq va to ‘ g ‘ ri ravishda vikipediya mustaqil ensiklopediyasida keltirilgan . Servislarni qo‘llashni ayrim variantlarini qisqacha tushuntirib o‘tamiz. Блог . (Blog ) «tarmoq jurnali yoki voqealar kundaligi») – bu asosiy tarkibi doimiy ravishda qo‘shiluvchi yozmalar, ko‘rnishlar yoki multimediyadan tashkil topgan web-sayt. Mualliflik tarkibiga ko‘ra bloglar shaxsiy, guruhiy (korporativ, klub) yoki ijtimoiy (ochiq) bo‘lishi mumkin. Blogning yuritilishi oddiy foydalanuvchiga internetdagi yozmalarga o‘zgartirish kiritish va qo‘shimcha qilish imkoniyatini beruvchi dastur ta’minotining mavjudligini nazarda tutadi. Bunday dastur ta’minoti blogning kuzgatuvchisi deb ataladi. Bunday kuzgatuvchilar yetarli: Diary.ru, Privet.ru, Blog.ru, Beta.ya.ru va boshqalar. Bloglarning qo‘llanilishi pedagogika uchun ma’ q ul bo‘lgan quyidagi funksiyalarni namoyon qilish imkoniyatini beradi: kommunikativ, memuarlarning, ijtimoiy aloqalarning jipslashishi va ushlab qolinishi, rafleksiya yoki o‘zini rivojlantirish, psixoterapevtik. O‘quv jarayonidagi mumkin bo‘lgan yoʻnalishlar: – O‘qituvchi tomonidan oldindan chop etilgan o‘qish axborotinig manbai. – O‘quv dasturi mavzulari asosida seminarlar tashkillashuvi. – Ma’lum bir guruhni o‘qitish uchun masofaviy o‘qitishning tashkillashuvi. – Studentlar o‘z bloglarida joylashtirgan vazifalar nazorat ishlarini muhokama qilish va chop etish bazasidagi nazorat. Вики . Viki (viki) – bu sayt bo‘lib, xuddi shu saytning o‘zida joylashgan qurollar orqali foydalanuvchilar undagi tizim va tarkibni o‘zgartirish imkoniyatiga 19

ega. Eng mashhur va yirik viki sayt Vikipediya hisoblanadi. Viki - muhitni yaratish uchun ham maxsus dastur ta’minoti zarur. Viki asosida dars o‘tishning ikki oddiy ssenariyini keltirib utamiz. 1. Glossariy ishlab chiqilishi. Glossariy ishlab chiqilishi har qanday o‘quv-metodik kompleksning tarkibiy qismi hisoblanadi. Uni ishlab chiqishdagi qiyinchiliklar ko‘pincha bir ma’no bir necha izohni anglatishi bilan ifodalanadi. Oʻqituvchi o‘z xohishiga ko‘ra atamaning bir ma’nosini qo‘yishi mumkin, yoniga esa boshqa ma’nolarini yozib qoʻyadi. Internetga chiqish imkoniyati bo‘lgan kompyuter joylashgan ish joyiga ega boʻlgan talabalar, viki tizimida ro‘yxatdan o‘tganidan so‘ng atamalarni o‘ziga yarasha to‘g‘rilashi, ko‘rishi, o‘rganishi mumkin. Ommaviy toʻg‘rilanishlar tarixi saqlanib qolinishi tufayli, o‘quv jarayoni qatnashuvchilari butun dars borishini analiz qilishi mumkin. Dars yakunida guruhning qilgan ishi serverda saqlanib qoladi va u barcha uchun ochiq bo‘ladi. Bunday darsning afzalligi qatnashuvchilarning faolligi va ma’lumotlarning mazmuni orqali ifodalanadi. Bir vaqtning o‘zida talabalar analitik fikr yuritish va internetdagi yangi imkoniyatlarni o‘rganishi mumkin. 2. Kollektiv o‘quv materialining yaratilishi. O‘qituvchi kursning nazariy bo‘limidan, masalan darslikdan, bir bo‘lakni joylaydi va talabalar uni tahrir qilishadi. Bir so‘z bilan aytganda, tekstning kollektiv modernizatsiyasi yuzaga keladi. Darsni baholash asosi qilib talaba faolligini va sharhlar mazmunini keltirish mumkin. Natijada talabalar tomonidan nazariyaning o‘rganilishi yanada chuqurroq tus oladi. Delishes. Delishes (ing. Delisious – «ajoyib») – bu foydalanuvchilarga tarmoqda ma’lum bir maqsadlarda tanlangan sahifalarni bepul saqlab qo‘yish xizmatini taqdim qiluvchi va zakladka qo‘yilganlarni chop etish imkoniyatini beruvchi web-sayt. Delishesga kirgan har qanday odam shu zakladkalarni ko‘rib chiqishi va muhimlik darajasiga ko‘ra ularni o‘zi xo h laganicha joylashtirishi mumkin. 20

Ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchi istalgan web sahifaga zakladka qo‘yishi va bunda Internet manzilni, zakladkaning nomini, qisqacha mazmunini va kalit so‘zlarni ko‘rsatib o‘tishi mumkin. Zakladkalarni tashkillashtirish uchun saytda belgilarning noiyerarxik tizimidan foydalaniladi. Foydalanuvchilar zakladkalarga istalgan belgilarni qo‘yishi mumkin. Bir zakladkaga bir necha belgini qo‘yish mumkin. Aynan bir belgi yoki belgilar guruhini tanlab, o‘sha belgilarga tegishli zakladkalarni ko‘rish mumkin. Har bir zakladka uchun belgilar ruyxatini, q ardosh belgilarni, shuningdek boshqa foydalanuvchilar qo‘ygan belgilarni ko‘rish mumkin. Belgilangan o‘z zakladkalaringizdan tashqari, siz ommabop zakladkalar ro‘yxatini ko‘rishingiz (shrift qancha katta bo‘lsa – zakladka shuncha ommabop) yoki boshka foydalanuvchilar kiritgan yangilarini kuzatishingiz mumkin. Bu orqali internetdagi oxirgi yangiliklardan xabardor bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Aslida foydalanuvchi tomonidan saqlangan hamma zakladkalarni barcha ko‘rishi mumkin, lekin foydalanuvchi zakladkalarni shaxsiy belgisi bilan ham ajratishi mumkin. Delishes uchun bo‘lgan rus tilidagi dastur ta’minoti o‘z ichiga Memori.ru, BobrDobr.ru, MoyoMesto.ru va boshqalarni oladi. Shunday qilib, bu servisning imkoniyatlari unda aniq bir o‘quv mavzulari bo‘yicha saytlar manzallariga tanlangan zakladkalarni sinflashtirish va saqlab qo‘yish kabi vazifalar bilan belgilanadi. Delishes yordamida shu sharhlarga kirish yuli va o‘quv guruhi uchun ro‘yxatlarni almashish yoʻllari ta’minlanadi. Axborot bilan kollektiv ishlash va uni qidirish, reytinglash, saqlash uchun manbalar taklif qilishga yo‘naltirilgan ijtimoiy zakladkalar servisining ruscha varianti – BobrDobr, bunga yaxshi misol bo‘la oladi. Bir so‘z bilan aytganda bu sharxlar ko‘rinishida Internet makoni haqida axborot yigʻish maydoni bo‘lib, bunda foydalanuvchi nafaqat axborot bilan tanishadi, balki uni boshqalarga ham taqdim qila oladi. Bundan tashqari bu o‘zini identifikatsiyalash quroli ham hisoblanadi. Chunki foydalanuvchi u yoki bu manbaga sharhlar qidirishi moboynida o‘zining qiziqishlari doirasini ham anglab yetadi. Servisdan foydalanish jarayonida har bir foydalanuvchi u yoki bu sharhlarga qo‘yilgan 21

o‘zining takrorlanmas kalit so‘zlarini kashf etadi. Bu so‘zlar foydalanuvchining xaqiqiy qiziqishlarini ifoda etadi va ularning soniga qarab foydalanuvchining shu mavzuga qanchalik qiziqish bildirayotganini aniqlash mumkin. Ba’zan foydalanuvchining o‘z qiziqishlari haqidagi tasavvurlari real hayotga yoki hamkasblarinikiga mos kelmasligi mumkin. Bunday axborotning taqdim etilishi xayollarning haqiqatga aylanishiga yordam beradi. O‘z navbatida o‘qituvchi o‘zini qiziqtiruvchi mavzu bo‘yicha sharxlarni yig‘ishi mumkin. Bu servis bilan dars davomida internetdagi materialdan foydalanishni niyat qilgan har qanday o‘qituvchi foydalanishi mumkin. Bu yoʻl bilan har bir tinglovchi turli mavzularga tegishli bir xil sondagi sharhlar bilan ta’minlanadi. Bular u yoki bu materialning qaysi darsga tegishli ekanligini bildiruvchi kalit soʻzlar ham boʻlishi mumkin. Guruhda ishlashda servis talabalarning oʻquv guruhlarida axborot ustida birgalikda ish olib borish (ko‘rib chiqish, baholash, to‘ldirish) imkoniyatini beradi. Jarayonni baholash uchun o‘qituvchi «menga kalit so‘zlarni ko‘rsat va men vazifani toʻg‘ri bajardingmi yoʻqmi aytaman» prinsipidan foydalanishi mumkin. Youtube (YouTube) – turli videomateriallarni joylashtirish xizmatini ko‘rsatuvchi servis. Foydalanuvchilar u yoki bu videomateriallarni ko‘rishi, qo‘shishi va izohlashi mumkin. O‘zining oddiyligi va ishlatilishinig qulayligi tufayli YouTube videofayllarni joylashtirish uchun eng mashhur joy boʻlib chiqdi. Saytda professinal olingan filmlar va kliplardan tashqari, turli mavzudagi havaskor videoyozuvlar ham taqdim qilinishi mumkin. Youtube ni funksiyalarini tasavvur qilish imkoniyatlarini beruvchi ba’zi misollarni keltirib o‘tamiz. Bu o‘quv videofilmlarida yaratilgan va yaratuvchilar tomonidan muhokama qilininuvchi quyidagi ma’lumotlardir: Ijtimoiy tarmoqlarning ishlash prinsipi : http://ru.youtube.com/watch?v=mxlwqr9gg8y&feature=related. Rejalashtirishda Vikining qo‘llanilishi : http://ru.youtube.com/watch?v=ckbcyom_4da. 22

RSS http://ru.youtube.com/watch?v=nkkhjvttt20& feature=related ning qo‘llanilishi. Ko‘rsatilgan manzillardagi o‘quv materiallarining tarkibini o‘rgana turib, bir paytning o‘zida podkast deb nomlanuvchi yangi elektron darslar ko‘rinishi bilan tanishish mumkin. Youtube larning ruscha versiyalari http://www.rutube.ru, http://video.mail.ru/ va boshqalardir. 1.3. Web 2.0 servislarining ijtimoiy muammolari Web 2.0 da birinchi bo‘lib o‘ziga tortuvchi narsa bu ularning bepulligi va osonligidir. Biz boshqa odamlar axborot qidirayotganini, yozayotganini, sinflashtirishini va saqlashini kuzatishimiz mumkin. Biz ular qanday o‘ylayotgani va harakat qilayotganini kuzatishimiz mumkin. Biz boshqa odamlardan foylanishimiz, ularning faoliyatini ko‘chirishimiz va o‘rganishimiz mumkin. Web 2.0 servislarining yaratuvchilari har bir odamning qiziqishlariga alohida ahamiyat bera boshladi. Buyuk odamlarning musobaqasi o‘rniga umuman boshqa voqeani kuzatishimiz mumkin. Bunda odamlar bir-biriga yordam beribgina qolmay, Dunyo o‘zini o‘zi o‘zgartirish usullarini kashf etadi. Web 2.0 prinsiplarini tushunishda azaldan ma’lum bo‘lgan ibratli hikoyani eslash mumkin. Bu hikoyada ota o‘z o‘g‘illariga choʻplar yordamida ahillikning ma’nosini tushuntiradi. Bir dona cho‘pni sindirish oson boʻlgan. Ammo ko‘plab cho‘plarni birlashtirsa, ularni hech kim sindira olmagan. Web 2.0 ba’zi to‘ldrishlar bilan aytganda xuddi shu cho‘plarning yig‘indisidir. Agar qaysidir Internet servis unda foydalanuvchilarning ko‘pligi tufayli mashhur bo‘la boshlasa, bilingki bu Web 2.0. Agar sizga ko‘plab yaxshi xizmatlarni, ikki gigabayt xotirani, dunyodagi eng aniq xaritani taklif qilishsada, buning uchun pul so‘ralmasa, bilingki bu Web 2.0. Agar atrofda bir dona ham mutaxassis bo‘lmay faqat diletant havaskorlar bo‘lsa, bu ham Web 2.0. va hokazo. 23

Hozirgi talabalar bir zumda yetib boruvchi xabarlar, bloglar, vikilar, chatlar, pleylistlar, onlayn o‘yinlar bilan tarbiyalangan, ular texnologiyalarni ishlatishi jarayonida ko‘proq qulayliklarga ega bo‘lishni istashadi. Ular uchun Blogger, Vikoid, Flikrer, Skratcher va boshqa shu kabi atamalar juda tanish bo‘lib qolgan. Bundan tashqari Web 2.0 servislari ta’lim uchun yaratilmaganiga alohida e’tibor berish kerak va pedagogikani unga moslashtirish yoʻllarini izlash zarur. Web 2.0 servislaridagi ko‘plab qulayliklar va imkoniyatlarga qaramay, ular o‘z ichiga ba’zi salbiy tomonlarni ham oladi: – Eng yangi kompyuterlarning va yuqori tezlikdagi aloqa kanallarining mavjud bo‘lishi sharti; – O‘qituvchilar va talabalarning bu servislarda ishlashi uchun maxsus tayyorlanishi; – O‘z o‘zini ko‘rsata olish va axborot ishonchliligi muammosi; – Shaxsiy daxlsizlik muammolari; – Internet muloqotdagi psixologik muammolar; – Intellektual mulk va mualliflik huquqlari va boshqalar. Ko‘plab muammolar Web 2.0 servislari ta’lim uchun ishlab chiqilmaganligidan paydo boʻldi. Web 2.0 servislarining ko‘p qismi ularni ta’lim tizimining deyarli barcha darajalarida qo‘llash imkoniyatini beradi. Blog, viki, delishes, youtube servislari yaxshi didaktik xususiyatlarga ega. Servislardagi eng yaxshi tomoni bu ularnig qulayligi, do‘stonaligi va bepulligi. Ta’lim jarayonida ushbu servislarni qo‘llash imkoniyatlarini topish uchun kuzatuvlarni kengaytirishi lozim. Buni elektron pedagogika nomi bilan ataluvchi ilmiy yoʻnalish doirasida olib borish mumkin. Shunga bog‘liq ravishda elektron pedegogikaning aktual masalaridan biri Web 2.0 ni ta’limda qo‘llash bo‘yicha metodik qo‘llanmalarni ishlab chiqish hisoblanadi. Zamonaviy jamiyatning o‘zgarishi, ta’lim tizimida ham o‘zgarishlar boshlanishini taqozo etadi. Ta’lim zamonaviy informatsion jamiyatdagi eng muhim ijtimoiy funksiyalarni bajaradi va shu ma’noda axborot jamiyatining 24

kelgusida rivojlanish imkoniyatini beruvchi mexanizm sifatida baholanadi. Zamonaviy ta’lim konsepsiyasi o‘quv-tarbiyalash jarayoni tizimi paradigmasidan javobgarlik-yoʻnaltiruvchi ta’limga o‘tishni ifodalaydi. Maktabda o‘qitishning maqsadlaridan biri axborot javobgarligini kuchaytirish, hozirgi zamonaviy axborot makonida yoʻl topa bilish, axborotni qidirish, tanlab olish, internet manbalarini tanqidiy baholash, zamonaviy aloqa vositalari orqali muloqot qilish hisoblanadi. O‘qish jarayoninig bunday o‘zgartirlishi o‘quvchilarni o‘zi bilim olishiga va ularning tanqidiy fikrlashi ortishiga yordam beradi. Axborot kompyuter texnologiyalari orqali o‘zaro bog‘langan o‘qituvchi va o‘quvchi hamjihatlikning qismlariga aylanadi. Aynan shuning uchun hozirgi kunda chet tillarini web servislar orqali o‘rgatish faqatgina moda ortidan quvish emas, balki muhim davr talabiga aylanmoqda. Web 2.0 – (Tim O. Reyli talqinida) bu tizimlarni loyihalashtirish metodikasi bo‘lib, ulardan qanchalik ko‘p odam foydalansa, ular shunchalik yaxshilanib boradi. Tim OʻReylining talqini ba’zi aniqliklarga muhtoj. Yaxshilanib boradi iborasi ostida, to‘lib boradi iborasi tushuniladi, ya’ni gap axborot haqida ketadi. Web 2.0 ni ta’limga kiritish o‘z isbotini topgan. Birinchidan, Web 2.0 texnologiyalarining chet tilini o‘rgatishda qo‘llanilishi, maktabda o‘qish jarayonida chet tilida muloqot qilishning ma’lum darajasiga yetish imkoniyatini beradi. Chet tili muloqot kompetensiyasi – bu tilni egallashda ma’lum bir darajaga, og‘zaki va ijtimoiy–madaniy bilimga ega bo‘lish, vaziyatga qarab o‘z bilimlarini ishlata bilishdir. Ikkinchidan, kelgusi faoliyatida egallagan bilim va ko‘nikmalarini yanada takomillashtirish imkoniyatini beradi. Axborot texnologiyalaring rivojlanishi Internetdan foydalanishning yangi usullarini kashf etdi. Web 2.0 texnologiyalaring qulayligi ta’lim jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pincha bunday texnologiyalar o‘quvchilarga individual o‘quv usulini tanlashga imkoniyat beradi. Ular birgalikda ishlash usullarni ta’kidlaydi va mualliflik huquqini saqlash kafolatini beradi. Bunday servislar tajriba olish va almashish 25

maqsadida turli jamiyatlarda qatnashish imkoniyatini beradi. Web 2.0 Internet t armog‘i kuzatuvi jarayonining bir qismi hisoblanadi. Ko‘rinish Maqsad Мисоллар Media-sharing Ijodiy potensialni ishlatish imkonini beradi. Tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar bilan ilm almashish imkoniyati. http://youtube.com/group/reteache rs http://www.bbc.co.uk/blast http://www.zentation.com http://www.miniciti.com http://www.notecentric.com Media manipulation Diagrammalardan foydalanish, prezentatsiyalar qilish uchun mo‘ljallangan. http://www.gliffy.com http://www.thumbstacks.com http://www.yoono.com http://www.googlelittrips.com http://www.frappr.com Conversational arenas Chat sahifalarida muloqot qilish, o‘qituvchilar va o‘quvchilar qatnasha oladigan shaxsiy chat va forumlarni tashkillashtirish http://vyew.com/site http://www.think.com/en http://b.whyville.net/smmk/nice http://www.bbc.co.uk/onionstreet http://www.chatmaker.net http://www.schoolhistory.co.uk/forum Social networking Bu saytlar ko‘pincha ta’limiy- yoʻnaltirilgan maqsadlar uchun. O‘qituvchilar ham o‘z jamiyatlarini yaratishi mumkin http://apps.facebook.com/mynewport http://www.schoolnetglobal.com http://www.goldstarcafe.net http://learnhub.com Blogging Bu saytlar faqatgina o‘qituvchilar uchun bo‘lib, axborot joylashtirish, blog sahifalarida vazifalarni, fikrlar almashuvini joylashtirish mumkin. http://edublogs.org http://www.sandaigprimary.co.uk/pivot http://blogs.longeaton.derbyshire.sch.u http://www.nature.com/blog Social bookmaking Bu ish ko‘rnishi ishlaganlarning manzillarini saqlab qolish va keyingi seanslarda ulardan foydalanish imkonini yaratadi. Ular asosan ilmiy va ta’limiy maqsadlar uchun mo‘ljallangan. http://www.bibsonomy.org http://www.citeulike.org Collaborative editing Ka t ta jadvallar va boshqalar keyinchalik tahrir qilinishi uchun saqlab qolinishi mumkin http://www.google.com/docs http://scribblewiki.com/main.php http://thinkature.com http://www.bubbl.us http://www.virtual-whiteboard.co.uk http://www.britishcouncil.org http://www.skoolaborate.com Wikis Bu saytlar o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun ta’limga yoʻnaltirilgan ensiklopediyalarga kirish imkonini beradi. http://pbwiki.com/education.wiki http://en.wikiversity.org/wiki http://knowhomeschooling.com http://westwood.wikispaces.com http://www.squidoo.com Syndication Bu yerda chop etilgan web saytlardan axborot olish imkoniyati mavjud. http://podcastschool.net http://itunes.stanford.edu 26

O ‘ sib borayotgan avlod o ‘ z tengdoshlarini qiziqishlariga qarab muloqot jamiyatlariga jalb qilish va tashkillashtirish orqali kompyuter olamiga kirishga harakat qilmoqda . Shunday qilib , bizning yoshlarimiz tug ‘ ilganidanoq kompyuterni o ʻ chirib yoqishni , mobil telefondan foydalanishni , distansion boshqaruv pultini ishlatishni bilib , raqamli texnologiyalar olamida katta bo ‘ lmoqda . Bundan kelib chiqadiki , XXI asr yoshlari kompyuter texnologiyalaridagi o ‘ zgarishlarga tezroq ko ‘ nikadi va bu Web 2.0 servislarini ta ’ limda qo ‘ llash uchun yaxshi imkoniyat beradi . 1-jadvalda o‘quvchilar tomonidan Internet texnologiyalarni ishlatish turlari va darajalari keltirilgan. Ushbu manzillar ta’limda Internet manbalaridan foydalanishning mumkin boʻlgan misollaridir. 1.4. Web 2.0 tizimlar qiyosiy tahlili Barchaga ma’lumki, butunjahon tarmog‘idagi Web-sahifalar kundan kunga ko‘payib bormoqda. Bu holat O‘zbekistonda, ya’ni Uznetda ham jadallik bilan amalga oshmoqda. Kimdir o‘z shaxsiy sahifasini yaratsa, kompaniya va firmalar korporativ saytlarini yaratmoqda. Yana kimdir o‘z kundaliklarini, ya’ni bloglarini olib boradilar. Shu bilan birga, yirik portallar faoliyati ham rivojlanmoqda. Bularning hammasi esa biror dasturiy vosita yordamida yaratiladi. Kimdir HTML tilida, kimdir PHPda, yana kimlardir WEB 2.0 deb ataluvchi tizimlar yordamida Web- saytlarni yaratmoqda. Xush, WEB 2.0 degani o‘zi nima? Bu tizimni nima ekanini tushunish uchun, keling, avvalo, Web-sahifalar qanday yaratilishi haqida bilib olamiz. 1989-yilda Tim Berners-Li tomonidan World Wide Web, ya’ni Butunjahon o‘rgimchak to‘ri ixtiro qilinganidan boshlab uning har bir foydalanuvchisi oddiy bo‘lsa-da, o‘z Web-sahifasini yarata olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Lekin, buning uchun HTML (Hyper Text Markup Language) tilini bilish shart edi. Turli xil IT-kompaniyalari tomonidan bu ishni osonlashtiruvchi bir qancha dasturiy paketlar, jumladan Adobe Dreamweaver va Microsoft FrontPage 27

kabilar yaratildi. Bunday dasturlardan ba’zilari sayt yaratishning barcha bosqichlarini (HTML-kodni yozishdan bu kodni serverga yuklashgacha) boshqarishni o‘z zimmasiga oladi. 1.1-rasm. Adobe Dreamweaver dasturi 1.2-rasm. Microsoft FrontPage dasturi zarvaragʻi Shu bilan birga, ko‘pgina hollarda (aynan oddiy sahifalarni yaratishda) foydalanuvchi bu kodni bilishi shart bo‘lmagan. Sababi bu dasturlarda Web- sahifalarni yaratishning vizual usullaridan foydalanilgan. Biroq, HTML-redaktorlarining barcha afzalliklariga qaramay, saytni boshqarish vaqt o‘tgani sayin va yangi ma’lumotlar qo‘shilishi bilan qiyinlashib boraverdi. Chunki axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan Web-saytlar ham rivojlanib bordi. Sayt xaritasini yaratishdek oddiy funksiyani qo‘shish uchun ham Web-yaratuvchilar tomonidan ancha-muncha mehnat talab etilar edi. Axir buning uchun barcha ilovalarni ko‘rib chiqish, sahifalar orasidagi bog‘liqliklarni 28

tekshirish, menyuni yaratish, forumni qo‘shish kabi ishlarni bajarish lozim edi. Bu esa doimiy diqqatni va juda ko‘p vaqtni talab etardi. Sayt yangilanishi muammosini, ya’ni yangilanishning avtomatlashtirishini hal qilish maqsadida yirik axborot kompaniyalari, jumladan, Newsweek va Time yangi dasturiy ta’minot yaratish ishlarini boshlashga majbur bo‘ladi. Bu dasturiy ta’minotlar kontentni (ma’lumotlarni) boshqarish tizimlari (WEB 2.0 – Content Management System) deb ataldi. Web-serverlarning ishlash tamoyillari. Barcha WEB 2.0 lar Web serverlarda ishlaydi. Server – ushbu holatda bu hujjatlar va boshqa ma’lumotlar bo‘yicha so‘rovlarni bajarishga imkon beradigan kompyuter boshqaradigan ixtiyoriy dasturiy ta’minotdir. 1.3-rasm. Web-serverlarning ishlashi Hujjatlarni so‘rab oladigan va ularni aks ettiradigan (brauzer kabi) dasturlar mijozlar deb ataladi. Misol uchun, karta-tasvirlar bilan ishlashda foydalaniladigan «server tomonida» va «mijoz tomonida» atamalari jarayonni boshqarayotgan mashinaga taalluqlidir. Mijoz tomonidagi funksiyalar foydalanuvchining mashinasida, server tomonidagi funksiyalar – uzoqdagi mashinada bajariladi. Web-serverlar brauzerlar (mijoz dasturlari)ning so‘rovlariga javob beradi, berilgan fayllarni topadi (yoki CGI ssenariysini bajaradi) va hujjat yoki ssenariy 29

natijasini qaytaradi. Web-brauzerlar va serverlar Hyper text Transfer Protocol protokoli (HTTP, gipermatnni uzatish protokoli) bo‘yicha aloqada bo‘ladi. Serverlarning dasturiy ta’minoti. Aksariyat serverlar Unix (Linux) platformasida ishlaydi. Aynan shuning uchun Web dunyosida Unix tizimining atamalaridan foydalaniladi. Ish jarayonida bir necha Unix-buyruqlarni o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Biroq Windows va hattoki MacOS serverlarining soni doimo oshib bormoqda. Ba’zi server paketlari Unix buyruqlar qatoridan boshqarishga muqobil ravishda grafik interfeysni taklif etadi. NCSA Server, Apache, CERN, Netscape Servers, Internet Information Server (IIS) kabi serverlar mashhur hisoblanadi. Hozirgi kunda ko‘pchilik (tahminan 70%) serverlar Apache yoki undan oldingi NCSA da ishlaydi. Serverning muayyan tipi dizayner qiladigan ishlarning katta qismiga, masalan, grafikani yaratish yoki bazaviy HTML-fayllarni ishlab chiqishga ta’sir qilmaydi. Albatta, u Server Side Includes kabi Web-saytlarni yaratishning ancha takomillashgan usullariga, MIME tiplarini qo‘shishga va ma’lumotlar bazalari tomonidan boshqariladigan Web-sahifalarga ta’sir qiladi. Statik va dinamik Web-serverlar. Endi savol tug‘ilishi mumkin: oddiy HTML kodida yozilgan sahifa bilan WEB 2.0 nimasi bilan farq qiladi? Avvalombor, HTML da yozilgan sayt statik holda bo‘lsa, zamonaviy saytlar dinamik ko‘rinishga ega. Oddiy sayt qanday prinsip asosida ishlashini ko‘rib chiqamiz. Foydalanuvchi biror-bir, masalan, page.html sahifasiga murojaat qildi deylik. Web-server o‘zidagi Web-sahifalar katalogini ko‘rib chiqadi va agar page.html bo‘lsa, foydalanuvchiga uni ko‘rsatadi, aks holda esa – 404-chi xabarni (“Fayl topilmadi”) yetkazadi. Dinamik sayt esa biroz boshqacha ishlaydi. Foydalanuvchi biror sahifaga murojaat qiladi, biroq bu murojaat diskdagi aniq bir faylga emas, balki sayt dvijokiga (agar dvijok PHP tilida yozilgan bo‘lsa, odatda bu fayl index.PHP bo‘ladi) qaratilgan bo‘ladi. Dvijok foydalanuvchiga kerakli ma’lumotni biror manbadan (masalan, ma’lumotlar bazasi yoki diskdagi fayldan) oladi, uni HTML- 30

sahifaga aylantiradi va Web-serverga uzatadi, u esa o‘z navbatida, foydalanuvchi brauzeriga jo‘natadi. Unda yana bir savol tug‘iladi: agar bitta faylnigina so‘rab, uni brauzerga uzatish mumkin bo‘lsa, buncha murakkablashtirishning o‘zi nimaga kerak? Shuning uchunki, bu saytni boshqarish qulay bo‘lsin. Aytaylik, siz 100 sahifalik (bu unchalik ko‘p emas) oddiy sayt yaratdingiz. Ertami-kech siz bu sayt dizaynini, ko‘rinishini o‘zgartirmoqchi bo‘lasiz. U holda esa siz shu 100 sahifani qo‘lda o‘zgartirib chiqishingizga to‘g‘ri keladi. Ustiga-ustak, siz avvaliga bu 100 sahifani kompyuteringizdagi lokal serverga yuklab olishingiz, undan so‘ng tahrirlab, kerakli o‘zgartirishlarni kiritishingiz va oxirida yana serverga yuklashingiz kerak bo‘ladi. 1.4-rasm.Web serverning WEB 2.0 siz holda qanday ishlashi Ana endi dinamik sayt qanday ishlashini ko‘rib chiqaylik. Asosiy voqea – “HTML-sahifani yaratish”. Ya’ni dvijok kontentni – matnli ma’lumotni (u rasm va jadvallar bilan ham bo‘lishi mumkin) oladi va uni dizaynga “kiyintiradi”. Demak, saytning dizaynini o‘zgartirish uchun siz faqatgina tayyor grafik mavzuni o‘rnatishingiz yoki bir-ikkita faylni – sayt shabloni fayllarini o‘zgartirishingiz kerak. WEB 2.0 tizimi sahifalarni dinamik ko‘rinishga keltiradi: ular foydalanuvchi sahifani ko‘rmoqchi bo‘lgandagina amalda yaratiladi. Bu degani, sahifalar foydalanuvchi tomonidan bevosita ko‘rilayotganda yangilanishi yoki o‘zgartirilishi mumkin . 31

1.5-rasm. Web serverning WEB 2.0 bilan qanday ishlashi . WEB 2.0 afzalliklari. Bu tizimlarning asosiy jihati shundaki, dinamik Web- sahifalarni oson yarata olish va ularni turli xil axborot bilan to‘ldirish imkoniyatini berishdir. WEB 2.0 tizimlari odatda murakkab bo‘lib, ular o‘z ichiga xabarlarni tarqatish xizmatlari (RSS), forumlar va internet-do‘konilarni oladi. Shu bilan birga, ularni o‘zgartirish ham oson. WEB 2.0 nafaqat saytdagi turli ma’lumotlarni boshqarishni avtomatlashtiradi, balki shu bilan birga, sayt tuzilishining texnik tomonlari bilan tanish bo‘lmaganlar, ya’ni yozuvchi va jurnalistlarga saytda o‘z materiallarini bevosita foydalanuvchi interfeysi orqali qo‘shish imkoniyatini beradi. Shu narsa tushunarli bo‘ldiki, endi foydalanuvchilarga saytda o‘z materiallarini ko‘rish uchun HTML ni ham, saytdagi ma’lumotlar yangilanishining texnologiyasini ham bilishi shart emas. WEB 2.0 tizimi, shuningdek, Web-sayt yaratishni turli xil mutaxassislar orasida taqsimlab chiqish imkoniyatini beradi. Shunga ko‘ra, Web-dizayner o‘z diqqatini saytning ko‘rinishiga (dizaynni mukammallashtirish va shablonlarni o‘rnatishga) qaratsa, texnik yo‘nalishda bo‘lmagan mutaxassislar uni ma’lumotlar (matn, tasvir va animatsiyalar) bilan to‘ldirishga harakat qiladi. Bu ham hammasi emas. Ma’lumki, dvijok – WEB 2.0 ning bir qismi xolos. U dizayn shabloni asosida sayt ma’lumotlarini chiqarib beradi. Bundan tashqari, WEB 2.0 da saytdagi ma’lumotlarni boshqarish (ular sayt bo‘limlarini va kategoriyalarini yaratishga va ma’lumotlarni ular orasida bo‘lib chiqishga imkon beradi) va bu ma’lumotlarni tahrirlash vositalari ham mavjud. Shu bilan birga, foydalanuvchi sayt ma’lumotlari aynan qayerda (ma’lumotlar bazasida, diskda 32

HTML-fayl ko‘rinishida yoki umuman tashqi serverda) saqlanayotganini bilishi shart emas. WEB 2.0 qo‘llanilishi bilan ko‘pgina qiyinchiliklar bartaraf etilishi mumkin. Yuqorida misol sifatida ko‘rilgan sayt xaritasi ham avtomatik ravishda tuziladi, buning uchun foydalanuvchidan hech qanday mehnat talab etilmaydi. Shu bilan birga, WEB 2.0 saytdagi qo‘shimcha funksiyalarni, masalan, suratlar galereyasi yoki ro‘yxatdan o‘tish oynasini qo‘llash imkonini beradi – shu kabi funksiyalar WEB 2.0 kengaytmalari orqali amalga oshiriladi. Faqatgina u yoki bu kengaytmani o‘rnatish kerak xolos. WEB 2.0 ga o‘tishning o‘ziga xos qiyinchiliklari. Xo‘sh, WEB 2.0 larning shuncha afzalliklari bo‘lganda nima uchun barcha sayt egalari Joomla! yoki Drupal kabi WEB 2.0 larga otishga intilmayapti? Bunga bir qancha sabablarni ko‘rsatish mumkin. Birinchi sabab, inersiya bo‘yicha ketish yoki boshqacha aytganda, o‘zi bilgan narsaga o‘rganib qolish. Inson HTML ni ishlatishga o‘rganib qoladi va WEB 2.0 ga o‘tish saytni boshqarishni avtomatlashtirish bo‘yicha qancha qulayliklar keltirmasin, biror narsani o‘zgartirishni xohlamaydi. HTML dan WEB 2.0 ga o‘tish - yillar ichida amalga oshishi mumkin. Ikkinchi sabab, mavjud minglab HTML-sahifalarni WEB 2.0 ma’lumotlar bazasiga moslab o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Aksariyat hollarda buni qo‘lda bajarish kerak bo‘ladi. Katta sayt uchun bu jarayon ancha ko‘p vaqtni oladi, bu esa saytni vaqtinchalik faoliyatining to‘xtashiga va balki, kompaniya tomonidan ko‘riladigan moliyaviy zararga olib keladi. Albatta, WEB 2.0 ga o‘tish saytni boshqarish bo‘yicha ancha vaqt tejalishini hisobga olsa, kelajakda bu o‘zini oqlaydi. Endi, WEB 2.0 ga o‘tishga halaqit beruvchi faqatgina bitta to‘siq qoladi – texnik holat. Deyarli barcha zamonaviy WEB 2.0 ishlashi uchun xostingda PHP interpretatori va MySQL ma’lumotlar bazasi serveri bo‘lishi kerak. Besh-olti-yil avval shu kabi funksiyalarni taqdim etuvchi xosting-provayderlar kam edi. Hozirga kelib, vaziyat yaxshi tarafga o‘zgardi va PHP hamda MySQL ni qollaydigan xostingni O‘zbekistonning o‘zida topish qiyinchilik tug‘dirmaydi. 33

II-BOB. O‘QUV JARAYONINI TASHKILLASHTIRISHDA WEB 2.0 SERVISLARIDAN FOYDALANISH METODIKASI 2.1. WEB 2.0 asosiga qurilgan tizimlar Bu tizimlar o‘zi kommertik qayta ishlashlar bo‘lib, masofaviy ta’lim (MT) qo‘llanilishiga yo‘naltirilgan yoki o‘quv muassasalari shaklida elektron ta’limni tashkillashtirish. O‘zimiz bozorimizda shunday tizimlarning bir nechtasi taqdim etilgan. “Bitriks : saytni boshqarish” – WEB 2.0 keng tarqalgan va mashhurlikka ega. Bu mahsulot versiyalari quvvati bo‘yicha tarqalgan bo‘lib, bir – biridan modullar to‘plami orqali ajraladi (shuningdek, imkoniyatlari bilan). “Start” paketi 199 y.e bo‘lsa, unda ilg‘orroq “Biznes” 1699 y.e turadi. Nafaqat MySQL, balki, Oracle bilan ishlaydigan versiyalar ham bor. “Bitriks” o‘zining yetarli darajada jiddiy imkoniyatlari bilan ajralib turadi, u deyarli hamma masalalarni yechishga imkon beradi, ammo sayti dizayni va uning boshlang‘ich tuzilishini ishlab chiqish faqtgina qimmat mutaxassislar o‘tkazishi mumkin. Shuningdek, tizim server resurslarga talabchan. “NetCat” - hozirgi paytda WEB 2.0 2.3 versiyasi chiqarilyapti, birinchisi esa 1999 yil ishlab chiqilgan. Xaridorlar 3 xildagi modullar to‘plami redaktsiyasini sotib olishi mumkin – “Standart”(300 y.e), “Plus” (750 y.e) va “Extra” (1200 y.e), shuningdek, jiddiy ahamiyatga ega bo‘lmagan demo – versiyaga o‘xshash “SmallBusiness” (4 y.e) mavjud. Berilgan WEB 2.0 yetarli darajada funktsional, qulay, qabul qilish oddiy. Bu hamma paketlarga (“SmallBusiness” dan tashqari) tezkor texnik liniyalari va foydalanuvchiga qulay bo‘lgan barcha usullarda yordam qo‘shiladi. “inDynamic 2.3” – WEB 2.0 yetarli qulay va imkoniyatlari bo‘yicha jiddiy, ammo, narxi yetarli darajada baland, bazaviy yetkazilishi 1100 y.e, keng tarqalgani 1500-3000 y.e, tizimning max komplekti modullari bilan 9000 y.e va undan yuqori bo‘ladi. Narxlar balandligi sababli WEB 2.0 ishlab chiqaruvchilari buyutrmachi bilan individual ish olib boradi, masalan: aniq bir holda kerak bo‘lgan komplektni 34

yetkazib beradi. Bu tizim asosida qurilgan saytlar boshqa saytlarga qaraganda ko‘proq imkoniyatga ega. “Amiro.WEB 2.0 ” – balanslangan ko‘p funktsiyali WEB 2.0, ko‘pgina jiddiy qulayliklarga ega, ulardan web-interfeys orqali saytni chuqur darajada nazorat qilish, yuqori darajada yuzabiliti, optimal qidirishga qaratilgan, qimmat bo‘lmagan narx. “Amiro.WEB 2.0 ” eksplotatsiyada va sozlashda oddiy, lekin saytning tuzilishini boshqarishdagi imkoniyatlar spektrini to‘liq beradi. Kamchiliklari: “Amiro.WEB 2.0 ” bazasidagi saytni har qanday xostingga ham shikastsiz o‘tkazib bo‘lmaydi. Tizim “Prometey” – dasturiy qobiq bo‘lib, nafaqat masofaviy ta’lim va eshituvchilarni testlashni ta’minlash, balki, virtual o‘quv muassasasi faoliyatini boshqarish ham mumkin, bu masofaviy ta’limni tezkor ommalashtirib, keng kommertik foydalanishga o‘tkazadi. “Prometey” masofaviy ta’lim tizimi liderlik pozitsiyasi shundaki, samarali ta’lim tarkibini birlashtirgan: • Ilg‘or metodiklar; • Yangi texnologiyalar; • Quvvatli boshqaruv vositalari. Hozirgi vaqtda “Prometey” masofaviy ta’lim tizimi (MTT) MDH davlatlari va Rossiyaning ko‘plab korporatsiyalari va o‘quv muassasalari tomonidan foydalaniladi. Interfeysi bir necha milliy tillarga tarjima qilingan, ulardan rus, o‘zbek (lotincha , krillcha), ingliz, ukrain, qozoq. Boshqa dasturiy mahsulotlardan farqli o‘laroq, “Prometey” masofaviy ta’lim tizimi rasmiy ravishda ixtiyoriy o‘quv va davlat birlashmalari foydalanadi, chunki u “Rosinfosert” sertifikatiga ega bo‘lib, MTT dasturiy vositalari STU normativ hujjati talablariga javob beradi. Mazkur hujjat RF Aloqa va Axborot Vazirligi, hamda RF Ta’lim Vazirligi ma’sul shaxslari tomonidan imzolangan. Hozirgi davrga kelib, WEB 2.0 asosiga qurilgan bir qancha tizimlar yaratilgan. Ularga misol qilib, Drupal , PHP-Nuke, WebDirector, Joomla!, NetCat, Slaed, Microsoft WEB 2.0, Wordpress, PHPShop kabilarni keltirish mumkin. Bu 35

tizimlarning ba’zilari umuman tekin bo‘lsa, ba’zilaridan esa haqqini to‘labgina foydalanish mumkin. WEB 2.0 ni tanlash bir tomondan oson va jo‘ndek ko‘rinsada, bu juda jiddiy masala. Internetda ularning turli yo‘nalishdagi o‘nlab: 100 dollarlab turadiganidan to ochiq kodli bepul turigacha, ma’lum bir sohagagina taalluqlisidan ixtiyoriy murakkablikdagi sayt qurish imkonini beradiganigacha, oson boshqariladiganidan administrator uchun katta qiyinchiliklar keltiradiganigacha turini topishingiz mumkin. Xullas, agar WEB 2.0 lar bilan ishlash bo‘yicha hech qanday tajribangiz bo‘lmasa, keraklisini tanlash qiyinlashib ketishi tayin. Dastlab keling, pullik WEB 2.0 larni ishlatmaslikka harakat qilamiz. Axir katta pul to‘lab, WEB 2.0 ni ishlatishdan besamara foydalanishga naxojat. Shu yerda bir narsani aytib o‘tish kerak: bu bilan o‘zimizga qiyin qilamiz. Boshqa tarafdan esa, qanchalik murakkab bo‘lsa, shunchalik qiziq bo‘lishi aniq, shunday emasmi? Endi WEB 2.0 larga yana bir talab qo‘yamiz: universallik. Bu degani, biz ishlatmoqchi bo‘lgan WEB 2.0 ixtiyoriy konfiguratsiyadagi kompyuterlarda ham ishlay olishidir. Shuningdek, saytni lokal serverdan haqiqiy serverga ko‘chirganimizda yoki bevosita serverning o‘zida yaratayotganimizda WEB 2.0 bilan hech qanday qiyinchiliklar tug‘ilmasligi kerak. Bu talabga esa, afsuski, ko‘pchilik bepul WEB 2.0 lar javob bera olmaydi. Servislarning ko‘plab turlari tashkil qilingan bo‘lib, ularning bunday to‘plami yaxlit holda Web 2.0 texnologiyalar deb nomlangan. Web 2.0 texnologiya asosida o‘qishni tashkil etish Internet tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Har bir alohida servis uchun maxsus joy ajratilgan bo‘lib, masalan, ma’lumotnoma axborotlar Wikipedia turidagi ensiklopediyalar saytida saqlanadi, foto va tasvir ma’lumotlar fotoarxivlarda bo‘ladi, video va audio darslar YouTube turidagi saytlarda joylashadi, o‘quvchilar bilan muloqot qilish uchun blog saytlardan foydalanish mumkin. Barcha dasturiy ta’minotlarga qo‘yiladigan talablardan yana biri – xavfsizlik (axir siz haftalab-oylab yaratgan saytingizni shunchaki qiziqish uchun bir kunda 36

buzishlarini xohlamasangiz kerak?). Shuning uchun WEB 2.0 larning xavfsizlik darajalari doimiy yangilanib turishi shart. Natijada, talablarimizga deyarli to‘liq javob beradigan quyidagi: PHP Nuke, Drupal , Joomla!, Slaed WEB 2.0 tizimlarigina qoladi. Endi ana shu WEB 2.0 larni batafsilroq ko‘rib chiqamiz va o‘zimizga kerakli ba’zi xulosalar chiqaramiz. Eng birinchi WEB 2.0 lardan biri bo‘lib, afsuski, ancha vaqtlardan buyon yangilanmay kelmoqda. Biroq, uning kodi ko‘plab adashlari uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda (masalan, DotNetNuke, PostNuke). 2.1-rasm. PHP Nuke interfeysi. Bu bir biriga nom jihatdan yaqin bo‘lgan tizimlar foydalanuvchi diqqatiga navbatma-navbat chiqib turadi. Funksionallik jihatidan tizim ancha mukammal bo‘lib, uning uchun ko‘plab qo‘shimcha modullar yaratilgan. Masalan, xabarlar lentasi, forum, maqolalar, so‘rovlar tashkil qilish, statistika olib borish va boshqalar. Ammo, saytlarning tuzilishi jihatidan bir xillik kuzatiladi. Shu bilan birga, bu tizim yuklanishi qiyin bo‘ladi, ya’ni qo‘shimcha modullar sahifa yuklanishini sekinlashtiradi. Bu esa ko‘plab foydalan o‘quvchilarga yoqmasligi tayin. Yuklanish nafaqat sahifaga, shuningdek, serverga ham tushadi, bu esa xosting xizmatini taqdim etish 37

o‘quvchilarga yoqmaydi. Agar sizni shunday vaziyat qoniqtirsa, aynan shu WEB 2.0 ni tanlashingiz mumkin. Murojaat qilish uchun rasmiy sayti: www.nukefiles.ru Turli xil o‘zgartirishlar orqali o‘zimizga moslab olish bo‘yicha eng mukammal WEB 2.0 deb aytish mumkin. Shu yerda shuni aytish kerakki, “Tomchi” (bu tizim nomi ingliz tilidan aynan shunday tarjima qilinadi) aslida, WEB 2.0 emas, balki “WEB 2.0 ni tuzuvchi tizim”. Uning yordamida siz tayyor bloklardan kerakli WEB 2.0 ni yig‘asiz. Shuni aytish mumkinki, funksionallik va dizayn jihatidan o‘zingizni qanoatlantiruvchi WEB 2.0 ni hosil qilasiz. Standart modullar to‘plamiga blog, forum, xabarlar lentasi, fayllarni yuklash, ovoz berish, qidiruv kabilar kiradi. Bunda ko‘rinadigan kamchilik bitta: PHP va MySQL ni mukammal bilish lozim. Agar bu qisqartmalarni tushunmagan bo‘lsangiz, keyingi WEB 2.0ga o‘tavering, aks holda esa bu tizimga jiddiyroq e’tibor bering. Rasmiy sayti: www.Drupal .org. Texnik yordamni www.Drupal .ru saytidan ham olishingiz mumkin. 2.2- расм . Drupal interfeysi. Bugungi kunda ancha ommabop WEB 2.0 bo‘lib, turli xil saytlarda ishlatiladi. Ikki xil varianti mavjud: pullik va tekin (OpenSlaed). Ikkovi ham bitta yadroda qurilgan (bu degani xavfsizlik darajasi bir xil) va faqatgina funksionalligiga ta’sir qiluvchi modullar soni bilan farqlanadi. Bepul variantida biror mavzudagi nisbatan kichik portalni yaratishingiz mumkin. 38

2.3-rasm. Slaed WEB 2.0 interfeysi. Ammo, bundan ortig‘ini emas. Dizayni ham unchalik katta qiyinchiliklarsiz o‘zgartirilishi mumkin. Tizim aslida Rossiyada yaratilgani uchun rus tilidagi yordam (Slaed.net) haqida qayg‘urmasa ham bo‘ladi . Bugungi kunda eng mukammal dvijoklardan biri (agar bepullari ichida eng mukammali bo‘lmasa) bo‘lib, uning uchun shunchalik ko‘p qo‘shimcha modullar yaratilganki, ular yordamida o‘zingizning saytingizga deyarli ixtiyoriy funksionallikni berishingiz mumkin. Bu dizaynga ham tegishli bo‘lib, uni o‘zgartirish uchun ham juda ko‘p shablonlar mavjud. Biroq, bu yerda bir kamchilik ham bor: shablonlar tizimi shunday tuzilganki, sahifalarni yaratish va to‘ldirish jarayonida sayt bo‘limchalari kichik-kichik qismlar bo‘lib, ajralib qolishi mimkin. Ya’ni, bu qismlar jadvallar asosida yaratilgan. Bu esa saytingizga o‘z shaxsiy ko‘rinish berishingizda bir qator noqulayliklar tug‘diradi: yuqorida tilga olingan qismchalar kutilmagan joyda chiqib qolib, jahlingizni chiqaradi, shuningdek, ularni yo‘qotish uchun vaqtingiz ketadi. Umuman olganda, agar sizni tayyor shablonlar qoniqtirsa (ular esa juda ko‘p va xilma-xil), u holda bu tizim sizga juda mos keladi. Agar siz Joomla! ni tanlab o‘ziga xos original sayt yaratmoqchi bo‘lsangiz ozgina terlashingizga to‘g‘ri keladi. Rasmiy yordam sayti: Joomla.org. 39

2.4-rasm. Joomla interfeysi. Shuningdek, ruscha yordamni norasmiy bo‘lsada, ancha yaxshi bo‘lgan Joomlaportal.ru va joom.ru saytlaridan ham olishingiz mumkin. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan tavsiyalar asosida siz o‘z saytingizni tez va oson ravishda yaratishingiz mumkin. Ammo hech qaysi WEB 2.0 sizga tayyor holdagi saytni taqdim etmaydi. Buning uchun sizdan harakat va mehnat talab etiladi. Yaratayotgan saytingiz boshqalarnikiga o‘xshamasligi, dizayn jihatdan takrorlanmas va original bo‘lishi uchun esa shaxsiy fantaziyangiz va qobiliyatingizni ishga solishingiz kerak . Moodle tizimi. Moodle (http://www.moodle.org) – web-saytda o‘qitish va on-line rejimidagi darslarni tashkil qiluvchi ilova. Bu proyekt ta’limga sotsio- konstruktiv qarashni tarqatish uchun ishlab chiqarilgan. Qisqacha qilib quyidagilarni taxmin qilish mumkin: • Yangi bilimlar oldingi olingan bilim va individual tajribalar asosida olinadi. • O‘quv jarayonida o‘quvchi olgan bilimini boshqalarga tushuntirib berishida ko‘proq samaraga ega. Bu qarashni qo‘llaganda siz o‘quvchining tajribasiga suyanasiz, bu kerakli o‘quv materialini o‘zlashtirishdagi eng samarali usul. Bu usug o‘quv jarayonidagi o‘quvchini ham o‘quvchi ham o‘qituvchi sifatida qanashishini ta’minlaydi. O‘qituvchining funktsiyasi o‘zgarishi mumkin: bilim 40

manbai o‘rniga, “ta’sir markaziga” va sinf madaniyatining modeliga aylanadi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining bilim talabiga qarab individual munosabatda bo‘lishi kerak. Shuningdek o‘qituvchi diskussiya va birgalikdagi harakatni shunday yo‘naltirish kerakki, o‘qitish maqsadiga jamoa bilan erishilsin. 2.5-rasm.Moodle tizimining umumiy interfeysi Moodle ko‘proq klassik stilda o‘qitishga mos, asosan, gibrid o‘qitish. Moodle mul’timediali saytlarni yaratishga yaroqli. PHP va MySQL yoki PostgreSQL bazalari o‘rnatilgan kompyuterlarda ishlaydi. Moodle web-sayti platforma foydalanuvchilariga bepul, sifatli yordam ko‘rsatadi. Moodle-bu tizim (Content Management System - WEB 2.0) saytining mahsulotini boshqaruvi, o‘qituvchilarning onlayn-kurslarini tuzish qo‘llanmalari va ishlash tizimi. Bunday e-learning tizimlarni ko‘pincha boshqaruv ta’limoti (Management Systems - LMS) yoki virtual yaratish qurollari (Virtual Learning Environments - VLE) deb ataladi. Moodle -bu nafaqat onlayn-kurslarni tuzish va ishlash, balki uning yordamida o‘quv web saytlari bilan ishlash uchun mo‘ljallangan aslaxalar omboridir. Dasturning asosiga sotsial nazariya konstruktsiyasi va ishlata olishni o‘rgatish kiradi. Moodle avtori - Martin Dougiamas. Kursning yakunlashi bilan Computer Science va Education yo‘nalishi bo‘yicha universitetni yakunida dissertatsiyani tayyorlab yoqlagan (Ph.D.). " The use of Open Source software to support a social 41

constructionist epistemology of teaching and learning within Internet-based communities of reflective inquiry". O‘quv jarayonini qo‘llab quvvatlash maqsadida informatsion texnologiyalardan foydalanish fikri 1999 yili - Curtin University (Avstraliya) – universitetida WebCT kommertsiyaviy platformasini amaliyotda qo‘llagandan so‘ng paydo bo‘lgan. Moodle tizimining ishlab chiqilishining asosiy maqsadi WebCT va BlackBoard platformasidan tekin foydalanish emas, balki o‘qitish jarayonida o‘qituvchilarning imkoniyatlarini kengaytirish. Lekin, Moodle tizimi shunchali omadli kechdiki, o‘ylangandan ham ko‘proq yutuqlarga sababchi bo‘lib, umumjahon birlaashmasining ishonchini qozondi. Bu tekin tarqatiluvchi programmali majmua o‘zining funktsional imkoniyatlariga, soddaligi va qulayligi sababli uning qo‘llanilishi bu dastur bilan faoliyat olib borayotganlar orasida, deyarli barcha talablarni qondirish bilan tanildi. Moodle tizimi masofali o‘quv jarayonida keng qamrovli imkoniyatlar va o‘quv jarayonida qo‘l keladigan to‘la to‘kis quvvatlash – o‘quv materiallarining keng ko‘lamda yoritilishi, bilim saviyasini tekshirish va boshqaruvida ishlash imkonini yaratadi. Hozirgi vaqtda Moodle tizimi jahonning yirik universitetlarida qo‘llab kelinmoqda. Moodle tizimida taxminan 2 mln nafar faoliyat olib boruvchilar qayd etilgan, 200-ta davlatda 70-tildagi 46-ming o‘quv portallari va 300-nafar programist-ishlab chiqaruvchilar faoliyat olib bormoqda. Moodle tizimining taqdim etilishi kodlari bayon qilingan bo‘lib, (http://www.opensource.org/docs/definition_plain.html) GPL litsenziyasi ostida (http://www.gnu.org/copyleft/gpl.html) saytlarida berilgan. Moodle so‘zi – so‘zlarning obbverturasi bo‘lib " Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment". Moodle modifikattsiyasiz Unix, Linux, FreeBSD, Windows, Mac OS X, Netware va boshqa PHPni qo‘llab quvvatlo‘vchi operativ sistemalarda ishlaydi. Ma’lumotlar MySQL va PostgreSQL ma’lumotlar omborida saqlanadi. Moodle dasturini o‘rnatish murakkab emas va bu dasturni o‘rnatishda “ yangilash” va “oʻtish” talab qilinmaydi. Moodle so‘ngi versiyasi SDO Moodle ni mijozlarning umumjahon birlashmasining http://www.moodle.org. saytidan ko‘chirib olish mumkin. 42

Moodle tizimi masofadan turib o‘qitish kurslari va web-saytlarni yaratishni dasturiy ta’minlash paketidan iboratdir. Tizimning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: -Tizim hozirgi zamon pedagogika yutuqlari va o‘quvchilar orasidagi hamkorlikka bo‘lgan e’tibor, muhokamani hisobga olingan holda loyihalashtirilgan. -Masofadan turib o‘qitish uchun ham, kunduzgi o‘qitish uchun ham foydalanish mumkin. -Oddiy va samarali web-interfeysga ega. -Dizayn modul strukturasiga ega va osongina modifikatsiya qilinadi. -Ulanadigan til paketlari to‘liq mahalliylashtirish imkoniyatini beradi. Ayni paytda 43 ta til qo‘llab-quvvatlanmoqda. -Talabalar o‘zlari hisob yozuvlarini tahrir etishlari, fotosuratlar qo‘shishlari va ko‘plab o‘z shaxsiy ma’lumotlar va rekvizitlarini o‘zgartirishlari mumkin. -Har bir foydalanuvchi o‘z mahalliy vaqtini ko‘rsatishi mumkin. Bunda tizimdagi barcha sanalar uning uchun mahalliy vaqtga o‘tkaziladi (forumlarda xabar berish vaqtlari, topshiriqlarni bajarish vaqtlari va boshqalar). 2.6-rasm. Moodle Web 2.0 tizimining strukturasi -Kurslarning turli strukturalari (tarkiblari) qo‘llab-quvvatlanadi: “kalendarniy” (taqvimiy), “forum”, “tematik”. -Har bir kurs qo‘shimcha ravishda kod so‘zi bilan himoyalanishi mumkin. 43

-Chat, Opros (So‘rov), Forum, Glossariy, Rabochaya tetrad (Ish daftari), Urok (Dars), Test, Anketa, Skorm, Survey, Wiki, Seminar, Resurs (matn yoki web sahifa yoki katalog ko‘rinishida) kurslari uchun modul-tuzuvchilar boy to‘plami mavjud. -Foydalanuvchi oxirgi marta kirganidan keyingi kursda ro‘y bergan o‘zgarishlar, kurs birinchi varag‘ida aks ettirilishi mumkin. -Deyarli barcha teriladigan matnlar (resurslar, forumga xabarlar, daftarlarga yozuvlar ...) ichiga joylashtirib qo‘yilgan WYSIWYG Rich Text –muharrir tomonidan tahrir etilishi mumkin. -Barcha baholar (Forumlardan, Ish daftarlaridan, Testlar va Topshiriqlardan) bitta sahifada to‘planishi mumkin (yoki fayl ko‘rinishida); -Foydalanuvchining tizimga kirishi va ishi bo‘yicha, jadvallar va turli modullar detallari (jihatlari) ustida olib borgan ishlari to‘g‘risidagi to‘liq hisobot (oxirgi kirish, o‘qish sonlari, xabarlar, daftarlardagi yozuvlar) ni olish mumkin. -E-mail ni yo‘naltirish mumkin – xabarlar, forumlar va o‘qituvchilar baho va sharhlarini jo‘natish mumkin. Tizim imkoniyatlaridan foydalanish uchun, Internet tarmog‘iga ulangan kompyuterga ega bo‘lishingiz lozim. Ishni boshlash uchun qatorda web- brauzer URL server adresini terish lozim. Unda CDO –http:// localhost o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. So‘rovga ishlov berilgandan keyin brauzer foydalanuvchiga tizim start sahifasini ko‘rsatadi. 2.2. Web 2.0 texnologiyasidan foydalanish metodikasi 44

WordPressni o‘rnatish va sozlash. WordPressni oson va qulay o‘rnatish uchun quyida keltirilgan yo‘riqnomadan foydalanishingiz mumkin. 1. WordPressni saytdan yuklab olgandan keyin, uni arxivlangan fayldan ajratib olish kerak bo‘ladi; 2. So‘ng, WordPress uchun maxsus ma’lumotlar bazasini yaratasiz, agar mavjud bo‘lsa uning tegishli joylarini o‘zgartirishingiz mumkin; 3. wp-config-sample.php faylini wp-config.php deb qayta nomlang; 4. wp-config.php faylini o‘zingiz istagan matn tahrirlash dasturida oching va ma’lumotlar bazasiga tegishli ma’lumotlarni kiriting; 5. WordPress fayllarini web serverdagi istalgan joyga yuklashingiz mumkin: – Agar siz WordPressni to‘g‘ridan-to‘g‘ri domenga (http://example.com) o‘rnatmoqchi bo‘lsangiz, u holda arxivdan ajratib olingan WordPress fayllarini web serverning bosh katalogiga yuklashingiz lozim; – Mabodo WordPressni boshqa bir katalog ichiga o‘rnatmoqchi bo‘lsangiz, o‘z-o‘zidan, WordPress fayllarini bosh katalog ichida yaratilgan tegishli katalog ichiga yuklaysiz. Masalan, bosh katalog ichidagi “blog” deb nomlangan katalog ichiga (http://example.com/blog) o‘rnatmoqchi bo‘lsangiz, WordPress fayllarini “blog” deb nomlangan katalog ichiga yuklashingiz lozim. 6. Istalgan web brauzer yordamida wp-admin/install.php orqali WordPressni o‘rnatishingiz mumkin. Agar siz WordPressni bosh katalog ichiga o‘rnatgan bo‘lsangiz, ushbu manzilga boring: http://example.com/wp-admin/install.php Agar siz WordPressni bosh katalog ichidagi blog katalogiga o‘rnatgan bo‘lsangiz, ushbu manzilga boring: http://example.com/blog/wp-admin/install.php WordPressni o‘zbekchalashtirish .WordPressni o‘zbekchalashtirish uchun quyidagi yo‘riqnomadan foydalanishingiz mumkin: – uz_UZ.mo faylini ko‘chirib oling; – wp-config.php faylini matn tahrirlash dasturi orqali oching va quyidagi qatorni toping: 45

– define ('WPLANG', ''); Ushbu qatorni quyidagi shaklda o‘zgartiring: – define ('WPLANG', 'uz_UZ'); Faylni saqlang. Serverda /wp-content yoki /wp-includes ichida /languages nomli katalog yarating; – uz_UZ.mo faylini /languages katalogiga joylashtiring; – yuqorida o‘zgartirilgan wp-config.php faylini o‘z joyiga qayta joylashtiring. "Dasturlash asoslari" elektron o‘quv-uslubiy majmua Frontpage dasturiy muhitida yaratiltan. Grafiklarni yaratish uchun Rhotoshop, Adobe Rremier, Image Ready dasturlaridan foydalaniladi. Denwer dasturini kompyuterga yuklab olish Avvalo denwer.ru ga kirib Skachat Denwer degan ssilkani bosamiz, ochilgan sahifadagi formaga ism familiyamizni, e-mail manzilimizni kiritamiz va Poluchit ssilku na skachivaniya tugmasini bosamiz. Bir ozdan so‘ng pochtamizga Denwerni yuklab olish uchun ssilka keladi, kompyuterimizga yuklab olamiz. Dasturni o‘rnatish (Ustanovka) Yuklab olingan dastur ustiga 2 marta sichqonchaning chap tugmasi bilan (tez) bosamiz va quyidagi ketma-ketlikni amalga oshiramiz: 1-rasmda chiqan oynada "Da" ni bosamiz. 2.7-rasmda fayllar arxivdan chiqariladi, bunda siz ishtirok etmaysiz . 2.8-rasmda "Enter" tugmasini bosamiz. 46

2.9-rasmda yana "Enter" tugmasini bosing 2.10-rasmda klaviaturadagi "Y" harfini bosamiz va keyin "Enter" ni bosamiz 2 .1 1 -rasmda yana "Enter" bosiladi 47

2 . 1 2-rasmda yana "Enter" bosiladi 2.12-rasmda. 1 ni bosamiz va Enter Denwer o‘rnatilishi tugatilganda brauzer (Internet Explorer yoki Opera yoki Mozilla) ochilib, Denwer uspeshno ustanovlen degan yozuv chiqadi. Tamom! 48

Denwer o‘rnatildi! Rabochiy stolda 3 ta yorliq (yarlik) paydo bo‘ladi (Start Denwer, Restart Denwer va Stop Denwer): Start Denwer - Denwerni ishga tushiradi Restart Denwer -Denwerni qayta ishga tushiradi. Start Denwer ni ishga tushirganimizdan keyin yaratgan brauzerni ochib web sahifamiz nomini yozamiz (site/). Va natijada quyidagi sahifani ko’rishimiz mumkin: 2.13.-rasm. Dasturlash asoslari fani uchun qilingan dasturning bosh oynasi . 2.14-rasm. Yaratgan sahifamizning admin panelining tuzatish qismi 49

WordPress texnologiyasida asosiy admin qismida tuzatish ishlarini bajaramiz. Quyidagi rasmda sahifamizdagi Video bo‘limining koʻrinish qismi : 2.15-rasm. Sahifaning Video darsliklar bo‘limi . 2.16-rasmda WordPress texnologiyasining Media bo‘liming tuzatish qismi keltirilgan: 2.16.-rasm. Bibliotekadagi barcha media malumotlar saqlanadigan qismi. 50

Dasturlar yaratilayotganda albatta birinchi navbat uning blok sxemasini tushunib olishimiz hamda yaratishimiz zarur bo‘ladi. Hamma dasturlash tillari uchun algoritm bir xil bo‘ladi, lekin dasturlash tillari har xil hisoblanadi. 2.17-rasm. Sahifaning Blok sxemalar bo‘limi . 2.18-rasm. Hujjatlar bo‘limi. 51

WordPress texnologiyasida yaratilgan darsligimizni nafaqat lokal tarmoqlarda, balki global tarmoqlarda ham ishlatishimiz mumkin. Internet provayderdan hosting olib, uz domeni orqali ishlatish imkoniga ham ega bo’lamiz. Hozirgi vaqtda foydalanuvchi uchun yana bir qulaylik paydo bo‘ldiki, bu mobel ilovalardan foydalanish hisoblanadi. Mobel ilovalar orqali ham oddiy kompyuter ilovalari bilan ishlash kabi tarmoqda ishlashga yetarlicha to‘liq ruxsat berilgan. Bu holatda hamma ilovalarga brauzer orqali ishlash imkoniyati berilgan. Foydalanuvchi uchun esa faqat operatsion tizim kerak, chunki operatsion tizim tarkibida brauzer mavjud va Internetga ishlashga ruxsat berilgan bo‘ladi. Hozirgi vaqtda butun dunyoda audiokitoblar ishlatimoqdaki, ulardan iPod yoki mp3-pleyerlarda eshitish mumkin, hattoki biror fanlar bo‘yicha ham ma’ruzalarni tinglash mumkin. Mobil aloqa vositalaridan foydalanib katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash, zamonaviy axborot tashuvchilar yordamida ma’lumotlarni ko‘chirish, talabalarning axborotlardan foydalanish malakasi oshirilmoqda. Darslik ishlanmasi bir vaqtning o’zida ixtiyoriy oʻlcham asosida moslashtirilgan bo‘lib, planshet kompyuterlarda, telefonlarda ham ishlatish mumkin. 52

XULOSA Zamonaviy, raqobatbardosh mutaxasis kadrlar tayyorlashda o‘quv jarayonini tashkillashtirishda Web 2.0 tizimlardan foydalanish metodikasini yaratish, sinash va baholashning ahamiyati katta. Agar uni yaxshi yo‘lga qo‘yilmasa, turli-tuman metodlarni qo‘llashimiz, qiziqarli dars o‘tish uchun turli topshiriqlar tayyorlashimizdan qat’i nazar, kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Chunki inson ongida har doim o‘z mehnat faoliyatini baholovchi psixologik jarayon ro‘y berib turadi. Bitiruv malakaviy ishida qo‘yidagi natijalarga erishildi: 1. O‘quv jarayonini tashkillashtirishda Web 2.0 texnologiyasi WordPress kontent bilan ishlash tizimi muhitidan foydalangan holda o‘quv jarayonini tashkillashtirish tizimi yaratildi; 2. Yaratilgan o‘quv jarayonini tashkillashtirish tizimi SCORM standartiga javob bera oladigan ilova ko‘rinishida yaratdi; 3. O‘quv jarayonini tashkillashtiruvchi Open source GPL litsinziyasi bo‘yicha yaratilgan dasuriy ta’minotlardan foydalandi; 4. Yaratilgan o‘quv jarayonini tashkillashtirish tizimi interfeys jihatidan foydalanishga qulay va boshqaruv paneli ham turli GPL tizimlariga nisbatan yuqori ko‘rsatkichlarga ega. Web 2.0 texnologiya shunday imkoniyatlarni taqdim etadiki, bunda o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi bilimlarni almashinishda nafaqat o‘qituvchidan talabaga ma’lumotlarni yuborish, balki talaba bilan talaba o‘rtasida yoki talabadan o‘qituvchiga ma’lumotlarni jo‘natish amalga oshiriladi. Bu hol yuqori sifatli ta’lim mahsulotlarini yaratish bilan bir qatorda kurs doirasida faoliyat olib borayotganlar bilan kursni o‘rganish jarayonida paydo bo‘ladigan muammolar yuzasidan bir vaqtda bir nechta o‘qituvchilarga va ekspertlarga savollar berish imkoniyatini beradi. Amaliy matematika va informatika kafedarsida mavjud barcha fanlarni shu Web 2.0 tizimlardan foydalangan holda nafaqat, multimediali ma’ruzalar, forumlar, chatdan foydalanilsa o‘quv samaradoligini oshishiga olib keladi. 53

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq, 1997. – B. 20-29. 2. O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq, 1997. – 31-61 b. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 30 maydagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi farmoni. 4. O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi 200-sonli «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora–tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. 5. Zakirova F.M. va boshqalar. Elektron o‘quv-metodik majmualar va ta’lim resurslarini yaratish metodikasi. Metodik qo‘llanma. – T.: OO‘MTV, 2010. –64 b. 6 . Кондрашов С.В. Использование интернет ресурсов (технологий WEB 2.0) на уроках информатики // [Электронный ресурс]. URL: http://intepra.ru/wiki/lib/exe/fetch.php/1_kondrashov_sv_.pdf 2005. 7 . Патаракин Е. Д. Социальные сервисы Веб 2.0 в помощь учителю. Учебно- методическое пособие. — М. «ИНТУИТ.РУ», 2008г. — 96с. Интернет- публикация. 8 . Краснова Г.А., Беляев М.И., Соловов А.В. Технологии создания электронных обучающих средств: 2-е издание. – М.: МГИУ, 2002. – 304 с. 9. Farberman B.L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. T.: OO‘MMMI, 2000. 10. Taylaqov N.I. Masofaviy o‘qitish kurslarining model va shakllari Xalq ta’limi. –2004. –№2. –B. 85–89. 11. Харгадон С. Web 2.0 — это будущее образования (2008). Интернет- публикация. Режим доступа: http://www.websoft.ru 12. Tim O´Reyli. Chto takoye Veb 2.0. http:// www. computerra.ru/think/234100/ 13. Karev N. Web 2.0 - revolyutsiya ili fars? http://www.infoman.ru/Articles.nsf 14. Черногорская Н.Н. Использование ресурсов сети интернет на уроках информатики. - Чебоксары, 2011. – С. 229 – 231 54

15. Абрамов А.Г. и др., Электронная учебно-методическая библиотека информационной системы "Единое окно доступа к образовательным ресурсам": опыт формирования и перспективы развития // Дистанционное и виртуальное обучение, 2008. №4. С. 4-15. 16. Пономарева Ю. С., Ульченко Е. Н. Сервисы web 2.0 как средство создания среды профессионального развития будущих учителей информатики // Научное и практическое обеспечение национальной инициативы «Наша новая школа» в педагогическом образовании. – СПб.: Учрежд. РАО ИПО, 2011. – С. 216-219. 17. Склейнов Е. Л. Интеграция интерактивных и интернет-технологий как новое направление информатизации образования // Электронное периодическое издание «Информационная среда образования и науки», 2012. № 9. С. 98-101. 18. Ульченко Е. Н. Разработка интерактивных мультимедийных ресурсов при помощи социальных сервисов сети Интернет: материалы науч. исслед. – Волгоград: Изд-во ВГСПУ «Перемена», 2012. – 64 с. 19. https://www.google.ru 20. http://badanovag.blogspot.ru/p/web-20.html Блог Александра Баданова 21. http://www.youtube.com . - поиск видео или создание собственного 55

O'xshashlar

SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish

Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish