Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari - Informatika va AT - Diplom ishlar

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2605.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish ..................................................................................................................... 2 I bob.Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari ................................................. 3 I.1. Internet haqida boshlang`ich ma`lumot .......................................................... 3 I.2.PHP: gipermatn protsessori ............................................................................ 7 I.3. MySQL MBBT ............................................................................................... 11 I.4 Masmunni boshqarish tizimlari ..................................................................... 12 II bob. Interfaol web sahifalarni yaratish texnologiyalari. ................................. 20 II.1 Web- serverlar .............................................................................................. 20 II.2. Mijoz-server tizimlarini qurish prinsiplari .................................................. 25 III bob Mazmunni boshqarish tizimlari yordamida web-sahifalar yaratish. ...... 28 III.1 “Joomla” MBT o`rnatish. ........................................................................... 28 III.2 “Joomla!” MBT ni sozlash .......................................................................... 32 III.4 Joomla MBT ga xizmat ko`rsatish ............................................................... 57 III.5 MBT ni himoyalash metodlarini tahlili ....................................................... 64 III.6 MBTlarning qiyosiy tahlili .......................................................................... 66 Xulosa .................................................................................................................. 69 ADABIYOTLAR ................................................................................................ 70 1

Kirish Hisoblash texnikasi vositalarining joriy qilinishi axborotga ega bo`lish, axborot hajmi, axborotni qayta ishlash tezligi mamlakatimizninig ishlab chiqaruvchi kuchlari, fan, madaniyat, jamoatchilik unstitutulari va inson hayoti barcha javhalarini rivojlanishida hal qiluvchi omil bo`lib qolmoqda. Axborot va ma`lumotlardan osonlik bilan foydalanish mumkin bo ` lgan holda tashkil qilinishi zarur bo`lib, turmushning eng muhim resurslari sifatida qaraladi. Zamonaviy axborot texnilogiyalarining asosiy g`oyalari real olamdagi o`zgarishlarni adekvat tasvi9rlash va foydalanuvchilarning axborot ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida ma`lumotlar ma`lumotlar bazasida tashkiletilishiga muvofiq konsipsiyaga asoslanadi. Ixtiyoriy axborot dasturiy kompleksga ega bo`lib, uning funksiyalari axborotni kompyuter xotirasida ishonchli saqlashni, ushbu dastur uchun spetsifik axborotni shakl almashtirishni bajarish va foydalanuvchilarga qulay va oson o`zlashuvchan interfeysni taqdim etishni quvvatlashdan iborat bo`ladi. Internet tarmog`ining taraqqiyoti va keng taraqqiyoti natijasida axborot tizimlari yanada interfaol, masshabli, oddiy foydalanuvchilarga ham foydalanish mumkin bo`lgan holatga keltirildi. “Qarshi DU rasmiy veb-sayti” ni virtyual xostinga o`tkazish, yangi funksional imkoniyatlarning qo`shilishi va MBT versiyasining yangilanishi universitet bilan qiziquvchilar uchun to`laqonli internet-portalini tashkiletishga imkoniyat berdi. Bu veb-sayti-dinamiklikni, foydalanishda qulaylikni, ixtiyoriy ko`rinish elementlarini osonlik bilan o`zgaruvchanlikni, moslashuvchan axborot struktrasini, axborotni katologlashtirish modelini, interfaol formalar qo`shish imkoniyati, strukturani tahrirlash va yangi ma`lumot qo`shishni tahrirlash uchun qulay adminstrativ interfeys, statitika va monitoring vositalari, keyinchalik boyitish va tizimni almashtirmasdan funksional sifatlar qo`shishni ta`minlaydi. Universitet veb-sayti tashrif buyuruvchilar o`z vaqtida universitet yangiliklari, e`lonlarni o`qiy olish, universitetda tayyorlangan o`quv-uslubiy adabiyotlarning elektron nushalari va boshqa ko`plab foydali ma`lumotlarga ega bo`lishi mumkin. 2

I bob.Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari I.1. Internet haqida boshlang`ich ma`lumot Internet - bu yagona standart asosida faoliyat ko`rsatuvchi jahon global kompyuter tarmogidir. Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma`noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi informatsion tizim bo`lib, o`zining alohida axborot maydoniga ega bo`lgan virtual to`plamdan tashkil topadi. Internet, unga ulangan tarmoqda kiruvchi barcha kompyuterlarning o`zaro ma`lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. O`zining kompyuteri orqali internetning xap bir mijozi boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko`rib chiqishi, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko`rgazmasiga qo`yilgan suratlar bilan tanishishi, xalqaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini amalga oshirishi va xatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi tarmoq mijozlari bilan shaxmat o`ynashi mumkin. Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun jahon bo`ylab yoyilib ketgan yuz millionlab kompyuterlarni yagona informatsion muhitga biriktirish imkoniyati tug`ildi. Foydalanuvchi nuqtai nazaridan taxlil kiladigan bo`lsak, internet birinchi navbatda tarmoq mijozlariga o`zaro ma`lumotlar almashish, virtual muloqot qilish imkonini yaratib beruvchi "informatsion magistral" vazifasini o`taydi, ikkinchidan esa unda mavjud bo`lgan ma`lumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashqari internet bugungi kunda dunyo bozorini o`rganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng muhim vositalaridan biriga aylanib bormoqda. Internet o`z-o`zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo`lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir: • Texnik • Programmaviy • Informatsion Internetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi va tipdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmoq kanallari), hamda tarmoq texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik asosda 3

faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chiqishi Internet tarmog`ining umumiy faoliyatiga aslo ta`sir etmaydi. Internetning programmaviy ta`minoti (tarkibiy kismi) tarmoqda ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) muloqot qilish, ma`lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va saqlash, hamda tarmoqda informatsion xavfsizlikni ta`minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar majmuidan iboratdir. Internetning informatsion tarkibiy qismi Internet tarmog`ida mavjud bo`lgan turli elektron hujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko`rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim biri, u butun tarmoq bo`ylab taqsimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy kompyuteringizda o`qiyotgan elektron darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, videotasvir va izohlari esa uchinchi manbadan yig`ilishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron hujjatni o`zaro moslashuvchan "giper-bog`lanishlar" orqali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o`zaro bog`langan elektron hujjatlar majmuasidan tashkil topgan informatsion muhit hosil bo`ladi. IP va URL adreslar tushunchasi Bir qarashda internetning texnik tarkibiy qismi bilan informatsion tarkibi o`zaro o`xshashdek tuyuladi. Chunki ikkala holda ham biz "birni ko`plikka" usulda tashkil etilgan ob`ektlar bog`likligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuqtai nazardan internetda mavjud bo`lgan ixtiyoriy kompyuter ko`plab (millionlab) kompyuterlar bilan bog`langan bo`ladi. Bunday bog`lanish "tarmoq"(Net) deb ataladi. Informatsion nuqtai nazardan internetda e`lon qilingan har bir elektron hujjat, tarmoqdagi bir nechta hujjatlar bilan o`zaro bog`lanishda bo`lishi mumkin. Bu holdagi informatsion bog`liqlik "to`r" (Web) nomini olgan. Shunday qilib, "Tarmoq" (Net) - haqida so`z yuritilganda o`zaro bog`langan kompyuterlar majmuasi tushunilsa, "to`r" (Web) - haqida so`z yuritilganda esa yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi elektron hujjatlar majmuasi tushuniladi. Amaliyotda internetning real, fizik bog`lanishlar orqali tashkil topgan tarmog`idagi kompyuterlar bilan virtual informatsion fazoni tashkil etuvchi elektron hujjatlari har xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga 4

kirgan har bir kompyuter to`rt qismdan tashkil topgan o`z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuterlar o`zgarmas IP-adresga ega bo`ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bo`lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bo`ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP-manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bo`lgan ixtiyoriy kompyuter IR-adresini bilgan holda, unga har xil ko`rinishdagi so`rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo`ladi. Bu so`rovlar o`sha kompyuterda saqlanayotgan elektron hujjatlar, ma`lumotlar bazasi, yoki bo`lmasa undagi biror bir programmani ishlatishga, o`sha kompyuter tarkibiga kirgan texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo`lishi mumkin va hokazo. Internet informatsion muhitini tashkil etuvchi elektron hujjatlarning har biri kompyuterlarning IR-adreslaridan boshqa o`zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi hukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis qarorlari haqida ma`lumot beruvchi elektron sahifa adresi www.gov.uz . 5

I.2. PHP: gipermatn protsessori Php –vebserverda HTML-sahifalarini ma`lumotlar bazasi bilan birgalikda hosil qilish uchun yaratilgan dasturlash tili. Hozirgi vaqtda xosting provayderlarninig asosiy qismi tomonidan quvvatlanadi. LAMP-veb-saytlarni yaratish uchun standart to`plam (Linix,Apache,MySQL,PHP) tarkibiga kiradi. PHP nomi “PHP: Hypertext Preprocessor”so`zlarining qisqartmasidan iborat. Ilgari“ Personal home page tools”so`zlarining qisqartmasi hisoblanar edi. Dastlab PHP veb-sahifalarni yaratishda yengillik yaratish uchun Perl ga qo`shimcha sifatida yaratilgan. Tarmoqda dasturlash sohasida PHP-eng ommalashgan skrept tillardan biri hisoblanadi. PHP o`zining oddiyligi bajarilish tezligi,boy funksionalligi,dastur kodini PHP litsenziyasi asosida tarqatishga ko`ra ISP, Perl tillari bilan bir qatorda ommaviy hisoblanadi. PHP yadrosining mavjudligi va kengaytirish uchun ulanadigan modullar: ma`lumotlar bazasi soket dinamik grafika, kriptogirafik kutubxonalar PDF formatli hujjatlar bilan ishlash uchun mo`ljallangan qo`shimchalari bilan boshqalaridan farq qiladi. Shuningdek, har bir foydalanuvchi o`z kengaytmasini yaratib unga ulay olishi mumkin. Yuzdan ortiq kengaytirishlari mavjud bo`lib, standart to`plamga yaxshi sinovdan o`tgan bir necha o`ntasigina kiritilgan xolos. PHP interpretatori Web- serverga bu server uchun maxsus yozilgan modul orqali yoki SGI dastur ko`rinishida ulanadi. Bundan tashqari, PHP – Unix, GNU/Linux, Mikrosoft Windows, MacOS X va Amiga OS operatsoin sistemalarida administrativ masalalarini yechish uchun qo`llaniladi, Biroq, bu sohada u ommaviy hisoblanmaydi. Chunki bu sohada Perl, Python,VB Script dasturlari juda ham ommalashgan: Hozirgi vaqtda 20 mln dan ortiq veb-saytlar, ya`ni internetdagi domellarning 1/5 qismi PHP ishlaydi . 1994 yil Daniyalik dasturchi Rasmus Lerdorf HTML hujjatlarini shablonlarini qayta ishlovchi, saytga tashrif buyuruvchilarning sonini Internet sahifasiga chiqarishga imkon beradigan skriptlar to`plamini Perl/CGI ga yozadi. Lerdorf bu skriptlar to`plamini Personal Home Page (shaxsiy uy sahifasi) deb ataydi. Shundan so`ng, bunday skriptlar yozish uchun Perl scriptlar interpretatorining imkoniyatlari yetishmay qoldi va Lerdorf C tilida yangi shablonlar interpretatori PHP/FI (Personal home Page/Forms 6

Interpreter)-“SHUS (shakllar yaratuvchisi) dasturini yozdi. PHP/FI hozirgi PHP ning bazaviy imkoniyatlari: perl uslubida o`zgaruvchilarni e`lon qilish, shakllarni avtomatik qayta ishlash va HTML- matnga joylashtirish va boshqa ko`plab imkoniyatlarga ega bo`lgan yangi til o`zining ajdodlaridan sodda chekli sintaksisi bilan farq qiladi.1997 yilda C tilida yozilgan PHP/FI 2.0 chiqarildi. Undan dunyodagi internet domenlarining 1% foydalandi. PHP 3.0 versiyasining ko`rinishi hozir biz ishlayotgan PHP versiyasi ko`rinishini oldi. 1997 yilda ikki Isroillik dasturchi- Andi Gutmans va Ziv Suraski Isroil texnologiyalar instituti dasturchilari PHP dasturini boshidan qayta tuzib chiqishdi.Ular PHP/FI ni merosxo`ri deb atashdi. PHP 3.0 ning kuchli tarafdorlaridan biri yadroni kengaytirish imkoniyati mavjudligidir.Kengaytirish imkoniyatlarining mavjudligi PHP ga ko`plab chetki dasturchilarni jalb qildi. Bu dasturchilar o`zlarining modullarini yarata boshlashdi. Bu esa PHP ga katta miqdordagi Mb protokollar,ko`plab API lar bilan ishlash imkonini berdi. Mana shu narsa PHP ning muvaffaqiyatiga sababchi bo`ldi. Shu bilan bir qatorda yangi ob`ektga yo`naltirilgan dasturlashni quvvatlovchi to`liq sintaksisning yaratilishi ham katta ahamiyat kasb etdi. Absolyut yangi dasturlash tili yangi nomga ega bo`ldi, ya`ni oddiygina PHP deb ataldi. 1998 yilga kelib 10000 dan ortiq foydalanuvchi PHP dan foydalana boshladi. 100000 dan ortiq veb-sayt bu tildan foydalanib tuzildi. Internet Web- serverlarining 10% iga o`rnatildi.PHP 3.0 rasmiy ravishda 1998 yil iyunida chiqarildi.1998 yil oxiriga kelib Andi va Ziv PHP yadrosini qayta ishlashni boshladi. Bunga sabab murakkab dasturlarning samaradorligini oshirishdan va PHP boshlang`ich kodini modulliligini oshirishdan iborat edi. Kengaytirishlar PHP 3.0 ga MB bilan ishlash va katta miqdordagi turli API va protokollarni quvvatlar edi. Biroq, PHP 3.0 modullarini sifatli quvvatlay olmas edi va ilovalar samarasiz ishlar edi. Zend Engine deb nomlangan yangi modul qo`yilgan masalalarni osonlik bilan hal eta oladi va 1999 yil o`rtalariga kelib ommaviy foydalanishga chiqarildi. Bu nom Zend technologies asoschilari Ziv va Endi nomlaridan kelib chiqqan. Bu dasturga asoslangan PHP 4.0 2000 yil mayida chiqarildi. Samaradorlikni oshirish maqsadida PHP 4.0 versiyalarni 7

quvvatlash, chiqarishni buferlashtirish, foydalanuvchi tomonidan kiritilayotgan axborotni qayta ishlashni xavfsiz usullari va bir nechta yangi til konstruksiyalariga ega edi. PHP 4.0 uchun yangilashlar 2007 yil oxiriga ishlab chiqildi.PHP 4.0 2007 yil 9 avgustdan boshlab foydalanishda chiqarildi.PHP 5.0 2004 yil 13 uyulidan ishlab chiqildi. Bu versiyaga zend yadrosi yangilandi va shu sababli internet samaradorligi keskin oshirdi. XMl tilini quvvatlash imkoniyati paydo bo`ldi. Gavada qo`llaniladigan modelga o`xshatilgan holda ob`ektga yo`naltirilgan dasturlash to`liq qayta ishlab chiqildi. Xususan,destruktor,ochiq,yopiq va himoyalangan a`zolar va metodlar,tugallangan a`zolar va metodlar va interfeyslar va ob`ektlarni klonlashtirish kiritildi. Biroq yangiliklar tilning oldingi versiyalari kodi bilan moslikni ta`minlash maqsadida qilingan edi. Hozirgi vaqtda PHP 6 dev-versiyasi bo`lishiga qaramasdan 5.xx versiyalari ishonarli va ko`p ishlatiladigan hisoblanadi. PHP 6 ustuda 2006-yil oktoyabrdan boshlab ishlanmoqda. Unda ko`plab yangiliklar, masalan, yadrodan doimiy POSIX ifodalarini va uzun superglobal massivlarni chiqarib tashlandi`, Php.ini konfiguratsion faylidan sate_mode,php_magic_quotes va register_globals direktvalari o`chirildi. Unicod ni quvvatlash vositasi qo`shildi. Bu versiyani GNU/Linux/BSD uchun dastur kodini va MS Windows uchun kompilyatsiyalangan versiyasini PHP Snapshots rasmiy saytidan topish mumkin. PHP o`zgaruvchilarni e`lon qilishda tipini ko`rsatmasdan ham ishlash imkonini beruvchi dinamik tiplashtirishga ega dasturlash dasturlash tili hisoblanadi. Skalyar tiplarni almashtirish qo`shimcha ishlarni amalga oshirmasdan ham bajarish mumkin bo`ladi. Massivlar sonli va satrli kalitlar bilan ishlay oladi. Massivlar istalgan tipdagi jumladan, boshqa massivlardan ham tashkil topishi mumkin. PHP keng miqyosda ob`ektlar bilan ishlashga yo`naltirilgan imkoniyatlarini quvvatlaydi. PHP ga sinflar class kalit so`zi bilan boshlanadi. Sinfning metodalari va maydonlar umumiy foydalanish uchun (public), himoyalangan (protected) va yashirin (private) bo`lishi mumkin. PHP vorislikni va interfeyslarni quvvatlaydi. Yakuniy, mavhum metod va sinflarni e`lon qilish mumkin. Sinflarda to`plam vorisligi quvvatlanmaydi, biroq sinf bir necha intefeysni hosil qilish mumkin. 8

Tilning oldingi versiyalarida yaratilgan kod keyinroq chiqarilgan versiyasida eski versiyadagi konstruklar, metodikalar, funksiyalar ishlatilmaydi. Natijada bir necha yil oldin yaratilgan yangi versiyada ishlamaydi. Shuning uchun unga o`zgartirish kiritiladi. 9

I.3. MySQL ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) MySQL dasturiy ta`minoti juda tez ishlaydigan ko`p oqimli, ko`p foydali ishonchli ma`lumotlar bazasi SQL serveri hisoblanadi. MySQL server ko`p ish bajarishga mo`jallangan hamda ommaviy tarqatiladigan dasturiy ta`minotga qo`shish uchun mo`ljallangan. MySQL qo`sh litsenziyaga ega. Ya`ni foydalanuvchu MySQL dasturiy ta`minotini ommaviy GNU General Public License (GPL) litsenziyali bepul yoki MySQL AB standart tijoriy litsenziyali ko`rinishlaridan biridan foydalanish mumkin. MySQL kichik va o`rtacha dasturlarda foydalaniladi. LAMP tarkibiga kiradi. Odatda, MySQL local va uzoqlashgan mijozlar murojat qiladigan server sifatida qo`llaniladi. Biroq, distributiv tarkibiga ichki server kutubxonasi kiradi va u MySQL ni avtonom dasturiga ulash imkonini beradi. MySQL MBBT ning moslashuvchanligi quyidagi katta miqdordagi jadval turlari mavjudligi bilan ta`minlanadi. Foydalanuvchilar to`liq matnli qidiruvni amalga oshirishga imkon beradigan MyISAM turidagi jadvallar, alohida yozuvlar sathidagi tranzaksiyaga imkon beradigan InnoDb jadvallarini tanlashi mumkin. Ochiq arxitektura va GDL –lisenziyasiga egaligi MySQL ma`lumotlar bazasida doimiy ravishda yangi turdagi jadvallar paydo bo`ladi. 2008 yil 26 fevralda Sun Microsystems kompaniyasi MySQL AB ni $ 1 mlrd ga sotib oldi. MySQL msql kompaniyaning xususiy dasturlariga:ISAM-quyi sathdagi qism dasturlandan foydalangan jadvallar uchun qo`llash natijasida paydo bo`ldi. Natijada yangi SQL interfeys ishlab chiqilib mSQLdan API-interfeys meros qoldi.” MySQL” nomi sistema yaratuvchilardan biri Maykl Monti Videnius ning My ismli qizchasi ismidan olingan. MySQL ko`p miqdordagi platformalar uchun yaratilgan: AIX, BSDI, FreeBSD, HP-UX, GNU/Linux, MacDSX, NetBSD, OpenBSD, OS/r, Warp, CGI IRIX, Solaris, Sun OS, SCD Open Server 2003 va Win Visto, Open VMS uchun MySQL porti mavjud. MySQL AB kompaniyasi erkin ko`chirib olish uchun MBBT ning dasturiy kodi bilan birgalikda biror bir DC da ishlatishga mo`ljallangan optimal va kompilyasiya qilingan ko`rinishini ham rasmiy saytdan ko`chirib olish imkoni bo`ladi. MySQL C, C++, Java, Perl, PHP, Ruby, SmallTalk, Tcl tillari uchun API,NET platformasidan tillar uchun kutubxonalarga ega,hamda MyODBC uchun ODBC-drayveri vositasida ODBC bilan ishlash imkonini beradi. 10

MySQL 5.0 da MySQL ni tijoriy MBBT bilan bir qatorga qo`yish imkonini beradigan funksionalligi sezilarli ravishda kengaytiriladi. MySQL ning bu versiyasi amalda to`liq SQL standarti bilan ishlash imkonini beradi. MySQL 5.0 da quyidagi yangiliklar paydo bo`ladi: saqlanuvchi protsedura va funksiyalar; xatolarni qayta ishlovchisi; kursorlar: triggerlar; ko`rinishlar; axborot sxemalari(sistema lug`ati) . I.4. Mazmunni boshqarish tizimlari (CMS) So`ngi yillarda mazmunni boshqarish tizimlari (MBT) (inglizcha content Management System –CMS deb atash qabul qilingan) keng ommalashdi .Bunga o`xshash tizimlar yordamida tajribada foydalanuvchi zarur bo`lganda veb-loyiha asosini osonlik bilan yarata oladi, veb-integrator esa katta hajmdagi veb-loyihani qisqa muddatlarda yaratish imkoniga ega bo`ladi. Modul bilan ishlashga mo`ljallanganlik uning funksionalligini oshiradi. Mazmunni boshqarish tizimlari qo`llanmagan vaqtlarda yangi veb-loyihani yaratishda yo har bir sahifa HTML da yozuv chiqilar edi yoki dasturlash va grafik ko`rinish bilan birgalikda amalga oshirilar edi. Bunday jarayon ko`p vaqt talab etar edi, biroq katta chekli miqdordagi funksiyalar tomonidan qiyinchilik bilan amalga oshirilar edi. Zamonaviy MBT lari doimiy dasturlash zaruratini yo`qotadi. Oldindan tayyorlab qo`yilgan va sinovdan o`tgan minglab shablonlar (qolib) lardan birini tanlash etarli bo`ladi. Barcha qoliblar yagona standart asosida qurulganligi sababli tizimga ulashlar birlashtirish ko`p vaqt olmaydi. MBT larni yutuqlarini baholash uchun ilgari MBT lari paydo bo`lgunga qadar veb–resurslar qanday uskunaviy vositalar yordamida yaratilganligini yetarli bo`ladi. Veb dasturlash asosining 1990-yillaridan boshlandi. Bu davr veb– tehnologiyalar taraqqiyotiga nisbatan past darajada bo`lganligi, dinamik veb- loyihalar faqat dasturchilar tomonidan yaratilganligi bilan xarakterlanadi. Veb-sahifalarda dinamika CGE texnologiyasi yordamida va boshqa murakkab texnologiyalar qo`llanilganligi sababli, o`zining xususiy loyihasini yaratayotgan oddiy foydalanuvchi saytni faqat statik ko`rinishida tuzilishda yarata olar edi va 1990-yillarning o`rtalaridan paydo bo`la boshlagan WYSIWYGI muharrirlarida yaratilar edi. Sahifalar yaratilgandan so`ng ishoratlar bilan bilan birlashtirilar edi va serverda joylashtirilar edi. Ma`lumotlarni yangilab borish va loyihani ishga layoqatli ekanligini tekshirib turish muallif tomonidan amalga oshirilar edi. Masalan, sahifadagi ishoratni 11

o`zgartirish uchun muallif bu sahifani topib, unga o`zgartirishlar kiritib yana serverga qaytadan joylashtirar edi. Agar yangi sahifa qo`shishga zarurat tug`ilganda butun lohiga mantiqiy va fizik o`zgartirishlar kiritish masalasi ko`ndalang turar edi. Sahifalar soni ortishi bilan ularni boshqarish qiyinlashib borar edi. Dinamik sahifalarni o`zgartirish va kengaytirish bundan ham qiyin edi. O`sha davrda barcha bu kabi jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlari mavjud emas edi, aniqrog`i qulay va oson tizimlar yo`q edi, va ochiq va tijoriy tizimlar o`rtasida tanlash mavjud emas edi, mavjud kamdan kam tijoriy tizimlarni ham ko`pchilik borligini bilmas edi. Biroq bu holat unchalik uzoq davom etmadi va statik html–sahifalarida CGI dasturlashga qo`shimcha sifatida tez moslashuvchan ASP (1996), ColdFusion (1995-yil iyun), keyinroq PHP (1997-yil ikkinchi versiyasi) texnologiyalari paydo bo`ldi. Yangi texnologiyalar html–sahifa teglari va murakkab bo`lmagan kodlarni birgalikda joylashtirish imkonini berish bilan birga passiv html – sahifalarni aktiv sahifalarga aylantirar edi. Sahifalarning faolligi esa foydalanuvchilar bilan interfaol aloqadorlikni osonlik bilan tashkil etish imkoniyatini berar edi. Chunki, foydalanuvchi bir sahifaga har safar murojaat qilganda yangi ma`lumot olish imkoniga ega bo`lar edi. Shuning bilan birga aniq bir amallarni avtomatlashtirish uchun mos, fayllarni serverga yuklash yoki yangi sohalarni yaratish jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beruvchi faol sahifalar yaratilmoqda. Bunday foydalanilgan sahifalar sekinlik bilan yordamchi to`plam (paketlarga ) to`planib borildi. Bunday to`plamlar bir turdagi masalalarda qo`llanildi, biroq imkoniyatlari har doim ham etarli bo`lmaydi va ko`pgina mijozlar xususiy loyihalariga indivuidal boshqaruv tuzilmalarga buyurtma berishni ma`qul ko`rishdi. Bunday buyurtma tizimlar dastlab xarakterda bo`lgan,tizim funksionalligini kengaytirish yoki o`zgartirishga to`g`ri kelganda buyurtmachi dasturchilarga qayta murojat qilishga to`g`ri kelgan. Tezda dasturchilarning o`zlari ham universal tizimlarni yaratishga kirishgan. Shunday qilib,birinchi– universal tijoriy boshqaruv tizimlari paydo bo`ldi. Barcha tillarda gaplashuvchi foydalanuvchilar uchun CMS qisqartmasi qabul qilindi. Keyinroq ochiq boshqaruv tizimlari paydo bo`ldi. Bu tizimlarning keyingi evolyutsiyasi sohani shunday darajaga olib keldiki, “MBT” so`z birikmasi unchalik dolzarb bo`lmay qoldi, zamonaviy tizimlarning funksionalligi sezilarli kengaydi, endi bu tizimlar, mavzular, modullar bilan ishlay oladi va shu bilan birga boshqa elementlarni boshqara oladi. Zamonaviy tizimlarni veb-loyihalarni boshqarish tizimlari (n sinfli) deb atash mumkin. 12

Hozirgi vaqtda boshqaruv tizimlari nafaqat foydalanuvchi uchun qobiq- menejir, balki veb-dasturchi uchun kuchli vosita hisoblanadi. Bunday tizimlar sabab veb–loyihalarni boshidan boshlab ishlab chiqishga zarurat qolmaydi- tayyorgarlikka ega foydalanuvchi yoki integrator tezlik bilan sarf-harajatlarsiz professional darajadagi kerakli natijaga erishish uchun mavjud tizimni tanlash, o`tnatish va sozlash etarli bo`ladi. Hozirda mavjud veb-saytlarning qandaydir miqdordagi qismi boshqaruv elementlarisiz yaratilgan. Bular “quruq”saytlar deb ataladi. Mijozlarning ko`p qismi bunday tizimlarning mavjudligini bilishmaydi,dastur tuzuvchilar esa uni joriy qilishga ko`p oshiqmayapti. Agar veb-loyiha buyutmachi loyihani to`g`rilashi yoki o`zgartirishga zarurat tug`ilsa u gipermatn va dastur kodi bilan murrakab amallarni bajarishi yoki loyiha dasturchisiga murojaatqilib, boshqaruv elementi bo`lishiga qaramasdan o`zi bajara olmagan muammoni qo`shimcha haq to`lash evaziga bajartiradi.` Shu sabablarga ko`ra hozirgi vaqtda veb-loyihalarning ko`pchilik qismi boshqaruv tizimlarisiz yaratilgan bo`lib, yaqin vaqtlar ichida bunday tizimlarga o`tkazilishi kutilmoqda. Andi boshqaruv elementlari qaytarzda turli foydalanuvchilarga taqdim etilishini qarab chiqamiz. Boshqaruv tizimlari foydalanuvchilarga u bilan aloqadorlikda bo`lgan har bir foydalanuvchini kiritish mumkin. Misol uchun foydalanuvchilar quyidagilar bo`lishi mumkin.: -yaratilayotganlar yaratilgan veb-loyihaning bo`lajak va hozirgi tashrif- buyuruvchilari (mehmonlar, ro`yhatdan o`tgan va o`tmagan foydalanuvchilar;) -mazmun menejerlari, moderadorlar, muharrirlar, adminstratorlar; -dasturchilar va jamlovchilar (CMS foydalanuvchilari) Tashrif buyuruvchilar–bu foydalanuvchilarning eng ko`p va eng ahamiyatli guruhidir. Ularsiz ixtiyoriy loyiha taraqqiy etmas edi, shuning uchun ham ular e`tiborini qaratish uchun kurash olib borilmoqda. Tashrif buyuruvchi hech qachon texnik tafsilotlarga tegishmaydi-unga yaratilgan loyihaning qanday boshqaruv tizimda yaratilganligining umuman ahamiyati yo`q, uning uchun axborot va unga ega bo`lish usuli muhim sanaladi. Tashrif buyuruvchi boshqaruv tizimini loyihaning ishonchli a`zolari ko`ra oladigan ko`rinishda ko`ra olishmaydi, uning uchun butun tizim-bu matetiallarga ega sahifalar, harakatlantirish element, teskari aloqa formalari, ko`rsatmalar va boshqalardan 13

iborat. Tashrif buyuruvchi–tipik iste`molchi bo`lib, loyihadagi qiziqarli ma`lumotlar qanchalik osonlik bilan tezroq olishning iloji bo`lsa, u boshqa muqobil loyihalar haqida kamroq o`ylaydi. Shuning uchun qulay va yaxshi sozlangan loyiha yaratishning o`zi etarli bo`lmaydi, shuningdek uning mazmuni–qiziqarli, dolzarb bo`lishi zarur. Shunday qilib ko`plab tashrif buyuruvchilarni jalb qilish mumkin. Mundarija menejerlari, moderatorlar, muharirlar, adminstratorlar- qo`shimcha huquqlar berilgan ishonchli shaxslar. bu darajadagi foydalanuvchilarga boshqaruv tizimi kengaytirilgan ko`rinishda taqdim etadi. Tizim interfeysiga qo`shimcha boshqaruv elementlari yoki butun boshqaruv bo`limlari qo`shiladi. Bu bo`limlarda adminstratorlar tez va osonlik bilan emas, yangi foydalanuvchini qo`lga oladi, moderator esa tashrif buyuruvchi tomonidan qoldirilgan xabarlarga tuzatishlar kiritish va administrator ruxsat etgan boshqa amallarni bajarishi mumkin. Fan sohasini yaxshiroq tushinish uchun sinflashga o`xshash metodika yaratilgan. Sinflash-umumiy to`plamdan biror kriteriyaga ko`ra bo`laklarga bo`lishdir, yani umumiy belgilarga ko`ra guruhlarga bo`lishdir. Sinflash boshqaruv tizimi sohasida ham tizimlar o`rtasida aniq cheklovlarni qo`yish uchun talab qiladi. Bu bosqichda sinflashning ikkita ochiq turi qaraladi: -“ochiqlik darajasi” ga ko`ra; -“tizimni yaratuvchisi” ga ko`ra. a) “ochiqlik darajasi” ga ko`ra sinflash Ko`pgina foydalanuvchilar OpenOffice, Firefox, Linix va boshqa ko`pgina nafaqat bepul tarqatiladigan, balki dastur kodi ochiqchasiga tarqatiliyotgan dastur va tizimlarni ishlatib ko`rish mumkin. Dastur kodining ochiq tarqatilishi esa har bir foydalanuvchi bu dasturda o`zgartirishlar kirita olishi va o`zgargan holda tarqata olishini bildiradi. Biroq ochiq loyihalar-nafaqat dasturiy yechim va hamma litsenziyalarga ega bo`lish huquqini beradi, balki o`zaro yordam berish prinsiplariga asoslangan ijtimoiy hodisa hamda g`oyaviy qiziqishlariga ko`ra o`zining qatnashchilarini birlashtiradi. 14

Bunday ochiq mahsulotlar qanday o`ziga xos imkoniyatlar yaratadi? Ko`proq ochiq oydin yutuq va imkoniyatlari quyidagilar: 1.Ochiq mahsulotlarning bosh yutug`i ularni har doim olish mumkinligidir-ochiq mahsulotni nafaqat erkin olish, balki tezlik bilan yangilash mumkin. Bu mahsulotlarda topilgan xatoliklar tijoriy dasturlardagi kabi navbatdagi versiyasida to`g`rilanmaydi. Ochiq mahsulotlar tanlash va amallar ixtiyoriyligini taqdim etadi. Shuningdek mavjud yechim buyurtmachi talablarini qanoatlantirmagan holatlarda minimal harakatlar evaziga bir yechimdan ikkinchisiga o`tishni taqdim etadi. 2. Ochiq mahsulotlar begona kodlarni kiritish orqali, shuningdek, o`zaro quvvatlash evaziga o`zi raqobatchilariga nisbatan tez taraqqiy etmoqda. Yangi g`oyalar va jamoatchilikning quvvatlab turishi evaziga ochiq mahsulotlar nafaqat tijoriy dasturlar bilan raqobatlasha oladi, balki bozorda yetakchi o`rinni egallaydi. Shunisi e`tiborliki, hozirgi vaqtda tijoriy dastur ishlab chiqarishning ma`lum bir qismi o`z mahsulotlari tarkibiga ochiq yechimlarni joriy qilishmoqda. 3. Oddiy foydalanuvchilardan tartib dastur tuzuvchigacha ixtiyoriy foydalanuvchi ochiq loyiha qatnashchisi bo`la oladi. Chunki xalqaro ochiq loyihalarga har doim tarjimonlar, tekshiruv o`tkazuvchilar va boshqa mutaxasisslar kerak bo`ladi. 4. Dastur tuzuvchilar tashkilot, ochiq yechimni asos sifatida tanlash orqali begona korporativ “qora quti” ostida qurish zaruratidan xalos bo`ladi. Shuningdek, ochiq mahsulotlardan yangi va qiziqarli g`oyalarni o`zlashtirish ta`qiqlanmaydi, balki rag`batlantiradi. Ochiq loyihalar va mahsulotlar doimo standartlarga yo`naltiriladi. 5. Ixtiyoriy o`z sohasining mutaxasisi ochiq dasturlarning dastur kodlarini olish orqali mahsulotlarni tahlil qilishi uning ishonchliligini xavfsizligini mosligi va boshqalarga o`z xulosalarini kirita oladi. 15

6. Ochiq mahsulotni o`z talablarimizga ko`ra qaytadan ko`rib chiqishimiz mumkin. Bu esa maksimal natijaga erishish imkonini beradi.”Ochiqlik darajasi” ga ko`ra butun mahsulotlar ikki turga bo`linar ekan. Birinchi gruppaga ochiq mahsulotlar, ikkinchi gruppaga–qolgan barcha dasturlar kirar ekan. Tizim ishlab chiqaruvchilarga ko`ra sinflash . Tizim ishlab chiqarishi muallif hamda dastur ishlashini nazorat qilib turuvchi hisoblanadi. Ishlab chiqarish sifatida o`zining g`oyaviy liderlariga ega ochiq hamjamiyat hamda mutahassislarni o`zida jamlagan tijoriy tashkilotlar kiradi. Qulaylik uchun 1-gruppaga hamjamiyat loyihalarini, 2-gruppaga tashkilotlar loyihalarini kiritamiz. Kimning mahsulotlari yaxshiroq ekanligini aniqlash uchun yangi CMS larning paydo bo`lishi senariysini qarab chiqamiz. 1-gruppa boshqaruv tizimlaridan boshlaymiz. Jahonda ko`plab erkin proffessional (yuqori malakali dasturchilar, dizaynerlar va boshqalar) mavjud. Ular mustaqil ravishda buyurtmalar qidirib topadi va vositalarchisiz ishlashadi. Ular o`z amaliyotida turli yechimlarini qo`llashga to`g`ri keladi. Vaqt o`tishi bilan ular mavjud yechimlar bir qator kamchiliklarga (cheklangan funksionallik, yopiqlik va boshqalar) ega ekanlini tushuniladi yoki yangi texnologiyalar muhitida noloyiq ekanligini bilgandan so`ng undan yangi va ko`p imkoniyatga ega yechimlarni qurishga imkon beradi. O`ylangan fikrni amalga oshigandan so`ng, undanda istiqbolliroq “yechim” dunyoga keladi shundan so`ng muallif barcha qilingan ishlarni ommabop qilishga intiladi va bu natijada loyiha ochiladi. Bu narsa yaqin vaqtlar ichida loyihaning davom ettiruvchilari paydo bo`lishiga olib keladi-hamjamiyat tashkilot bo`ladi. Hamjamiyatning kuchli quvvatlovi hisobiga bundan keyigi “yechim” rivojlanib boradi. Natijada bir necha yildan so`ng paydo bo`lgan to`liq tayyor bir tekis ishlovchi dasturiy “yechim” tijoriy mahsulotlarni siqib chiqara boshlaydi, yangi loyihaning o`zi esa hamjamiyat mulkiga aylanadi. 16

2-gruppaga kiruvchi tijoriy sinfi veb studiyalar va yirik jamlovchilar tomonidan yaratiladi. Ta`kidlash kerakki veb-studiyalar turli tipda bo`ladi. Ikki-uch kishidan iborat jamoa ham, katta tashkilotlar ham veb-studiyani tashkil qilishi mumkin. Tijoriy CMS lar 1999-2003 yillar oralig`ida paydo bo`lgan. Shu vaqtlardan bo`shlab dastlabki yillarda xususan boshqaruv tizimlarini yaratish veb-studiyalar paydo bo`ldi. Zamonaviy CMS tizim qo`shimcha dasturlashtirishga murojaat qilmasdan: sahifa mazmunini tahrirlash, grafikni qo`shish o`chirish; yangi sahifalarni qo`shish; sayt strukturasini va boshqa turli meta ma`lumotlarni o`zgartirish; ro`yxatdan o`tkazish formalarini sozlash; so`rovlar, ovoz berishlari, forumlarini boshqarish; tashrif buyuruvchilar statistikasini chiqarish; foydalanuvchilar o`rtasida saytni boshqarish huquqlarini taqsimlash imkoniyatini berishi zarur[5]. “Joomla!” asosiy xususiyatlaridan biri sayt tayyorlashda cheksiz ommaviy imkoniyatlar va moslashuvchanlikda nisbatan boshqaruvning soddaligi hisoblanadi. Joomla! MBT keng tarqalgan Mambo CMS uning bir tarmog`i hisoblanadi. 17

II bob. Interfaol web sahifalarni yaratish texnologiyalari II.1. Web-serverlar Web- server mijozlarning HTTP-so`rovlarini qabul qiluvchi server. Odatda mijozlar sifatida veb-brauzerlar qo`llaniladi va ularga HTTP-javoblar bilan birgalikda HTML-sahifalar, tasvirlar, fayllar, media-oqimlar yoki boshqa ma`lumotlar uzatiladi. Web- serverlar veb-saytning asosini tashkil qiladi. Web- server deb yuqorida qayd etilgan amallarni ta`minlovchi dasturiy ta`minotni ham bu dasturiy ta`minot ishlayotgan kompyuter ham tushuniladi. Mijozlar Web- serverga yagona resurs ko`rsatuvchisi-URl-adres bo`yicha kerakli veb-sahifaga yoki serverda joylashgan boshqa resursga kirish huquqini oladi. Yagona resurslar ko`rsatuvchisi (inglizcha URL-Uniform Resourse locator)-bu veb-resursning yagona lokatori (joylashuvini aniqlovchisi) dir. URL 1990-yil Tim Bernesli tomonidan Svetsariyaning Jenera shahridagi yadro tadqiqotlari bo`yicha Evropa kengashi tashkilotida yaratilgan. URL internetda fundamental yangilik bo`lib qoldi. Dastlab URL internetdagi resurslar (qo`shimcha fayllar) ni joylashuvini belgilash uchun mo`ljallangan[7]. Hozir URL internetda qariyb barcha resurslarini belgilash uchun qo`laniladi. URL standarti RFC 1738 hujjatida qayd etilgan. Hozir URL terminini URI terminiga joy bo`shatib bermoqda. Semantik o`rgumchak to`rining ko`plab yangi texnologiyalari URI standarticha asoslanadi. Hozir URI ning taraqqiy etishida asosiy rol jahon o`rgimchak to`ri konsorsiumiga tegishli. Internet olamida hozirgi vaqtda 390 milliondan ortiq Web- serverlar faoliyat yuritmoqda. Ular ichida Apache kompaniyasining Apache http–serveri va MS ning IIS keng ommalashgan. 18

Apache HTTP-serverining paydo bo`lishi internet tarmog`ining taraqqiyotining stumillashtirib turishi asosiy vosita hisoblanadi. Apache Netspage Communications ( hozirgi vaqtda SUN JAVA system veb server) firmasining veb serveriga muqobil bepul birinchi Web- server hisoblanadi. Dastur ko`plab platformalar: Unix, FreeBSD, Linux, Solaris, Novell Netware, MacOSX, MS windows va boshqalarda ishlaydi. Apache ochiq dastur kodi bilan bepul tarqatiladigan dasturiy ta`minot bo`lib, jahonning turli burchaklaridagi dastur tuzuvchilarning dasturni yaxshilash jarayonida qatnashishini va qo`shimcha ustkurma ishlab chiqaruvchilar va ular yordamida aniq bir maqsad uchun mo`ljallangan maxsus funksiyani bajarish imkonini beradi. Loyiha mualliflari loyiha nomini tasodifan o`ylab topilmaganligini ta`kidlashadi. Buning ikkita sababi bor edi. Birinchi sababi shuki, Amerikaning mahalliy aholisi Apache Hindu qabilasiga hurmat yuzasidan berilgan bo`lib, bu qabila vakillarining chidamliligi va jangovar san`ati butun dunyoga mashhur. Ikkinchi sababi shuki, dastlab loyiha NCSA http mavjud veb –serveriga ko`p sonli seriali “natr” ( yamoq ) lar sifatida ishlab chiqilgan. Dasturning birinchi versiyasi 1994 yilda Robert Makkul tomonidan chiqarilgan. U chiqarilgandan so`ng, keyinchlik mashhur bo`lib ketgan Apache Group komandasi tashkil qiladi. Ikkinchi versiyasi birinchisidan sezilarli farq qilardi. U 2002-yilda chiqarilgan. Modulli tuzilishga egaligi, dasturchilar uchun yangi API, IP v6 ni quvvatlashi va no Unux (masalan, windows) platformalarni quvvatlash yaxshilanganligini sababi internet tarmog`idagi eng ko`p ishlatiladigan httpd–serverga aylandi. Hozirgi vaqtda 2008 yil 19-yanvarda chiqarilgan 2.2.8-versiyasi so`ngi versiyasi hisoblanadi. Apache Web- serveri yadrosi modulli strukturaga ega bo`lib,dasturiy tuzuvchiga loyiha maqsadini aniqlagangan so`ng, o`zi ishlatish uchun rejalashtirgan dastur vositalarini ishlatish bilan bir qatorda boshqarish o`chirib qo`yish mumkin. Yadroning bunday arxitekturasi dasturiy mahsulotni yanada havfsiz tez bajarilishi ta`minlaydi. Web- server interpretatorlarning turli 19

modullarini quvvatlaydi. Masalan: Perl,Puthon,php,tcl va boshqalar. Bundan tashqari veb dasturchi xavfsizlik va kriptografiya modullaridan foydalanish mumkin. Apache ga aytenfikatsisiyani quvvatlash sozlangan, SSL shifrlash protokoli ishlangan,proksi-modul va hisobot yaratuvchi modul mavjud. Bundan tashqari Web- serverning imkoniyatlariga og`ir siqish tashqi moduli keladi. Qulay konfigratsiya adminstratorga bir vaqtning o`zida bir necha tugunlarga xizmat ko`rsatish uchun bir nechta Web- serverdan foydalanish imkoniyati administratorga qulaylik tug`diradi. Hozirgi vaqtda Apache ishlab chiqaruvchilar uchun mo`ljallangan turli yechimlar to`plamiga kiradi. Mas, Novell Net Wareda IBM WebSp er kabi odatdagi Web- server hisoblanadi. Server xususiy yechimlarni tashkil etish uchun Oracle va Borland dan foydalaniladi. Apache ni yana turli murakkablikdagi boshqa masalalarni hal etish uchun ham qo`llaniladi. Masalan, fayllar almashishishda. Foydalanuvchi o`zining shaxsiy kompyuterida dasturning nushasini o`rnatadi. Hujjatlarni aniq bir papkaga joylashtirish orqali Web- server tomonidan yaratilgan sahifaga kirgan barcha foydalanuvchiga ochiq ko`rinadigan qiladi. 1996 yil aprelida Apache jahon tarmog`idagi eng ommaviy HTTP- serveri bo`ldi. Biroq 2006 noyabrga kelib Apache dasturiy ta`minotida ishlovchi Web- serverlar kamayib ketdi, barcha Web- serverlarning qariyb yarmi MS Internet Informatsion Service ga o`tib ketdi. 2008 yil mayigacha bo`lgan ma`lumotlarni tahlil qilib Apache Web- serverida ishlovchi tugunlar barcha tugunlarning 52% ini tashkil qilganligini ko`rish mumkin. MS Internet Information Server ommaviyligiga ko`ra ikkinchi hisoblanadi. NetCraft kompaniyasi tomonidan to`plangan ma`lumotlarga asoslansak IIS Web- serveri jami tugunlarning 35% iga xizmat qiladi. IIS 7.0 versiyasining chiqarilishi 2001 yil Windows NT 4.0 tarkibida chiqarilgan 1-versiyasining 10 yilligiga to`g`ri keldi.4 yildan so`ng IIS5.0 internetda eng keng tarqalgan server bo`ldi,biroq bir necha oy o`tishi bilan birga 20

mashhur cherv viruslari-CodeRed va Nimdaning qurboniga aylandi. Windows Server 2003 tarkibidagi 6-versiyasi barcha urinishlar xavfsizlikni ishonchlilikni va samaradorlikni oshirishga qaratilgan jiddiy qayta ishlangan versiyasi hisoblanadi. Shundan boshlab IIS 6.0 o`zini yuqori darajada himoyalagan Web- serverlar ekanligini yuqori ishonchlilik xavfsizlikni ta`minlovchi ekanligini ko`rsatib kelmoqda. U ishlab chiqarishdan buyon uzoqlashgan rejimda foydalanish mumkin bo`lmagan xavfsizlik bo`yicha xatolikni to`g`rilovchi bittayangilash chiqarildi. IIS 7.0 II6 asosiy kodidan tezlik, ishonchlilik va xavfsizlikni meros qilib olib uni yuqori darajada kengayadigan va boshqaradigan Web- server platformasiga aylantirishi, zamonaviy veb-dasturlarni etarlicha quvvat bilan bajaruvchi vositaga aylantirishi lozim edi. Natijada IIS ning eng katta miqdordagi arxitektura yangiliklarini jamlagan istiqbolli MS versiyasi yaratildi. IIS ning asosida to`liq modulli versiyasi yotib, o`zida kompakt versiyaga birlashtirilgan, dastur topologiyasida keraklicha optimallashgan 40 dan ortiq kompanentalarini jamlagan. Bu kompanentalar yangi kengayuvchanlik qatlamida yaratilgan bo`lib, dastur tuzuvchilarga serverning istalgan funksiyasini mashina kodida yoki MS.Ner Frame Work yordamida kengaytirish imkonini beradi. IIS 7.0 bajarish, boshqaruv va ishchi kompanentalari kengaytirishni taklif qilish bilan birga konkret ehtimollarga mos ravishda kompleks yechimlarni yaratishni yengillashtiradi. IIS 7.0 ning xizmatlarni boshqaruvchisi 1.5.2-rasmda tasvirlangan. 21

1.5.2-rasm IIS platformasida IIS 6 ga nisbatan serverni boshqarish va foydalanish bilan bog`liq ko`plab muammolarni hal etadi. U tugunlarni boshqarishda huquqlarni to`liq ta`minlovchi va yakunda veb-dasturlarni xcopy dan foydalanib yechishni reallashtiradigan prinsipial jihanda yangi sozlash tizimiga ega. Boshqaruv va diagnostik kompanentalaridan iborat yangi API interfeyslari yoyish, adminstrasiyalash va serverning nosozliklarini bartaraf etish protseduralarini oldingilaridan sodda va qulay ko`rinishga olib keldi. IIS Web- serveri, veb-dasturlar yaratishning bir nech xil turli texnologiyalarni quvvatlaydi. -ASP.Net Windows tizimlari uchun bugungi kunda veb-dasturlar va veb-xizmatlar yaratishning asosiy vositasi hisoblanadi. ASP.Net ni quvvatlash IIS 6.0 dan kiritilgan. Undan oldingi versiyalari uchun alohida NetFrameWork ni ko`chirib olib o`rnatiladi. 22

-ASP-senariy asosida dinamik veb-sahifalar yaratishning eskirgan texnilogiyasi. IIS 3.0 dan boshlab Web- server tarkibiga kirutilgan. -CGI-dinamik veb-sahifalar yaratishning standart texnologiyasi. ISAPI-Windows tizimlari uchun IIS ning barcha kompanentalarida to`liq foydalanish imkonini beruvchi kuchli texnologiya. CGI va ISAPI yordamida IIS Web- serverga veb-dasturlarni quvvatlovchi vositalar, masalan, PHP va Perl ulanishi mumkin. IIS 7.0 dagi qiziqarli va istiqbolli yangiliklardan biri IIS Media Pack hisoblanadi. Ikkita qo`shimcha bepul modul Web- serverni zamonaviy media-eshittirish asbobiga aylanishga imkon berdi. MS ning yangi texnologiyalari media ma`lumotlar raqamli oqimini optimallashga va savodli boshqarishga imkon beradi. Server quyidagi formatli ma`lumotlarni eshittirishga imkon beradi: ASF, AVI, FLV, MLV, MOV, MP3, MP4, FM, RHVM, WMA, WMV. Yana bir yangilik Silverlight, Silverlight2, Silverlight3 yangi texnologiyalarini quvvatlash moslanganligidir. Bu yangi texnologiya internetda ma`lumotlarni turli platformalarda ishga tushirish imkonini beradi. U to`yingan,bizual o`ziga tortadigan, turli brauzerlarda, qurulmalarda, operatsion sistemalarda ishlaydigan veb-sahifalar yaratish imkonini beradi. II.2. Mijoz-server tizimlarini qurish prinsiplari Mijoz-server tizimlarini dastirlash uchun ikki xil yondoshuv mavjud: -2 bo`g`imli arxitektura asosida qurish; -3 bo`g`imli arxitektura asosida qurish; 2 bo`g`imli arxitektura mijoz va server qismidan iborat bo`ladi. Qoidaga binoan server qismi MB serveri ko`rinishida bo`lib, unda umumiy ma`lumotlar joylashadi. Mijoz qismi esa MB serveri bilan bog`lanadigan, unga so`rovlar 23

yuboradigan va javoblar oladigan dasturlardan iborat. Bunday tizimlar local tarmoqlarda, ya`ni mijoz qismini o`rnatish qiyinchilik tug`dirmaydigan tarmoqqa qo`llaniladi. Shuningdek bunday arxitekturaga ega tizimlar xavfsizroq sanaladi, chunki ma`lumotlarni uzatishda boshqalarga noma`lum bo`lgan xos protokollardan foydaniladi. Katta auditoriyaga mo`ljallangan axborot tizimlarini yaratishda 2 bo`g`imli arxitekturani qo`llashda muammo tug`iladi. Birinchidan, foydalanuvchiga mijoz qismi bo`lishi shart, ikkinchidan-tajribasiz foydalanuvchi mijoz qismini foydalanish uchun sozlay olmaydi. Shunung uchun so`ngi yillarda 3 bo`g`imli arxitektura asosida ishlaydigan dasturlar yaratilmoqda. 3 bo`g`imli arxitektura ham 2 qismdan iborat: mijoz va server qismlari. Biroq, bu arxitekturaning server qismi dasturlar serveri va ma`lumotlar bazasi serverlaridan iborat bo`ladi. Mijoz vazifasini veb-brauzer bajaradi. Bunday tizim foydalanuvchi uchun juda oddiy hisoblanadi. Foydalanuvchi dastur serveri manzilini bilishi va component brauzer bo`lishi kifoya. Barcha ma`lumotlar grafika ( jpg, gif, flash ), CSS va JavaScript qo`llanilgan html- belgilash ko`rinishida taqdim etiladi. Mijoz serverga so`rovlarni uzatish CGI- interfeys vositalar yordamida amalgam oshiriladi. Dasturlar serveri MB serveri bilan konkret axborot tizimi qanday vositalar asosida qurilganligini e`tiborga olgan holda boshqa interfeysdan foydalanib muloqot qiladi. Bu arxitekturaning kamchililiga ma`lumot almashinuvida hammaga ma`lum protokollardan foydalanish kiradi. B uzg`unchilar mijoz so`rovlarini o`rganish, tekshirish orqali tizimni buza olishi mumkin. 3 bo`g`imli arxitektura 1.5.3-rasmda tasvirlangan. 24

1.5.3-rasm . Mijoz-server dasturlarini quyidagilarni hisobga olish lozim: - yaratilayotgan axborot tizimi qanday foydalanuvchilarga mo`ljallangan; - xavfsizlikka qanday talab qo`yiladi. Agar axboror tizimi ko`pchilik uchun mo`ljallangan bo`lsa 3 bo`g`imli arxitekturadan foydalanish lozim. Agar axborot tizimi tashkilot ichida qo`llanilsa, unga chekli sondagi foydalanuvchilar ro`xsat olsa, maksimal himoyalangan va xavfsiz tizim yaratish talab etilsa 2 bo`g`imli arxitekturadan foydalanish maqsadga muofuq. 25

III bob. Mazmunni boshqarish tizimlari yordamida web-sahifalar yaratish. III.1. “Joomla” MBT o`rnatish. Ixtiyoriy dasturiy ta`minot bilan ishlaganda uning so`ngi versiyasini ishlatish maqsadga muofiq. ko`pincha dastur yaratuvchilari dasturni yaxshilash maqsadida unga o`zgartirishlar kiritib borishadi. “Joomla”ning so`ngi versiyasini http://joom.ru manzilidan ko`chirib olish mumkin. Internet tizimi so`ngi versiyasi distributeri ko`chirib olingandan so`ng, arxiv fayli ochiladi va serverdagi mos papka joylashtiriladi. Loyihada Universitet serverini yoki lokal shaxsiy kompyuterni ma`lumotlarni joylashtirish uchun qo`llash mumkin. Veb-xosting adminstrativ interfeysiga kirish uchun zarur ro`yhatga bog`liq ma`lumotlar “ilova A“da ko`rsatilgan. O`rnatish qoidalariga binoan MBT bajariladigan fayllari “www/ntdocs” papkasiga joylashadi. Fayllarni yuklash uchun FTP-serverga ulanishdan foydalaniladi. FTP ulanish uchun domen nomi sifatida “kasu.uz” ni yoziladi. FTP-mijozni sozlashda foydalanuvchi nomi sifatida “admin” ko`rsatiladi.Ulanish uchun kalit so`z (parol)-“123456”. FTP-ulanishni tashkil qilishda zarur funksiyalarni bajaruvchi istalgan dasturiy ta`minotdan foydalanish mumkin Navbatdagi qadamda axborot tizimining fayl va papkalariga ruxsat berishdan iborat. Konfigratsiya fayllarga to`g`ri berilgan foydalanish uchun ruxsat axborot tizimining ishonchliligini, chidamliligini va himoyalanganligini ta`minlaydi. Hozirgi vaqtda bu ishlarni CMS ning so`ngi versiyalari avtomatik ravishda amalgam oshirmoqda. 26

Tizimning bir tekis ishlashi uchun direktoriyaga huquq berishdan tashqari PHP interpretatorini quyidagi shartlar bo`yicha sozlash lozim: “Safe Mode”-o`chiriladi, “Display Errors”- ishga tushuriladi, “FileUploads”- ishga tushuriladi, “Magic Quotes GPC”-ishga tushiriladi, “Register Globals”- o`chiriladi[10]. Ma`lumotlar bazasi yaratish va o`rnatishni bajarish. CMS ni o`rnatishda so`ngi qadam tizim ma`lumotlar bazasini yaratish hisoblanadi. Baza xostingni boshqarish paneli ichki funksiyalari yordamida hosil qilinadi. Loyiha mualliflarining fikriga ko`ra MBT “cp1251_general_a ”kodlar jadvalidan foydalanuvchi MYSQL dan foydalaniladi. Optimal variant “UTF- 8”kodirovkasi bo`lishi mumkin edi. Chunki bu kodirovka mavjud barcha tillarni quvvatlaydi va ASCII simvollarini 1 bayt bilan, milliy alifbo bir necha bayt bilan kodlashni ta`minlaydi. Biroq, joriy MB ancha oldin “cp1251_general_CI” ga o`tgan edi. 4-rasm. 4-rasm. 27

“Kasu” MySql MB yaratilgandan so`ng sayt MB so`ngi arxivi yuklandi. Bir boshidan o`rnatilganda bo`lajak saytning bosh sahifasini ishga tushurishning o`zi kifoya, o`rnatuvchi dastur MB ga o`zi o`zgartirishlar kiritadi. “Joomla!” MBT ni o`rnatish 4 qadamdan iborat. Birinchi qadamda CMS ning keyinchalik ishlashida qo`llaniladigan MB ga ulanish sozlashlari bajariladi. “ Имя хоста ” maydoni tizim foydalanilayotgan MySql-server ni aniqlash uchun mo`ljallangan. “User MySql” maydoni foydalanuvchi nomi yoziladiva bu nom bilan Joomla! ma`lumotlar bazasi bilan ishlashni amalgam oshiradi. “Password MySql” maydonida MB ga ulanish uchun ro`yhatdan o`tgan foydalanuvchi kalit so`zi kiritiladi. “Database MySql” maydonida MB nomi yoziladi. Shakl 2.1.2- rasmda tasvirlangan. . 2.1.2-rasm 28

Navbatdagi qadamda administrator sayt nomini yozadi. Shakl 2.1.3-rasmda ko`rsatilgan. 2.1.3-rasm Uchinchi qadamda sayt URL ini, serverdagi fayllar tizimiga yo`lni administrator elektron pochta manzili va maxfiy kalit so`zini aniqlaydi. Faylarga yo`l va URL avtomatik ravishda yoziladi. Forma 2.1.4- rasmda tasvirlangan. 2.1.4-rasm Bundan tashqari barcha katalog va fayllarga beriladigan huquqni ham o`zgartirish mumkin. 29

O`rnatishning to`rtinchi qadamida “/installation/” papkasini saytning ildiz katalogidan o`chirishdan iborat. Shundan so`ng MBT ishlash uchun tayyor bo`ladi. III.2 “Joomla!” MBT ni sozlash . Konfigratsiyani moslash uchun avtorizatsiya protsedurasini bajargangan so`ng http://kasu.uz/administrator manzili orqali admistrativ interfeysiga kiritiladi. Oynasi 2.2.1-rasmda tasvirlangan. 2.2.1- rasm. Foydalanuvchi nomi va kalit so`zi sifatida o`rnatish jarayonida kiritilgan ma`lumotlardan foydalanamiz. Bu yerda “admin”, “123456” ma`lumotlar qo`llaniladi. Bu ma`lumotlar to`g`ri kiritgach, administrator interfeysining bosh sahifasiga o`tiladi. MBT ko`plab funksiyalarni o`zida jamlagan bo`lib, ular: Informatsion materiallarni yaratish, tahrirlash va chop etish; MBT ni sozlash; ko`rinish berish mavzularini, komponentalarni, modullarni o`rnatish; 30

tashriflar sonini, foydalanuvchilarning statistikasi; tizim, yangilash va tuzatishlar haqida axborot. Administrator interfeysi 2.2.2-rasmda tasvirlangan. 2.2.2-rasm. Konfigratsiyaga kirish uchun “ общий настройки ” tugmasi bosiladi. Menyu 10 ta bo`limdan iborat: -“sayt”-saytning ishlashiga sozlashlar (nomi, tafsiloti, o`chirish, foydalanuvchilarni ro`yhatdan o`tqazish, visual muharrir); -“lokal”- lokallashtirishni sozlash, vaqt zonasi; -“ материаллы ”- mazmun elementlarini chiqarish parametrlari; -“ База данных ”- MB ga ulanish sozlanmalari; -“ Сервер ”- sahifalarni gzip-siqish, cookie sessiyasi ishlash vaqti; -“ Метаданн ый ”- sayt meta ma`nolari qiymatlari; -“ Почта ”- sayt orqali pochta jo`natish parametrlari va usullari; -“ Кеш ”- sahifalar keshi, keshning yashash vaqti; 31

-“ Статистика ”- tashrif buyuruvchilar statistikasini moslash; -“SEO”- sahifalarning dinamik sarlavhalari va konfigratsiya interfiysi 2.2.3- rasmda tasvirlangan. 2.2.3 - rasm MBT ni birlashtirish va sozlash uchun quyidagi konfigratsiya moslanmalarining qiymatlarini aniqlab olish lozim: -“ Сайт отключен ” – saytga faqat administratorlar kira oladigan rejim; -“ имя сайта ” - brayzer sarlavha satrida aks etadigan veb-resursning to`liq nomi; -“ Разреший–регистрац ию пол ьзователей ” – resurs administratoriyasini bog`liq holda; -“ Использоват активацию аккауитов ” - spamlar bilan qarshi kurashishi uchun “ha” qiymatini tanlash maqsadga muvofiq ; -“ временная зона ” – ИТС +05:00 ko`rsatiladi; interfeys - Gzip компресия страниц ”- sahifaga ma`lumot yuklashda foydali bo`lib,server tomonida sahifalarni siqish orqali yuklash vaqtini qisqartiradi; 32

- “ Эмуляция режима Register Globalis” – “off” qiymatini tanlaganda ko`proq himoyalanganlik ta`minlanadi, biroq begona kompanentlarni moslashtirishni kamaytiradi. - Dizayn shablonlari “Joomla!” ning imkoniyatlari cheklangan standart ko`rinish shaklidan tashqari tayyor shablonlar mavjud. Xususiy grafik shablondan foydalanish uchun “Item plates” papkasiga maxsus standart asosida tayyorlangan o`zimiz yaratgan ko`rinish shakli joylashtirilishi lozim. Bu holda Qarshi DU rasmiy veb- sahifasi uchun yangi ko`rinish shaklini joylashtiramiz. Adminstrativ interfeys orqali yuklangan shablonni qo`llash mumkin Buning uchun “Sayt” - “ шаблоны ” – “ шаблоны сайти ” menyu buyruqlari qo`llaniladi. Shablonni tanlash interfeysi 2.2.4-rasmda tasvirlangan. 2.2.4-rasm Hosil bo`lgan oynada tizim adminstratoriga o`rnatilgan ko`rinish shakllarini tanlash imkoniyati bo`ladi. MBT saytning har bir sahifasi uchun alohida yoki barcha sahifalar uchun bitta ko`rinish shaklidan foydalanish imkonini beradi. Tanlash “ Назначить ” va “ Умолчание ” tugmalari orqali bajariladi. “ Назначение ” yordamida saytning alohida sahifasi uchun ko`rinish shaklini tanlash amalga oshiriladi. Qolgan sahifalar uchun “ Умолчание ” da tanlangan ko`rinish shakli qo`llaniladi. Tizimda faqat bitta ko`rinish shakli 33

Kompanentli struktura tizimning moslashuvlanganligini va yuqori funksiyonal imkoniyatlarini ta`minlashga imkon beradi. Saytning ishlashi uchun. - “ Контакты ” bog`lanish uchun mo`ljallangan shaxslarning strukturalangan ro`yhatini tashkil qilish va saytga chiqarish uchun yaratilgan.Unchalik qulay bo`lmagan komponent moslashtirish uchun chiqarish shablonini fizik yo`l bilan o`chirish orqali amalga oshiriladi. - “ Масовая расылка ” foydalanuvchilarga va biror foydalanuvchilar guruhiga bildirish va xabarlarni jo`natish uchun qo`llaniladigan komponent. - “ Ссылки ”-ishoratlar katalogi bo`lib chetki veb-resurslarga ishoratlarning strukturalangan katalogini tashkil qilish imkoniyatini beradi. Qo`shimcha komponentlarni ko`chirib olish uchun http://extensions.joomla.org/saytiga murojaat qilish mumkin. “Joomla!” MBT ga qo`shimcha komponentlar sifatida qo`yidagilarni o`rnatish mumkin: forumlar, mehmonnomalar, bloglar, galeriyalar, internet- do`konlar, video-konfigratsiyalar, hujjatlar bazasi va hokozolar. Zarur bo`lganda buyurtmachilarning texnik topshiriqlariga komponentlar yaratish bo`yicha pullik xizmat ko`rsatadigan tashkilotlar juda ko`p. Adminstratorga zarur bo`ladigan istalgan masalani chetki komponentalarni integratsiya qilish yo`li bilan hal etish mumkin. Misol tariqasida “Joomla!” MBT ga “Mehmonnoma” qo`shimcha komponentasini o`rnatishni qarab chiqamiz. Dastlab o`rnatish komponentani tizimga yuklashdan boshlanadi. Buning uchun menyudan (adminstrativ) “ Устоновка ” - “ компоненты ” buyruqlari orqali kirib “ Менежер компонентов ”vositasidan foydalanadi. 34

“ Менежер компонентов ” da turgan administrator MBT komponentalarini o`rnatish va olib tashlash bo`yicha amallarni bajarish mumkin. Komponentlarni boshqarish interfeysi yangi komponentalarni arxivni yuklash yo`li bilan yoki serverdagi alohida papkadagi komponentlarni yuklash orqali o`rnatish imkonini beradi. Interfeys tashqi qurulmasi 2.2.5-rasmda tasvirlangan 2.2.5-rasm Komponentni administrator komponentidan yuklab olish uchun “ Обзор ” tugmasi bosiladi va zarur komponentlar manzili ko`rsatiladi. So`ng,“ Загрузить и устоновить ” tugmasidan foydalanib, veb-resurs adminstratori komponentni avtomatik o`rnatishni ishga tushiradi. Bu holda “Easy Book 1.1” mehmonnoma kitobi komponenti MBT ga muvaffaqiyatli o`rnatildi. “Darshi DU rasmiy veb-sayti”misolida “Joomla!” MBT da axborot struktrasini yaratish ixtiyoriy veb-saytini ma`lumot bilan to`ldirish uchun dastlab uning axborot strukturasi rejalashtiriladi va infologik modeli yaratiladi. 35

“Joomla!” MBT da axborotni tashkil etishning 3 sathi mavjud: - “ Разделы ” - kategoriyalardan tashkil topgan katta birlashtirishlar; - “ Категория ” - o`bektlarni o`zida jamlagan kichikroq birlashtirishlar; - “ Обьекты контены ” - adminstrator veb-sahifada joylashishi mumkin bo`lgan ixtiyoriy matn yoki tasvir. Bu strukturaning yagona o`ziga xosligi shundaki, oldindan kategoriya va bo`lim yaratmasdan axborot materialini yaratish imkoniyati yo`qligidir. “Joomla!” tizimida axborotni saqlash tuzilishini yaxshiroq tushunish uchun quyidagi misolga murojaat qilish mumkin: Bo`limlar - qutilar, kategoriyalar - qutilardagi papkalar, mazmun ob`ektlari esa - papkalardagi qog`ozlar. Bo`lim va kategoriyalardan foydalanishning yana bir yaxshi tomoni ularning har birini o`zining shabloniga tirkash mumkinligidir. Bo`limlarni boshqarish uchun boshqaruv panelidagi “ Разделы ” tugmasi yoki menyudan “ материалы ” - “ Разделы ”buyrugidan so`ng hosil bo`ladigan “ менеджер разделов ” dan foydalaniladi. Menyu tugmalari 2.3.1- rasmda tasvirlangan. 2.3.1-rasm Yangi bo`lim yaratish uchun “ Новый ” tugmasidan foydalanilgan. Quyida keltirilgan maydonlarni to`ldirishga alohida e`tibor qaratish lozim: - “ Заголовок ”-menyuda qo`llaniladigan qisqacha sarlavha; 36

- “ Имя раздела ” - sahifada aks etadigan bo`limning to`liq nomi. MBT u sarlavha va nomdan tashqari adminstrator menyusiga tasvir, foydalanuvchi huquqlari darajasi, kategoriyani ko`zdan kechirish va hakoza. Karegoriyani chiqarish tartibini aniqlaydi. Misol tariqasida bir nechta bo`lim yaratamiz: “yangiliklar”, “fakultetlar”, “kafedralar”. Ushbu bo`limlar keyinchalik o`zida yozuvlarni jamlagan kategoriyalarga ega bo`ladi. Sayt menyusining asosiy bandlarining har biri uchun bo`lim yaratishga zarurat yo`q, chunki, “Joomla!”da bo`limlar axborotni kataloglashtirish uchun yaratilgan. Sayt menyusini yaratishni keyinchalik qarab chiqamiz. “ менеджер разделов ” 2.3.2 - rasmda tasvirlangan. 2.3.2-rasm Keyinchalik bo`lim va kategoriyalarni qo`shish, tahrirlash, o`chirish imkoni mavjud. Shuni esda tutish lozimki, tayyor, yaxshi rejalashtirilgan axboorot strukturasi keyinchalik sayt yaratuvchining ko`p vaqtini tejashga imkon beradi. Sayt menyusi batafsil o`rganilib tahlil qilingandan so`ng, quyidagi kategoriyalarni yaratishga qaror qilindi: Kategoriyalarni yaratish, tahrirlashva o`chirish uchun boshqaruv panelidagi “ Категорий ” tugmasini bosish orqali yoki “ Материалы ” - “ 37

Категорий ”menyusi orqali hosil bo`lgan “ Менежер K атегорий ” dan foydalaniladi. “Joomla!” kategoriyani yaratish bo`limlarini yaratishga o`xshash “ Новая ” tugmasini bosish orqali yaratiladi. Yagona farqi kategoriya yaratish sahifasida “ Раздел ” ochiuvchi ro`yhati borligidadir. Bu ro`yhat saytning har bir kategoriyasini qaysi bo`limga tegishli ekanligini aniqlash imkoniyatini beradi. Zarur kategoriyalarni yaratilgandan so`ng, kategoriyalarni qanday ma`lumotlar bilan to`ldirish, qaysi birini statik sahifa qilish lozimligi o`ylanadi. Bo`lim va kategoriyalardan foydalanishning asosiy sababi dinamik, doimiy yangilanib turadigan strukturani tashkil etish va ma`lumotni saytda tasvirlash zaruratidir. Agar qandaydir bo`lim yoki hujjat yangilanmaydigan axborotga ega bo`lsa yoki bu axborot faqat bitta sahifaga joylashgan bo`lsa, uni qandaydir bo`lim yoki toifaga joylashtirishdan ma`no yo`q. Xuddi shuningdek uning uchun yangi bo`lim yoki kategoriya ham maqsadga muvofiq emas. Buning uchun statik sahifa yaratadi, hujjat kiritadi va bu sahifa menyuga kiritiladi. Bunday holda server har doim bir xil sahifani generatsiya qilishdan ozod bo`ladi. Bu esa statik axborot hajmi katta bo`lganda MBT ishini soddalashtiradi. Bundan tashqari sayt adminstratori bir yoki ikkita materialdan iborat kategoriyalarni chalkashib ketgan strukturasini yaratishdan ozod qiladi. Bizning loyihada quyidagi statik sahifalarga aylantiradi: Axborot materiallarini yaratish . Sayt axborot struktrasi skeleti yaratilgandan so`ng, uni to`ldirishga o`tiladi. Yuqorida qayd etilganidek, “Joomla!” MBT da axborot materialining ikki turi mavjud: 38

- dinamik - biror kategoriya yoki bo`limning vorisi sanaladi; - statik - dinamik axborotning barcha funksiyasi va atributlariga ega, biroq hech qaysi kategoriya va bo`limga tegishli bo`lmaydi. Mazmun turlarini yaratish jarayoni faqat dinamik mazmundagi kategoriya yoki bo`limni ko`rsatish zarurligi bilan farq qiladi. Qulaylik uchun bundan keyin barcha dinamik yozuvlarni “material”, statik yozuvlarni “sahifa” deb ataymiz. Dastlab, saytning kategoriyalarini zarur mazmun bilan boyitamiz. Yangi material qo`shish uchun adminstrativ panelda “ Довавить материал ” tugmasi mavjud. Bundan tashqari materialni qo`shishni menyu bandlari orqali amalga oshirish mumkin: “ материалы ” - “ материалы разделом ” buyrug`i tanlangandan so`ng, kerakli bo`lim tanlanadi; “M атериалы ” - “ Все материалы ” buyrug`idan so`ng, “ Новый ” tugmasi bosiladi. Yangi material qo`shish jarayonida quyidagilarga e`tibor qaratish lozim: - “ Заголовок ” - material chiqarganda sarlavha sifatida aks etadi; - “ Алиас заголовок ” - qo`shimcha maydon bo`lib, kengaytirish modullarimas, shablonlarning qo`shimcha funksiyalari bilan qo`llaniladi; - “ Раздел ” - yozuvning o`zak bo`limi; - “ Категория ” - yozuv kategoriyasi; “ Вводной текст ” - “ Подробнее ” tugmasigacha aks etadigan yozuv matni; 39

- “ Основной текст ” - yozuv to`liq ko`zdan kechirilgandagi yozuv matni “ Вводной текст ”dan so`ng chiqariladi. To`ldirish majburiy emas. Odatda katta informatsion materiallarga qo`llaniladi. MBT foydalanuvchilarga HTML haqida tushunchaga ega bo`lmasdan ham ko`rinishi murakkab hujjatlar yaratish imkonini beradigan qulay grafik muharrir bilan jihozlangan. Zarur bo`lganda grafik muharrirni “Joomla!” quvvatlaydigan ixtiyoriy tashqi modul bilan almashtirish imkoni mavjud. Grafik muharrir .2.3.3 - rasmda tasvirlangan. 2.3.3- rasm. Material yaratish sahifada nishonli bo`laklar mavjud bo`lib, chop etiladigan materialni sozlashning qo`shimcha imkoniyatlarini jamlagan tashqi ko`rinishi 2.3.4 - rasmda tasvirlangan. 40

2.3.4-rasm “Redaktor” sahifasi o`zida yuqoridagi barcha maydonlarni jamlagan bo`lib, aks ettirish uchun zarur ma`lumotni kiritish imkonini beradi. “ Публикация ” sahifasi quyidagi parametrlarni aniqlash imkonini beradi: materialni bosh sahifada ko`rsatish, materialni chop etishni chegaralash, material muallifi haqidagi ma`lumotlar berilgan ruxsat darajasi. “ Картинки ” sahifasi “joomla!” tarkibiga moslangan tasvirni yozuvga birlashtirish funksiyasini boshqarish uchun yaratilgan, tasvirni qo`yish sahifalarni generatsiya qilish jarayonida, ya`ni yo`l-yo`lakay amalga oshiriladi. Ma`lumotlar bazasida zarur tasvirlarga ishoratlar saqlanadi, bu esa uni (yuqori) ko`p ish bajarishdan saqlaydi. “ Картинки ”sahifasi 2.3.5 - rasmda tasvirlangan. 2.3.5-rasm Ta`kidlash kerakki, bu sahifa orqali tasvir qo`yishni amalga oshirish murakkabroq. Adminstratir zarur tasvirni qo`yish uchun “ Медиа менеджер ” funksiyasini serverga yuklash orqali undan foydalaniladi. 41

So`ng, matnga qo`yish vositasi <! - mosimage-> funksiyasi yordamida mavjud material uchun tanlangan rasmlar, yozuvlarga qo`shiladi. Bu funksiyani birinchi marta yozishdan so`ng “ Картинки материал a” ro`yhatidagi 1-rasmni,<! - mosimage> ni ikki marta yozishdan so`ng 2 - rasm qo`yiladi va hokozo. Shunday davom etadi. “Joomla!” da grafika bilan ishlash uchun sodda va qulay hamda standart vositalar mavjud emas. Bu esa sezilarli kamchiliklardan hisoblanadi, ya`ni rasmlarni tekstga qo`yish uchun “ Медиа менеджер ” dan foydalanish yoki tasvirlarni FTP - ulanish yordamida saytga yuklash va kerakli rasmga html operatorlari yordamida ishorat qo`yiladi. “ Параметры ” sahifasi chiqarish sahifada materialni aks etishni sozlashga javob beradi. Material joylashgan sahifa to`liq ochilganda parametrlar ishlaydi. “Meta tegi”sahifasi “Description” va “Keywords” deb nomlangan ikkita maydondan iborat. “Description” ga qidiruv tizimlari uchun zarur bo`ladigan sahifaning qisqacha tavsifi beriladi. Bu teg to`ldirilmaganda qidiruv tizimlari hujjatning 1-satrini yoki kalit so`zlardan iborat parchani qaytaradi. “Keywords” tegi qidiruvni optomallashda keng qo`llaniladi. Uni to`ldirishda 10 tagacha materialning tayanch so`zlarini ishlatish mumkin. 2.3.6 - rasmda tasvirlangan. “Menyu” sahifasi maqolani sahifaning alohida menyusiga qo`yish imkonini beradi. Bitta yozuv bir nechta menyuda turli nomlar bilan qatnashishi mumkin. Materiallar muharriri yordamida menyu bandlarini yaratish unchalik qulay emas.(2.3.6 - rasm) 42

2.3.6-rasm. Maqolani material bilan to`ldirib va qo`shimcha sahifadagi barcha zarur parametrlarni tahrirlagandan so`ng, “ сохранить ” yoki “ Применить ” tugmalarini bosish orqali yangi material saqlanadi. Bu tugmalar 2.3.7 - rasmda tasvirlangan. 2.3.7-rasm Bundan tashqari maqolani xatoliklarini va noaniqliklarini aniqlash maqsadida namoyish etish uchun ko`rish imkoniyati mavjud. Yangi material saqlangandan so`ng, yozishda joylashtirilgan kategoriya materiallari bilan birgalikda aks etadi. Barcha materiallarni ko`rish uchun adminstrativ interfeysning bosh- sahifasidagi “M атериалы ” tugmasi bosiladi yoki menyudan“M атериалы ” - “ Все материалы ” buyruqlari tanlanadi.2.3.8 - rasm. 2.3.8 - rasm Hech qaysi kategoriya tegishli bo`lmagan statik ob`ektni yaratish uchun adminstrativ interfeysning bosh sahifadagi “ Статичных материалы ” tugmasi bosiladi. Xoxshiga ko`ra bitta matnni bir nechta bog`langan sahifalarga bo`lish mumkin. Bu imkoniyat “ Разрыв страницы ” tugmasi yordamida amalga oshiriladi.2.3.9 - rasm. 43

2.3.9-rasm Saqlangandan so`ng yangi sahifa menyuning “ Статичный материалы ” bo`limida paydo bo`ladi. Ta`kidlash kerakki, MBT ning standart vositalari yordamida statik mazmunni veb-resursning bosh sahifasiga chiqarib bo`lmaydi. Menyu elementlarini yaratish. Barcha ma`lumotlar qo`shib bo`lingandan so`ng saytning axborot strukturasini yaratishni yakunlovchi bosqichga o`tish imkoniyati tug`iladi. Joomla MBT da kategoriya, bo`limva menyu elementlarining to`g`ridan-to`g`ri bog`liqligi yo`q. Adminstrarorning o`zi sayt menyusida qaysi ishoratlarni aks ettirish zarurligini aniqlay oladi. MBT ning tuzilishi menyu punktlarining yaratilishi va chop etish jarayoniga o`zining cheklovlarini qo`yadi. Dastlab saytda menyuning tuzilish sxemasini o`rganamiz. Joomla da menyu - oldindan belgilangan joyida aks etadigan, statik hujjatlarga kategoriyalar mazmuniga va MBT ning turli komponentlariga ishoratlardan tuzilgan moduldir. Grafik shablonning modulni chiqarish uchun belgilangan konteyner belgilangan qismida menyu chiqarilishi mumkin. Tayyor, pullik va bepul shablonlarda menyuni aks ettirish uchun maxsus yaratilgan kompyuterlar mavjud. Adminstrarorga qulay bo`lishi uchun ular sahifaning yuqori yon va quyi qismlarida joylashtirilgan. Joomlada menyuni chiqarishni tashkil qilishda 1 - qadam uni sahifada pozitsiyasini va tasvirlash xususiyatini aniqlashdan iborat. 44

Boshlang`ich o`ntatishdan so`ng, tizimda “Bosh menyu”, “Foydalanuvchi menyusi”, “Boshqa menyu”, “Yuqori menyu”, “Standart menyu” modullari mavjud bo`ladi. Nomidan ko`rinib turibdiki, birinchi uchta uchta element yon tomon, oxirgisi esa yuqorida joylashadigan menyu hisoblanadi. Menyu modulida asosiysi unung sozlanmalarida zarur joyda joylashgan shablon konteyneri o`rnatilgan bo`lishi lozim. “Qarshi DU rasmiy veb-sayti” grafik shabloniga keladigan bo`lsak saytda 2 ta menyu yuqoro va yon tomonda menyular bo`lishi maqsadga muvofiq. Bu menyularning ba`zi elementlari bir - birini dublikat qiladi. Yon tomon menyusini sozlash uchun “ модули ” - “ модули сайта ” - “ Главной меню ” buyruqlarini tanlaymiz. Hosil bo`lgan sahifasida asosiy e`tiborni quyidagi parametrlarga qaratish lozim: - “ Заголовок ” - “ Показыват заголовок ”funksiyasi ishga tushirilganda saytga chiqariladigan sahifaning menyu sarlavhasi; - “ Позиция ” - menyu modulini chiqaradigan konteyner nomi; - “ Порядок ” - saytga ko`rinish berish shakli (shablon) konteyneridagi modullarni chiqarish ketma - ketligi; - “ Уровен доступа ” - berilgan menyu moduli ko`rinadigan foydalanuvchilar guruhini aniqlaydi. - “ Публикация ” - saytda menyuni aks ettirish qo`shilganligini aniqlaydi. - “ Имя меню ” - berilgan modulda umumiy ro`yhatdan menyuni aks ettirish zarurligini aniqlash imkonini beradi. - “ Стил меню ” - tugmalarning vertikal yoki gorizontal joylashuvi; 45

- “ Развернуть меню ” - menyuning barcha qism menyularini daraxtsimon tuzilishda ochilgan holda ko`rsatish imkonini beradi. Konfigratsiya modulining tashqi ko`rinishi 2.3.10 - rasmda tasvirlangan. 46

2.3.10-rasm 47

“ Главное меню ” modulining boshlang`ich konfigratsiyasi vertikal menyuni saytning barcha foydalanuvchilari uchun “main menyu” ishoratlar bo`limidan chiqarish imkonini beradi, ya`ni odatdagi aks ettirish uchun hech qanday o`zgarish kiritish talab qilinmaydi. Yuqorida sanab o`tilgan parametrlar ixtiyoriy menyu bloki qaysi sahifada aks etishdan qat`iy nazar moslashishi mumkin. Menyu modullarini konfegratsiyasini yakunlagandan so`ng, sayt sahifalarida chiqariladigan ishoratlar bo`limini to`ldirish lozim, Menyu ishoratlarini boshqarish uchun adminstrativ interfeysning bosh sahifasida “menyu” tugmasi mavjud. “M енеджер меню ” bo`limi MBT da ishoratlarning turli guruhlari bilan amal bajarish imkonini tug`diradi. M еню менеджери “Mainmenu” kabi ishoratlar guruhini tahrirlash uchun maxsus yaratilgan. Adminstrator istalgancha miqdorda guruhlar yaratishi va ularni modullar yordamida saytga chiqarish mumkin. “ Главное меню ” moduli yordamida saytga chiqariladigan “Mainmenu” ishsoratlar guruhini tahrirlash uchun adminstrativ menyudagi “menu” - “Mainmenu” buyruqlari tanlanadi yoki “Mainmenu” qarshisidagi “ Редактироватъ пункы меню ” tugmasi bosiladi. Menyu menejerida quiydagi tugmalar mavjud: “ Публикация ”, “ Скрытъ ”, “ Пренести ”, “ Копия ”, “ Вкорзину ”, “ Правка ”, “ Новый ”, “ Справка ”. Yangi ishoratlar qo`yish uchun ekranning yuqori qismidagi “ Новый ” tugmasi qo`llaniladi. MBT adminstratorning ehtiyojiga bog`liq ravishda saytning turli ob`ektlari uchun ishoratlar yaratish imkonini beradi. Bular quyidagilar: - “ Влог - категория материалы ” - ishorati bo`yicha o`tilganda tanlangan kategoriyaning barcha materiallari foydalanuvchiga chiqariladi; 48

- “ Влог - материалы раздела ” - ishorati bo`yicha o`tilganda tanlangan bo`limning barcha materiallari foydalanuvchiga chiqariladi; - “ Ссылка на материал ”ishorati bo`yicha o`tilganda tanlangan bo`limning barcha materiallari foydalanuvchiga chiqariladi; - “ Ссылка на статическую страницу ” - ishorati bo`yicha o`tilganda tanlangan bo`limning barcha materiallari foydalanuvchiga chiqariladi; - “ Таблица - материалы категории ” sahifadagi tanlangan kategoriyaning barcha materiallari sarlavhalarini o`z ichiga olgan jadvalni chiqarish imkonini beradi; - “ Влог - материалы раздела ” sahifadagi tanlangan kategoriyaning barcha materiallari sarlavhalarini o`z ichiga olgan materialni chiqarish imkonini beradi; - “ Компонент ” - komponent ob`ektiga masalan, bog`lanish formasiga yoki mehnomaga ishorat qo`yadi. 49

III.3. “Joomla!” MBT da “Qarshi QU rasmiy veb – sayti” misolida axborot strukturasini yaratish Tanlangan ishoratning turi sahifada ma`lumotning ko`rinishini aniqlab beradi. “Qarshi QU rasmiy veb - sayti” ustida ishlaganda ishoratning uch xil turi qo`llaniladi. Bular: “ Влог - материалы категории ”, “ статическая страница ” va “ Компонент ” statik sahifalar sifatida saytning quyidagi bo`limlari yaratilgan: “Bosh sahifa”, “Fakultetlar haqida”, “Umumiy ma`lumotlar”, “Abiturentlar”, “Talabalarga”, “O`qituvchilarga”, “Ilmiy faoliyat”, “Xalqaro aloqalar”, “Madaniy-ma`rifiy faoliyat”, “Axborot-resurslari”, “Mualliflar”, “Bog`lanishlar”. Statik sahifaga ishoratni menyuga joylashtirish uchun menyu menijirida “ Новый ” tugmasi bosiladi va hosil bo`lgan oynada “ Ссылка статичный материал ” buyrug`i tanlanadi. Bu 2.3.12 - rasmda tasvirlangan. 2.3.12-rasm Adminstratrga yangi oynada mavjud statik sahifalar tanlash taklif etiladi. Bundan tashqari “ Имя сылка ”, “ Родительский елемент меню ”, “ Уровень доступа ”, “ Публикация ” maydonlarini to`ldirish lozim. Boshqa menyu bandi yuqori pog`ona sifatida ko`rsatilganda hosil qilingan ishorat ushbu menyuning birinchi qismiga aylanadi. Bu 2.3.13 - rasmda tasvirlangan. 2.3.13 - rasm 50

Bizning misolda “Kafedralar” ishorati fakultetlar menyusining birinchi qismi sifatida keladi. “ Материалы категории ” ishoratini menyuga chiqarish uchun menyu menejirida “ Новый ” tugmasidan foydalaniladi va hosil bo`lgan oynada “ Влог - содержание категория ” tanlanadi. Tanlash 24- rasmda tasvirlangan. 24 - rasm Statik sahifalar bilan bo`lgandagi kabi yangi oynada adminstratir saytida mavjud kategoriyalar ro`yhatidan tanlash taqdim etiladi.“Joomla!” MBT bir nechta kategoriyadagi materiallarni bitta menyu ishorati bo`yicha chiqarishga imkon beradi. Bu imkoniyatdan foydalanish uchun ishorat yaratish jarayonida kerakli kategoriyalarni tanlash zarur[9]. Adminstratr kategoriyani ko`rsatishidan tashqari “ Имя сылка ”, “ Родительский пункт меню ”, to`liq chiqariladigan materiallar miqdori kiritilgan matn ko`rinishidagi matnlar miqdori; ishotarlar ko`rinishidagi matnlar miqdorini ko`rsatish lozim. Joomla! ning alohida ob`ektiga ishorat qo`yish ham shunga o`xshash bajariladi. Menyu menejerida “ Новый ” tugmasi bosilgach “ Компонент ” bandi tanlanadi. Hosil bo`lgan oynada tizim adminstratri ishorat o`rnatish mumkin bo`lgan komponentilar ro`yhati taqdim etiladi. Bundan tashqari sayt menyusida aks etadigan “ Имя сылка ” maydonini to`ldirish lozim. Menyu menejerining bosh sahifasida barcha ishoratlar shajaraviy tartibda tasvirlangan “ Публикатсия ” qo`shib - ajratgichidan foydalanib adminstratir menyusining alohida elementini ko`rinish parametrlarini o`rganish imkoniga ega 51

bo`ladi. Ishoratlarning tartibini o`zgartirish uchun “ Порядок ”, “ Двигать ” maydonlaridan foydalanadi. “ Менеджер меню ” interfeysi 2.3.16 - rasmda tasvirlangan. 2.3.16-rasm Bosh sahifani to`ldirish. Bosh sahifa har qanday internet - resurslarining tashrif qog`ozi hisoblanadi. Foydalanuvchi bosh sahifani ko`rgandan so`ng unda qolish yoki qolmaslikni hal qiladi. Joomla! MBT bosh sahifani o`zgaruvchan axborot bilan, oson o`zgartiladigan dizayn andozasi bilan, butun veb - saytning barcha yangi materiallari bilan to`ldirish yaratish imkonini beradi. Yuqorida ta`kidlagandek, standart vositalar bilan bosh sahifaga faqat ba`zi kategoriya va bo`limlardagi ob`ektlarni joylashtirish mumkin. 52

Bundan tashqari, ko`pgina veb - resurslar bosh sahida ko`proq o`zgaruvchanlik va interfaollikni ta`minlash uchun axborot materialiga ega qo`shimcha modullardan foydaniladi. “Qarshi DU” rasmiy veb - sayti” sayt holida “yangiliklar” bo`limida maxsus “bosh sahifa” yaratilgan bo`lib, u faqat tashkiliy xarakterda bo`lib, undagi materiallar “bosh sahifada” xususiyati belgilanmagan bo`lsa saytga chiqarilmaydi. Bir nechta materiallarni aks ettirish uchun bu materiallarning har birida “ На главной страницу ” sharti bilab belgilangan bo`lishi lozim. Shundan so`ng bu materiallar bosh sahifada ko`rinadi. Bosh sahifaga chiqariladigan materialni ko`rish uchun adminstrativ interfeysning Birinchi sahifadagi “ Главная страница ” tugmasidan foydalaniladi yoki menyu orqali “ Материалы ” - “ Материалы на главной ” buyrug`i tanlanadi. Bu interfeys 2.3.17 - rasmda tasvirlangan. 2.3.17-rasm III.4 Joomla MBT ga xizmat ko`rsatish Ko`pincha sayt axborot materuallari bilan to`ldirilganidan so`ng, sahifada modullarning joylashuvi strukturasi yoki veb - saytga ko`rinish berish andozasiga biror bir noaniqliklar aniqlanadi. Joomla MBT da ko`rinish berishi adminstratirni tanlash, tahrirlash va almashtirish uchun maxsus interfeys “ Менеджер шаблонов ” mavjud.2.4.1 - rasm. 53

2.4.1-rasm Bu internetga kirish uchun adminstrativ interfeysidagi “ Сайт ” - “ “ Шаблоны ” - “ Сайт шаблоны ” menyu buyrug`idan foydaniladi. Andozalar menejeri andozani doimiy deb belgilash imkonini beradi. Bundan tashqari, saytning har bir sahifasi uchun alohida andoza belgilash mumkin. MBT da moslangan HTML va CSS muharrirlari mavjud bo`lib, unung yordamida FTP - serverga fizik bog`lanish amalga oshirilmasdan adminstrativ interfeys orqali andoza fayliga o`zgartirish kiritish va qo`llash imkonini beradi. Andozalar muharirining qo`shimcha funksiyasiga “ Удаление ” va “ Создание нового шаблона ” lar kiradi. Bu funksiyalar yordamida mavjud andozani o`chirish yoki yangi andoza yaratish imkoniyati mavjud. Joomla! MBT ning ma`lumotlar bazasining infologik moduli B ilovada keltirilgan. Modullarning joylashuvini o`zgartirish va qo`shish uchun “ Менеджер модулий ”dan foydalanamiz. Bu interfeysga kirish uchun “ Модули ” - “ Модули сайта ”buyrug`i tanlanadi. Interfeys 2.4.2 - rasmda tasvirlangan. 54

2.4.2-rasm Ushbu menejer yordamida saytda modulning joylashuvini, uni chop etish, bir nechta modullar aks ettirilganda chop etish navbati parametrlarini o`zgartirish mumkin. “ Публикация ” parametri modullari sayt sahifalarida aks ettirishni boshqaradi. Sayt ishchi holatda bo`lishi uchun unga xizmat ko`rsatishda biror bir bo`lim yoki kategoriyani nomini o`zgartirishga yoki materiallarni bir kategoriyadan ikkinchisiga o`tkazishga zarurat tug`diradi. MBT adminstratirga bu imkoniyatlarni oshirish uchun qulay interfeys taqdim etadi. Bo`limni yoki kategoriya nomini o`zgartirish uchun “ Менеджер разделов ” yoki “ Менеджер категорий ” ga kirish zarur. Shundan so`ng, qiziqtirgan bo`lim yoki kategoriyani kirib kategoriya nomi; “Kategoriya sarlavhasi” yoki “Bo`lim nomi”, “Bo`lim sarlavhasi” maydonlarini o`zgartiramiz. MBT kategoriyani bir bo`limdan boshqa bo`limga ko`chirish imkonini beradi. Bu funksiya boshqa bo`limlarga o`tkazilishi lozim bo`lgan kategoriyalar to`g`risiga bayroqcha qo`yish orqali amalga oshiriladi. Adminstratir “ Перенос ” - “Ko`chirish” tugmasini bosadi. Interfeys 2.4.3 - rasmda tasvirlangan. 55

29-rasm Materiallarni bir kategoriyadan boshqa kategoriyaga ko`chirish ham shu tariqa bajariladi. Materiallarni ko`chirish interfeysi. Menejerda ko`chirish uchun mo`ljallangan maqolalarni tanlagandan so`ng “ Перенос ” tugmasi bosiladi. So`ng adminstratir ushbu materiallash uchun yangi kategoriyani tanlash taklif etadi[13]. Sayt menyusi foydalanuvchilar yo`nalishni aniqlash uchun o`rnatilgan ko`rsatkichlardir. Foydalanuvchi o`zi uchun zarur bo`lgan axborotni topish dolzarb, to`g`ri tuzilgan va foydalanishda qulay menyuga bog`liq. Joomla! MBT ishoratlar bilan samarali ishlash, turli elementlar yaratish, aks ettirishda ko`rinish parametrlarini o`zgartirish, bitta sahifada bir nechta menyu yaratish imkonini beradi. Menyuni tahrirlash uchun “ Менеджер меню ” vositasidan foydalaniladi. Unga kirish uchun adminstrativ interfeysining bosh sahifasi “ Меню ” tugmasi bosiladi. Menyu muharriri turli elementlarni “Ko`chirish”, “O`chirish”, “Nusxalash ”, “Chop etish”, “Yaratish”, “To`g`rilash” imkonini beradi. Masalan, biror kategoriya ishoratni o`chirmasdan o`zgartirish imkonini beradi. Buning uchun kerakli ishorat tanlanib “ Категория ” maydonida yangi qiymat tanlanadi. 56

Menyu elemenlarini ko`chirish yozuv va kategoriyalarni ko`chirishga o`xshash istalgan vaqtda adminstratir istalgan menyu bandini ko`chirib tashlamasdan aks ettirishni ta`qiqlab qo`yish mumkin. Shu tariqa texnik ishlar olib borilayotgan bo`limlarni begona ko`zlardan yashirish mumkin. Joomla! MBT da menyu menejerining asosiy funksiyalaridan biri saytning alohida sahifada ishoratlarni chop etilishini cheklash hisoblanadi. MBT imkoniyatlari biror bir ishoratlar yoki ishoratlar guruhini qaysi sahifada aks ettirish, qaysilarida aks ettirmaslik imkonini beradi. Shunga o`xshash cheklovlar foydalanuvchilar guruhi uchun ham mavjud bo`lib, ular uchun adminstratir menyu elementlarining ayrimlariga ruxsat berish imkoniyatini o`rnatadi. Sayt muharrirlari va mualliflari materialni chop etish muammosiga deyarli har kuni duch kelishadi. MBT nafaqat yangi materialni qulay grafik muharrir yordamida chop etish imkonini beradi, balki tizimda mavjud materialni tahrirlash, o`chirish, nusxalash va ko`chirish imkonini beradi. Bu amallarning barchasini statik materiallar uchun ham, biror kategoriya va bo`limlarda joylashgan materiallar uchun ham bajarish mumkin. Zarur material tanlangandan so`ng admistratir materialni yaratish interfeysini takrorlaydigan interfeysga o`tadi. Yagona farqi shundaki, “sarlavha”, “kiritiluvchi matn”, “to`liq matn” ning mavjudligidadir. Barcha birlamchi muharrir funksiyalarini tahrirlashda ham foydalanish mumkin. Yozuvning bo`lim va kategoriyasini o`zgartirish mumkin. Barcha zarur ko`rinish berish imkoniyatlari mavjud. Tahrirlash tugagandan so`ng, saqlash tugmasi bosiladi. Shu tariqa “ Материалы ” - “ Статичные материалы ” menyusi orqali hech qaysi bo`lim yoki kategoriyaga taaluqli bo`lmagan statik sahifalarni tahrirlash mumkin. Rezerv nusxalash veb - resursni ma`lumotlarni yo`qotib qo`yishni xavfsizligini ta`minlash imkonini beradi. Dastur xatoligi yuz berganda, ma`lumot o`g`irlanganda yoki yo`qotilgandan ham rezerv nusxalash 57

ma`lumotlar bazasini va MBT fayllarini so`ngi ishchi holatida tiklash imkonini beradi. MBT da fayllarni rezerv nushalash uchun “Joomla Explorer” komponenti mavjud. Komponentga kirish uchun menyudan “ Компоненты ” - “Joomla Explorer” buyruqlari ketma - ket tanlanadi.Komponent fayllarni nushalash, tahrirlash, ko`chirish, o`chirish, qayta nomlash, ruxsat berishni o`zgartirish, arxivlash bo`yicha keng imkoniyatlarga ega MBT ning rezerv nushasini yaratish uchun “ntdocs” papkasiga o`rnatiladi va “ Архивировать ” tugmasi bosiladi. Ochilgan oynada adminstratir fayl nomini va arxiv turini ko`rsatadi. Arxiv yaratilgandan so`ng uning ichida sayt strukturaning butun fayl tizimi joylashadi. MBT da fayllar barcha funksiyalarning bajarilishini ta`minlaydi, biroq veb - saytning ma`nolarga ega bo`lmaydi. Barcha materiallar va sozlanmalar MySQL ma`lumotlar bazasida saqlanadi MB ni rezerv nusxalashni ta`minlash uchun “PHP My Admin” dasturi qo`llaniladi. “PHP My Admin” bilan ishlash uchun https://phpmyadmin.hc.ru saytida foydalanuvchi nomi va parametirini kiritish zarur. Bu ish amalga oshirilgandan so`ng, “ Експорт ” tugmasi bosiladi Hosil bo`lgan oynada www.kasu.uz ma`lumotlar bazasi tanlanadi, “ Сохранить как файл ” bandi belgilanadi, ma`lumotlar bazasi kodirofikasi “Windows - 1251” o`rnatiladi, arxiv turi - “zip”deb ko`rsatiladi va “ok” tugmasi bosiladi[14]. MB ni eksport qilish 30 - rasmda tasvirlangan. 58

2.4.8 - rasm Rezerv nushadan tiklash odatda ma`lumotlar bazasi nushasini eksport qilish va uning joriy holatini qayta yozish yo`li bilan amalga oshiriladi. Tizim fayllarini tiklashni qo`llash ma`lumotlar bazasini tiklashga nisbatan kamroq o`tkaziladi. MB larini tiklash “Php my admin” orqali amalga oshiriladi. Dastur MySQL serveri MB ni boshqarish uchun mo`ljallangan. Boshqarish deganda MB ni, uning jadvallarini va yozuvlarini yaratish, o`chirish, tahrirlash tushuniladi. Chetki SQL kodni bajarish imkoni mavjud. Rezerv nushadagi ma`lumotlarni import qilish oldidan joriy MB ni tozalab tashlash zarur. Dasturning bosh sahifada MBT tomonidan foydanilayotgan MB ni tanlash lozim. Bizning holda bu www.kasu.uz bo`ladi MB ning har bir jadvali belgilab chiqilishi lozim. Buning uchuin “ Отмететь все ” bandidan foydalanish mumkin. Shundan so`ng, “c o тмеченными :” - “ удалить ” amali tanlanadi jadvalni o`chirishga misol 2. 4.9 – rasmda tasvirlangan 59

2. 4.9 – rasm Barcha jadvallar o`chirilgandan so`ng, “ Импорт ” tugmasi bosiladi. Bunda ma`lumotlar bazasining so`ngi ko`chirilgan nushasi va “Windows - 1251” kodirovkasi ko`rsatilgan bo`lib OK tugmasi bosiladi. III.5 MBT ni himoyalash metodlarini tahlili MBT ni o`rnatilgandan va sozlangandan so`ng veb - resursni ruxsat etilmagan tashriflardan va hakerlar hujumidan himoyalash usullari haqida savol tug`iladi. Hozirgi vaqtda sayt biror tashkilot infratuzulmasining birinchi qismi sanaladi. Shunungdek sayt tashkilotning reklamasi, logotini kabi vazifalarni bajaradi. Buzilgan sayt - kompaniyaning imijida bo`lgan zarba deb hisoblanadi. Masalan, birjalarning saytlaridan axborotning chiqib ketishi aksiyalarning ko`rinishlarini o`zgarishiga sabab bo`ldi. Xavfsizlik choralarini ko`rish uchun MBT asosida ishlaydigan ixtiyoriy sayt uchun potensial xavf - xatar ro`yhatini tuzib olamiz: - SQL - inyeksiya (ma`lumotlarga ko`ra internet tarmog`idagi har ikkinchi sayt SQL xavfiga duchor bo`lmoqda); - MBT kataloglarida yozish uchun ruxsat berishni boshqarishning yo`qligi; - MBT dastur kodi butunligini nazoratini ta`minlovchi mexanizmning yo`qligi; - Adminstratirlash paneliga kirish parolining standart parol ekanligi; 60

- Istalgan IP dan adminstrativ interfeysga kirish mumkinligi; - Mazmunni almashtirish mumkinligi; - Saytlarora senariylarning bajarilishi (xss); - Buferning to`lib qolishi; - Xizmat ko`rsatishda nosozlik; - MBT bilan bitta serverda joylashgan begona veb dasturlarning buzilishi` - MBT ma`lumotlar bazasining buzilishi Xavf - xatar ro`yhati shunchalik kattaki, barcha choralarni ko`rishning iloji yo`q, chunki ixtiyoriy dasturiy mahsulot kamchiliklarga ega. Yuqori darajali himoyalanganlikni ta`minlash uchun bir qator xavfsizlik choralarni ko`rish lozim: - Axborot muhitini ayditi (server, OS, ruhsat uchun huquqlarning taqsimi); - Veb dastur ayditi - Dasturiy kod butunligini nazorat qilish; - Loyihani doimiy monitoringi; - Fayllar tizimini va MB ni kunlik reserv nushalash; - Barcha veb dasturlar uchun yagona avtorizatsiya tizimi; - Axborotni uzatishda shifrlash imkoniyati; - Avtorizatsiyaga qayta - qayta bo`lgan urinishlarni va boshqa buzish urinishlarini ro`yhatga olib borish; - Saytga hujum qilinganda tizimning faol qarshiligini sozlash; - Foydalanuvchilar o`rtasida ruxsatning cheklovi; 61

“QDU rasmiy veb - sayti” va boshqa veb loyihalarda bu muommalarni o`rganish jarayonida MBT xavfsizligining choralarini ta`minlash bo`yicha choralar ko`rildi. Yuqorida sanab o`tilgan imkoniyatlardan ko`pchiligi zamonaviy MBT larda qo`llanilgan. Veb-saytning ishlashini ta`minlab turishda foydalanilgan MBT, Apache veb - serveri, ma`lumotlar bazasi serveri va boshqarish doimiy ravishda yangi versiyalari bilan almashtirib turish kamchiliklarni kamayishga olib keldi. Asosiysi, shuningdek veb dasturning xafvsizligini amalga oshirishning eng samarali usuli MBT ning adminstrativ resurslarga, ma`lumotlar bazasiga va butun serverga ruxsat berish imkoniyatining minimallashtirish hisoblanadi. III.6 MBTlarning qiyosiy tahlili Ushbu BMI da ko`rib chiqilgan MBT GPL litsenziyasi asosida bepul tarqatiladigan MBT hisoblanadi. Buning o`ziga xos yutuq va kamchiliklari mavjud. Bir tomondan ochiq dastur kodi bilan ishlab chiqarivchilar bilan aloqaga kirishmasdan MBT elementlarni oxiriga etkazish,o`zgartirish qo`shish imkonini beradi. Boshqa tomondan yomon niyatlilarga dasturni to`liq o`rganib chiqib kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi. Xavfsizlik tomonidan adminstrativ interfeysga ruxsat berish imkoniyatining moslangan imkoniyatlari,axborot materiallarining tekshirish vositaning mavjudligi,foydalanuvchilar o`rtasida adminstrativ huquqlarning taqsimlashning o`ta moslashuvchanligiga ko`ra “Wordpress” himoyaviyroq hisoblanadi. Joomla! MBT ko`proq kamchiliklarga ega bo`lib, doimiy ravishda ishlab chiqaruvchilar tomonidan yamash ishlari olib borilmoqda. Hozirgi vaqtda 1.6 versiyasi ma`qul hisoblanadi. Qulayligi va funksionalligi jihatidan ikkala tizim o`zlarining yaxshi tomonlarini namoyish qilishdi. Ularning har biri saytning alohida sinflari uchun mo`ljallangan. Joomla! ko`proq buyurtmachilar uchun tanishtiruv vazifasini 62

bajaruvchi standart loyihalar uchun mo`ljallangan. Wordpress Joomla! barcha vazifasini bajarish bilan birga bir vaqtda ko`plab mualliflar bilan ishlash imkoniyati, sozlash va kengaytirishda moslashuvchanroq hisoblanadi. Foydalanuvchi nuqtau nazaridan qaralganda ikkala tizim ham sahifalarni ko`rish va ma`lumot olishda juda ham qulay hisoblanadi. Joomla! da saytlarni generatsiya qilish vaqti o`zlarining Wordpressnikiga nisbatan kattaroq hisoblanadi. Ikkala tizim ham yozuvlarni yaratish, tahrirlash va o`chirish; tizimning ichki parametrlarini va ko`rinish berish shakllarini boshqarish; kengaytmalarni qo`shish va foydalanuvchilar bilan amallar bajarishda foydalanilgan adminstrativ interfeysga ega. Wordpress nisbatan foydalanisgda qulay va oson o`zgaradigan adminstrativ panelga ega. Tizim resurslarini sarfidan kelib chiqsak - Wordpress ko`proq resurs talab qiladi. Server TXQ (OZU)ga bo`lgan yuklama o`rnatilgan qo`shimcha modullarga qarab 50 – 120 mb ni tashkil qiladi. Joomla! dan foydalanganda yuklama 20 - 40 MB ni tashkil qiladi. Ikkala tizimda ham ko`rinish andozalaribilan ishlash yuqori darajada tashkil qilingan. Ikkalasi ham shablon kodini adminstrator interfeysidan o`zgartirish imkonini beradi. Wordpress moslashuvchan vositalarga va ichki operatorlarga ega bo`lganligi sababli saytga interfaol elementlarni hech qanday cheklovlarsiz qo`shish imkonini beradi. Shablon strukturasiga ixtiyoriy PHP kodni bajarish imkoni mavjud. Ishlab chiqarish va foydalanishga kiritishda ikkala tizim ham o`zining yuqori darajasini namoyish qildi. Funksional imkoniyatlari batavsil o`rgangandan so`ng, tizimlar turli darajadagi va sinfdagi saytlar uchun mo`ljallanganligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Ikkala tizim ham tipik veb - saytlarni yaratishga qodir. Internet hamjamiyatlar yoki yirik media - loyihalarni tashkil qilishda Wordpress yoki undanda jiddiyroq tizimlardan foydalanilgan 63

ma`qul. Reklama va axborot saytlari uchun hamda sutkasiga 5000 dan kam tashriflarga ega saytlar uchun Joomla! MBT to`g`ri keladi. 64

Xulosa Predmet sohasi o`rganildi. Natijalar asosida loyiha axborot tizimlarida ma`lumotlarni tasvirlashning yangi strukturasi ishlab chiqildi. Har bir ma`lumot bo`limining modellari yaratildi; amallarni bajarish va qayta ishlash funksiyasini bajaruvchi mavjud ma`lumotlar nazoratchisi qo`yilgan talablar asosida optimallashtirildi; ma`lumotlarni kiritish, chiqarish va qayta ishlash uchun yangi veb-shakllar va dizayn elementlari yaratildi. “Qarshi DU rasmiy veb-sayti”axborot tizimi virtual xostingga o`tkazildi. Ikkinchi darajadagi alohida domen nomi ro`yhatdan o`tkazildi. Veb-resurslarni ishlab chiqishda ikkita turli MBT qo`llanildi. Bu esa ikkala tizimning qiyosiy tahlilini amalga oshirishga imkon berdi. Bajarilgan ishning natijasi sifatida to`laqonli axborot tizimlari yaratildi, va ular yordamida resurs foydalanuvchilari o`rtasida bog`lanish vositalarini yaratadigan ixtiyoriy materialni chop etish imkonini beradigan adminstratirlashda qulay va moslashuvchan, foydalanuvchiga intuitiv-tushunarli, keyinchalik rivojlantirishga va kengaytirishga tayyor dasturiy tizim yaratildi. Universitet uchun yaratilgan internet resursida universitet ma`muriy tuzulmasi kafedralar va fakultetlari universitet manzili abiturentlar uchun foydali ma`lumotlar va boshqa ko`plab eng so`ngi yangiliklarni olish imkoniyatini beradi. Qo`llanilga tizim zarur qoida yangi bo`limlarini qo`shish imkonini beradi. Axborot texnologiyalari markazi xodimlari mustaqil ravishda saytni yangilay olishga imkon beradigan resursning funksional elementlarini to`laqonli bayoni yaratildi. Universitet veb-resursi ham axborot strukturasi tomonidan ham sahifalarni aks ettirishning texnik amalgam oshirish tomonlari bo`yicha katta o`zgarishni amalgam oshirgan. 65

MBT ga o`tish statik sahifalarni chiqarishni bekor qilish imkoniyatini beradi va saytda dinamik qismlarni joylashtirish imkonini berdi. Ko`rinish berish uslubi va grafik andoza yaratildi. Yangi paydo bo`lgan elektron o`quv-uslubiy majmua bo`limi talabalarninig adabiyotlar bilan bog`liq muammolarini o`zlari hal etishga imkon yaratib berdi. Ixtisoslashtirilgan bo`limda predmetga oid eng so`ngi yangiliklarni internet tarmog`i orqali omlayn tanishish imkonini berdi. Ko`plab foydalanuvchilar adabiyot qidirib ovora bo`lmasligi uchun kutubxonalarga borishi uchun yo`l sarf harajatlari va boshqa noqulayliklarni bartaraf etish maqsadida ushbu ishlar amalga oshirildi. Hozirgi vaqtda universitet saytida unitersitet rektoriga o`z savollarini yo`llashlari uchun foydalanuvchilarga arizalar formasi deb ataladigan vosita yaratilgan. Yangiliklar va maqolalarni bo`limlarga ajratib chiqarish yo`lga qo`yildi. Foydalanuvchilar tashrifi hisob-kitob qilina boshlandi. Keyinchalik ham resurslar doimiy yangilanib turuvchi elementlar bilan mos yangi dolzarb ba qiziqarli maqolalar bilan boyitilish ko`zda tutildi. Bajarilgan ishlari tahlil qilib yaratilgan veb-saytlarining rivojlanishning bir necha yo`llarini taklif qilish mumkin. Ko`plab foydalanuvchilar o`zlari uchun zarur bo`lgan predmet sahifasiga bo`lgan talablarni saytda yozib qoldirishlari mumkin. Bu talablar o`rganilib chiqilib fanlarga oid elektron ma`lumotlarni rivojlantirib borish imkoniyati mavjud. Universitet hayoti bilan barcha qiziquvchilar veb-resursda berilgan ma`lumotlar bilan qanoatlanishi uchun doimiy ravishda yangilashlar olib boriladi. Bundan tashqari universitet veb-saytlarini rivojlanishda bajariladigan amallarni avtomatlashtirishga alohida e`tibor qaratish lozim. Veb-sayt yordamida jarayonlarni avtomatlashtirish foydalanuvchi vaqtini tejashga imkon berdi. 66

Bajarilgan ish yakunlarini xulosalab aytish mumkinki, veb-saytini rivopjlanishga ikkala tizim ham qo`l keladi. Minglab tayyor shablonlar va ochiq dasturlariy kodli platforma ishlab chiqaruvchiga kelajakdagi istalgan maqsad, g`oya va loyihalarni amalga oshirish imkoniyatini taqdim etadi. 67

Foydalanilgan adabiyotlar va internet resusrslari. 1. I. A. Karimov “ Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch ” – Toshkent “Ma`naviyat”. 2008 y.176 s 2. Колисниченко Денис Николаевич Joomla! 1.5. Руководство пользователя. — М.: «Диалектика», 2009. — С. 224. — ISBN 978-5- 8459-1509-2 3. Хаген Граф Создание веб-сайтов с помощью Joomla! 1.5 = Building Websites with Joomla! 1.5. — М .: « Вильямс », 2009. — С . 304. — ISBN 978-5-8459-1506-1 4. Бэрри Норт Joomla! Практическое руководство = Building a Cuccessful Joomla! Powered Website. — М .: « Символ - Плюс , 2008. — С . 448. — ISBN 978-5-93286-117-2 5. Дэн Рамел Joomla! Самоучитель = Beginning Joomla! From Novice to Professional. — Санкт - Петербург : « БХВ - Петербург , 2008. — С . 448. — ISBN 978-5-9775-0285-6 6. HTML в Web – дизайне: Алексей Петюшкин – Москва, БХВ – Петербург, 2004 г . – 400 c . 7. Joomla ! 1.5.15/1.6.0. Руководства пользователя (+ С D - ROM ): Д.Н. Колисниченко – Москва, Вильямс, 2010 г. – 204 с. 8. Macromedia HomeSite 5.0. Инструмент подготовки Web – публикаций. Практическое пособие: A . K . Гультяев - Санкт-Петербург , Корона – Принт, 2007 г – 304 с. 9. Oracle Database . Создание Web – приложений: Брэдли Браун, Ричард Дж. Ниемик, Джозеф С Треззо – Москва, Лори, 2007 г -722 с. 68

10. Выбираем лучший безплатный движок для сайта. CMS Joomla ! И Drupal (+ С D - ROM ): Денис Колисниченко – Москва, БХВ – Петербург, 2010 г. – 288 с. 11. Интернет – сайт. Книга для заказчика: А А. Лапан – Москва, Горячая Линия – Телеком, 2009 г.-88 с. 12. Калина красная. Песенник: - Санкт-Петербург,Мангазея, Рипол Класик, 2010 г. – 544 с. 13. Основы электронного бизнеса: Мэт Хейг - Санкт-Петербург, Гранд, ФАИР – ПРЕСС, 2002 г.-352 с. 14. Самоучитель Joomla !: Дэн Рамел – Москва, БХВ – Петербург, 2008 г.- 448 с. 15. WWW . Ziyonet . uz . 16. WWW . Intuit . ru . Интернет-Университет информационных технологий. Москва. 17. WWW . Intuit . uz . 69

O'xshashlar

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish

“Flash dasturi yordamida geometrik masalalarni tayyorlash”

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish

Informatika va at fanini o’qitishda zamonaviy texnik vositalardan foydalanish

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish