SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3471.1591796875 KB

Ko'chirib olish

SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob. Ma’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari va yaratish asoslari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. Ma‘lumotlar bazasining asosiy tushunchalari . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2. Ma‘lumotlar bazasini loyihalash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3. Ma‘lumotlar modellari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 4. Ma‘lumotlar bazasini yaratish tizimlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 5. Ma‘lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 II bob. Oliy ta’lim muassasining oʻquv yuklamalarini hisoblash tizimining tafsilotlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1. Oʻquv yuklamalarni vaqt me‘yorlari boʻyicha hisoblashni formallashtirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2. Vaqt me‘yorlariga asosan kafedraning umumiy yuklamasini shakllantirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3. Kafedra oʻquv yuklamasini hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish jarayoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 III bob. Oʻquv yuklamasini hisoblash va uni taqsimotini amalga oshirish dasturiy ta’minotining tavsifi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 1. Ma‘lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2. Dasturiy ta‘minotning mantiqiy strukturasi . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3. Dasturiy ta‘minotning fizik jihatdan yaratilishi . . . . . . . . . . . . . . 63 4. Dastur yordamida oʻquv yuklamasini hisoblash va uni taqsimotini amalga oshirish jarayoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Ilova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Adabiyotlar roʻyxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

KIRISH Ta‘lim tizimida oʻquv jarayonini tashkil qilishning sifat koʻrsatkichlari boʻyicha jahon andozalari darajasiga koʻtarish, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini yurtimizda keng joriy etish metodikasini yaratish dolzarb uslubiy masalalardan hisoblanadi. Ushbu masalalarning dolzarbligi xususida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi ―Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖gi PQ-1730 sonli qarori, hamda ―Oʻzbekiston Respublikasida ―Elektron ta‘lim milliy tarmogʻini yaratish‖ investitsion loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖gi PQ-1740 sonli qarori va me‘yoriy hujjatlarda alohida ta‘kidlab oʻtilgan. Hozirgi davrda axborotlarning haddan tashqari koʻpligi bu axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda, hamda xar xil turdagi masalalarni yechishda hisoblash texnikasidan keng foydalanishni va axborot sistemalari yaratishni talab qiladi. Axborot sistemasi axborotni toʻplash, saqlash va qayta ishlash uchun, keng imkoniyatli maqsadlarda samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Axborotlar sistemasini avtomatlashtirish xisoblash texnikasi yordamida amalga oshiriladi. Zamonaviy axborotlar sistemasi, ma‘lumotlar integrasiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta xajmdagi ma‘lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va koʻp sondagi foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak boʻladi. Axborot sistemasi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qoʻllash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Mazkur dissertasiya ishining mavzusi oliy ta‘lim muassasasining ta‘lim jarayonida oʻquv yuklamalari ma‘lumotlar bazasini loyihalash, ishlab chiqish va shu asosida uning dasturiy ta‘minotini yaratish hisoblanadi. Ishning natijasi esa 3

oliy ta‘lim tizimida eng asosiy axborot manbai boʻlgan, tarmoq (global yoki lokal) texnologiyasi asosida ishlovchi ―Kafedra oʻquv yuklamalari va taqsimoti‖ dasturiy ta‘minoti hisoblanadi. Dissertasiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Ta‘lim muassasalarining oʻquv jarayonidagi yuklamalarini hisoblashda bir xil me‘yor va uslubga asoslanish ta‘lim muassasasining shtatlar birligini toʻgʻri belgilash va pirovard natijada byudjet taqsimotini ham qonun doirasida amalga oshirish imkonini beradi. Shuning uchun, oʻquv muassasasining ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari boʻyicha oʻquv rejalarining ma‘lumotlar bazasini yaratish, hamda unga koʻra kafedra oʻquv yuklamalarini yagona vaqt me‘yorlari asosida avtomatik tarzda hisoblash va tahrirlash uchun dasturiy ta‘minot yaratish dolzarb masala hisoblanadi. Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi: Ta‘lim muassasalari kafedralari yuklamalarini hisoblash va taqsimotini qilish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Ishning maqsadi oʻquv muassasasining ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari boʻyicha oʻquv rejalari uchun ma‘lumotlar bazasini yaratish va unga koʻra kafedra oʻquv yuklamalarini yagona vaqt me‘yorlari asosida avtomatik tarzda hisoblashlar jarayonini amalga oshirish uchun dasturiy ta‘minot yaratishdan iborat. Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim: Namunaviy va ishchi oʻquv rejalar bazasini loyihalash va yaratish; Oliy ta‘lim muassasidagi ta‘lim yoʻnalishlari bazasini yaratish; Vaqt me‘yorlari bazasini yaratish; Kafedralar ma‘lumotlari bazasini loyihalash va yaratish; Ma‘lumotlar bazasini tahrirlash tizimini yaratish; Kafedra oʻquv yuklamasini hisoblash; Kafedra oʻquv yuklamasini taqsimotini amalga oshirish; Dasturiy ta‘minotdan foydalanish uchun koʻrsatma tayyorlash; 4

Dasturiy ta‘minotni sinovdan oʻtkazish; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari: tizimning ma‘lumotlar bazasini hosil qilish, hamda uni boshqarish dasturini yaratish; yuklamani hisoblash: • ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari ishchi oʻquv rejasidan kafedralar soatlarini aniqlash; • mezon asosida oʻquv soatlari (auditoriya soatlari, konsultasiya, ON, YaN, kurs ishlari soatlari, amaliyot soatlari) ni hisoblash; vaqt me‘yorlari asosida proffessor-oʻqituvchilarning quyidagi yuklamalarini hisoblash: • oʻquv ishlari yuklamasi; • ilmiy-uslubiy ishlari yuklamasi; • ilmiy tadqiqot ishlari yuklamasi; • ma‘naviy-ma‘rifiy ishlari yuklamasi; Tadqiqotning asosiy farazlari: ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari ishchi oʻquv rejasiga koʻra kafedralar oʻquv yuklamasining hajmi hisoblanadi va taqsimoti bajariladi. Mavzu boʻyicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Ma‘lumotlar bazasining tarkibiy qismlarini, ma‘lumotlarning infologik va datalogik modellari bilan ishlash, ma‘lumotlar bazasining fayl tizimini yaratish, ma‘lumotlar bazasiga soʻrovlar bilan ishlov berish quyidagi adabiyotlardan tahlil qilib oʻrganildi: 1. Аткинсон, Леон. А92 MySQL. Библиотека профессионала.: Пер. с англ. — М.: Издательский дом "Вильяме", 2002. — 624 с.: 2. T. Konolli, K. Begg "Базы данных: проектирование, реализация и сопровождение", Dialektika 2000. 5

Web sahifalarni yaratishda asosan Мархвида И.В. "Создание Webстраниц: HTML, CSS, JavaScript" Минск ООО "Новое знание", 2002 -352 с. adabiyotlaridan foydalanildi. Web loyihalarini yaratish asoslari, Web loyihalari orqali ma‘lumotlar bazasiga murojaatlarni amalga oshirish uchun quyidagi adabiyotlardan foydalanildi: 1. ―Professional PHP Programming‖ Published by Wrox Press Ltd., USA. 2. Стивен Хольцнер "PHP в примерах". Пер. с анг. -М.: ООО "Бином пресс", 2007 г. 352 с: 3. Лаура Томсон "Разработка Web-приложений на PHP и MySQL". Пер. с англ./Лаура Томсон, Люк Веллинг. -2-е изд., испр. - СПб: ООО "ДиаСофтЮП", 2003. -672 с. 4. "Practical Web 2.0 Applications with PHP" by Quentin Zervaas. 2008 y. 594 s. 5. Jay Greenspan, Brag Bulger ―MySQL/PHP Database Applications‖. M&T Books. Tadqiqotda qoʻllanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: ma‘lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; dasturni client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; ma‘lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qoʻllash texnologiyalaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Dissertasiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma‘lumotlar bazasiga koʻra kafedra oʻquv yuklamalarini hajmini va uning taqsimotini yagona usul va vaqt me‘yorlari asosida hisoblashni amalga oshiruvchi dasturiy ta‘minot yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Dissertasiya ishi natijalaridan oliy ta‘lim tizimidagi barcha oliy oʻquv yurtlarida foydalanib, real iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Mazkur ishda kafedra oʻquv yuklamalari hajmini 6

hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish dasturiy ta‘minoti tarmoq texnologiyasidan foydalangan holda yaratiladi. Ta‘lim muassasalarining yuklamalarini hisoblash jarayonida bir xil me‘yor va uslubga asoslanish ta‘lim muassasasining shtatlar birligini toʻgʻri belgilash va natijada byudjet taqsimotini ham belgilangan qoida doirasida amalga oshirish imkonini beradi. Dissertasiya tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertasiya ishi tarkibi kirish qismi, 3 ta bob, hulosa, foydalanilgan adabiyotlar roʻyhati va ilovadan iborat. I- bob. Ma‘lumotlar ba‘zasini loyihalash bosqichlari va yaratish asoslari . Mazkur bobda ma‘lumotlar bazasining asosiy tuhunchalari, ma‘lumotlar bazasini loyihalash, ma‘lumotlarning infologik va datalogik modeli, ma‘lumotlar bazasini yaratish tizimlari, ma‘lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dasturni ishlab chiqish vositasilari haqida bayon etilgan. II-bob. Oliy ta‘lim muassasining oʻquv yuklamalarini hisoblash tizimining tafsilotlari. Ushbu bobda oʻquv yuklamalarni vaqt me‘rlari boʻyicha hisoblashni formallashtirish, vaqt me‘yorlariga asosan kafedraning umumiy yuklamasini shakllantirish, kafedra oʻquv yuklamasini hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish jarayoni aks ettirilgan. III-bob. Oʻquv yuklamasini hisoblash va uni taqsimotini amalga oshirish dasturiy ta‘minotining tavsifi. Mazkur bobda ma‘lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish, dasturiy ta‘minotning mantiqiy strukturasi, dasturiy ta‘minotning fizik juhatdan yaratilishi, dastur yordamida oʻquv yuklamasini hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish jarayoni keltirilgan. Dissertasiya ishi boʻyicha quyidagi ilmiy ishlar e‘lon qilingan: 1. ―SamDU oʻquv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta‘minotini yaratish‖, ―Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining hozirgi zamon rivojlanish bosqichida mutaxassisning kasbiy komponentligini mukammalashtirish‖ ilmiy –amaliy konferensiyasi, 2-qism, TATU Samarqand filiali, 2013 y. 6-8 may, 111-b. 7

2. ―Oliy ta‘lim muassasalarida hujjatlarni monitoringini tashkil etishni avtomatlashtirilgan tizimi‖, ―Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining hozirgi zamon rivojlanish bosqichida mutaxassisning kasbiy komponentligini mukammalashtirish‖ ilmiy –amaliy konferensiyasi, 2-qism, TATU Samarqand filiali, 2013 y. 6-8 may, 112-114 b. I BOB Ma’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari va yaratish asoslari § 1.1. Ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari Axborot texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma‘lumotlarning tez oʻzgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma‘lumotlarni oʻz vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma‘lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma‘lumotlar bazasini yaratish, soʻngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb boʻlib qolmoqda. ―Ma‘lumotlar bazasi‖ tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma‘lumotlardan turli koʻrinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma‘lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina oʻrinli boʻlardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma‘lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob‘ektlari haqidagi ma‘lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma‘noda ma‘lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob‘ektlari haqidagi ma‘lumotlar toʻplamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun oʻrganilayotgan real muhitning ma‘lum bir qismi tushiniladi. Ma‘lumotlar bazasini yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olish zarur: Birinchidan, ma‘lumotlar turi, koʻrinishi, ularni qoʻllaydigan dasturlarga bogʻliq boʻlmasligi lozim, ya‘ni ma‘lumotlar bazasiga yangi ma‘lumotlarni kiritganda yoki ma‘lumotlar turini oʻzgartirganda, dasturlarni oʻzgartirish talab etilmasligi kerak. Ikkinchidan, ma‘lumotlar bazasidan kerakli ma‘lumotni olish yoki izlash 8

uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham ma‘lumotlar bazasini tashkil etishda ma‘lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon ―axborot‖ soʻzini ―ma‘lumot‖ soʻzidan farqlaymiz, ya‘ni axborot soʻzini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma‘lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma‘lumotlar bazasini yaratishda foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar boʻyicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma‘lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. Tizilmalashtirish – bu ma‘lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma‘lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv boʻlmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma‘lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma‘lumotlarni koʻrsatish mumkin. Tizilmalashtirilmagan holda saqlanayotgan ma‘lumotlardan zarur boʻlganini qidirib topish ancha murakkab, uni tartiblashni esa deyarli bajarib boʻlmaydi. Familiya Ismi Tugilgan sana Oʻrtach a baho Reyting daftar nomeri Ta‘lim turi Avazov Jamol 15.01.1979 4,78 654311 Byudjet Ortiqov Akram 03.11.1978 4,61 545712 Byudjet Lazizova Saida 07.07.1980 4,52 453225 Shartnoma Safarov Elyor 12.04.1981 4,03 685564 Shartnoma Javlonov Alisher 31.12.1982 3,69 654786 Byudjet 1.1-jadval. Tizilmalashtirilgan ma‘lumotlar. Ma‘lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalar, predmet sohasidagi mutaxassislar boʻlishi mumkin. Ma‘lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma‘lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta‘minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya‘ni ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutiladi. Ma‘lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma‘lum bir strukturaga 9

ega, oʻzaro bogʻlangan va tartiblangan ma‘lumotlar majmuasi boʻlib, u biror bir ob‘ektning xususiyatini, holatini yoki ob‘ektlar oʻrtasidagi munosabatni ma‘lum ma‘noda ifodalaydi. Ma‘lumotlar bazasi foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma‘lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma‘lumki ma‘lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish boʻlib, koʻp mehnat va vaqt talab qiladi. Ma‘lumotlar bazasi bilan ishlashda undagi ma‘lumotlarning aniq bir strukturaga ega boʻlishi foydalanuvchiga ma‘lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma‘lumotlarni tartiblashtirish va kerakli ma‘lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tugʻdiradi. Bugungi kunda turli koʻrinishdagi ma‘lumotlardan zamonaviy kompyuterlarda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompyuterlarda saqlanadigan Ma‘lumotlar bazasi maxsus formatga ega boʻlgan muayyan tuzilmali fayl boʻlib, undagi ma‘lumotlar oʻzaro bogʻlangan va tartiblangandir [1]. Ma’lumotlar bazasi – bu ma‘lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan (strukturalashtirilgan) ma‘lumotlarning nomlangan toʻplamidir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish – bu shunchaki ma‘lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda ma‘lumotlar bazasi ma‘lum bir ob‘ekt sohasini ifodalaydi va uning ma‘lumotlarni oʻz ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma‘lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. Ma‘lumotlar bazasi tushunchasi maydon , yozuv , fayl ( jadval ) kabi elementlar bilan bogʻliq holda oʻrganiladi. Keng ma‘noda ma‘lumotlar bazasi deganda real dunyoning konkret ob‘ektlari haqidagi ma‘lumotlar toʻplamini tushinish mumkin. Ma‘lumotlar hajmi oshib borishi bilan ma‘lumotlar bilan ishlash masalalarini hal etish murakkablashadi. Yuzaga kelgan muammo ob‘ekt va ma‘lumotlarni strukturalash, ya‘ni tizimga solish yoʻli bilan hal qilinadi. Ob‘yekt – bu mavjud va farqlanishi mumkin boʻlgan narsadir. Ob‘ektlarga tegishli boʻlgan ma‘lumotlar toʻplami ma‘lumotlar bazasi boʻla oladi. Masalan, xar bir oliy ta‘lim muassasasi –bu ob‘ektlar boʻlsa, 10

ulardagi talabalar haqidagi ma‘lumotlar toʻplami ma‘lumotlar bazasiga misol boʻla oladi. Ma‘lumotlar bazasini yaratish va uni dolzarb holatda saqlab turishni amalga oshiradigan, shuningdek, turli foydalanuvchilarning ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotlardan oʻz maqsadlari uchun foydalanish imkoniyatlarini ta‘minlaydigan dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb ataladi. Ma‘lumotlar bazasida barcha ma‘lumotlar bilan bajariladigan amallar ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi boshqaruvi ostida avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Ma‘lumotlar bazasining ishlashi ma‘lumotlar bazasi ma‘muri deb ataladigan mutaxassis yoki mutaxassislar jamoasi tomonidan ta‘minlanadi. Ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan ma‘lumotlardan turli foydalanuvchilarning foydalanish imkoniyati ma‘lumotlar bazasini tavsiflovchi va saqlovchi dasturlarni foydalanuvchilarning amaliy dasturlaridan ajratish yoʻli bilan ta‘minlanadi. Tizim va foydalanuvchilarning dasturlari oʻrtasidagi aloqa ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi tarkibiga kiradigan maxsus bogʻlovchi qoʻshimcha dastur bloklari yordamida amalga oshiriladi. Qoʻshimcha dasturlar foydalanuvchiga ma‘lumotlar bazasidagi koʻplab ma‘lumotlar orasidan uning masalasini hal qilish uchun zarur boʻlgan ma‘lumotni ajratib beradi. Ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan va bu foydalanuvchini qiziqtirmaydigan boshqa ma‘lumotlar uning uchun ―koʻrinmas‖ boʻlib turadi. Foydalanuvchilarning dasturlari shunday tashkil etilganligi tufayli ma‘lumotlar bazasining texnik ta‘minotidagi oʻzgarishlarga bogʻliq boʻlmaydi, ya‘ni mustaqil boʻladi. Oʻzgarishlar yuzaga kelgan taqdirda esa, ma‘lumotlar bazasi ma‘muri qoʻshimcha bloklarga zarur oʻzgartirishlarni kiritadi, foydalanuvchilarning dasturlari esa oʻzgarishsiz qoladi. Ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan ma‘lumotlar real, haqiqiy dunyodagi ob‘ektlarning tavsiflarini beradi, shu sababli, ma‘lumotlarning tuzilishi ob‘ektlar va ularning tavsiflari oʻrtasidagi mavjud aniq munosabatlar va mantiqiy 11

aloqalarni aks ettirishi zarur. Ma‘lumotlar bazasining ish qobiliyati va samaradorligi aksariyat hollarda ma‘lumotlar tuzilishi qanchalik toʻgʻri tashkil etilganligi va u kompyuter xotirasida qanday aks ettirilganligi bilan belgilanadi. Ma‘lumotlar bazasi muayyan qonun-qoidalarga muvofiq tuziladi va bir qator talablarga javob berishi zarur boʻlib, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat [2]: Ma‘lumotlarning ortiqcha takrorlanmasligi (eng kam ortiqchalik). Ma‘lumotlarning har bir elementi ma‘lumotlar bazasiga bir marta kiritiladi va u yerda yagona nusxada saqlanadi. Dolzarblashtirish imkoniyati. Ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan ma‘lumotlar eskirishi mumkin, bunda yangi ma‘lumotlarni kiritish zaruriyati tugʻiladi. Ma‘lumotlarning tuzilishi yangi ma‘lumotlarni kiritish va eskirganlarini chiqarib tashlash, shuningdek saqlanayotgan ma‘lumotlarga oʻzgartirish kiritish imkonini berishi zarur. Ma‘lumotlarning butunligini ta‘minlash. Tizimda foydalanuvchilarning ehtiyotsiz harakatlari oqibatida tasodifiy xatoliklar yuz berishi mumkin. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi bunday holatlarda ma‘lumotlarning yoʻqolib ketmasligini va buzilgan ma‘lumotlarni qayta tiklash imkoniyatini ta‘minlashi zarur; Qidiruvning yuqori tezligi; Xavfsizlik va mahfiylik. Foydalanuvchilar faqat oʻzlariga tegishli ma‘lumotlar bilangina ishlashlari zarur. Boshqa ma‘lumotlardan foydalanish ular uchun cheklangan boʻlishi kerak. Tizimda saqlanayotgan ma‘lumotlardan bunga tegishli huquqi boʻlmagan shaxslar foydalanmasliklari zarur. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi odatda, foydalanuvchilarni identifikasiyalash vositalariga ega boʻladi, bundan tashqari, mahfiy axborotlarni saqlovchi ma‘lumotlar bazasi uchun mahfiylikni ta‘minlashning maxsus vositalari ishlab chiqiladi; Turli foydalanuvchilarning har xil soʻrovlarini ta‘minlash imkoniyati. Bu ma‘lumotlar bazasi uchun asosiy talab hisoblanadi; 12

Hozirgi vaqtda tayyor universal ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yaratilgan boʻlib, ularni muayyan axborot tizimlarini loyihalashda asos sifatida olish mumkin. § 1.2. Ma’lumotlar bazasini loyihalash Ma‘lumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish mumkin. Birinchi usulda, avval asosiy masalalar aniqlanib, ularni hal qilish uchun baza yaratiladi, hamda masalaning ma‘lumotlarga boʻlgan ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi usulda, muammo sohasining namunaviy (tipik) ob‘ektlari birdaniga oʻrnatiladi. Bu yerda eng optimal usul - ikkala usulni birgalikda ishlatishdir. Bu dastlabki bosqichda barcha masalalar toʻgʻrisida yetarlicha ma‘lumotlarning yoʻqligi bilan bogʻliq. Ma‘lumotlar bazalarini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga boʻlinadi: muammo sohasining ma‘lumotlarining axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish va ma‘lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash. Axborot - mantiqiy model muammo sohasini axborot ob‘ektlarining majmui va ular orasidagi tuzilmaviy aloqalar koʻrinishida aks ettiruvchi ma‘lumotlar modelidir. Muammo sohasi ma‘lumotlariniig axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish muammo sohasini tekshirish natijasida olingan tavsifga asoslanadi (1.1-rasm). 1.1- rasm. Ma‘lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari. Muammo sohasining infologik modeli asosida kontseptual (mantiqiy), ichki (jismoniy) va tashqi modellar tuziladi. Ma‘lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishi – ob‘ektga tegishli boʻlgan axborotlarning ma‘lumotlar bazasida joylanishini ifodalaydi. Hosil boʻlgan ma‘lumotlar bazasining mantiqiy bogʻlanish modeli 13 Muammo sоhаs i n i ng i nfо l оg i k m о d e lini ya r аt i sh Маnt i q i y l оy i hа l аsh J i sмоn i y (f izi k) l оy i hа l аsh Ма‘ lu моt ilovada i fо dal anishi n i lo y i h ala sh

ikkinchi bosqichining natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turli axborot ifodalanadi: ob‘ekt toʻgʻrisidagi xabarlar, ularning xususiyati va oʻzaro munosabatlari. Xar bir ob‘ekt modeli yozuv turlari orqali koʻrsatiladi. Ularning xususiyatlari — yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa yozuv va maydon turlari oʻrtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday model ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimining mohiyatiga bogʻliq boʻlmaydi, ya‘ni axborotning ma‘nosiga bogʻliq boʻlmagan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta‘minlaydi. Mantiqiy modelni rasmli va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin. Rasmli usulda ma‘lumotlar oʻrtasidagi bogʻlanish grafiklar yordamida tasvirlanadi. Bunda grafikning uchlari yozuvlarni ifodalaydi, qirralari esa yozuvlar oʻrtasidagi aloqalarni koʻrsatadi. Jadvalli usulda ob‘ekt toʻgʻrisidagi ma‘lumotlar bir yoki bir nechta ustundan iborat boʻlgan jadvallar orqali ifodalanadi. Hozirgi vaqtda mantiqiy modellarning pogʻonali (ierarxik), tarmoqli va relyatsion turlaridan foydalanilmoqda. Pogʻonali model rasmli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma‘lumot yozuvlari grafikning uchlarini ifodalaydi va xar bir yozuv oldingi pogʻona uchlariga bogʻlangan boʻladi. Bunday tuzilishdagi ma‘lumotlar bazasidan tegishli axborotlar hamma vaqt bitta yoʻnalish boʻyicha qidiriladi va uning joylashgan oʻrni toʻliq koʻrsatiladi. Tarmoqli model ham rasmli usul yordamida tashkil qilinadi. Lekin bunda tegishli axborotlar bir nechta yoʻnalish boʻyicha olinishi mumkin. Tarmoqli model ierarxik modelning kengayishi hisoblanadi. Bu modelning asoschisi - Ch.Baxman. Tarmoqli modelga asoslangan ma‘lumotlar bazasi - Integrated Database Menegement System (IDMS) Cullinet Software Inc. kompaniyasi tomonidan 70-yillarda ishlab chiqilgan. Ierarxik va pogʻonali ma‘lumotlar bazasining afzalligi - ularning tezkorligidir. Shaxsiy EHMlarning paydo boʻlishi relyatsion modellarning keng tarqalishiga sababchi boʻldi. Relyatsion model jadvalli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda tegishli ma‘lumotlar jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi. Ustunlar 14

ma‘lumotning maydonlarini, qatorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma‘lum sohaga tegishli boʻlgan bir qancha ma‘lumotlar koʻrsatiladi. Ustun va qator oʻrtasidagi bogʻlanish munosabat deb ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat oʻz nomiga ega boʻladi [3]. Relyatsion modeldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi:  ustun va qator kesishgan yerda joylashgan ma‘lumot element hisoblanadi;  munosabatlarda ikkita bir xil qator boʻlmaydi;  ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas. Ma‘lumotlar bazasini tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik tuzilishi tashqi xotiralarda ma‘lumotlarni joylashtirish vositalaridan iborat boʻlib, uning natijasida ichki model hosil qilinadi. Ichki model ma‘lumotninig mantiqiy modelini tashuvchilarda aks ettiradi va yozuvlarning joylashishi, aloqasi va tanlab olinishini koʻrsatadi. Ichki model ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi orqali hosil qilinadi va unga quyidagi talablar qoʻyiladi:  ma‘lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;  tashqi xotiradan maksimal foydalanish;  ma‘lumotlar bazasini yuritish harajatlarini kamaytirish;  ma‘lumotlarni qidirish va tanlash jarayonlarining tezkorligini oshirsh va boshqalar. Umumiy holda ma‘lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari ikki xil guruhga ajratiladi: 1. Professional yoki sanoat ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. Bu guruhga quyidagi ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari kiradi: Oracle , DB2 , Sybase , Informix , Ingres , Progress . 2. Shaxsiy ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi. Bu guruhga FoxBase/FoxPRO , Clipper , R:base , Paladox , Approachva, MS Access kiradi. Ma‘lumotlar bazasi boshqarish tizimlari arxitekturasi: 15

1. Foydalanuvchi interfes bloki. Bunga dasturlash tillarida ma‘lumotlar bazasiga murojaat qilish vositalari yordamida tuzilgan dasturiy ta‘minotlar kiradi: jadvallar, formalar, hisobotlar va boshqalar. 2. Ma‘lumotlar bazasi. Bu blokda ma‘lumotlar jadvallarining fayllari saqlanadi. 3. Ma‘lumotlar bazasi protsessori. Ma‘lumotlar bazasi bitta kompyuterda joylashishi yoki bir nechta kompyuterda taqsimlanishi mumkin. Bir foydalanuvchining ma‘lumotlari boshqalar uchun kira oladigan boʻlishi uchun bu kompyuter axborot tarmoqlari yordamida yagona axborot tizimiga ulanishi kerak. Bitta kompyuterda joylashgan ma‘lumotlar bazasi mahalliy, kompyuterlarning bir necha birlashtirilgan tarmoqlaridagisi taqsimlangan deb ataladi. Ma‘lumotlarning tarmoqli ishlab chiqarishning turli tamoyillari mavjud: ―fayl- server‖ va ―mijoz- server‖. ―fayl-server‖ (FS- model) tamoyili tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda markazlangan holda saqlanuvchi fayllar joylashgan va ―fayl-server‖ uchun ajratilgan kompyuterga moʻljallangan. Boshqa kompyuterlarda esa amaliy dasturlar va ma‘lumotlar bazasi protsessorining nusxasi joylashtiriladi. Soʻralgan ma‘lumotlar ―fayl-server‖dan boshqa kompyuterlarga oʻtkaziladi va ular ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi. ―mijoz-server‖ tamoyili boʻyicha ma‘lumotlarni ishlab chiqish vazifasi mijoz- kompyuter (dastur) va server-kompyuter (dastur) oʻrtasida taqsimlanadi. Ma‘lumotlarni qayta ishlashni mijoz soʻraydi va u tarmoq boʻylab ma‘lumotlar bazasi serveriga uzatiladi. Soʻrov oʻsha yerda qidiriladi. ―mijoz-server‖ tamoyili uchun xos xususiyat - bu ma‘lumotlar bazasidan soʻrov uchun SQL ( Structured Query Language ) dasturlash tilidan foydalanish (1.2-rasm). 16

fayl – server modeli mijoz–server modeli 1.2-rasm. «fayl-server» va «mijoz-server» texnologiyalari. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tanlash. Mantiqiy loyihalashtirish ma‘lumotlar bazasini yaratishning eng zaruriy va ma‘suliyatli bosqichlaridan biridir. Uning asosiy masalasi tanlangan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun moʻljallangan holda ma‘lumotlar bazasi mantiqiy sxemasini ishlab chiqishdan iborat. Mantiqiy loyihalashtirish bosqichi kontseptual loyihalashtirishdan farqli ravishda u kompyuterning dasturiy vositasini toʻliq hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ish mazmuni boʻyicha mantiqiy loyihalashtirish axborot tizimini va uni tashkil etuvchi qismlarni real ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimiga mos shaklda modellashtirishdan iborat. Mantiqiy loyihalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1. Aniq bir ma‘lumotlarni boshqarish tizimini tanlash; 2. Kontseptual sxemani mantiqiy sxemaga oʻtkazish; 3. Zarur kalitlarni tanlash; 4. Soʻrov tilini tavsiflash; Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimini tanlashning asosiy me‘yorlaridan biri – bu ma‘lumotlarni ishlatadigan ichki modelning kontseptual sxemasini tavsiflash ucun qanchalik samarador ekanligini baholashdan iborat. 17 Fоy dala n uvc h i i nte r feys М B pro tsessо ri Ma‘lumotlar bazasi Fоy dala n uvc h i i nte r feys М B pro tsessо ri Ma‘lumotlar bazasi

Shaxsiy kompyuterlar uchun moʻljallangan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlarini koʻpligi, odatda, ma‘lumotlarning relyatsion yoki tarmoq modeliga tayangan holda ishlaydi. Zamonaviy ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining juda katta qismi relyatsion model asosida yaratilgan. Agar relyatsion tizim tanlangan boʻlsa, y holda ma‘lumotlar bazasining konseptual sxemasini relyatsionga akslantirish oldinda turibdi. Tizimlarni yaratish jarayoni tizimlarning yaratilish davri ( system development life cycle ) deyiladi, chunki bu jarayon bilan bogʻlangan faoliyatlar davomiydir. Tizimlarning yaratilishida yoʻl qoʻyilgan xato qanchalik kech aniqlansa, shunchalik uni tuzatish qimmatga tushadi, chunki oldin qilingan ishlar ham yana koʻrib chiqilishi zarur boʻladi. Ana shuning uchun tizimlar yaratilishi jarayonini bosqichlarga boʻlib, tizimlar yaratishda ma‘lum metodlar ishlab chiqilgan. An‘anaviy tizimlarni yaratish davri uslubi (― Sharshara ‖ modeli) quyidagi bosqichlardan iborat: 1.3-rasm .An‘anaviy tizimlarni yaratish davri uslubi 1. Birinchi bosqichda hal qilinadigan muammo aniqlanadi va uni texnik jihatdan amalga oshirilish imkoniyati oʻrganiladi. 18 Тизим тергови Тизим таҳлили Тизим дизайни Тизимни ам алда яратиш Тизим таъминоти

2. Bu bosqichda amaldagi tizim va uning ish jarayoni oʻrganiladi. Bu esa tizimning kamchiligi va yangi imkoniyatlarini namoyish etadi. Tizim tahlili bosqichidan chiqadigan natija – tizim talablari roʻyhati va ularning ustunligi. 3. Bu bosqichning natijasi - yangi yoki oʻzgartirilgan tizimning batafsil dizayni. Tizim dizaynida kirish, chiqish, interfeys; uskunalar, dasturlar, ma‘lumotlar bazasi, telekommunikatsiya, xodimlar va protseduralar; ushbu komponentlar orasidagi aloqa va munosabatlar batafsil koʻrsatiladi. 4. Tizimning amaliy yaratilish bosqichida dasturchilar ishga tushib, tizimni dastur holatiga olib kelishadi. Bu bosqichda, ma‘lumotlar bazasi amalda yaratiladi, dastur dasturlash tillarida yoziladi, ma‘lumotlar bazasi toʻldiriladi va sinovdan oʻtkaziladi. Bu bosqichning natijasi toʻla funksional dasturdir. 5. Yaratilgan axborot tizimi ishga tushgandan keyin vaqt oʻtgan sari oʻzgartirishlar kiritilishi muqarrardir. Bu bosqichda oldingi bosqichdagi koʻzga tashlanmagan xatolar toʻgʻrilanib tizim istalgan darajaga keltiriladi. § 1.3. Ma’lumotlarning modellari Ma’lumotlarning modeli — bu ma‘lumotlar oʻzaro bogʻlangan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar toʻplamidir. Modelning shaklli va unda foydalaniladigan ma‘lumotlar tuzilishining turi (ma‘lumotlar bazalarini boshqarish tizimida unga asos qilib olingan modelning yoki ma‘lumotlarga ishlov berish amaliy dasturi yaratiladigan) dasturlash tizimi tilida foydalangan ma‘lumotlarni tashkil etish va ishlov berish kontseptsiyasini aks ettiradi. Ma‘lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish uchun ma‘lumotlarni turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan boʻlib, u koʻplab omillarga bogʻliq. Bu omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta‘minot avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning hajmi kabilar kiradi. Ma‘lumotlar modeli quyidagi tarkibiy qismdan iborat: 19

1. Foydalanuvchining ma‘lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga moʻljallangan ma‘lumotlar tuzilmasi. 2. Ma‘lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin boʻlgan operatsiyalar. Ular koʻrib chiqilayotgan ma‘lumotlar modeli uchun ma‘lumotlar tilining asosini tashkil etadi. Yaxshi ma‘lumotlar tuzilmasining oʻzigina etarli emas. Ma‘lumotlarni aniqlash tili (MAT) va ma‘lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega boʻlish zarur. 3. Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma‘lumotlar modeli uning yaxlitligini saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta‘minlangan boʻlishi lozim. Quyida shunday cheklanishlarning namunalari keltirilgan: a) har bir ―kichik daraxt‖ tugunga ega boʻlishi kerak. Ma‘lumotlarning ierarxik bazalarida birlamchi tugunsiz ―tugʻma‖ tugunlarni saqlash mumkin emas. b) ma‘lumotlarning relyatsion bazasiga nisbatan bir xil kortejlar boʻlmaydi. Fayl uchun bu cheklash barcha yozuvlarning yagonaligini talab etadi. Ma’lumotlarni ierarxik va tarmoqli modellari. Ierarxik model daraxtsimon graf koʻrinishida berilib, unda ob‘ektlar bogʻlangan satx (ierarxik) koʻrinishida ajratiladi. Ushbu model ma‘lum qoida asosida quriladi. Bu qoidaga muvofiq har bir hosil qilingan tugun (uzel) faqat bir kirishga ega boʻladi. Strukturada faqat bitta hosil qilinmagan tugun boʻlishi mumkin. Bu tugun ushbu modelning ildizi hisoblanadi. Tugun yozuv deb interpretatsiya qilinadi, yozuvni qidirish uchun esa yuqoridan pastga qarab yuriladi. Bunday yondashuv qidirish jarayonini osonlashtiradi. Ierarxik model elementlari oʻrtasidagi bogʻlanishda ―bittadan koʻpchilikka‖ usuli qoʻllaniladi. Agar elementlar oʻrtasidagi bogʻlanishlarda ―koʻpchilikdan koʻpchilikka‖ usuli qoʻllanilsa, ma‘lumotlarning tarmoqli modeli hosil boʻladi. Tarmoqli modelda yozuvlar oʻrtasida ixtiyoriy bogʻlanish turlari qoʻllanishi mumkin boʻlib, ―teskari bogʻlanish‖ uchun cheklanish qoʻyilmagan. Tarmoq 20

ma‘lumotlar bazasini bayon qilishda ikki turdagi guruhlar qoʻllaniladi: ―yozuv‖ va ―aloqa‖. ―Aloqa‖ turi ikki turdagi ―yozuv‖larni aniqlaydi: ajdod va avlod. Oʻzgaruvchi turidagi ―aloqa‖ aloqaning nusxasidir. Tarmoq modelida bitta qoida qoʻllaniladi: aloqa asosiy va bogʻliqli yozuvlarni oʻz tarkibiga oladi. Mashina muhitidagi ma‘lumotlarning murakkabroq modellari, fayl modeliga nisbatan, tarmoqli va ierarxik modeli hisoblanadi. Bu modellar ularning oʻzlariga xos turdagi ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish usuli ma‘lumotlarning tarmoqli yoki ierarxik modeliga mos holda koʻrsatiladi. Modellarda ma’lumotlarning tuzilmalari. Ma‘lumotlarning namunaviy tuzilmalariga quyidagilar kiradi: ma‘lumotlarning elementi, ma‘lumotlarning agregati, yozuv. U elementlari va agregatlari oʻzaro aloqada boʻlgan tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi ierarxik xarakterga ega boʻlishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega boʻlgan yozuv nusxalari toʻplamining hammasi yozuv turini tashkil etadi. Ma‘lumotlarning elementi — bu ma‘lumotlar tuzilmasining nomlangan minimal birligi (faylli tizimlardagi maydonning oʻxshashi). Ma‘lumotlar agregati — bu ma‘lumotlar elementlarning quyi toʻplami yoki yozuvlar ichidagi boshqa agregatlarning nomlangan quyi toʻplami. Bir agregat nusxasida bir necha qiymatli elementni oʻz ichiga olgan koʻp elementga agregatlarda ruhsat beriladi. Yozuv umumiy holda agregat boʻlib, u boshqa agregatlarning tarkibiga kirmaydigan tarkibli agregatdan iborat. Ta‘kidlash lozimki, bu yozuvdagi ma‘lumotning oʻzi (qiymatga ega boʻlgan elementar ma‘lumot) faqat yozuvning oxirgi uchlarida koʻrsatilgan, ma‘lumotlar tuzilmasining boshqa turlari, shu jumladan agregatlar ham faqat nomlangan ma‘lumotlarning toʻplami boʻlib hisoblanadi. Ob’ektlarning modellardagi aloqasi. Ma‘lumotlar modeli bir necha turidagi yozuvlarni (ob‘ektlarni) oʻz ichiga olishi mumkin. Ma‘lumot modelning ob‘ektlar oʻrtasida aloqalar oʻrnatiladi. Qandaydir bir predmet sohasi uchun 21

modelning oʻzaro bogʻlangan muayyan ob‘ektlar toʻplami ma‘lumotlar bazasini tashkil qiladi. Ikki turdagi yozuvlarning (model ob‘ektlari) oʻrtasidagi aloqalar, ularning nusxalari oʻrtasidagi guruh munosabatlari bilan aniqlanadi. Guruh munosabati —bu ikki turdagi yozuvlar oʻrtasidagi qat‘iy ierarxik munosabat boʻlib, ular asosiy yozuvlar toʻplami va toʻbe yozuvlar toʻplamidan iborat. Ierarxik modellarda kalit boʻyicha bevosita kirish odatda, faqat boshqa ob‘ektlarga toʻbe boʻlmagan eng yuqori pogʻonadagi ob‘ektgagina mumkin. Turli predmet sohalari uchun ma‘lumotlarning tarmoqli modeli ierarxik modeliga nisbatan mashinaning ish muhitida axborot tuzilmalarini aks ettiruvchi Koʻplab predmet sohalarining ma‘lumotlari oʻrtasidagi aloqalar tarmoqli koʻrinishga ega. Bu esa ma‘lumotlarning ierarxik modeliga ega boʻlgan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimidan foydalanishni cheklab qoʻyadi. Tarmoqli modellar ma‘lumotlarning ierarxik aloqasini ham aks ettirishga imkon beradi. Ma’lumotlarning relyatsion modeli . Ma‘lumotlarning relyatsion modeli kontseptsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd tomonidan taklif qilingan boʻlib, u ma‘lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bogʻliq boʻlmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ma‘lumotlarning relyatsion modeli asosida ―munosabat‖ tushunchasi yotib, u inglizcha ―relation‖ soʻzidan olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki oʻlchovli jadval koʻrinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir. Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar beriladi. Munosabat atributlarining nomlaridan iborat roʻyxatini munosabatlar sxemasi deyiladi. Ma‘lumotlarning relyatsion bazasi - bu oʻzaro bogʻlangan munosabatlar toʻplamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompyuterlarning xotirasida fayl koʻrinishda joylashtiriladi. 22

Jadval hamma uchun juda qulay boʻlishi bilan bir qatorda ma‘lumotlarni manipulyatsiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun noqulaydir, ya‘ni tartiblash, indekslarning qiymatlari boʻyicha guruhlash va daraxt koʻrinishidagi parametrlar bilan ishlash. Jadvalda ushbu uch operatsiya bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan. Bu esa ba‘zi bir operatsiyalarni bajarishda ma‘lum bir qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ma‘lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr boʻyicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma‘lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr boʻyicha osonlashsa, boshqalari boʻyicha qiyinlashtiradi. Kodd taqlif kilgan usulining originalligi shundan iboratki, u munosabatlarga (jadvallarga) tadbiq qilish uchun juda chiroyli qurilgan operatsiyalar tizimini ishlab chiqdi. Ularni amalga oshirsh natijasida bir munosabatni boshqa munosabat orqali hisoblab chiqish imkoniyati paydo boʻldi. Bu axborotlarni saqlanadigan va saqlanmaydigan (hisoblanadigan) qismlarga ajratish, hamda kompyuter xotirasini tejash zarur boʻlgan paytda axborotlarning saqlanmaydigan qismini saqlanadiganlar asosida hisoblab chiqish imkoniyatini beradi. Ma‘lumotlar bazasida jadvallar orasida munosabatlar oʻrnatiladi. Jadvallar orasidagi munosabatlarning toʻrtta turi mavjud: bir-birga, bir-koʻpga, koʻp-birga, koʻp-koʻpga. Bir-birga munosabatning ma‘nosi shuki, bitta jadvalning xar bir yozuvi boshqa jadvaldagi faqat bitta yozuvga toʻgʻri keladi (mos keladi). Hammadan koʻp uchraydigan ma‘lumotlar bazasidagi munosabatlar turi bu bir- koʻpga munosabat. Koʻp-birga munosabat avval koʻrilgan tur bir-koʻpga munosabat bilan oʻxshash. Ob‘ektlar orasidagi munosabatlar turi sizning nuqtai nazaringizga bogʻliq. Ikkita jadvallar orasida koʻp-koʻpga munosabat hosil boʻladi, qachonki: birinchi jadvaldagi bitta yozuv ikkinchi jadvaldagi bittadan ortiq yozuv bilan bogʻlanishi mumkin boʻlsa; ikkinchi jadvaldagi bitta yozuv birinchi jadvaldagi bittadan ortiq yozuv bilan bogʻlanishi mumkin boʻlsa. 23

Relyatsion ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun moʻljallangan tillarini ikki sinfga ajratish mumkin: relyatsion algebra tili (RAT) va relyatsion hisob tili (RHT). Relyatsion algebra tili relyatsion algebraga (Kodd algebrasiga,  -algebraga) asoslangan. Ma‘lum tartib munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida hohlagan natijaga erishish mumkin. Shuning uchun relyatsion algebra tilini protsedurali til deyiladi. Relyatsion hisob tili predikatlarni hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan. Ular foydalanuvchilarga soʻrovlarni yozish uchun ma‘lum qoidalar toʻplamini beradi. Bunday soʻrovlarda faqat hohlagan natija haqidagi axborotlar boʻladi, holos. Ushbu soʻrov asosida ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi yangi munosabatlar hosil qilish yoʻli bilan avtomatik tarzda zarur natijani beradi. Shuning uchun relyatsion hisob tilini protsedurali boʻlmagan til deyiladi. § 1.4. Ma’lumotlar bazasini yaratish tizimlari Hozirgi vaqtda ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, FoxRro, Paradox, Access va boshqalar. Ular bir-biridan ma‘lumotlar bazalarini tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qoʻyilgan talablar bilan farq qiladilar. Koʻp foydalanuvchilarga moʻljallangan, ya‘ni kompyuter tarmoqlarida ishlatishga moʻljallangan ma‘lumotlar bazasini tuzish va ularni boshqarish tizimlariga Oracle, InterBase, SiBase, Microsoft SQL Server, Informix kabi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga koʻra ierarxik, relyatsion va aylana–halqasimon ma‘lumotlar bazalariga boʻlinadilar. Hozirda relyatsion ma‘lumot bazalari oʻzining qulayligi tufayli keng miqyosda ishlatilmoqda. Relyatsion ma‘lumotlar bazalari ma‘lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bogʻliqliklarni, ya‘ni munosabat (relyatsiya)ni oʻrnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bogʻliqliklarni oʻrnatish, ma‘lumot 24

kiritish shaklllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli soʻrovlar tuzish imkonini beradi [4]. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimini asosiy xususiyatlari - bu protseduralar tarkibi boʻlib, ular faqat ma‘lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma‘lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega: fayllar toʻplami mantiqiy kelishuvni quvvatlaydi; ma‘lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta‘minlaydi; har xil toʻxtalishlardan keyin ma‘lumotlarni qayta tiklaydi; ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi bir necha foydalanuvchilarning parallel ishlashini ta‘minlaydi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi funksiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan: Tashqi xotirada bevosita ma‘lumotlarni boshqarish. Bu funksiya ma‘lumotlar bazasiga bevosita kiruvchi ma‘lumotlarni saqlash uchun kerakli strukturani ta‘minlab tashqi xotiraga qoʻshadi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimini ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Tezkor xotirani bufer bilan boshqarish. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari odatda ancha katta hajmdagi ma‘lumotlar bazasi bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda tezkor xotiraning mumkin boʻlgan hajmidan yetarli darajada katta boʻladi. Ma‘lumki, agar ma‘lumotlarning biror elementiga murojaat qilish kerak boʻlsa tashqi xotira bilan aloqa oʻrnatiladi. Bu tezlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu operativ xotiraga ma‘lumotlarni buferizatsiya qilishdir. Tranzaktsiya bilan boshqarish. Tranzaktsiya – bu qaralayotgan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma‘lumotlar bazasi ustida ketma-ket operatsiyalarni bajararishidir, ya‘ni ma‘lumotlar bilan manipulyatsiya qilib, ketma-ket operatsiyalar yordamida ma‘lumotlar bazasiga ta‘sir etishdir. 25

Tranzaktsiya ma‘lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga oʻtkazadi, yoki agar ma‘lum sababga koʻra tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan boʻlsa yoki tizimda biror xatolik yuz bersa, ma‘lumotlar bazasi boshlangʻich holatiga qaytadi. Ma‘lumotlar bazasining mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kerak. Jurnalizatsiya. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimiga boʻlgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma‘lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma‘lumotlarning ishonchli saqlanishi deganda har qanday apparatli yoki dasturli toxʻtab qolishdan keyin ma‘lumotlat bazasini boshqarish tizimi ma‘lumotlar bazasining oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Bunda toʻliq ma‘lumotlarni quvvatlash uchun keng tarqalgan usullardan biri ma‘lumotlar bazasining oʻzgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi. Hozirgi kunda relyatsion ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun keng tarqalgan standart til - bu SQL (Structured Query Language) tilidir. SQL tili hususiyatlari: SQL tili relyatsion ma‘lumotlar bazasi sxemasini aniqlaydi va ma‘lumotlar ustida (manipulyatsiya) ish yuritadi. Unda ma‘lumotlar bazasi ob‘ekti nomlariga (relyatsion ma‘lumotlar bazasi uchun – jadval nomi va uning ustunlari) oʻzgartirishlar kiritish SQL tili kompilyatori yordamida amalga oshiriladi. SQL tili oʻz ichiga ma‘lumotlar bazasi butunlik chegarasini aniqlashning maxsus vositasini oladi. Ma‘lumotlar bazasining butunligini tekshirishni ta‘minlaydi. Ma‘lumotlar bazasini modifikatsiya qilish uchun kompilyatsiya vaqtida SQL kompilyatori mos dasturiy kodni generatsiya qiladi. Ma‘lumotlar bazasi bitta faylda saqlanadi, lekin tajribali foydalanuvchilar ikkita faylda saqlashni afzal koʻradilar: birinchisida qiymatlar ob‘ektlari (jadvallar, soʻrovlar), ikkinchisida shakllar, hisobotlar, makroslar, modullar saqlanadi. MySql – bu tezkor, ishonchli, ochiq tarqatiladigan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi. MySql boshqa koʻpchilik ma‘lumotlar bazasini 26

boshqarish tizimlar singari, ―mijoz-server‖ modeli asosida ishlaydi. Bunda kompyuterlar mijoz yoki server rolini oʻynaydigan tarmoqli arxitektura tushuniladi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bir yoki bir nechta ma‘lumotlar bazasini boshqaradi. Ma‘lumotlar bazasi koʻplik shaklida tashkil qilingan axborot yigʻindisidir. Har bir koʻplik oʻzida yozuvni saqlaydi. Yozuvlar esa maydonlardan tashkil topgan. Odatda koʻpliklar jadvallar deb yuritiladi, yozuvlar esa – jadval satrlari. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ma‘lumotlar xavfsizligini ta‘minlaydi. Foydalanuvchilarga axborotga kirish uchun ma‘lum huquqlar beriladi. Ayrim foydalanuvchilarga axborotlarni faqat koʻrishga ruxsat beriladi, boshqalari esa jadval tarkibini oʻzgartirishlari mumkin [2]. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ma‘lumotlar bazasiga parallel kirishni qoʻllaydi. Ilovalar ma‘lumotlar bazasiga bir vaqtda murojaat qilishi mumkin, bu esa tizimning umumiy samaradorligini oshiradi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi koʻzda tutilmagan uzilishlar yuz berganda axborotni qayta tiklash maqsadida foydalanuvchilarga sezdirmay ma‘lumotlarning zahira nusxalarini olib qoʻyadi. MySQL asosiy xarakteristikalari. MySQL mijoz dasturi oʻzida buyruq satrining vositasini namoyon qiladi. Ushbu dastur serverga tarmoq boʻyicha ulanadi. Server tomonidan bajariladigan buyruqlar odatda qattiq diskdagi ma‘lumotlarni oʻqish va yozish bilan bogʻliq. MySQL ma‘lumotlar ombori bilan SQL deb nomlanadigan tilda harakat qiladi. SQL relyasion ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ( RDBMS )da saqlanuvchi ma‘lumotlarni manipulyasiya qilish uchun moʻljallangan. SQL da ma‘lumotlarni olish, tartiblash, yangilash, oʻchirish va qoʻshish imkonini beruvchi buyruqlar mavjud. SQL tili standartlarini ANSI ( American National Standards Institute ) aniqlaydi. Hozirgi vaqtda 2003 yilda qabul qilingan standart amal qiladi (SQL-3). 27

SQL ni RDBMS MySql, mSQL, PostgresSQL, Oracle, Microsoft SQL Server, Access, Sybase, Ingres kabilar bilan ishlatish mumkin. RDBMS ning bu tizimlarini SQL ning barcha muhim va umumiy qabul qilingan operatorlari qoʻllaydi, ammo ularning har biri oʻzining xususiy patentlangan operator va kengliklariga ega[10]. Ma‘lumotlar bazasi ma‘lumotlarning tuzilmaviy yigʻindisini bildiradi. Kompyuterning ma‘lumotlar bazasida saqlanadigan ma‘lumotlarni yozish, tanlash va qayta ishlash uchun MySQL kabi ma‘lumotlar omborini boshqarish tizimi zarur. Kompyuterlar katta miqdordagi ma‘lumotlarni qayta ishlashni yaxshi uddalashini hisobga olsak, hisoblashlarda ma‘lumotlar omborini boshqarish asosiy oʻrinni egallaydi. Bunday boshqaruv turlicha amal qilishi mumkin – alohida vosita koʻrinishida yoki boshqa ilovalar tarkibiga kiruvchi kod koʻrinishida boʻlishi mumkin. MySQL relyasion ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi Relyasion bazada ma‘lumotlar alohida jadvallarda saqlanadi, shuning hisobidan tezlik va qayishqoqlikda yutuqqa erishish mumkin. Jadvallar oʻzaro munosabatlar yordamida bogʻlanadi, shuning hisobiga soʻrovni bajarganda bir nechta jadvaldagi ma‘lumotlarni birlashtirish imkoniyati ta‘minlanadi. SQL ni MySQL tizimining bir qismi sifatida quyidagicha xarakterlash mumkin: tuzilmaviy soʻrovlar tili hamda ma‘lumotlar bazasiga kirish uchun foydalaniladigan keng tarqalgan standart til. MySQL dasturiy ta‘minoti – bu ochiq kodli dasturiy ta‘minot. Ochiq kodli dasturiy ta‘minot uni har bir kishi qoʻllashi va modifikasiya qilishi mumkinligini anglatadi. Bunday dasturiy ta‘minotni internetdan olish va bepul ishlatish mumkin. Bunda har bir foydalanuvchi yakuniy kodni oʻrganishi va uni oʻzining ehtiyojlariga mos ravishda oʻzgartirishi mumkin. MySQL ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimining texnik imkoniyatlari: MySQL dasturiy ta‘minot mijoz–server tizimi hisoblanadi, uning tarkibida koʻp oqimli SQL-server mavjud boʻlib, bu server ma‘lumotlar bazasining turli 28

hisoblash mashinalarini qoʻllashni, shuningdek bir nechta turli xil mijoz dasturlar va kutubxonalar, ma‘muriy vositalar va dasturiy interfeyslar (API) ning keng faoliyatini ta‘minlaydi. Xavfsizlik. Parollar tarmoq boʻyicha uzatilganda, server bilan bogʻlanganda shifrlanadi. Mijozlar MySQL ga TCP/IP, Unix soketlaridan yoki nomlangan kanallardan foydalanib bogʻlanishlari mumkin. Ma‘lumotlar sigʻimi. Jadvallarning yangi tipini qoʻllaydigan MySql 3.23 versiyasidan boshlab, jadvalning maksimal qiymati 8 million terabayt (2 63 bytes) ga etgan. Lekin shuni ta‘kidlash zarurki, operasion tizimlar fayl oʻlchamlariga oʻz cheklovlarini qoʻyadi. MySQL ma‘lumotlar bazasida jadval oʻlchami odatda operasion tizim bilan limitlanadi. Jimlik qoidasiga binoan, MySQL jadvallar taxminan 4 GB ga teng maksimal oʻlchamga ega. Ixtiyoriy jadval uchun uning maksimal oʻlchamini aniqlash SHOW TABLE STATUS yoki myisamchk -dv table_name buyruqlari yordamida amalga oshiriladi. § 1.5. Ma’lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasi Foydalanuvchi ilovasi, qoidaga koʻra, muammo sohasidagi ba‘zi bir masalalar toʻplamini birlashtirish orqali yaratiladi. Masala kirish axboroti asosida chiqish axborotini shaklllantirish boʻyicha harakatlar toʻplami sifatida aniqlanishi mumkin. Masalaning kirish axboroti boʻlib, kirish hujjatlarining ma‘lumotlari, ma‘lumotlar bazasi fayllari va masala yechimining kirish parametrlari hisoblanadi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan foydalanuvchining masalasining yechish uchun, avvalo ushbu masalani loyihalashtirish zarur. Tarmoq masalalarini yechishda hozirgi kunda PHP dasturlash tilidan keng qoʻllanilmoqda. 29

Masalani loyihalashda dastlabki ma‘lumotlar bazasi asosida uning qoʻyilishi va algoritmini bajarish zarur. Masalaning qoʻyilishi jarayonida uning xususiyati, kirish va chiqish axborotlari aniqlanadi. Masalaning xossalari boʻlib, xususan, uning maqsadi, mazmuni va belgilanish, davriyligi va yechish muddatlari oʻrnatiladi. Bunda esa ma‘lumotlarni qayta ishlashning umumiy texnologiyasi ishlab chiqiladi. Masalaning algoritmi – bu formal harakatlar va tekshirish shartlarining toʻplami boʻlib, ularning bajarilishi ma‘lum mantiqiy ketma-ketlikda amalga oshiriladi va qoʻyilgan masalani echishga, ya‘ni kirish ma‘lumotlari asosida chiqish ma‘lumotlarini olishga imkon beradi. PHP dasturlash tili haqida ma’lumot PHP ( Personal Home Page ) – bu server skriptlarining tili boʻlib ( server scripting language ), u serverda interpritasiyalanadigan va bajariladigan HTML ga oʻrnatiladi. PHP HTML ning preprosessori hisoblanadi. Server faylni brauzerga ―berishidan‖ oldin uni preprosessor-interpretator koʻrib chiqadi. Bu ish amalga oshishi uchun preprosessor qayta ishlaydigan fayllar ma‘lum kengaytmaga (odatda bu *.phtml yoki *.php3 boʻladi, ammo ularni oʻzgartirish ham mumkin) va preprosessor uchun kodga ega boʻlishlari kerak. Sahifani joʻnatishdan avval PHP-kod serverda chiqadi va natija brauzerga yana HTML–sahifa koʻrinishda taqdim qilinadi, biroq bu sahifa serverda saqlanadigan sahifadan keskin farq qilishi mumkin. *.html/*.htm kengaytmali oddiy sahifalarni esa Web-server brauzerga hech qanday ishlovsiz yuboradi. PHP ni, mijoz skriptlari tili hisoblanadigan JavaScript/Jscript/VBScript dan farqli ravishda server skriptlari tili deyiladi. Bu shuni anglatadiki, PHPskript serverda bajariladi, mijozga esa uning ishi natijasi beriladi, JavaScript kodi esa butunligicha mijoz mashinasiga beriladi va faqat oʻsha erda brauzer tomonidan bajariladi. MS Internet Information Server havaskorlari PHP ni 30

Active Server Pages (ASP) ga juda oʻxshash deb topadilar, Java foydalanuvchilari esa PHP ni Java Server Pages (JSP) ga oʻxshatishadi. PHP dasturlash tilini tanlashning asoslari Web-ilovalarni yaratuvchilar web-sahifalarning faqat matn va rasmdan iborat emasligini tushinadilar. E‘tiborga loyiq sayt foydalanuvchi bilan ma‘lum darajada interaktivlikni qoʻllashi kerak. Yaqin paytlargacha bularning barchasi Perl da yozilgan CGI-skriptlar orqali an‘anaviy amalga oshirilar edi. Ammo CGI-skriptlarning juda yomon mashtablanishi ma‘lum boʻldi. CGI-skriptning har bir yangi chaqiruvi yadrodan yangi jarayonni yaratilishini talab qiladi, bu esa prosessor vaqtini oladi va operativ xotirani sarflaydi. PHP boshqa variantni taklif etadi – u Web-serverning bir qismi sifatida ishlaydi. PHP sintaksisi C yoki Perl sintaksisisiga juda oʻxshash. Bu dasturlash tillari bilan tanish kishilar PHP da dastur yozishni juda tez boshlashlari mumkin. Bu tilda ma‘lumotlarni tiplashtirishga qattiq talablar yoʻq va xotiradan joy ajratish boʻyicha harakatlarga ham zaruriyat yoʻq. PHP da yozilgan dasturlar etarlicha oson oʻqiladi. Perl dasturlaridan farqli ravishda PHP kodini koʻrib oʻqish va tushunish oson. PHP-MySQL bogʻlanmasi kross-platformali hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, siz Windows da ishlab turib, Unix da ishlash uchun moʻljallangan ilovalarni ishlab chiqishingiz mumkin. II BOB Oliy ta’lim muassasining oʻquv yuklamalarini hisoblash tizimining tafsilotlari § 2.1. Oʻquv yuklamalarni vaqt me’rlari boʻyicha hisoblashni formallashtirish Oquv yuklamani hisoblash uchun umumiy qoidalar. 1. OTMda professor –oʻqituvdhilarni oʻquv, ilmiy –uslubiy, ilmiy – tadqiqot, tashkiliy –uslubiy , ma‘naviy –ma‘rifiy va tarbiyaviy ishlari hajmini hisoblash Oliy va oʻrta maxsus ta‘limi vazirligining ―Vaqt me‘yorlari‖ toʻgʻrisida buyrugʻiga binoan mazkur nizom asosida ish yuritiladi. 31

2. Oliy ta‘lim muassasasida professor –oʻqituvchilar soni, ish haqi fondi doirasida quyidagi tartibda oʻquv, ilmiy –uslubiy, ilmiy –tadqiqot hamda ma‘naviy –ma‘rifiy va tarbiyaviy ishlar hajmini belgilovchi ―Vaqt me‘yorlari‖ joriy etilgan. 3. ―Vaqt me‘yorlari‖ me‘yoriy hujjat boʻlib, oliy ta‘lim muassasasida professor –oʻqituvchilar oʻrtasida oʻquv, oʻquv –uslubiy, ilmiy tadqiqot ishlarini oliy ta‘lim muassasasining shtat birliklariga muvofiq toʻgʻri taqsimlash imkonini beradi. 4. Professor –oʻqituvchilarga tavsiya etiladigan oʻquv yuklamalarining turlari boʻyicha miqdoriy nisbatlari (bir oʻqituvchiga 1540 soat, foiz hisobida) quyidagi jadvalda keltirilgan: Oʻquv ishlari Ilmiy -uslubiy Ilmiy -tadqiqot Tashkiliy – uslubiy Ma'naviy ma'rifiy va tarbiyaviy 2.1-jadval. Taqsimot soatlarini miqdoriy nisbatlari 4. Ma‘ruzalar oʻqish professorlar, dotsentlar, katta –oʻqituvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Zarur hollarda oliy ta‘lim muassasasi ilmiy kengashining qarori bilan assistentlarga oʻquv yiliga 50 soatgacha ma‘ruza oʻqishga ruxsat etish mumkin. 32 Yuklama turi Oʻqituvchi, assistunt 60 5 15 5 15 100 Katta oʻqituvchi 55 10 15 5 15 100 Dotsent 50 20 20 5 5 100 Professor 45 25 20 5 5 100 Kafedra mudiri 40 25 20 10 5 100 № 1 2 3 4 5 Jami:

5. Gumanitar va ijtimoiy iqtisodiy fanlar bloki boʻyicha soat yuklamalarini taqsimoti Oliy va oʻrta maxsus ta‘lim vazirligining buyrugʻini tegishli bandi boʻyicha taqsimlanadi. 6. Professor –oʻqituvchilar oʻquv yuklamalarini umumiy miqdorini (1540 soatni) saqlagan holda ilmiy –uslubiy, ilmiy –tadqiqot, tashkiliy –uslubiy ishlarini qisman bajarilmay qolgan qismini oʻquv ishlari hisobidan va aksincha bajarish mumkin. 7. Fakultetlarda oʻquv semestrlari va fan soatlari teng boʻlgan (1-2 blok fanlaridan) kurslarni birlashtirib ma‘ruza darslarini yiriklashtirish, rus guruhlarini 1-2 blok fanlar boʻyicha birlashtirib ma‘ruza, amaliy mashgʻulot darslarini imkoniyat darajasida yagona guruhga tashkil qilish. 1. Oʻquv ishlari № Ish turi Vaqt me’yori, soat Eslatma 1 Ma‘ruza, amaliy, laboratoriya va seminar darslarini oʻtkazish Bir akademik soat uchun 1 soat 1 akademik soat 45 minut hisobida Ma‘ruzalarda talabalar sonini 150 tagacha, amaliy ishlar darslarida 25 tagacha talaba, laboratoriya darslarida kichik guruhlarda 12 tagacha talaba 2 Oʻquv fanlari boʻyicha yoʻl yoʻriqlar oʻtkazish Oʻquv rejadagi ma‘ruza soati hisobidan 5% (akademik guruh uchun) - - 3 Kurs ishlariga, Kurs ishi uchun Kurs ishi va Rahbarlik, 33

loyihalariga rahbarlik, konsultatsiya tashkil etish K1 soat, kurs loyihasi uchun K2 soat kurs loyihasini 2 tadan kam boʻlmagan oʻqituvchilar tarkibida himoyani tashkil etish konsultatsiyaga 2,5-3 soat, himoyaga 0,5-1 soatdan 4 Davlat attestatsiya komissiyasi (DAK)da qatnashish DAK a‘zolariga 3 soatdan, 0.3 soat xar bir bitta yozma ishiga, DAK raisiga raxbarligi uchun 20% qoʻshimcha beriladi. DAK a‘zolari 5 tagacha, V=3+(0.3/n)N n-DAK a‘zolari N-talabalar soni V-vaqt - 5 Talabalar reytingini qayd etish 0.3 soat oraliq nazorat uchun, 0.5 soat yakuniy nazorat uchun, 0.1 soat test nazorati uchun - - 6 Oʻquv dasturlarida nazarda tutilgan xisob chizma ishlari, nazorat ishlari va uy vazifalarni qabul qilish va tekshirish 1 vazifaga 0.3 soatdan, lekin fan boʻyicha 1 soatdan oshmagan holda Fanlar institut ilmiy kengashida tasdiqlanadi - 7 Malakaviy amaliyotga rahbarlik, hisobotlarni tekshirish, qabul qilish Guruhga 6 soatdan - - 8 Bitiruv malakaviy Bir yilda bir Rahbarga 26 Bitta rahbarga n 34

ishiga rahbarlik talabaga 30 soatdan (35 soat texnik yoʻnalishdagilar uchun) soat, maslahatchiga 1 soatdan, taqrizga 3 soatgacha tahacha talaba berkitiladi 9 Magistrantlarni ilmiy pedagogik faoliyatiga va malakaviy amaliyotga rahbarlik Bir magistrant uchun bir yilda M1 soat - - 10 Magistrlik dissertatsiyasiga rahbarlik Bir magistrantga M2 soat Professorlarga 3 tagacha, dotsentlarga 2 tagacha, magistrant berkitiladi - 11 Magistrlik dissertatsiyasi taqrizi uchun Bir dissertatsiya taqrizi uchun T1 soat - - 12 Malakaviy bitiruv ishi va magistrlik dissertatsiyasi himoyasida qatnashish Bir magistrlik dissertatsiyasi uchun 1 soat, bitiruv malakaviy ishi uchun 0.7 soat, DAK raisiga 20% qoʻshimcha beriladi. DAK ning bir yigʻilishida magistrlik dissertatsiyasi 5 tagacha, bitiruv malakaviy ishi 8 tagacha himoya qilishga ruxsat beriladi Bir kunga 5 soatdan xar bir a‘zo uchun 13 Magistraturaga qabul qilish DAK a‘zolariga attestatsiyadan oʻtadigan xar bir ish uchun 1 soatdan DAK a‘zolari 4 tadan oshmasligi kerak - 35

14 Doktarantlarga ilmiy maslahatchi Bir yilda bir doktarantga 100 - - boʻlish soatgacha 15 Malaka oshirivchi pedagoglarga rahbarlik Xar bir oy uchun 10 soatdan, bir yilda 30 soatdan oshmagan holda Rektor buyrugʻi asosida professorlarga 3 ta va dotsentlarga 2 tadan oshmagan holda - 16 Ochiq dars oʻtish Bir akademik soat uchun 5 soatgacha, oʻquv yilida 15 soatdan oshmagan holda OOʻMTVning koʻrsatmasiga binoan Noan‘anaviy muammoli, yangi pedagogik texnologiyalar asosida ochiq dars oʻtish 3. Ilmiy tadqiqot ishlari 1 OTM ilmiy kengashi tasdiqlagan tematika boʻyicha bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari Bir mavzu ijrochisiga 50 soat, rahbariga 100 soat - - 2 Ilmiy maqola, doklad, axborotlar tayyorlash, nashrga berish Oliy ta‘lim muassasasi darajasida 20 soat, respublika miqyosida 50 soat, xalqaro 70 soat - - 36

3 Talabalarni ilmiy ishlariga rahbarlik Bir talabaga 20 soat Xammualliflik da maqola chop - etsa 4 Darslik, oʻquv qoʻllanmalarni tahlili uchun 10 soat - - 5 Darslik, oʻquv qoʻllanma, monografiya, ilmiy maqola, dissertatsiya, avtoreferatlar taqrizi uchun 10 soat OOʻMTV grifi asosida - 6 Doktorlik dissertatsiyalarini tayyorlash va ximoya qilish Doktorlik dissertatsiyasi uchun 250 soatgacha - - 4. Tashkiliy uslubiy ishlar 1 Oliy ta‘lim muassasasiga qabul uchun targʻibot tashviqot ishlarini oʻtkazish va xisobot topshirish 1 yilga 20 soat - - 37

2 Darslarga oʻzaro qatnashish va yozma ravishda taqriz berish Bir qatnashish uchun 4 soat, semestrda 12 soatdan oshmagan holda - - 3 Qabul komissiyasida ishlash Bir yilga 100 soat - - 4 Madaniy ommaviy va sport tadbirlarni ishlab chiqish, oʻtkazish Bir tadbir uchun 10 soatgacha - - 5 Majburiyatlarni bajarish: OTM ilmiy uslubiy (oʻquv uslubiy) kengash kotibi Yiliga 40 soat - - 6 Fakultet ilmiy uslubiy (oʻquv uslubiy) kengash kotibi Yiliga 30 soat - - 38

7 Rektorat, ichki nazorat va ilmiy kengashlar qarorlari bilan oʻquv, ilmiy tadqiqot va boshqa ishlar boʻyicha tashkil qilingan komissiya tarkibida ishlash Xar bir komissiya ishida qatnashganligi uchun 10 soat - Xisobot taqdim qilingan taqdirda 8 Oliy ta‘lim muassasasi boʻyicha xar xil nizom va Xar bir hujjatdagi ishtiroki uchun 10 soat Ishlab chiqarilgan hujjat tasdiqlangan taqdirda 5. Ma‘naviy ma‘rifiy va tarbiyaviy ishlar 1 Oʻquv vaqtidan tashqari talabalar bilan tarbiyaviy ishlarni olib boorish Bir yilga 60 soatgacha. Ma‘naviyat va ma‘rifat boʻlimi tomonidan belgilangan holda Xisobotlar yozma ravishda topshirish talab etiladi - 39 y oʻ riqnomalarni ishlab chiqishda ishtirok etish

2 Akademik guruhlarda murabbiylik Bir yilga 100 soatgacha. Ma‘naviyat va ma‘rifat boʻlimi tomonidan belgilangan holda Xisobotlar yozma ravishda topshirish talab etiladi - § 2.2. Vaqt me’yorlariga asosan kafedraning umumiy yuklamasini shakllantirish № Ish turi Vaqt me’yorlari (soatlarda) Izoh 1 Ma‘ruza, amaliy, seminar va laboratoriya mashgʻulotlarini oʻtish Oʻquv rejasida belgilangan 1 akademik soat uchun 1 soat Ma‘ruza talabalar soni 150 nafardan ortiq boʻlmagan potoklarda oʻtiladi. Amaliy va seminar mashgʻuloti talabalar soni 15-29 nafar boʻlgan guruhlarda, laboratoriya mashgʻuloti 8- 14 talaba mavjud guruhlarda oʻtiladi. Boshqa hollarda laboratoriya mashgʻulotlarini kichik guruhlarga boʻlish talabalar soni 24 nafardan koʻp boʻlganda yoʻl qoʻyiladi. Chet tili boʻyicha mashgʻulotlar talabalar soni kamida 14-16 nafar, lingafon kabinet mavjud boʻlgan holda 10-12 nafar boʻlgan guruhlarda oʻtiladi 40

2 Oʻquv fanlari boʻyicha konsultatsiyalar Bir akademik guruhga ma‘ruza uchun ajratilgan soatning 5%i - 3 Kurs ishlariga rahbarlik qilish, taqriz yozish va himoyani tashkil qilish Bir kurs ishi uchun 3 soat Kurs ishlari kamida 2 nafar oʻqituvchi ishtirokida oʻtkaziladi 4 Davlat attestatsiyasi komissiyasi (DAK) ishida ishtirok etish ―Yozma ish‖ni oʻtkazishda ishtiroki uchun xar bir DAK a‘zosiga 3 soat. Bitta ―Yozma ish‖ni tekshirish uchun 0.3 soat. Xar bir DAK a‘zosiga ―Yozma ish‖ni oʻtkazishda ishtiroki uchun 3 soat, ogʻzaki shakldagi sinovda xar bir talaba uchun 0.3 soat, test shaklidagi sinovda xar DAK a‘zolari koʻpi bilan 5 kishi boʻlishi mumkin. C=3+(0,3:n)*N –yozma C=(0,5:n)*N –ogʻzaki C=(0,2:n)*N –test C –soat, n –DAK a‘zolari soni N –talabalar soni bir talaba uchun 0.2 soat. DAK raisi rahbarligi uchun 20% qoʻshib beriladi 5 Reyting sinovlarida talabalrning ―Yozma ishi‖ yoki nazorat ishlarini tekshirish 1 ta talaba uchun oraliq baholashlarda 0,3 soat, yakuniy baholashlarda 0,5 soat, test sinovlarida 0,1 soat - 41

6 Oʻquv rejasida nazarda tutilgan nazorat ishlari, hisob- kitob ishlari, vazifalarni tekshirish va qabul qilish Bitta topshiriq uchun 0,3 soat, lekin fan boʻyicha koʻpi bilan 1 soat Fanlar roʻyhati oliy ta‘lim muassasasi ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlanadi 7 Malakaviy amaliyotga rahbarlik qilish, hisobotlarni tekshirish va sinov qabul qilish Bir talaba uchun bir kunda 0,5 soat, lekin bir guruh uchun bir kunda koʻpi bilan 6 soat 12 va undan ortiq talabadan iborat guruhga rahbarlik uchun 6 soat 8 Bakalavriat talabalarining malakaviy bitiruv ishlariga rahbarlik qilish, konsultatsiya berish va taqriz yozish Xar bir bitiruvchi uchun 30 soat (shu jumladan, taqriz uchun 5 soat) Bitta rahbarga koʻpi bilan 7 ta bitiruvchi biriktirilishi mumkin 9 Magistratura talabalarining ilmiytadqiqot ishlariga, pedagogik amaliyotlariga rahbarlik qilish Bitta magistratura talabasi uchun bir oʻquv yilida 50 soat 7 band boʻyicha hisoblanadi 10 Magistrlik dissertatsiyasiga rahbarlik qilish Bir magistr uchun 50 soat Professorlarga koʻpi bilan 3 nafar, dotsentlarga koʻpi bilan 2 nafar magistrant biriktirilishi mumkin 11 Magistrlik dissertatsiyasiga opponentlik qilish (taqriz yozish) Bitta dissertatsiya uchun xar bir opponentga 5 soatdan Magistrlik dissertatsiyasiga 2 ta mutaxassis opponentlik qiladi 42

12 Malakaviy bitiruv ishi (BI) yoki magistrlik dissettatsiyasi (MD) himoyasida DAK a‘zosi sifatida ishtiroki uchun 1 ta magistrlik dissertatsiyasi uchun 1 soat, 1 ta bitiruv malakaviy ishi uchun 0,7 soat, DAK raisiga 20% qoʻshib beriladi DAK ning bir yigʻilishida koʻpi bilan 5 ta magistrlik dissertatsiyasi yoki 8 ta bitiruv malakaviy ishi himoyasi oʻtkazilishi mumkin 13 Magistraturaga qabul qilish 1 ta imtihon uchun topshiruvchi xar bir komissiya a‘zosiga 1 soat Komissiya a‘zolari koʻpi bilan 4 kishi boʻlishi mumkin 14 Doktarantga ilmiy konsultantlik qilish Bir yilda bitta doktarant uchun 100 soat - 15 Yuqori reytingga ega boʻlgan professor va dotsentlar uchun kafedra pedagoglarining malakasini oshirishga rahbarlik qilish 1 oyda 10 soat, lekin bir yilda koʻpi bilan 30 soat Rektor buyrugʻi ga asosan professorlar koʻpi bilan 3 nafar, dotsentlar 2 nafar pedagogga rahbarlik qilish mumkin 16 Ochiq darslar oʻtkazish (OTM yoki mintaqa miqyosida) 1 akademik soat uchun 5 soat, lekin bir oʻquv yilida koʻpi bilan 15 soat - 2. Ilmiy uslubiy ishlar 1 Ma‘ruza, amaliy, seminar va laboratoriya mashgʻulotlariga tayyorgarlik koʻrish Oldindan oʻqib kelinayotgan fan uchun umumiy soat hajmidan 30%i, yangi kiritilgan soat hajmini 50%i miqdorida Yangi kiritilgan fan deganda kadrlar iste‘molchilarini takliflari asosida kiritilgan fan tushiniladi 43

2 Yangi ma‘ruzalar matni, masalalar, topshiriqlar, mashqlar, laboratoriya praktikumlari toʻplami ishlab chiqish, yozish va nashrga tayyorlash 1 donasi uchun 30 soat 3 Darslik va oʻquv qoʻllanma yozish hamda nashrga tayyorlash (OOʻMTV grifi bilan) Darslik -1 b.t. uchun 100 soat. Oʻquv qoʻllanma -1 b.t. uchun 50 soat - 4 Yangi uslubiy koʻrsatmalar va tavsiyanomalar ishlab chiqish hamda nashrga tayyorlash Magistrlik dissertatsiyasi boʻyicha -80 soat. Bitiruv ishlari boʻyicha -60 soat. Kurs ishlari boʻyicha -30 soat. Mustaqil ta‘lim boʻyicha -20 soat. Malakaviy amaliyot boʻyicha -20 soat. Amaliyot va laboratoriya ishlari boʻyicha –bitta ishga 5 soat - 5 Yangi laboratoriya ishi qoʻyish va eskisini Yangi laboratoriya ishi - 100 soatgacha. Soat kafedra asosnomasi va fakultet uslubiy yangilash Eskisini yangilash -30 soat kengashi tavsiyasiga koʻra belgilanadi 44

6 Interaktiv oʻquv mashgʻulotlari uchun uslubiy qoʻllanma ishlab chiqish va joriy etish Bitta uslubiy qoʻllanma uchun 30 soat Oliy ta‘lim muassasasi oʻquv uslubiy kengashi tomonidan tavsiya qilinadi 7 Yangi fanlar uchun namunaviy oʻquv dasturlari ishlab chiqish Bitta fan boʻyicha ishlangan oʻquv dasturi 30 soat Oliy ta‘lim muassasasi oʻquv-uslubiy kengashi tomonidan koʻrib chiqilib, oliy ta‘lim muassasasi ilmiy kengashi tomonidan tavsiya qilinadi va rektor tomonidan tasdiqlanadi 8 Ishchi oʻquv dasturlari ishlab chiqish Bitta fan boʻyicha ishchi oʻquv dasturi uchun 10 soat Fakultet oʻquv-uslubiy kengashi tomonidan tavsiya qilinadi va oʻquv ishlari prorektori tomonidan tasdiqlanadi 9 Elektron darslik va multimediali oʻquv vositalari tayyorlashda ishtirok etish Elektron darslik kategoriyalari boʻyicha I -25 soat, II -50 soat, III -75 soat, IV -100 soat Elektron darslik kategoriya OOʻMTV Nizomi asosida aniqlanadi 10 Axborot texnologiyalarini oʻquv jarayoniga qoʻllash boʻyicha kompyuter dasturlari tuzish Bitta fan uchun 50 soat - 11 Talabalarni fanlar boʻyicha olimpiada va ilmiy Bitta talaba uchun 20 soat - 45

konferensiyalarga, nomdor stipendiyalar tanloviga tayyorlash 12 Iqtidorli talabalar uchun nazorat ishlari va uy vazifalari uchun material tanlash Bitta nazorat ishi yoki bitta uy vazifasi uchun 0,5 soat - 3. Ilmiy tadqiqot ishlari 1 Ilmiy kengash tomonidan tasdiqlangan mavzu boʻyicha ilmiytadqiqot ishlarini bajarish Ijrochiga -50 soatgacha, rahbar yoki ma‘sul ijrochiga -100 soatgacha (bitta mavzuga) - 2 Ilmiy maqola, doklad, axborot yozish va nashrga tayyorlash Oliy ta‘lim muassasasi miqyosidagi nashr 20 soat, respublika miqyosida nashr -50 soat, xalqaro miqyosidagi nashr 70 soat - 3 Talabalarning ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish Bir talaba uchun -20 soat Hamkorlikda maqola nashr etish sharti bilan 4 Darslik va oʻquv qoʻllanmalariga ilmiy redaktorlik qilish 1 donasi uchun -10 soat - 46

5 Ma‘ruzalar matni, masala va mashqlar toʻplami, laboratoriya praktikumlari va boshqa oʻquv-uslubiy adabiyotlarga taqriz yozish 1 donasi uchun -5 soat - 6 Darslik, oʻquv qoʻllanma, monografiya, ilmiy maqola, dissertatsiya, avtoreferat va boshqa ilmiy ishlarga taqriz yozish Qaralayotgan ishning 1 donasi uchun -10 soat - 7 Doktorlik dissertatsiyasini himoyaga tayyorlash Doktorlik dissertatsiyasi -250 soat - 4. Tashkiliy uslubiy ishlar 1 Oliy ta‘lim muassasasiga qabul davrida yoshlar oʻrtasida kasbga yoʻnaltirish ishlarini olib borish va bu boʻyicha yozma ravishda hisobot berish Bir yilda 20 soat - 2 Oʻzaro darslarga qatnashish va darsga yozma ravishda taqriz berish Bir darsga ishtirok uchun 4 soat, lekin semestr davomida koʻpi bilan 12 soat - 3 Qabul komissiyasida ishlash Bir yilda 100 soatgacha - 47

4 Sport va madaniy- ma‘rifiy tadbirlarni tashkil qilish va oʻtkazish Bitta tadbir uchun 10 soatgacha - 5 Oliy ta‘lim muassasasi yoki fakultetning ilmiy-uslubiy (oʻquvuslubiy) kengashida Oliy ta‘lim muassasasi –bir yilda 40 soatgacha, fakultet – bir yilda 30 soatgacha - ma‘sul kotibi vazifasini bajarish 6 Kafedra yigʻilishlari, ilmiy oʻquv-uslubiy kengashlarda ishtirok etish Rejada belgilangan seminarlar miqdoriga koʻra aniqlanadi - 7 Ilmiy va oʻquv-uslubiy seminarlarda ishtirok etish Rejada belgilangan seminarlar miqdoriga koʻra aniqlanadi - 5. Tashkiliy uslubiy ishlar 1 Darsdan tashqari paytlarda talabalar bilan tarbiyaviy ishlar olib borish Ma‘naviyat va ma‘rifat boʻlimi tomonidan oʻrnatilgan tartibda yiliga 60 soatgacha Bajarilgan ishlar boʻyicha yozma hisobot topshiriladi 2 Akademik guruh rahbari vazifasini bajarish Guruhdagi xar bir talaba hisobodan -5 soat, lekin kamida 50 soat Bajarilgan ishlar boʻyicha yozma hisobot topshiriladi 48

Kafedraning tashkiliy –usluby ishlari boʻyicha yuklamasi 2.2-jadval. Tashkiliy – uslibiy ishlar boʻyicha yuklama shakli Kafedraning ilmiy –tadqiqot ishlari boʻyicha yuklamasi 2.3- jadval. Ilmiy tadqiqot ishlari yuklamasi shakli 49

Kafedraning ilmiy –uslubiy ishlar boʻyicha yuklamasi 2.4- jadval. Ilmiy – uslubiy ishlari yuklamasi shakli § 2.3. Kafedra oʻquv yuklamasini hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish jarayoni 1. Kefedra oʻquv yuklamasini shakllantirish yuqorida keltirilgan vaqt meyorlari va ta‘lim yoʻnalishi va mutaxassisliklari uchun dekanatlar tomonidan tuzilgan quyidagi formatda amalga oshiriladi: 2.5–jadval. Yoʻnalish ishchi oʻquv rejasi shakli Ishchi oʻquv rejaning oxirgi ustunida oʻquv yuklamalari qaysi kafedraga tegishli ekanligi alohida koʻrsatiladi. Ushbu ma‘lumotlarga asosan kafedraning oʻquv yuklama shakli quyidagicha tuziladi: 50

2. 6.-jadval. Oʻquv ishlari yuklamasi shakli Professor –oʻqituvchilar oʻrtasida kafedra umumiy yuklamasini ish turlari boʻyicha taqsimot mezoni: 2.7-jadval. Umumiy yuklamaning ish turlari boʻyicha taqsimoti mezoni Oʻquv ishlaridan boshqa turdagi yuklamalarning minimal miqdori ish turlari boʻyicha kafedrada mavjud 1540 - 1560 soat yuklama hajmi doirasida boshqa ish turlari hisobidan oʻzgarishi (oʻquv yuklama miqdori oshishi) mumkin. 1. ―Vaqt me‘yorlari‖ oliy taa‘lim muassasasi uchun tasdiqlangan shtat birliklari soni va ish haqi fondi doirasida kafedra tomonidan bajarilishi lozim boʻlgan oʻquv –uslubiy, ilmiy, tashkiliy, ma‘naviy –ma‘rifiy, tarbiyaviy va boshqa turdagi ishlar hajmini hisoblashda asosiy me‘yoriy hujjat hisoblanadi hamda oliy ta‘lim muassasasi miqyosida shtat birliklarining, shuningdek pedagogik kadrlar oʻrtasida ish hajmining ish turlari boʻyicha ratsional taqsimlanishi shu hujjat asosida amalga oshiriladi. 2. 1540 soat yuklama professor –oʻqituvchilar tomonidan bajarilishi lozim boʻlgan minimal ish hajmi hisoblanadi. Vaqt me‘yorlari oʻrindoshlik asosida ishlayotgan universitet professor –oʻqituvchilar ucun xam tegishlidir. 51

3. Guruhlar quyidagi me‘yor boʻyicha tashkil qilinadi: 15-29 nafar talaba -1 ta guruh 30-53 nafar talaba -2 ta guruh 54-79 nafar talaba -3 ta guruh 80-104 nafar talaba -4 ta guruh 105-125 nafar talaba -5 ta guruh 126-150 nafar talaba -6 ta guruh 4. 15 nafardan kam talabaga ega boʻlgan guruhlar belgilangan me‘yorlardan chetlanish hisoblanadi. 2.6-jadvalga koʻra oʻquv yuklamani hisoblash jarayonidagi algoritmlar quyidagi koʻrinishni oladi. Bu yerda R[n] 2.5-jadvalning ustun raqamlarini belgilanishi, ustun nomi[n] esa 2.6-jadvaldagi ustun raqamlarini belgilanishi: 1. Maruza[12] = potok soni[5] * ma‘ruza[8]; 2. Amaliy[13] = guruh soni[6] * amaliy[9]; 3. Tajria[14] = tajriba guruh soni[7] * tajriba[10]; 4. Seminar [15] = guruh soni[6] * seminar[11]; 5. Konsultatsiya[16] = talaba soni[4] / param[1]; 6. Oraliq baholash[17] = talaba soni[4] * param [2,3]; 7. Yakuniy baholash = talaba soni[4] * param[4]; 8. Oʻquv Malakaviy amaliyot = hafta soni * R[12] * guruh soni[6]; 9. pedMA = talaba soni[4] * R[13]; 10. bitiruvoldiMA = talaba soni[4] * R[14]; 11. ilmtadMA = talaba soni[4] * R[15]; 12. ilmpedMA = talaba soni[4] * R[16]; 13. kursishiIR = talaba soni[4] * R[17]; 14. malbitIshIR = talaba soni[4] * R[18]; 15. magdisIR = talaba soni[4] * R[19]; 16. DokAspTadIR = talaba soni[4] * R[20]; 17. YDA = (talaba soni[4] * param[5,6]) / 2; 18. taqriz = talaba soni[4] * R[22]; 19. Boshqa = R[23]; 20. jami = [1]..[19]gacha bandlar yigʻindisi. 52

Ushbu hisoblash jarayonida qatnashayotgan parametrlar qiymatini keltiramiz: 1. Konsultatsiya = 25; 2. Oraliq baholash, agar ma‘ruza soati 30 dan kam boʻlganda = 0.3; 3. Oraliq baholash, agar ma‘rruza soati 30 dan katta boʻlganda = 0.6; 4. Yakuniy baholash = 0.25; 5. Yakuniy davlat attestatsiyasi (bakalavriat uchun) = 0.7; 6. Yakuniy davlat attestatsiyasi (magistratura uchun) = 1.0; III BOB Oʻquv yuklamasini hisoblash va uni taqsimotini amalga oshirish dasturiy ta’minotining tavsifi § 3.1. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Qoʻyilgan masala yuzasidan yaratilgan ma‘lumotlar bazasidagi xar bir jadval oʻzida biron bir guruh ob‘ekti haqidagi ma‘lumotlarni saqlaydi. Ular orasidagi bogʻlanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bogʻlangan. Ma‘lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar qoʻyidagi toʻrtta turda boʻlishi mavjud: birga-bir, birga-koʻp, koʻpga-bir, koʻpga-koʻp. Ushbu ma‘lumotlar bazasini loyilahashda birga-bir va koʻpga-koʻp bogʻlanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-koʻp bogʻlanish munosabati ma‘lumotlar bazasini loyihalshda koʻp uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat olivchi (kalit) maydonga ega boʻlgan jadvalning xar bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bogʻlangan jadvaldagi koʻp sondagi yozuvlarini mos qoʻyishdir. Ma‘lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari –maydonlari haqidagi ma‘lumotlarni keltiramiz: ―academicyear‖ –oʻquv yili haqidagi ma‘lumotlarni saqlaydi va ma‘lumotlar bazasidagi ―directiondata‖ jadvali bilan birga-koʻp turdagi munosabat oʻrnatadi. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Name varchar(50) Oʻquv yili tavsiflovchi nom Active Tinyint(1) Oʻquv yilini faol xolatini tanlash 53

Disable Tinyint(1) Oʻquv yilini yashirin holatga oʻtkazish ―usergroup‖ –tizimning foydalanuvchilari guruhi jadvali. Jadvalning kalit maydoni qiymati yordamida ―proguser‖ jadvali bilan munosabat bogʻlanadi. Maydon nomi Tipi Izoh Usergroup_id int(11) Kalit maydon Usergroup_name varchar(50) Foydalanuvchi gurihi nomi Note Varchar(200) Guruhga beriladigan izoh matni ―proguser‖ –tizimning foydalanuvchilari roʻyhatini saqlaydi va tizimda avtorizatsiya ushbu jadval qiymatlari orqali qilinadi. Maydon nomi Tipi Izoh Proguser_id int(11) Kalit maydon Usergroup_id int(11) ―usergroup‖ jadvali kalit maydoni qiymati Access_id int(11) ―faculty‖ yoki ―chair‖ jadvali kalit maydoni qiymati Proguser_name varchar(50) Foydalanuvchi nomi Proguser_surname varchar(50) Foydalanuvchi familiyasi Proguser_middlename varchar(50) Foydalanuvchi sharifi Proguser_login varchar(30) Foydalanuvchi tizimga kirish logini Proguser_password varchar(30) Foydalanuvchi tizimga kirish paroli Position varchar(100) Foydalanuvchining lavozimi Email varchar(50) Elektron pochta manzili Phone varchar(50) Telefon raqami ―faculty‖ –tizimda roʻyhatga olinadigan fakultetlar roʻyhati saqlanuvchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Name Varchar(100) Fakultet nomi Dean varchar(100) Fakultet dekani nomi Degree tinyint(4) Daraja (Bakalavriat yoki Magistratura) Active tinyint(1) Fakultet dasturiy ta‘minot uchun xolati ―chair‖ –tizimda roʻyhatga olinadigan kafedralar roʻyhati saqlanuvchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Faculty_id Int(11) ―fakultet‖ jadvali kalit maydoni qiymati Name varchar(100) Kafedra nomi Chairman Varchar(100) Kafedra mudirining nomi Active tinyint(1) Kafedrani dasturiy ta‘minot uchun xolati 54

―directiondata‖ –fakultetga tegishli boʻlgan yoʻnalishlar ma‘lumotlarini saqlanuvchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Academicyear_id int(11) ―academicyear‖ jadvali kalit maydoni qiymati Faculty_id int(11) ―faculty‖ jadvali kalit maydoni qiymati Name varchar(150) Yoʻnalish nomi Course Int(11) Kurs Potok_soni Int(11) Potok soni Guruh_soni Int(11) Guruh soni Tajguruh_soni Int(11) Tajriba guruh soni Talaba_soni Int(11) Talabalar soni ―dirdatasubject‖ –tizimning foydalanuvchilari roʻyhatini saqlaydi va tizimda avtorizatsiya ushbu jadval qiymatlari orqali qilinadi. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Directiondata_id int(11) Yoʻnalish raqami, ―directiondata‖ jadvali kalit maydoni Subject_name Varchar(200) Fan nomi Semester Int(11) Semestr Chair_id Int(11) ―chair‖ jadvali kalit maydoni Maruza Int(11) Ma‘ruza soati Amaliy Int(11) Amaliy soati Tajriba Int(11) Tajriba soati Seminar Int(11) Seminar soati Konsult Tinyint(4) Konsultatsiya OB Tinyint(4) Oraliq baholash YB tinyint(4) Yakuniy baholash Hafta_soni Int(11) Malakaviy amaliyot uchun hafta soni Uquv_MA Int(11) Oʻquv malakaviy amaliyoti Ped_MA Int(11) Pedagogik malakaviy amaliyoti Bitiruvoldi_MA Int(11) Bitiruv oldi malakaviy amaliyoti Ilmiytad_MA Int(11) Ilmiy tadqiqot malakaviy amaliyoti Ilmiyped_MA Int(11) Ilmiy pedagogik malakaviy amaliyot Kursishi_IR tinyint(4) Kurs ishiga ilmiy rahbarlik Mbi_IR Int(11) Malakaviy bitiruv ishiga ilmiy rahbarlik Magdis_IR Int(11) Magistrlik ishiga ilmiy rahbarlik Dok_IR Int(11) Doktorantlarga ilmiy rahbarlik Yda Tinyint(4) Yakuniy davlat attestatsiyasi Taqriz Int(11) Taqriz soati Other Int(11) Boshqa turdagi ishlar soati Mustaqil Int(11) Mustaqil soat 55

―position‖ –professor-oʻqituvchilar unvonlari roʻyhatlari keltiriladigan jadval. Jadvalning kalit maydoni yordamida ―teacher‖ jadvali oʻrtasida munosabat bogʻlanadi. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Name varchar(100) Unvon nomi ―teacher‖ –dasturdan avtorizatsiyadan oʻtgan foydalanuvchi ma‘lumotini saqlovchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id Int(11) Kalit maydon Chair_id Int(11) ―chair‖ jadvali kalit maydoni Surname varchar(30) Oʻqituvchi familiyasi Name varchar(30) Oʻqituvchi ismi middlename varchar(30) Oʻqituvchi sharifi Urindosh Tinyint(1) Oʻrindoshlik asosidaligi Position_id Int(11) ―position‖ jadvali kalit maydoni, lavozimi Award Varchar(100) Oʻqituvchi unvoni Rate Float Stavkasi Budget Float Byudjet qismi Contract Float Shartnoma qismi Passport varchar(10) Pasport raqami Birthdate Date Tugʻilgan sanasi Phone varchar(50) Foydalanuvchi telefon raqami Email varchar(50) Foydalanuvchini elektron pochta manzili ―division‖ –kafedra yuklamasini professor-oʻqituvchilar tarkibiga nisbatan amalga oshirilgan taqsimoti ma‘lumotlari saqlanuvchi jadval; Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Dirdatasubject_id int(11) ―dirdatasubject‖ jadvali kalit maydoni qiymati Teacher_id Int(11) ―teacher‖ jadvali kalit maydoni qiymati Talaba_soni Int(11) Talabalar soni Potok_soni Int(11) Taqsimot qilingan potok soni Guruh_soni Int(11) Taqsimot qilingan guruh soni Tajguruh_soni Int(11) Taqsimot qilingan tajriba guruh soni Maruza tinyint(1) Maruza turidagi oʻquv soati taqsimoti Amaliy tinyint(1) Amaliy turidagi oʻquv soati taqsimoti Tajriba Tinyint(1) Tajriba turidagi oʻquv soati taqsimoti Seminar Tinyint(1) Seminar turidagi oʻquv soati taqsimoti Uquv_MA tinyint(1) Oʻquv malakaviy amaliyoti taqsimoti uchun Ped_MA Tinyint(1) Pedagogik malakaviy amaliyoti taqsimoti 56

Bitiruvoldi_MA Tinyint(1) Bitiruv oldi amaliyoti taqsimoti Ilmiytad_MA Tinyint(1) Ilmiy tadqiqot malakaviy amaliyoti taqsimoti Ilmiyped_MA Tinyint(1) Ilmiy pedagogik malakaviy amaliyoti taqsimoti kursishi_IR Tinyint(1) Kurs ishiga ilmiy rahbarlik taqsimoti Mbi_IR Tinyint(1) Malakaviy bitiruv ishiga rahbarlik taqsimoti Magdis_IR Tinyint(1) Magistrlik dissertatsiyasi ishiga rahbarlik Dok_IR Tinyint(1) Doktarantlarga ilmiy rahbarlik taqsimoti Yda Tinyint(1) Yakuniy davlat attestatsiyasi soati taqsimoti Taqriz Tinyint(1) Ilmiy ishga taqriz yozish uchun soat taqsimoti Other int(11) Boshqa turdagi ishlar uchun soatlar taqsimoti ―param‖ –kafedra yuklamalarini hisoblash jarayonida qatnashuvchi parametrlar roʻyhati va ularning qiymatlari saqlanuvchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Num Int(11) Parametrning raqami Note Varchar(250) Parametrga berilgan izoh V_real Float Parametr qiymati ―ishturi‖ –yuklamalar ish turlari roʻyhati jadvali. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Name varchar(50) Ish turi nomi ―divisionlimit‖ – professor oʻqituvchilar oʻrtasida kafedra yuklamasini ish turlari boʻyicha namunaviy taqsimoti jadvaali. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Ishturi_id Int(11) Ish turi raqami Position_id int(11) ―position‖ jadvali tartib raqami Downlimit int(11) Taqsimot soatini quyi chegarasi Uplimit Int(11) Taqsimot soatini yuqori chegarasi ―data‖ –muassasa haqidagi ma‘lumotlarni saqlovchi jadval; Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon Name varchar(100) Muassasa nomi short_name varchar(25) Muassasa qichqa nomi Rector varchar(100) Muassasa rahbari nomi 57

Tizimning qoʻshimcha imkoniyatlari ma‘lumotlarini saqlovchi jadvallar nomi va tarkibi quyidagilardan iborat: ―interfacestyle‖ –tizim sozlashlari qayd qilinadigan jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Interfacestyle_Id int(11) Kalit maydon Interfacestyle_type Int(11) Tanlangan dastur dizayniga mos qiymat Lang_type int(11) Tanlaangan dastur tiliga mos qiymat Proguser_id Int(11) Foydalanuvchi tartib raqami ―message‖ –tizim foydalanuvchilariga xabar yuborish funksiyasi ma‘lumotlarini saqlovchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon From_id Int(11) Xabar yuborgan foydalanuvchining raqami To_id int(11) Xabarni qabul qiladigan foydalanuvchi raqmi Text Text Yuboriladigan xabar matni Date Timestamp Xabar yuborilgan vaqt ―progusercookies‖ –dasturdan avtorizatsiyadan oʻtgan foydalanuvchi ma‘lumotini saqlovchi jadval. Maydon nomi Tipi Izoh Progusercookies_Id Int(11) Kalit maydon Proguser_id Int(11) Foydalanuvchi raqami Progusercookies_code varchar(100) Avtorizatsiya qilishda yaratilgan ma‘lumot ―userlog‖ –xar bir foydalanuvchini tizimga kirishni amalga oshirgan vaqti va kompyuterini tarmoq manzilini qayd qilib borish jadvali. Maydon nomi Tipi Izoh Userlog_id int(11) Kalit maydon Proguser_id int(11) Tizimga kirgan foydalanuvchi tartibraqami Userlog_date Timestamp Tizimga kirilgan vaqt (sana, vaqt) Ip Varchar(20) Tizimga kirgan kompyuterning tarmoq manzili Izoh: Jadvallardagi munosabatlar asosan kalit maydoni yordamida bogʻlanadi. Kalit maydonidagi qiymatlar ushbu jadval boʻyicha takrorlanmaslik hususiyatiga ega boʻladi. Ma‘lumotalar bazasi tarkibida yaratilgan jadvallardagi ma‘lumotlar orasidagi relyatsion bogʻlanishlarni keltiramiz: 58

1. Foydalanuvchi avtorizatsiya ma‘lumotlarini foydalanuvchining guruhiga bogʻliq ravishda foydalanish sohasini aniqlash; 3.1.1-rasm. ―proguser‖ jadvalining munosabatlari 2. Yoʻnalish ma‘lumotlarini oʻquv yili va fakultet ma‘lumotlari bilan oʻrnatilgan aloqalari: 3.1.2-rasm. ―directiondata‖ jadvalining munosabatlari 3. Oʻqituvchi ma‘lumotlarini kafedra va unvon ma‘lumotlari bilan aloqalari: 3.1.3-rasm. ―teacher‖ jadvali munosabatlari 59

4. Yoʻnalish oʻquv rejasidagi fanlarning ma‘lumotlarini yaratishdagi yoʻnalish va kafedra jadvali ma‘lumotlari bilan munosabati: 3.1.4-rasm. ―dirdatasubject‖ jadvali munosabatlari 4. Taqsimot ma‘lumotlarini hosil qilish uchun yoʻnalish fanlari va oʻqituvchilar jadvali ma‘lumotlari bilan oʻrnatilgan munosabatlar: 3.1.5-rasm. ―divison‖ jadvali munosabatlari 5. Taqsimot ma‘lumotlarini hosil qilish uchun barcha aloqador jadvallar ma‘lumotlari bilan oʻrnatilgan munosabatlar: 60

3.1.6-rasm. ―dirdatasubject‖ va ―division‖jadvallari orasidagi munosabatlar 6. Oʻqituvchi ma‘lumotlarini hosil qilish uchun unvon jadvali ma‘lumotlari bilan oʻrnatilgan munosabatlari: 3.1.7-rasm. ―teacher‖ jadvali munosabatlari 7. Oʻqituvchi ma‘lumotlarini hosil qilish uchun unvon jadvali ma‘lumotlari bilan oʻrnatilgan munosabatlari: 61

3.1.8-rasm. ―division‖ va ―teacher‖ jadvallari orasidagi munosabatlar 62

8. Yaratilgan ma‘lumotlar bazasining barcha jadvallari orasidagi oʻrnatilgan munosabatlar sxemasini toʻliq holda koʻrinishi: 3.1.9-rasm. Jadvallar orasidagi munosabatlar

3.2. Dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi ―Oʻquv yuklamalar xajmini xisoblash va taqsimotini qilish‖ dasturiy ta‘minotidan oʻquv muassasa server tarmogʻiga joylashtirilgan holda foydalaniladi. Bunda lokal yoki global tarmoq texnologiyasining ixtiyoriy biridan foydalanish mumkin. Dasturiy ta‘minot tarmoqga oʻrnatilganda unga tarmoq manzili beriladi. Dasturiy ta‘minot ma‘lumotlar bazasi va ushbu ma‘lumotlar bazasi bilan ish koʻradigan dastur loyihasidan tashkil topgan. 3.2.1- rasm. Dasturiy ta‘minot va ma‘lumotlar bazasinig oʻzaro aloqadorligi Dasturiy ta‘minotdan foydalaniishda xar doim ushbu yagona ma‘lumotlar bazasiga murojaat qilinadi. Shu tufayli barcha foydalanuvchilar bitta ma‘lumotlar bazasini shakllantiradilar. Shuning uchun bunday tarmoq texnologiyasiga asoslangan dasturiy ta‘minotlar biron –bir server kompyuterga oʻrnatiladi. Tizimning qismlari boʻlgan ma‘lumotlar bazasi va dasturiy loyiani alohida –alohida server kompyuterlariga oʻrnatish xam mumkin. Bu jarayonda dastur loyihasining ma‘lumotlar bazasiga ulanish qismidagi parametlar qiymatlarini tahrirlash zarur, ya‘ni ma‘lumotlar bazasi joylashgan serverkompyuterning tarmoqdagi manzili (yoki nomi), ma‘lumotlar bazasiga kirish huquqi berilgan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimining foydalanuvchisi nomi va paroli hamda ma‘lumotlar bazasini nomi koʻrsatiladi. Dasturiy ta‘minot foydalanuvchilar quyidagi turlarga boʻlinadi: 65 Ma‘lumotlar bazasi Dasturiy ta‘minot Ma‘lumotlarni yozish Ma‘lumotlarni oʻq ish

• Administrator – tizim ichida barcha ma‘lumotlarni nazorat qilish huquqiga ega foydalanuvchi turi; • Oʻquv boʻlimi – tizimdagi umumiy ma‘lumotlarni tahrirlash huquqiga ega foydalanuvchi turi; • Fakultet – tizimdagi umumiy ma‘lumotlarni koʻrish va ―Fakultet‖ boʻlimi bilan ishlash huquqiga ega foydalanuvchi turi;  Kafedra – tizimdagi umumiy ma‘lumotlarni koʻrish va ―Kafedra‖ boʻlimi bilan ishlash huquqiga ega foydalanuvchi turi; Dasturiy ta‘minotning mantiqiy strukturasi quyidagicha tasvirlanadi: 3.2.2- rasm. Dasturiy ta‘minot mantiqiy strukturasi Dasturning faoliyat strukturasi quyidagi tarzda tashkil topgan: 66 OʻQUV BOʻLIMI FAKULTET KAFEDRA Ma‘lumotlar Fakultetlar Kafedralar Oʻquv yili Muassasa ma‘lumoti Foydalanuvchilar Yuklama parametrlari Taqsimot chegaralari Yoʻnalishlar Yoʻnalishlar oʻquv rejasi Fakultet oʻquv rejasi Kafedra oʻquv yuklamasi Professor - oʻqituvchilar Taqsimot TIZIMGA KIRISH )AVTORIZATSIYA(

Umumiy boʻlim – bu boʻlim asosan ―Oʻ`quv boʻlimi‖ turidagi foydalnuvchi tomonidan boshqariladi. Foydalanuvchilarning tizimda foydalanishi uchun zarur boʻlgan dastlabki ma‘lumotlar jadvallari toʻldiriladi hamda dasturning xisoblash algoritmlaridagi parametrlar qiymati belgilab qoʻyiladi. Shu bilan birga bu boʻlim orqali foydalanuvchi tizimdagi barcha ma‘lumotlar holatlari bilan tanishishi mumkin. Fakultet boʻlimi – bu boʻlim ayni bir fakultetga biriktirilgan ―Fakultet‖ turidagi foydalnuvchi tomonidan boshqariladi. Ushbu turdagi foydalanuvchilar oʻzi berkitilgan fakultet doirasidagi ma‘lumotlarnigina tahririni qilish imkoniga ega. Bu boʻlimda ta‘lim yoʻnalishlarining oʻquv rejalaridagi oʻquv fan soatlarini tizimda qayd qilish amalga oshiriladi. Kiritilgan oʻquv rejalari ma‘lumotlarini tanlangan yoʻnalish boʻyicha yoki fakultetning barcha yoʻnalishlari boʻyicha hisobot shaklida koʻrish, hamda bosmaga berish funksiyasi mavjud. Kafedra boʻlimi – bu boʻlim ayni bir kafedraga biriktirilgan ―Kafedra‖ turidagi foydalnuvchi tomonidan boshqariladi. Ushbu turdagi foydalanuvchilar oʻzi berkitilgan kafedra doirasidagi ma‘lumotlarnigina tahrirlash huquqiga ega. Bu boʻlimda kafedra yuklamasidagi fan soatlarini professor-oʻqituvchilarga taqsimlash jarayonini amalga oshiriladi. Oʻquv yuklamalarini hisoblash natijalarini va kafedra professor-oʻqituvchilari tarkibiga nisbatan qilingan taqsimot ma‘lumotlarini hisobot shaklida koʻrish, hamda bosmaga berish funksiyasi mavjud. Izoh: Xech bir foydalanuvchi oʻzga foydalanuvchilar ma’lumotlariga dahl qila olmaydilar. Oʻziga tegishli boʻlmagan ma’lumotlarni tahrirlash imkoniga ega emas. Dasturning umumiy ma’lumotlarini barcha foydalanuvchilar koʻrish huquqiga ega. § 3.3. Dasturiy ta’minotning fizik hijatdan yaratilishi Dasturiy ta‘minot tarmoq texnologiyasi asosida PHP dasturlash tilida ishlab chiqildi. Bunda sahifalarni yaratish va uni dizaynini qilish uchun HTML ( Hyper 67

Text Markup Language ) tili va CSS ( Cascading Style Sheets ) interfeysidan foydalanildi. Web-sahifalar qayta ishlash uchun JavaScript tilining skriptlari qoʻllanildi. Dastur quyidagi qismlardan tashkil topadi: Dasturga kirish (avtorizatsiya) qismi modullari: login.php – dasturning dastlabki oynasi boʻlib, bunda foydalanuvchini tizimga kirish uchun avtorizatsatsiya ma‘lumotlarini kiritishi soʻraladi va ushbu ma‘lumotlar tekshirish jarayoniga oʻtkaziladi. login_check.php – kiritilgan avtorizatsiya ma‘lumotlarini mavjudligini tekshirish proseduralari bajariladi va natijasi qaytariladi; Asosiy oyna modullari: main_content.php – bu tizimning bosh sahifasida aks etgan ma‘lumotlar bilan ishlovchi modul; menutop.php – sahifaning tepa qismida joylashgan tizimning umumiy ma‘lumotlari tanlanash uchun foydalanladigan moduli; menuleft.php – dasturning barcha sahifalriga murojaatni amalga oshirishga moʻljallangan menyular qismi; footer_content.php – dasturning asosiy oynasi ostidagi tizim ma‘lumotlarini koʻrsatib turuvchi moduli; Umumiy boʻlim modullari: faculty_content.php – fakultelar jadvalini chiqaruvchi va ular ustidagi amallar bajarish imkonini beruvchi sahifa; faculty_action_edit.php – tanlangan fakultetni oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; faculty_action_del.php – tanlangan fakultetni oʻchirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; chair_content.php – tizimda qayd qilingan kafedralar roʻyhatini chiqarish; chair_action_edit.php – tanlangan kafedrani oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qilish moduli; academicyear_content.php – oʻquv yili haqidagi ma‘lumotlarni jadval shaklida chiqarish; academicyear_action_edit.php – tanlangan oʻquv yili ma‘lumotlarini oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; data_content.php – muassasa ma‘lumotlarini koʻrish va oʻzgartirish moduli; 68

user_content.php – tizim foydalanuvchilarini roʻyhatini koʻrish va ustida amallar bajarish moduli; user_action_edit.php – tanlangan foydalanuvchi ma‘lumotlarini oʻzgartirish funksiyasini chaqiruvchi modul; param_content.php – kafedra yuklamalarini hisoblashda qatnashuvchi paramertlar roʻyhati va ularning qiymatlari roʻyhatini chiqaruvchi modul; divisionlimit_content.php – professor- oʻqituvchilar uchun umumiy yuklamaning taqsimot mezoni jadvalini aks ettiruvchi modul; Fakultet boʻlimi modullari: directiondata_content.php – fakultetga tegishli yoʻnalishlar roʻyhatini chiqaruvchi va ular ustida amallar bajarishga imkon yaratilgan sahifa; directiondata_action_edit.php – tanlangan yoʻnalishni oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; directiondata_action_del.php – tanlangan yoʻnalishni oʻchirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; dirdatasubject_content.php – yoʻnalishning oʻquv rejasidagi fan soatlarini roʻyhati chiqarish moduli; dirdatasubject_action_edit.php –yoʻnalishning oʻquv rejasidagi tanlangan fan soatlarini oʻzgartirish funksiyasini chaqiruvchi modul; dirdatasubject_action_del.php – yoʻnalishning oʻquv rejasidagi tanlangan fan soatlarini oʻchirish funksiyasini chaqiruvchi modul; dirdatasubject_print.php – yoʻnalish oʻquv rejasini hisobot shaklida yaratish moduli; dirdatasubjectfaculty_print.php – fakultetdagi mavjud barcha yoʻnalishlar boʻyicha oʻquv rejalar hisobotini yaratish moduli; Kafedra boʻlimi modullari: chairteachingload_content.php – kafedra oʻquv yuklamasidagi fan soatlari roʻyhati keltirilgan modul; chairteachingload_print.php – kafedra oʻquv yuklamsini hisobot shaklida yaratish moduli; chairsubject_content.php – taqsimot jadvaliga oʻtish uchun lozim boʻlgan kafedra yuklamsidagi fanlar roʻyhatini chiqaruvchi sahifa; division_print.php – kafedra oʻquv yuklamasi taqsimotini hisbot shaklida olish moduli; division_content.php – bajarilgan taqsimotlar haqidagi ma‘lumotlar jadvali keltiriladigan sahifa; 69

divisiondo_content.php – taqsimot qilish ma‘lumotlarini kiritish va oʻzgartirish mumkin boʻlgan sahifa; divisiondo_action_edit.php – tanlangan taqsimot ma‘lumotlarini oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qilish moduli; divisiondo_action_del.php – tanlangan taqsimot ma‘lumotlarini bazadan oʻchirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; teacher_content.php – oʻqituvchilar roʻyhatini jadval shaklida namoyon qiluvchi va ular ustida tahrirlash qilishga imkon beruvchi sahifa; teacher_action_edit.php – tanlangan oʻqituvchi ma‘lumotlarini oʻzgartirish funksiyasiga murojaat qiluvchi modul; teacher_action_del.php – tanlangan oʻqituvchini ma‘lumotlar bazasidan oʻchirish funksiyasini chaqiruvchi modul; Qoʻshimch imkoniyatlar boʻlimi modullari: myprofile_content.php – foydalanuvchi anketa ma‘lumotlarini koʻrish sahifasi; myprofile_action_edit.php – foydalanuvchi anketa ma‘lumotlarini oʻzgartirish funksiyasini bajaruvchi modul; muprofile_change_password.php – foydalanuvchini tizimga kirish parolini oʻzgartirish funksiyasini bajaruvchi modul; mysetting_content.php – dastur tilini oʻzgartirish sahifasi; message_content.php – xabarlar roʻyhati va xabar yozish oynasi modul; message_action_add.php – ma‘lumotlar bazasiga joʻnatilgan xabarni yozish funksiyasi mavjud modul; message_action_del.php – xabarlar roʻyhatidan tanlangan xabarni ma‘lumotlar bazasidan oʻchirish funksiyasini ishlatuvchi modul; help_content.php – dasturdan foydalanish yoʻriqnomasi moduli; Dastur ichki funksiyalari joylashgan modullar: user_param.php – dasturiy ta‘minotning ma‘lumotlar bazasi bilan ulanish parametrlari va dastur kodirovka parametrlari keltirilgan modul; index.php – dasturning asosiy sahifasi boʻlib, dasturni barcha qism sahiflarini oʻzida birlashtiruvchi sahifa; content.php – soʻrovga asosan dastur sahifalarini fayl nomi boʻyicha chaqirish; engine.php – ma‘lumotlar bazasidan ma‘lummotlarni olish, yozish, oʻzgartirish va oʻchirish funksiyalari mavjud boʻlgan modul; 70

functions.php – dasturda koʻp uchraydigan funksiyalar yozilgan modul; calculate_load.php – yuklamani hisoblash jarayonidagi algoritmlar yozilgan protseduralar jamlanmasi; globarvars.php – dasturdagi umumiy deb e‘tirof etilgan oʻzgaruvchilarni mavjudligini tekshirish va qiymatini oʻqish funksiyasi; lang.php – dastur tilini aniqlash va dasturni ushbu til asosida namoyon qilish; action_exit.php – tizimning avtorizatsiya ma‘lumotlarini oʻchiradi va dasturdan chiqishni amalga oshiradi; Bundan tashqari dasturiy ta‘minotda foydalanilgan quyidagi resurslar jamlanmasi ham mavjud: - css fayllari (css - Cascading Style Sheets ) sahifa dizaynlari parametrlari yozilgan fayllar; - scripts – JavaScript dasturlash tili orqali yozilgan *.js kengaytmali fayllar; - images – sahifalarda chaqirilayotgan grafik fayllar; Avtorizasiya – bu ma‘lum resurs, huquq yoki amaldan foydalanish huquqini tekshirish jarayoni. Dasturiy ta‘minot adaptatsiya qilinishi yuzasidan quyidagi imkoniyatlarga ega: - dasturga qoʻshimcha boʻlim va sahifalr qoʻshish; - dastur koʻrinish (dizayn va interfeys) ini oʻzgartirish; - dasturning muloqot tili sifatida yangi til qoʻshish; - boshqa muassasa uchun dastur ma‘lumotlarini moslash; Dasturdan foydalanish uchun qoʻyiladigan talablar: Server kompyuterning tizimiga qoʻyiladigan talablar: Server texnologiya asosida ishlashga moʻljallangan operatsion tizimlardan biri oʻrnatilganligi boʻlishligi. Apache 2.0 yoki undan yuqori versiyadagi, MYSQL 5 yoki undan yuqori versiyadagi va PHP 4.0 yoki undan yuqori versidagi dasturlar oʻrnatilgan boʻlishligi. Server kompyuterga qoʻyiladigan texnik talablar: 2.0 Gb tezkor xotira, qattiq diskda 400 Mgb boʻsh joy talab qilinadi. Mijoz kompyuterning tizimiga qoʻyiladigan talablar: 71

Internet Explorer 7.0 va undan yuqori versiyasi, Mozilla Firefox 3.0 va undan yuqori versiyadagi, Opera 6.0 va undan yuqori versiyadagi, Safari 4.0 va undan yuqori versiyadagi, GoogleChrome 6.0 va undan yuqori versiyadagi brauzerlardan biri kompyuterda oʻrnatilgan boʻlishligi. Mijoz kompyuterga qoʻyiladigan texnik talablar: Dastur ishlatilayotgan server kompyuter bilan aloqa oʻrnatilgan (oʻrtacha tezlikdagi (100 Mb/sek)) tarmoqga ulangan kompyuterdan foydalanish. § 3.4. Dastur yordamida oʻquv yuklamasini hisoblash va uni taqsimotini amalga oshirish jarayoni Dasturiy ta‘minotdan foydalanish uchun xar bir foydalanuvchi tizimda roʻyhatga olinishi zarur. Roʻyhatga olinish jarayonida foydalanuvchi turi, foydalnuvchi dasturga kirish (avtorizatsiyadan oʻtish) uchun zarur boʻlgan foydalanuvchi nomi (logini) va paroli xam qayd etiladi. Foydalanuvchi oʻz logini va paroli orqali dasturga kirganida, unga tegishli boʻlgan ma‘lumotlar tizimda aks etadi. Tizim quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1.Tizimga kirish 2.Umumiy ma‘lumotlar 3. Fakultet 4. Kafedra 5. Qoʻshimcha imkoniyatlar 1. Tizimga kirish. Dasturiy ta‘minot oʻrnatilgan server kompyuter bilan tarmoq orqali aloqada boʻlgan kompyuterdagi Web-brauzerlardan (3.3 banddagi dasturiy ta‘minotga qoʻyilgan tizim talablariga qaralsin) biri ishga tushiriladi va Webbrauzerning manzil yozish maydoniga dasturiy ta‘minotning tarmoqdagi manzili kiritiladi. 72

3.4.1-rasm. Web-brauzerga tizim manzilini kiritish Xosil boʻlgan sahifada foydalanuvchi nomi (logini) va paroli kiritiladi. 3.4.2-rasm. Foydalanuvchini avtorizatsiyadan oʻtkazish sahifasi Agar foydalanuvchi logini va paroli toʻgʻri kiritilgan boʻlsa, tizimning asosiy qismiga oʻtiladi. 3.4.3-rasm. Dasturiy ta‘minotning bosh sahifasi Foydalanuvchi haqidagi ma‘lumotlar dastur oynasida aks etib turadi. Dastur boʻlimlari foydalanuvchi turiga qarab oʻzgarishlarga ega boʻladi, ya‘ni ushbu foydalanuvchi foydalanish huquqiga ega boʻlgan boʻlimlargina dasturda aks etadi. Izoh: Dasturdan avtorizatsiyadan oʻtgan foydalanuvchining avtorizatsiya ma‘lumotlari Web–brauzerda saqlanib turadi. Shu boisdan foydalanuvchi oʻz avtorizatsiyasidan chiqish uchun, ya‘ni Web-brauzerdagi avtorizatsiya 73

ma‘lumotlarini oʻchirish uchun dasturdagi ―Chiqish‖ tugmasini bosishi va dastur ishini yakunlashi mumkin. Dastur sahifanng chap yuqori qismida foydalanuvchi haqidagi avtorizatsiya ma‘lumotlari va dastur ishini yakunlash uchun ―Chiqish‖ tugmasi oʻrin olgan. Sahifaning chap qismida dasturning barcha modullariga murojaat qilish tugmalari joylashgan. Dastur sahifasining oʻrta yuqori qismida esa tizim ma‘lumotlarini saralangan holda namoyon qilish uchun qiymatlari foydalanuvchi tomonidan tanlanadigan maydonlar joylashgan. Dasturning asosiy oynasida murojaat qilingan modullar bilan ishlash sahifalari oʻrin oladi. 2. Umumiy ma’lumotlar 3.4.4-rasm. Dasturiy ta‘minotning ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimi Ushbu boʻlim tizim faoliyat yuritishi uchun zarur boʻlgan, asosan tizimning asosiy funksiyalaridan foydalanishdan oldin toʻldiriladigan jadvallar ma‘lumotlaridan iborat. Bu jadvallar ma‘lumotlarini barcha turdagi foydalanuvchilar koʻrish huquqiga ega, faqat ma‘lumotlarni tahrirlash (qoʻshish, oʻzgartirish, oʻchirish) huquqi tizimni ―Oʻquv boʻlimi‖ turidagi foydalanuvchisi uchun mavjud. Mazkur boʻlimga tegishli jadvallarni koʻrib chiqamiz: ―Fakultetlar‖ – oʻquv muassasasidagi barcha fakultetlar roʻyhati; yangi fakultet qoʻshish, oʻzgartirish yoki oʻchirish imkoniyati mavjud. Bu jadvalning xar bir yozuvi ―Fakultet nomi‖ va ―Fakultet dekani‖ maydonlariga ma‘lumot kiritish bilan yaratiladi: 74

3.4.5-rasm. ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimi ―Fakultetlar‖ sahifasi Bu sahifada yangi fakultet qoʻshish, mavjud fakultet ma‘lumotlarini oʻzgartirish hamda mavjud fakultetni oʻchirish imkonini beruvchi tugmalar oʻrin olgan. Yangi fakultet qoʻshish uchun ushbu sahifaning tepa qismidagi ― Qoʻshish ‖ tugmasi bosiladi va quyidagi sahifa hosil boʻladi: 3.4.6-rasm. ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimidagi yangi fakultet qoʻshish sahifasi Maydonlar ma‘lumotlar bilan toʻldirilgach ―Saqlash‖ tugmasi bosiladi va jadvalga yangi yozuv qoʻshiladi. Ushbu roʻyhatdagi biron fakultet ma‘lumotlarini oʻzgartirish yoki oʻchirish uchun fakultet qatoridagi ―Amallar‖ ustunida joylashgan grafik koʻrinishdagi oʻzgartirish yoki oʻchirish tugmalarini bosish bilan amalga oshiriladi. ―Kafedralar‖ – oʻquv muassasasida faoliyat yuratayotgan barcha kafedralar roʻyhati; bu jadvalda xar bir kafedra biron bir fakultetga tegishli qilib belgilanadi: 75

3.4.7-rasm. ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimi ―Kafedralar‖ sahifasi ―Oʻquv yili‖ – kiritilgan oʻquv yillari jadvali aks etgan sahifa; oʻquv yili jadvalidagi biron oʻquv yili yozuvining ―Holat‖ ustunida ―Faol‖ qiymati oʻrnatilgan boʻlsa, foydalanuvchilar dasturda ishlash davomida ushbu oʻquv yili avtomatik tarzda tanlangan holda boʻladi. ―Muassasa ma‘lumoti‖ – dasturiy ta‘minotdan foydalanayotgan muassasa haqidagi ma‘lumotlarni koʻrish va tahrirlash sahifasi; ―Foydalanuvchilar‖ – tizimning foydalanuvchilari roʻyhati; 3.4.8-rasm. ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimi ―Foydalanuvchilar‖ sahifasi Yangi foydalanuvchini dasturda roʻyhatga olish uchun ushbu sahifadagi ―Qoʻshish‖ tugmasi bosiladi va quyidagi oyna hosil boʻladi: 76

3.4.9-rasm. ―Foydalanuvchilar‖ sahifasining yangi foydalanuvchini roʻyhatga olish oynasi Bu oynada talab qilingan maydonlarga foydalanuvchi haqidagi ma‘lumotlar kiritiladi, hamda foydalanuvchiga tizimga kirish uchun zarur boʻlgan foydalanuvchi nomi (logini) va paroli beriladi. ―Saqlash‖ tugmasi bosilib ma‘lumotlar bazaga saqlanadi. Foydalanuvchi yozuvini oʻchirish uchun shu qatoridagi oʻchirish belgisi bosiladi va ogohlantirish oynasi paydo boʻladi. Oʻchirishni tasdiqlasangiz ushbu yozuv oʻchiriladi, aks holda amal bajarilishi bekor qilinadi. ―Yuklama parametrlari‖ – bu sahifada tizimning asosiy maqsadi boʻlgan kafedra oʻquv yuklamasini hisoblash va kafedra oʻquv yuklamasini professor– oʻqituvchilari tarkibiga taqsimotini amalga oshirish jarayonidagi oʻzgaruvchan hususiyatga ega boʻlgan parametrlar roʻyhati keltiriladi. Parametrlarning qiymati oʻzgargan holida, oʻquv boʻlimi foydalanuvchisi tomonidan bu parametrlar dasturda oʻzgartiriladi. Tizim natijalarni hisoblash jarayoni mazkur parametrlarga murojaat qilingan holda amalga oshirilganligi bois, navbatdagi hisoblashlar natijasi yangi parametrlarga mos holda boʻladi. ―Taqsimot chegaralari‖ – professor –oʻqituvchilarga lavozimiga bogʻliq holda tavsiya etiladigan oʻquv yuklamalarining turlari boʻyicha miqdoriy nisbatlari (bir oʻqituvchiga 1540 soat, soat hisobida). Bu koʻrsatilgan soatlarga koʻra, oʻqituvchilarga nisbatan qilinayotgan taqsimot soatlari miqdorini nazorat qilib borish dasturiy ta‘minotning funksiyalariga kiritilgan. 77

3.4.10-rasm. ―Ma‘lumotlar‖ boʻlimi ―Taqsimot chegaralari‖ sahifasi 3. Fakultet ―Yoʻnalishlar oʻquv rejasi‖ – ushbu sahifada fakultetdagi yoʻnalishlar roʻyhati namoyon boʻladi. 3.4.11-rasm. ―Fakultet‖ boʻlimi ―Yoʻnalishlar‖ sahifasi Bu sahifa orqali yangi yoʻnalish qoʻshish, mavjud yoʻnalishni tahrirlash mumkin. Mazkur sahifada yoʻnalish oʻquv rejasini kiritish modulini chaqirish tugmasi mavjud. Yoʻnalish oʻquv rejasini kiritish uchun jadvaldan kerakli boʻlgan yoʻnalish tanlanadi va uning qatoridagi ―Fanlar‖ ustunida joylashgan tugma bosiladi. Navbatdagi paydo boʻlgan sahifa yoʻnalishlar uchun oʻquv ish hajmini kiritish moduli hisoblanadi. 78

3.4.12-rasm. ―Fakultet‖ boʻlimi ―Yoʻnalish oʻquv rejasi‖ sahifasi Bunda oynaning tepa qismida tanlab kirilgan yoʻnalish ma‘lumotlari aks etib turadi. Asosiy jadvalda esa ushbu yoʻnalishning tanlangan oʻquv yiliga mos fanlari roʻyhati oʻrin olgan. Bu jadvaldagi ―Yangi fan qoʻshish‖ tugmasi yordamida yangi fanning oʻquv soatlari kiritiladi: 3.4.13-rasm. ―Yoʻnalish oʻquv rejasi‖ sahifasi yordamid mavjud fan soatlarini tahrirlash oynasi ―Yoʻnalishlar oʻquv rejasi‖ sahifasidagi ―Pechat qilish‖ tugmsi yordamida ushbu yoʻnalishga tegishli fanlarning oʻquv soatlari hisobot shaklida chiqarish va bosmaga berish mumkin (3.4.20-rasm). ―Fakultet oʻquv rejasi‖ – fakultetdagi barcha yoʻnalishlarning oʻquv ish hajmini hisobot shaklida koʻrish va bosmaga berish; 79

4. Kafedra Kafedra boʻlimi quyidagi sahifalardan tashkil topgan: ―Oʻquv yuklama‖ – bu sahifada kafedra oʻquv yuklamasi xisobot shaklida namoyon boʻladi hamda bosmaga berish funksiyasi oʻrin oladi. ―Taqsimot‖ – kafedra oʻquv yuklamasini tashkil qilgan fan soatlarini kafedra professor –oʻqituvchilar tarkibiga taqsimot qilish jarayoni amalga oshirish sahifasi. Bunda dastlab tanlangan oʻquv yili uchun kafedra yuklamasidagi fanlar roʻyhati namoyon boʻladi. 3.4.14-rasm. Kafedra yuklamasidagi fanlar roʻyhati Bu roʻyhatdan taqsimot qilinishi kerak boʻlgan fan tanlanib, shu qatordagi ―Taqsimot‖ ustunidagi tugmani bosgan holda uning taqsimoti bajariladigan quyidagi oynaga oʻtiladi: 80

3.4.15-rasm. Taqsimot qilish uchun fan soatlarini tanlash va taqsimot ma‘lumotlari Bu sahifaning ostki qismida ushbu fan yuzasidan bajarilgan taqsimot ma‘lumotlari jadvali joylashgan. Sahifaning asosiy jadvalida taqsimot qilinishi kerak boʻlgan fan soatlari joylashgan. Taqsimot qilinishi nazarda tutilgan fan soati ustidagi murojaat tugmasini bosiladi va quyidagi oynaga oʻtiladi: 3.4.16-rasm. Taqsimotni amalga osirish oynasi Bunda ushbu fan soati taqsimot qilinish uchun zarur boʻlgan talabalar soni, potok soni, guruh soni kabi ma‘lumotlar mos ravishda maydonlarga kiritiladi va kafedra professor –oʻqituvchilari roʻyhatidan soat ajratilayotgan oʻqituvchi tanlanadi. ―Saqlash‖ tugmasini bosish bilan ma‘lumotlar saqlanadi. ―Professor –oʻqituvchilar‖ – kafedraning barcha proffessor –oʻqituvchilar roʻyhati jadvali aks etgan. Professor –oʻqituvchilar kafedra foydalanuvchisi tomonidan zaruriy ma‘lumotlar asosida roʻyhatga olinadi va bu jadvaldagi ma‘lumotlarni tahrirlash imkoni mavjud. Bu jadval ma‘lumotlari kafedra oʻquv yuklamasi taqsimotini amalga oshirish jarayonida foydalaniladi. 3.4.17-rasm. ―Kafedra‖ boʻlimi ―Professor –oʻqituvchilar‖ sahifasi 81

5. Qoʻshimcha imkoniyatlar Xar bir amaliy dasturlar tarkibiga foydalanuvchi dasturdan qulay sharoitlarda foydalanishi nuqtai –nazaridan sozlashlar va qoʻshimcha imkoniyatlar boʻlimlari qoʻshiladi. Dasturning quyidagi foydalanuvchi uchun qoʻshimcha imkoniyatlari mavjud sahifalarini koʻrib oʻtamiz: • Mening profilim – avtorizatsiyadan oʻtgan foydalanuvchi haqidagi ma‘lumotlarni koʻrish hamda oʻzgartirish imkoni mavjud boʻlgan sahifa;  Parolni oʻzgartirish – foydalanuvchining tizimga kirish uchun qoʻllayotgan mahfiy soʻzi (paroli)ni oʻzgartirish. Bunda foydalanuvchidan joriy parolini kiritish soʻraladi, agar parol toʻgʻri boʻlsa, uning paroli kiritilgan yangi parolga oʻzgartiriladi. • Tilni tanlash – bu sahifa orqali xar bir faoydalanuvchi oʻzi uchun dasturda taklif qilingan tillardan birini dastur muloqot tili sifatida tanlab qoʻyadi. Buning uchun ushbu sahifada namoyon boʻlgan tillar roʻyhatidan birontasini tanlaydi va tasdiqlaydi. Bundan soʻng dastur ushbu foydalanichi uchun shu tilda namoyon boʻladi; 3.4.18-rasm. ―Mening sozlashlarim‖ boʻlimi ―Tilni tanlash‖ sahifasi • Xat yuborish – bu sahifa orqali foydalanuvchi ushbu tizimda roʻyhatdan oʻtgan istalgan bir foydalanuvchiga (cheklanmagan sonda) xatlar yuborishi mumkin. Tizimdagi ushbu xat yuborish funksiyasi orqali yuborilgan xatga ega boʻlgan foydalanuvchi tizimga kirganida, unga xat borligi toʻgʻrisida 82

ogoxlantirish aks etib turadi. Bu ogohlantirish satrini bosish orqali ushbu xatlarni koʻrish va oʻz navbatida xat yozish mumkin. 3.4.19-rasm. ―Xat yuborish‖ modal oynasi • Yordam – bu sahifa orqali dasturdan foydalanish toʻgʻrisidagi batafsil yoʻriqnoma bilan tanishish mumkin. Dastruriy ta‘minot orqali quyidagi hisobotlar hosil qilinadi: 1. Yoʻnalish oʻquv rejasi. 3.4.20-rasm. Yoʻnalish oʻquv rejasining hisoboti 83

2. Fakultetdagi yoʻnalishlar oʻquv rejalari. 3.4.21-rasm. Fakultet yoʻnalishlarining oʻquv rejasi hisoboti 3. Tanlangan oʻquv yili uchun kafedra oʻquv yuklamasi (fakultet va soʻngra semesterlar boʻyicha guruhlangan holda). 84

3.4.22-rasm. Kafedra yuklamasi hisboti 4. Kafedra oq‘uv yuklamasi professot-oʻqituvchilar tarkibiga nisbatan taqsimoti (professor-oʻqituvchilar boʻyicha guruhlangan holda). 3.4.23-rasm. Kafedra oʻquv yuklama taqsimotining hisoboti ХУЛОСА Hozirgi davrda axborotlarning xaddan tashqari koʻpligi bu axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda, hamda xar xil turdagi masalalarni yechishda xisoblash texnikasidan keng foydalanishni va axborot sistemalari yaratishni talab 85

qiladi. Axborot sistemasi axborotni toʻplash, saqlash va qayta ishlash uchun, keng imkoniyatli maqsadlarda samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Axborot sistemasi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qoʻllash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish, avtomatlashtirish sistemalarini loyixalash hamda uni ishlab chiqish asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda oʻquv muassasasining ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari boʻyicha oʻquv rejalari uchun ma‘lumotlar bazasini yaratildi va unga koʻra kafedra oʻquv yuklamalarini yagona vaqt me‘yorlari asosida hisoblash jarayonini shakllantirildi, hamda uni avtomatik tarzda hisoblash uchun dasturiy ta‘minot yaratildi. Ishning maqsadini amalga oshirishda quyidagi vazifalar bajarildi: Namunaviy va ishchi oʻquv rejalar bazasi loyihalandi va yaratildi; Oliy ta‘lim muassasidagi ta‘lim yoʻnalishlari bazasi yaratildi; Vaqt me‘yorlari bazasini yaratildi; Kafedralar ma‘lumotlari bazasi loyihalandi va yaratildi; Ma‘lumotlar bazasini tahrirlash tizimi yaratildi; Kafedra oʻquv yuklamasi hisoblash amalga oshirildi; Kafedra oʻquv yuklamasini taqsimotini amalga oshirildi; Dasturiy ta‘minotdan foydalanish uchun koʻrsatma tayyorlandi; Dasturiy ta‘minotni sinovdan oʻtkazildi; Tadqiqot natijalari quyidagi asosiy masalalar va farazlarga koʻra bajarildi: Tadqiqotning asosiy masalalari: tizimning ma‘lumotlar bazasi hosil qilindi, hamda uni boshqarish dasturi yaratildi; yuklamani hisoblash: • ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari ishchi oʻquv rejasidan kafedralar soatlarini aniqlash moduli yaratildi; 86

• mezon asosida oʻquv soatlari (auditoriya soatlari, konsultasiya, ON, YaN, kurs ishlari soatlari, amaliyot soatlari) ni hisoblash moduli yaratildi; vaqt me‘yorlari asosida proffessor-oʻqituvchilarning quyidagi yuklamalarini hisoblash modullari yaratildi: • oʻquv ishlari yuklamasi; • ilmiy-uslubiy ishlari yuklamasi; • ilmiy tadqiqot ishlari yuklamasi; • ma‘naviy-ma‘rifiy ishlari yuklamasi; Tadqiqotning asosiy farazlariga koʻra ta‘lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklari ishchi oʻquv rejasiga koʻra kafedralar oʻquv yuklamasining hajmi hisoblanadi va taqsimoti bajariladi. Tadqiqotda qoʻllanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: - ma‘lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dasturni client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma‘lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qoʻllash texnologiyasidan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Dissertasiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma‘lumotlar bazasiga koʻra kafedra oʻquv yuklamalarini hajmini va uning taqsimotini yagona usul va vaqt me‘yorlari asosida hisoblashni amalga oshiruvchi dasturiy ta‘minot yaratildi. Dissertasiya ishi natijalaridan oliy ta‘lim tizimidagi barcha oliy oʻquv yurtlarida foydalanib, real iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Mazkur ishda kafedra oʻquv yuklamalari hajmini hisoblash va uning taqsimotini amalga oshirish dasturiy ta‘minoti tarmoq texnologiyasidan foydalangan holda yaratiladi. Ta‘lim muassasalarining yuklamalarini hisoblash jarayonida bir xil me‘yor va uslubga asoslanish ta‘lim 87

muassasasining shtatlar birligini toʻgʻri belgilash va natijada byudjet taqsimotini ham belgilangan qoida doirasida amalga oshirish imkonini beradi. ―Kafedra yuklamalarini hisoblash va taqsimotini amalga oshirish‖ dasturiy ta‘minoti yoʻnalishlar va mutaxassisliklar oʻquv rejalari, kafedra oʻquv yuklamasi va professor-oʻqituvchilar tarkibiga nisbatan aniqlangan yuklama taqsimoti haqidagi hisobotlarni taqdim etadi. Shu bilan birga, tizimda qayd etilgan barcha ma‘lumotlar tizimning ma‘lumotlar bazasida saqlanadi. Ma‘lumotlar bazasidagi ma‘lumotlar ishonchli tarzda saqlashnishi, zaruriyat boʻlganda ushbu ma‘lumotlarga qayta murojaat qilish va ushbu ma‘lumotlardan samarali foydalanishga imkon yaratiladi. 88

$Ilova user_param.php <?php $db_server = "localhost"; $db_login = "root"; $db_pas = ""; $db_name = "teachingload"; $file_root_path = './files/'; $html_charset = 'Windows-1251'; $lang_type=1; $file_lang = 'uz_l.php'; if (isset($_SESSION['langtype'])){ $lang_type = (int)$_SESSION['langtype']; } switch($lang_type){ case 1: $file_lang = 'uz_l.php'; break; case 2: $file_lang = 'uz_c.php'; break; case 3: $file_lang = 'ru.php'; break; case 4: $file_lang = 'en.php'; break; default: $lang_type=1; $file_lang = 'uz_l.php';} include_once('lang.php'); $dateformat = 1; function GetFileCalendar() { global $dateformat; if ($dateformat == 1) return 'calendar_eu.js'; if ($dateformat == 2) return 'calendar_us.js'; if ($dateformat == 3) return 'calendar_db.js'; }; ?> login_check.php <?php 89$ $session_start(); include_once('user_params.php'); include_once('functions.php'); include_once('engine.php'); CheckPostParamExist('login', ''); $login = trim($_POST['login']); CheckPostParamExist('password', ''); $password = trim($_POST['password']); $ok = true; if ($login == '' || $password == '') $ok = false; if ($ok){ $ok = false; $login = GetRightSqlStrParam($login); $password = GetRightSqlStrParam($password); $sql = "SELECT proguser_id,usergroup_id,access_id FROM proguser WHERE proguser_login = '$login' AND proguser_password = '$password'"; $res = mysql_query($sql); if ($row = mysql_fetch_object($res)) { $_SESSION['proguser_id'] = $row->proguser_id; $_SESSION['usergroup_id'] = $row->usergroup_id; $academicyear_id=GetActiveAcademicyearId(); $_SESSION['academicyear_id']=$academicyear_id; if(GetSessionUsergroupId() == 1 or GetSessionUsergroupId() == 4){ $_SESSION['faculty_id'] = GetFirstId('SELECT id FROM faculty ORDER BY name LIMIT 0,1'); $_SESSION['chair_id'] = GetFirstId('SELECT id FROM chair ORDER BY name LIMIT 0,1'); } if(GetSessionUsergroupId() == 2){//Fakultet $_SESSION['faculty_id'] = $row->access_id; unset($_SESSION['chair_id']); } if(GetSessionUsergroupId() == 3){ $_SESSION['chair_id'] = $row- >access_id; unset($_SESSION['faculty_id']); 90$ $} if(!isset($_SESSION['langtype'])) {//---set lang to session----- $lang_type = GetLangType(GetSessionProgUserId()); $_SESSION['langtype']=$lang_type; } $ok = true; }; mysql_free_result($res); }; if ($ok) { if (!isset($_COOKIE['usercode_tl']) || $_COOKIE['usercode_tl'] == '') { DelProgUserFromCookies(GetSessionProgUserId()); $s = GetRandStr(); while (GetProgUserIdFromCookies($s) != -1) $s = GetRandStr(); setcookie("usercode_tl", $s, time()+3600); AddProgUserCookies(GetSessionProgUserId(), $s); AddUserLog(GetSessionProgUserId()); }; $s = './'; if (isset($_SESSION['last_request_uri']) && $_SESSION['last_request_uri'] !='') $s = $_SESSION['last_request_uri']; header('location: '.$s); } else { header('location: ./login.php?error'); }; ?> index.php <?php session_start(); $idle = 1200;//1200sekund/60=20minut; if(isset($_SESSION['timeout_logout_tl'])) { $session_life = time() - $_SESSION['timeout_logout_tl']; if($session_life > $idle) 91$ ${ $_SESSION['last_request_uri'] = $_SERVER["REQUEST_URI"]; header('location: ./login.php'); } } $_SESSION['timeout_logout_tl']=time(); if(! isset($_SESSION['proguser_id']) or !isset($_SESSION['usergroup_id']) or !isset($_SESSION['academicyear_id']) ) header('location: ./action_exit.php'); include_once('user_params.php'); include_once('functions.php'); include_once('engine.php'); //-----check cookie user authorization----- if( isset($_POST['academicyear_id']) ){ $academicyear_id = (int)$_POST['academicyear_id']; $_SESSION['academicyear_id']=$academicyear_id; } if( isset($_POST['faculty_id']) ){ $faculty_id = (int)$_POST['faculty_id']; $_SESSION['faculty_id']=$faculty_id; } if( isset($_POST['chair_id']) ){ $chair_id = (int)$_POST['chair_id']; $_SESSION['chair_id']=$chair_id; } include_once('globalvars.php'); ?> <!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Strict//EN" "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-strict.dtd"> <html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml"> <head> 92$ $<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=<?php echo $html_charset; ?>" /> <title><?php echo GetLang(1).' | '.GetUserFIO(); ?></title> <link rel="stylesheet" href="resources/css/reset.css" type="text/css" media="screen" /> <link rel="stylesheet" href="resources/css/style.css" type="text/css" media="screen" /> <link rel="stylesheet" href="resources/css/invalid.css" type="text/css" media="screen" /> <link rel="SHORTCUT ICON" href="resources/images/icons/favicon.ico" type="image/ico"> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/jquery-1.3.2.min.js"></script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/simpla.jquery.configuration.js"></ script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/facebox.js"></script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/jquery.wysiwyg.js"></script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/jquery.datePicker.js"></script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/jquery.date.js"></script> <script type="text/javascript" src="resources/scripts/jconfirmaction.jquery.js"></script> </head> <body><div id="body-wrapper">  <div id="sidebar"> <?php include_once('menuleft.php'); ?> </div> <div id="main-content"> <?php include_once('menutop.php'); ?> <div class="clear"></div> <?php if ( isset($_GET['msgsent']) ){ echo '<div class="notification success png_bg">' .'<a href="#" class="close"><img src="resources/images/icons/ cross_grey_small.png" title="Close this notification" alt="close" /></a>' 93$ $.'<div>' .'Message sent!' .'</div>' .'</div>'; } if ( isset($_GET['msgdel']) ){ echo '<div class="notification success png_bg">' .'<a href="#" class="close"><img src="resources/images/ icons/cross_grey_small.png" title="Close this notification" alt="close" /></a> .'<div>' .'Message delete!' .'</div>' .'</div>'; } include_once('content.php'); ?> <div class="clear"></div> <div id="footer"> <?php include_once('footer.php'); ?> </div> </div>  </div></body> </html> calculate_load.php <?php function calc_maruza($potok,$maruza) { $res = 0; $res = $potok * $maruza; if($res!=0) return round($res); else return ''; 94$ $} function calc_amaliy($guruh,$amaliy) { $res = 0; $res = $guruh * $amaliy; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_tajriba($tajguruh,$tajriba) { $res = 0; $res = $tajguruh * $tajriba; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_seminar($guruh,$seminar) { $res = 0; $res = $guruh * $seminar; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_konsult($talaba, $konsult) { $res = 0; if($konsult){ $param = GetParamValue(1); $res = $talaba / $param; } if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_OB($talaba,$maruza,$ob) { 95$ $$res = 0; if($ob){ $param = 0; if($maruza<=30) $param = GetParamValue(2); if($maruza>30) $param = GetParamValue(3); $res = $talaba * $param; } if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_YB($talaba,$yb) { $res = 0; if($yb){ $param = GetParamValue(4); $res = $talaba * $param; } if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_uquvMA($hafta,$uquvMA, $guruh) { $res = 0; $res = $hafta * $uquvMA * $guruh; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_pedMA($talaba,$pedMA) { $res = 0; $res = $talaba * $pedMA; if($res!=0) return round($res); else return ''; 96$ $} function calc_bitiruvoldiMA($talaba,$bitituvoldiMA) { $res = 0; $res = $talaba * $bitituvoldiMA; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_ilmTadMA($talaba,$ilmiytadMA) { $res = 0; $res = $talaba * $ilmiytadMA; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_ilmPedMA($talaba,$ilmiypedMA) { $res = 0; $res = $talaba * $ilmiypedMA; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_kursishiIR($talaba,$kursishiIR) { $res = 0; $res = $talaba * $kursishiIR; if($res! =0) return round($res); else return ''; } function calc_MalBitIshIR($talaba,$mbi_IR) { $res = 0; $res = $talaba * $mbi_IR; if($res!=0) return round($res); else return ''; } 97$ $function calc_MagDisIR($talaba,$magdisIR) { $res = 0; $res = $talaba * $magdisIR; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_DokAspTadIR($talaba,$dokIR) { $res = 0; $res = $talaba * $dokIR; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_YDA($talaba, $yda) { $res = 0; if($yda) { $res = ($talaba * $yda); } if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_taqriz($talaba,$taqriz) { $res = 0; $res = $talaba * $taqriz; if($res!=0) return round($res); else return ''; } function calc_other($other) { $res = 0; $res = $other; if($res!=0) return 98$ $round($res); else return ''; } function calc_mustaqil($talaba,$mustaqil) { $res = 0; $res = $talaba * $mustaqil; if($res!=0) return round($res); else return ''; } ?> jconfirmaction.jquery.js $(document).ready(function(){ $("select#type").attr("disabled","disabled"); $("select#guruh").change(function(){ $("select#type").attr("disabled","disabled"); $ ("select#type").html("<option>wait...</option>"); var Gid = $("select#guruh option:selected").attr('value'); $.post("guruh_js.php", {Gid:Gid}, function(data) $("select#type").removeAttr("disabled"); $("select#type").html(data); } ); }); }); function DoIt(Aquestion){ ok = 0; if (confirm(Aquestion)) ok = 1; if (ok == 1) { return true; } else {return false; }; }; function Chairteachingload_print(){ mywindow=window.open("./chairteachingload_print.php","newWindow","toolbar=no ","status=no","scrollbars=yes"); }; function Dirdatasubject_print(Addid){ mywindow=window.open("./dirdatasubject_print.php?ddid="+Addid,"newWindow","t oolbar=no","status=no","scrollbars=yes"); }; function DirdatasubjectFaculty_print(){ mywindow=window.open("./dirdatasubjectfaculty_print.php","newWindow","toolbar =no","status=no","scrollbars=yes"); 99$ $}; function Division_print(){ mywindow=window.open("./division_print.php","newWindow","toolbar=no","status= no","scrollbars=yes"); }; Adabiyotlar roʻyhati 1. T. Konolli, K. Begg "Базы данных: проектирование, реализация и сопров ождение" Dialektika 2000; 2. Rob P., Kornel K. "Системы баз данных: проектирование, реализация и управление" BXV-Peterburg 2004; 3. Марков А. С., Лисовский К. Ю. Базы данных. Введение в теорию и методологию: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 512 с. 4. Лаура Томсон "Разработка Web-приложений на PHP и MySQL". Пер. с англ./Лаура Томсон, Люк Веллинг. -2-е изд., испр. - СПб: ООО "ДиаСофтЮП", 2003. -672 с. 5. Larry Ulman "PHP 6 and MySQL 5 for Dynamic Web Sites". Peachpit Press. 6. ―Professional PHP Programming‖ Published by Wrox Press Ltd., USA. 7. Jay Greenspan, Brag Bulger "MySQL/PHP Database Applications". M&T Books. 8. Lyuk Velling, Lora Tomson "Разработка Web-приложений с помощью PHP и MySQL".: Sams Publishing. 2007. – 896 с. 9. Аткинсон, Леон. А92 MySQL. Библиотека профессионала.: Пер. с англ. — М.: Издательский дом "Вильяме", 2002. — 624 с.: 10. Стивен Хольцнер "PHP в примерах". Пер. с анг. -М.: ООО "Бином пресс", 2007 г. 352 с: 11. "Practical Web 2.0 Applications with PHP" by Quentin Zervaas. 2008 y. 594 s. 12. Мархвида И.В. "Создание Web-страниц: HTML, CSS, JavaScript" Минск ООО "Новое знание", 2002 -352 с. 100$

13. Артемий Ломов ―HTML, CSS, СКРИПТЫ: практика создания сайтов‖, Санкт- Петербург ―БХВ-Петербург‖, 2006, 416 с. 14. Петюшкин А. Б. ―HTML. Экспресс-курс‖ – СПб.: БХВ- Петербург, 2003. 256 с. 15. Мержевич В. В. HTML и CSS на примерах. – СПб.: БХВ-Петербург, 2005. – 448 с. 16. А. Горев, С. Макашарипов, Р. Ахаян. Эффективная работа с СУБД. 445 с. 17. Zak Greant, Graeme Merrall, Torben Wilson, Brett Michlitsch. PHP Functions Essential Reference. ―New Riders Publishing‖, -768 б. 18. Вайк Аллен и др. JavaScript. Энциклопедия пользавателя: Пер.с англ./Аллен Вайк. –К.: ООО ―ТИД ДС‖, 2001. -480 с. 19. Мэрдок, Келли Л. JavaScript: наглядный курс создания динамических Web –страниц. : Пер. с англ. : Уч. пос. – М. : Издательский дом ―Вильяме‖, 2001. – 228 с. 20. http://www.spravkaweb.ru (Web-dasturlash tillaridan kurslar). 21. http://www.php - mysql - video.ru/fvl (PHP tilini oʻrganish boʻyicha toʻliq kurslar). 22. http://www.php - manual.ru (PHP tilining funksiyalari va metodlari). 23. http :// www . mysql . ru (MySQL tili haqidagi toʻliq kurslar). 101

O'xshashlar

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish

Kompyuter tizimlari va ularning dasturiy ta’minoti

Android platformasida java dasturlashtrish tilidan foydalanib akt ga oid lug’at yaratish

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari