Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish - Informatika va AT - Diplom ishlar

Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4139.865234375 KB

Ko'chirib olish

Elektron xukumat о ’quv kursini mobil ilovasini yaratish BITIRUV ISHI MUNDARIJA: MUNDARIJA: ........................................................................... 5 KIRISH ....................................................................................... 6 I BOB. Mobil qurilmalarning dasturiy ta’minotini va arhitekturasi tahlili .................................................................. 10 1.1 Android va iOS operatsion tizimlarinig qiyosiy tahlili .......... 10 1.2. ANDROID PLATFORMASI ARXITEKTURASI .......................... 19 II BOB. “Electron hukumat” oquv qollanmasini loyihalash va mobil ilovasini yaratish ............................................................. 24 2.1. Elektron hukumatni rivojlantirish va joriy etish masalalari 24 2.2. “Elektron hukumat” tizimining G2G moduli ....................... 26 2.3. Davlat biznes uchun - G2B moduli ...................................... 28 2.3. Davlat fuqarolar uchun - G2C moduli ................................. 29 2.4. Elektron hukumat yuritishning andozalari ......................... 30 2.5. Elektron hukumat modelining asosiy kо‘rinishlari ............. 37 2.6. Android App Book maker dasturini ornatish va undan foydalanish ................................................................................ 43 1

III BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI .................................. 54 XULOSA ...................................................................................... 59 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................. 60 KIRISH Respublikamiz aholisi farovonligini yanada oshirish, mamlakatning iqtisobiy barqarorligini mustahkamlashning muhim omili sifatida aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish O‗zbekiston hukumati siyosatining ustuvor vazifalari qatoriga kiradi. Mazkur vazifaning mohiyati, maqsadi va istiqboldagi rivoji O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2013 yilning 27 iyunida qabul qilingan O‗zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‗g‗risidagi qarorida ham o‗z ifodasini topdi. Mazkur qarorga muvofiq, 2013- 2020 yillarda O‗zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi tasdiqlandi. Dasturning bosh maqsadi iqtisodiyotning barcha jabhalarida axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni rivojlantirish, axborot resurslari, tizimlari va tarmoqlarining yaratilishini jadallashtirish, shuningdek aholi va tadbirkorlik sub‘ektlariga ko‗rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari soni va sifatini yanada oshirishdan iborat. 2013-2020 yillarda O‗zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturini shartli 2

ravishda yana ikki dasturga bo‗lish mumkin. Birinchi dastur – O‗zbekiston Respublikasi telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini rivojlantirish bo‗lsa, ikkinchi dastur – ―elektron hukumat‖ tizimining axborot tizimlari va ma‘lumotlar bazasi kompleksini yaratish. Telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini rivojlantirish dasturida keng polosali texnologiyalar yordamida simli va simsiz aloqani, ma‘lumotlar uzatish hamda ovozli trafik kommutatsiya markazlarini yanada rivojlantirish, magistral telekommunikatsiya tarmoqlarini ta‘mirlash va kengaytirish, multimedia xizmatlarini ko‗rsatish uchun zarur infratuzilmani yaratish vazifalari belgilab olingan. Misol uchun, 2020 yigacha keng polosali optik aloqa tarmoqlarini rivojlantirish va kengaytirish, undan so‗ng mamlakatning barcha hududlarida EVDO, 3G, 4G LTE baza stansiyalarini o‗rnatish ishlarini olib borish rejalashtirilgan. Korporativ sohalar uchun multimedia xizmatalrini ko‗rsatish studiyalarini ishga tushirish, axborot-ma‘lumotnoma markazlari, ma‘lumotlarni saqlash va qayta ishlash, keshlash markazlari faoliyatini takomillashtirish ko‗zda tutilgan. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 27 iyundagi PQ-1989-son Qarori bilan O‗zbekiston Respublikasida ―elektron hukumat‖ tizimini rivojlantirish bo‗yicha quyidagi vazifalar belgilab olingan: ―Elektron hukumat‖ tizimining axborot tizimlari komplekslari va ma‘lumotlar bazalarini yaratish bo‗yicha chora-tadbirlar hamda loyihalar ro‗yxati Kompleks dasturi tasdiqlangan. Kompleks dastur – O‗zbekistonda ―Elektron hukumat‖ tizimini joriy etishning o‗ta muhim ahamiyatga ega bo‗lgan 22 ta loyiha va 6 ta tadbirlarni o‗z ichiga oladi. Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirishning Kompleks dasturini amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi Respublika komissiyasi tashkil qilingan. 3

Shu bilan birga Vazirlik qoshida 2 ta yirik ―Elektron hukumat‖ tizimini rivojlantirish markazi va Axborot xavfsizligini ta‘minlash markazlarini tashkil etish belgilangan. O‗zbekistonda ―Elektron hukumat‖ tizimini joriy etishning o‗ta muhim ahamiyatga ega bo‗lgan loyihalarni amalga oshirish bo‗yicha grafiklar ishlab chiqilgan. Mazkur grafiklarda loyihalarni amalga oshirish yuzasidan quyidagilarni amalga oshirish belgilangan: • Dastlabki loyiha oldi tadqiqotlarni o‗tkazish, bunda interaktiv xizmatlar bo‗yicha xalqaro tajribani o‗rganish, mavjud holatini o‗rganish, va takliflar ishlab chiqish. • Loyihani amalga oshirish konsepsiyasini ishlab chiqish. • Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqish. • Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ekspertizadan o‗tkazish. • Texnik topshiriq ishlab chiqish. • Loyihani amalga oshiruvchini aniqlash bo‗yicha tanlovlar o‗tkazish.  Loyihani amalga oshirish. ―Elektron hukumat‖ tizimini joriy qilishning istiqbolli rejalari doirasida 20142016 yillarda idoralararo integratsiyalashgan platformani yaratish loyihasi amalga oshiriladi. Bu platforma barcha davlat organlari axborot tizimlarini birlashtiradi, aholiga ma‘lumot olish, ariza topshirish va boshqa xizmatlardan foydalanish bo‗yicha idoralar o‗rtasida ma‘lumot almashishga xizmat qiladi. Davlat organlarining aholi va tadbirkorlik sub‘ektlari bilan o‗zaro axborot almashinuvlari, muloqotlari, shuningdek bir qator davlat xizmatlarini ko‗rsatish 2013 yilda ishga tushirilgan Yagona portal orqali amalga oshirilmoqda. Dasturga muvofiq, ―elektron hukumat‖ tizimi foydalanuvchilarini identifikatsiya qilish maqsadida ochiq kalitlar bazasida Yagoan identifikatsiya tizimini yaratish loyihasini tashkil qilish ko‗zda tutilgan. Jismoniy va yuridik shaxslar, transport, kadastr, ko‗chmas mulk, ma‘lumot va klassifikatorlar jam qilingan milliy ma‘lumotlar bazasi va reyestri, axborot 4

tizimlarini rivojlantirish ―elektron hukumat‖ni samarali etishning muhim bosqichi hisoblanadi. Shundan so‗ng, aholi va tadbirkorlarga davlat organlari xizmatlaridan elektron shaklda foydalanish, davlat organlariga o‗z faoliyatlarini optimallashtirish, samaradorligini oshirish imkoniyati yaratiladi. 2013-2020 yillarda O‗zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi O‗zbekistonda axborot jamiyatini yanada rivojlantirish, mamlakatning jahon axborot makoniga yanada integratsiyalashuvida yangidan-yangi imkoniyatlarning yaratilishida muhim huquqiy hujjat bo‗lib xizmat qiladi. Bitiruv dolzarbligi: Bugungi kunda butun dunyoda mobil qurilmalardan foydalanuvchilarning soni kundan-kunga ortib bormoqda. Birgina fakt: 2016yilning boshiga qadar butun dunyo bo‘yicha sotilgan Android platformasida ishlaydigan qurilmalardan 2,0 mlrd dan oshiqrog‘i sotilgan. Mobil qurilmalar bilan birga mobil ilovalar bozori ham kengayib bormoqda. Yurtimizda ham mobil qurilmalar uchun ilovalr yaratuvchi dasturchilarni tayyorlash borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bunga misol sifatida yurtimiz oliy o‘quv yurtlarida mobil qurilmalarda ilovalar yaratish fanining o‘qilayotgani, o‘tkazilayotgan tanlovlarni olishimiz mumkin. Mazkur bitiruv malakaviy ishida ―Electron hukumat‖ kursi boyucha mobil qurilmalar mo‘ljallangan ilova yaratish bo‘yicha izlanishlar olib borildi va amaliy ish sifatida ―Electron hukumat‖ mobil electron qo‘llanmasi yaratildi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi respublikamizda joriy etilayotgan ―Electron hukumat‖ tizimini yorutuvchi mobil ilova yaratish, ilovani yaratishga mo‘ljallangan zarur dasturiy vosutalar va qurilmalar platformalarini tahlil qilish. Mobil qurilmalar foydalanuvchilariga ―Electron hukumat‖ mavzusida electron qollanma yaratih. 5

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish qism, 2 ta bob, xulosa qism, Hayot faoliyat xavfsizligi, foydalanilgan va o‘rganilgan adabiyotlar ro‘yxati va foydalanilgan internet manzillaridan tashkil topgan. Kirish qismida bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi, ishning maqsad va vazifalari, amaliy ahamiyati, tadqiqot predmeti keltirilgan. I-bobda Mobil qurilmalarni va ularni dasturiy ta‘minotini tahlil hamda Android platformasining arxitekturasi va Electron qo‘llanmalarni yaratishga mo‘ljallangan mobil dasturlar va ularni imkoniyatlari shrhi keltirilgan. II-bobda ―Electron hukumat‖ oquv qollanmasini loyihalash va mobil ilovasini yaratish. Uzbekistonda ―Electron hukumat‖ haqida Android App Book maker dasturini ornatish. Electron qo‘llanmani yaratish va Android platformasiga moslashtirish. I BOB. Mobil qurilmalarning dasturiy ta’minotini va arhitekturasi tahlili. 1.1 Android va iOS operatsion tizimlarinig qiyosiy tahlili So‘nggi bir necha yillardan beri, mobil divayslar sanoati shunchalik ulkanlashib ketdiki, internetdan umumiy foydalanish va faollik bo‘yicha hattoki kompyuterlar bozorini ham egallab bormoqda. Bu albatta mobil vositalardagi ustunlik, hamda ma‘lumotlar tarmog‘i bo‘yicha muntazam aloqa tezligi sababidandir. Mobil qurilmalar – planshet, smartfonlar uchun maxsus ishlab chiqilgan operatsion tizimlar ham mavjud. Xuddi kompyuterlar o‘tmishidagi singari, mobil operatsion tizimlari (O.T.) ishlab chiqaruvchilari orasida ham yakka liderlik uchun kurash boshlanib ketdi. Eng talabgorlar ro‘yxatidan Apple iOS, Windows Phone 7 va Google Android misol bo‘ladi. Ular turli sanoat ishtirokchilari tomonidan kiritilgan. Har bir O.T ba‘zi foydalanuvchilarga mos keluvchi va ba‘zilarini yuzini burishtiruvchi o‘z xususiyatlariga ega. 6

Android tizimining eng o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – unda o‘zlashtirish (customization) imkoniyatlari miqdoridir. Bu qulaylik telefonning butun telefonning barcha qismi, o‘rnatilgan fon, vidjetlar va ikonkalarni o‘z ichiga oladi. Android Google Play yoki nashr qiluvchining o‘zidan bevosita yuklab olinadigan, bir milliondan oshiq turli ilovalarga ega. Android telefonlar o„zgartirishga sezilarli darajada ochiq hisoblanadi . Misol uchun, Google Play ilova do‘konidagi eng ommabop dasturlardan SwiftKey bo'lib, u Android smartfoni klaviaturasini o‗zgartirib, Google va Facebook akkauntlari bilan hamohang holda keyingi yozadigan so‗zingizni tahmin qiladi. Android ekotizimining imkoniyatlari deyarli cheksizdir. Apple‘ning iOS, iPhone‘da 2007 – yilda ishga tushirilgan bo‘lib, mavjud eng birinchi mobil operatsion tizimlaridan biridir. Ushbu tizimdan foydalanish ortidagi asosiy g‘oya – boshqa barcha Apple mobil mahsulotlaridan foydalana olish imkoni bo‘ladi. Ma‘lumki, Apple mavjud eng zo‘r telefonlarni ishlab chiqadi, shu bilan o‘z operatsion tizimini ahamiyatini ham oshiradi. Bundan tashqari iOS uchun mobil ilovalar soni ulkandir, hayolingizga kelishi mumkin bo‘lgan barcha dastur va xizmatlar muhayyo. iOS va Android ijobiy/salbiy jihatlari iOS • Ulkan miqdordagi dasturlar: planshetlar uchun alohida afzalligi, chunki smartfonlardagi ommabop dasturlar ko‗pincha ikkala platformada ham mavjud bo‘ladi; • Facebook hamda Twitter bilan chuqurroq birlashuv: yangiliklarni kiritish va ijtimoiy sahifalarda bo‗lishish iOSda Androiddan ko‗ra osonroq; • Faqatgina iOS‟da uchrovchi dasturlar masalan Passbook, FaceTime, Square kabi mobil to‗lovlar dasturi (iOS 3GS, 4, 4S, 5 va yuqori versiyalarda mavjud, Androidlarda esa chegaralangan miqdordagi telefonlarda); • Interfeys qulflangan: Uy ekrani uchun chegaralangan moslashtirish variantlari; dasturlarni faqatgina qatorlashgan ko‗rinishi. Faqatgina App Storedan dastur yuklay olish imkoniyati; 7

• Dastur yangilanishi: Apple barcha "jismonan ko'tara oladigan" divayslari uchun yangilangan ilova versiyasini chiqaradi (software upgrades). Bu degani divays 2 yo 3 yilcha joriy "soft"da ishlay oladi; • Nisbatan yaxshiroq shaxsiyat muxofazasi: iOS foydalanuvchining kontakt va joylashuvini talab etuvchi dasturlar ustida yaxshiroq nazorat o‗rnatgan. Android • Ulkan miqdordagi divayslar: Ko‗plab Android gadjetlarini istalgan afzalliklar, ekran kattaligi, xususiyatlari va narxlari bilan topish mumkin; • Yuqori moslashuvchan UX: Uy ekrani nafaqat dastur tugmasi bilan balki foydalanuvchini doimo ogohlantirib va habardor etib turuvchi – turli vidjetlar bilan ham boshqariladi. Yana misol qilib SwiftKey‘ni olamiz, u Android smartingiz klaviaturasini o'zgartirib beradi. Google o‗z do‗konida joylashtirish uchun dasturlar ustidan Apple‘ga qaraganda yengilroq talablar qo‗ygan. Undan tashqari, istasangiz Google Playdan boshqa joydan ilova o‗rnatish mumkin. Qolgan ikkita ulkan platformalar – Windows Phone va BlackBerry – o‗z alohida afzalliklariga ega bo‗lsada, Android va iPhonedagi ilovalar ko‗lamiga yetib olishlari vaqt talab qiladi. Kompyuterlar orasida Windows eng hurmatga sazovor operatsion tizim bo‘lishiga qaramay, ijro bobida Windows Phone o‘z raqiblari iOS va Androidga yaqin darajadagi ko‘rsatkichga erishdi, biroq uning ilovalari miqdori sezilarli darajada kamchilikni tashkil etadi. Hozirda dasturlarni o‘yin va diqqatni tortuvchi vosita bo‘lib borishidan ko‘p kishi noliydi. Quyida e‘tiboringizga ba‘zi bir dasturlar havola etiladi, ular yordamida vaqtingizdan unumli foydalanishingiz mumkin: Mobil divayslar uchun Microsoft Office 8

Microsoft Word, Excel va PowerPointni kompyuterda ishlatishni yoqtiruvchilar o‘z xujjatlarida va slayd‘larida telefon yoki planshetdan foydalanishni istashsa kerak. Faqatgina bitta salbiy tarafi shundaki, ushbu dasturning to‘liq versiyasi oyiga 10.66 AQSH dollarini tashkil etadi. Dial My Calls Bir nechta telefon raqamiga bir necha soniyalarda ovozli yoki sms jo‘natish uchun DialMyCalls dasturiga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi bajarib beradi, oqibatda qimmatli vaqtingiz tejaladi. Prezi 9

Ishlayotgan vaqtingizda prezentatsiyalar tuzish haqida gapirar ekanmiz, Prezi nomli dasturi Planshet, Telefon va boshqa qurilmalar orasida sinxronlashtirish, ma‘lumot almashib, ishingizni osonlashtiradi. Pocket Informant Ushbu iOS yoki Android dasturi barcha kalendar, esdalik yozuvlar va kontakt ma‘lumotlarni bir joyga to‘plash uchun va yanada unumdor ishlash uchun ma‘qul hisoblanadi. Trello 10

Trello – bu xuddi loyihalarni boshqarish uchun Pinterest dasturidek. Uzundan uzun emaillar yoki boshqa matnlarni o‘qishdan bezor bo‘lganlarga ushbu dastur – bajariladigan vazifalarni kartochkalar, izohlar, vazifalar ro‘yhati, yuklangan fayllar va boshqalar ko‘rinishida beradi. Google Mobile Google Mobile dasturini yuklab olib, oqibatda barcha SPAM ‗lardan qutilishingiz va band paytingizda faqatgina kerakli email yozishmalarga diqqat qaratishingiz mumkin. Voxer 11

Voxer – bu bir so‘z bilan aytganda ratsiya vazifasini zamonaviy ko‘rinishidir. Uning boshqa dasturlardan farqi – xabarlaringiz matn, ovoz yoki rasm ko‘rinishida bo‘lsin, barchasini saqlash imkonini beradi. Shunda uzun xabarlarni qaytadan yozish ovoragarchiligi yo‘qotiladi. Dasturning yaxshi tomoni shaxsiy foydalanuvchilarga tekin xususiyatlar taqdim etilishi, biroq pro va biznes foydalanuvchilar alohida to‘lov to‘lashadi. Super Notes Ushbu dastur bilan yozishmalarni, ovoz saqlamalarni, rasm va boshqalarni saqlashingiz, rangli nomlar bilan belgilashingiz, barchasini hisoblab yurishingiz mumkin. Keyin esa ularni email orqali bo‘lishish (share) yoki kompyuteringizga zahira sifatida saqlashingiz mumkin. MEGA 12

Odamlar ma‘lumotlarini sir saqlanishini istashadi, MEGAning mobil ilovasi o‘z smartfonlarida fayllarni strim qilish va ishlatish imkonini yaratadi. HP ePrint Balki rasm yoki boshqa hujjatlarni mobil qurilmangizdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nashr qilish kerakdir? Bu dastur bilan orzuyingiz amalga oshdi deyavering! MyScript Calculator 13

O‘ta oddiy matematik tenglikdan tortib o‘ta murakkabigacha yozib chiqing, mazkur ilova esa sizga hisob-kitobingizni bajarib beradi (qo‘l yozuvingizdan foydalanib). Google Slides Google Slides ilovasi yangi prezentasiyalar, PowerPoint fayllarini tuzish va hattoki Wi-Fi‘ga ulanmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri planshetingiz va telefon bilan ma‘lumotlarni almashish demakdir. 14

1.2. ANDROID PLATFORMASI ARXITEKTURASI Android platformasi Linux 2.6 operatsion tizimi ustiga qurilgan bo‘lib, sistemasi 4 ta alohida qatlamdan iborat. Birinchi qatlam (eng quyi qatlam) Linux yadrosi (Linux Kernel) hisoblanadi. Ushbu qatlam o‘z ichiga qurilma ishlashi uchun zarur bo‘lgan drayverlar to‘plamini (Displey drayver, kamera drayveri, xotirani boshqaruv menejeri drayveri, klaviatura drayveri, Wi-Fi drayveri, audio drayverlar va b.) o‘z ichiga oladi. Yadrodan yuqorida Kutubxonalar (Libraries) qatlami joylashgan. Ushbu qatlam ilovalar ishlashi uchun zarur bo‘gan barcha bazaviy funksionalliklarni ta‘minlash uchun o‘ta muhim hisoblanadi.Ya‘ni aynan mana shu qatlam yuqoridagi qatlamlarda realizatsiya qilingan algoritmlarni ishini bajarilishi, fayl formatlarini tizim tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi, ma‘lumotlarni kodlash va 15

kodlanga axborotni ochish (misol sifatida multimedia kodeklarini keltirish mumkin), grafikaning ifodalanishi (qurilma ekranida tasvirlarni chizilishi) va boshqa ko‘p narsalar uchun javob xizmat qiladi. Kutubxonalar C/C++ dastrulash tillarida yozilgan va ishlab chiqaruvchi tomonidan oldindan o‘rnatilgan holda taqdim etiladigan ma‘lum qurilmada kompilyatsiya qilingan. Ushbu kutubxonalar haqida to‘xtalib o‘tamiz:  Surface Manager – Android operatsion sistemasida Compiz (Linux) kabi oynalar menejeri sifatida ishlatiladi, ammo birmuncha soddaroq. Grafikani chizishni jarayonini bevosita displey buferiga amalga oshirish o‘rniga, tizim kelayotgan chizish buyruqlarni boshqa buyruqlar bilan birga to‘planib kompozitsiyani hosil qilgan holda orqa buferga yuboradi, shundan so‘ng ular foydalanuvchi ekraniga chiqariladi. Bu tizimga oynalar shaffofligi va silliq o‘tishlar kabi effektlarni hosil qilish imkonini beradi.  Media Framework – kutubxonasi PAcketVideo OpenCORE asosida realizatsiya qilingan. Uning yordamida tizim video va audio kontentni yozish va o‘qishni, shuningdek statik tasvirlarni ekranga chiqarishni amalga oshiradi. MPEG4, H.264, MP3, AAC, AMR, JPG va PNG kabi ko‘plab mashhur formatlar tizim tomonida qo‘llab-quvvatlanadi.  SQLite – Androidda ilovalar tomonidan ma‘lumotlarni saqlash maqsadida qo‘llaniladigan, ma‘lumotlar bazasi bilan ishlashda asosiy harakatlantiruvchi mexanizm sifatida qo‘llaniladigan yengil va tezkor relyatsion ma‘lumotlar bazasi  3D Kutubxonalar – Yuqori darajada optimallashtirilgan 3D grafikani chizishda foydalaniladi. Ularning realizatsiyasi asosida API OpenGL ES 1.0 yotadi. 16

OpenGL ES (OpenGL for Embedded Systems) – sozlanadigan tizilarda ishlashga moslashtirilgan OpenGL grafik dasturiy interfeysi  FreeType – bit xaritalar bilan ishlashga mo‘ljallangan kutubxona, shuningdek shriftlarning rastrlanishi va ular ustida amallarni amalga oshirish uchun ham. FreeType matnni ekranda ifodalash va shriftlar uchun yuqori darajadagi harakatlantiruvchi mexanizm hisoblanadi  LibWebCore - Google Chrome va Apple Safari kompyuter brauzerlarida qo‘llaniladigan tniqli tezkor Webkit brauzer mexanizm asosi kutuxonalari  SGL (Skia Graphics Engine) – 2D grafika bilan ishlashga mo‘ljallangan ochiq kodli framework. Ushbu grafik utubxona Google korporatsiyasi mahsuloti hisoblanadi va tez-tez boshqa dastrularda ham qo‘llaniladi  SSL – Bir nomli kriptografik protokolni qo‘llab-quvvatlash uchun kutubxonalar  Libc – C dastrulash tilining standart kutubxonasi, aniqroq qilib aytganda uning Linux sistemasidagi qurilmalarda ishlashga sozlangan BSD realizatsiyasi. Bionic nomi bilan yuritiladi. Xuddi shu qatlamda Android Runtime – bajarilish muhiti ham joylashgan. Uning asosiy tashkil etuvchilari yadro kutubxonalar va Dalvik virtual mashinasi hisoblanadi. Ushbu kutubxonalar Java dasturlash tilining yadrosi kutubxonalarigina murojaat qila oladigan quyi darajadagi funksionallikning katta qismini ta‘minlab beradi. Android operatsion tizimidagi har bir ilova Dalvik virtual mashinasining alohida nusxasida ishga tushiriladi. Shu tariqa barcha barcha ishlayotgan jarayonlar (protsesslar) bir-biridan va operatsion tizimdan ajratilgan. Umumiy qilib aytganda Android Runtime arxitekturasi shunaqaki, dastur ishi virtual mashina 17

doirasida qat‘iy chegaralangan holda olib boriladi. Arxitekturaning bunday tuzilishi operatsion sistema yadrosiga begona dasturlar tomonidan yetkazilishi mumkin bo‘lgan zararlardan himoya qiladi. Shuning uchun xatoliklari bor dasturlar yoki zararli viruslar Androidga va u o‘rnatilgan qurilmaga zarar yetqaza olmaydi. Bunday himoya funksiyasi Android Runtime muhitining yutuqli tomonlaridan biridir. Navbatdagi qatlamda Ilovalar fremvorki (Application Framework) joylashgan bo‘lib, ba‘zida uni ilovalar ustuni (skeleti) deb ham atashadi. Aynan mana shu ustunlar orqali Androidda ishlovchi dasturchilar Sistema tomonida taqdim etiladigan quyi qatlamdagi komponentlar API (Application Programm Interface) siga murojaat qilish imkoniga ega bo‘ladilar.Bundan tashqari Bundan tashqari freymwork arxitekturasi murojaat qilish huquqi bor bo‘lgan istalgan ilova imkoniyatlaridan foydalanish imkonini beradi. Freymvork tarkibiga kiradigan va har bir ilova asosida yotadigan yotadigan bazaviy servislar to‘plami tarkibiga quyidagilar kiradi:  View System – Yanada kengaytirish imkoniyati mavjud bo‘lgan boy komponentlar to‘plami. Ulardan ro‘yhatlar, matn maydonlari, jadvallar, tugmalar hattoki web-brauzer kabi visual komponentlarini yaratishda foydalaniladi.  Content Providers – bir ilova tomonidan boshqa bir ilova foydalanishi uchun taqdim etadigan ma‘lumotlarni boshqaradi.  Resource Manager – Funksionallikga ega bo‘lmagan (kod orqali olib yurilmaydigan) resurslarga murojaatni ta‘minlab beradi. Masalan satrli ma‘lumotlar, grafika, fayllar va b.  Notification Manager – Holatlar satrida ilovalar o‘z bildirish va ogohlantrishlarini foydalanuvchi ko‘rsatishlari uchun xizmat qiladi. 18

 Activity Manager – Ilovalarning hayot siklini boshqaradi, ilovalar bilan ishlash bajarilgan amallarni saqlaydi va ilovalar orasida navigatsiyani ta‘minlaydi.  Location Manager – Ilovalarga qurilmaning joriy geografik o‘rni to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni davriy ravishda olish imkonini beradi Shu tariqa, Application Framework yordamida Android operatsion tizimida ilova operatsion sistema komponentlaridan ko‘p bor ishlatish prinspini realizatsiya qilimishi imkonini beruvchi yordamchi funksionallikni o‘z ixtiyoriga oladi. Albatta ularning hammasi xavfsizlik siyosati hisobga olinga holda loyihalashtirilgan va barcha xavfsizlikning deyarli talablarga mos keladi. Andoid dasturiy stekining cho‘qqisida Ilovalar (Applications) qatlami turadi. Bu qatlamga Android operatsion tizimida oldindan o‘rnatilgan bazaviy ilovalar to‘plami (masalan brauzer, pochta menejeri, kontaktlar menejeri, SMS xabarlar jo‘natish ilovasi, xaritalar, kalendar va shu kabilar), qurilma modeliga integratsiya qilinga ilovalar va foydalanuvchi tomonidan o‘rnatilgan ilovalar kiradi. II BOB. “Electron hukumat” oquv qollanmasini loyihalash va mobil ilovasini yaratish. 2.1. Elektron hukumatni rivojlantirish va joriy etish masalalari Elektron hukumat - bu axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan yuqori darajada foydalangan holda davlat organlari va fuqarolar o`rtasidagi shaxsiy aloqadorlikni kamaytirish orqali fuqarolarga, biznesga, davlat hokimiyatining boshqa sohalariga hamda davlat xizmatchilariga mavjud ma'lumotlarni va davlat xizmatlarini onlayn tarzda yetkazib berish usulidir. ―Elektron hukumat‖ning turlicha ta‘riflari mavjud b о ‗lib, uning asl mazmun va mohiyatini bilish maqsadida bu ta‘riflardan bir nechtasini keltiramiz: Davlat boshqaruvida axborot kommunikatsiyasi texnologiyalari. Davlat tomonidan xizmat k о ‗rsatish jarayonlarini avtomatlashtirish. Davlat boshqaruvida axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni hamda hokimiyatning barcha darajalarida davlat organlarining fuqarolarga xizmat k о ‗rsatishini elektron vositalar asosida tashkil etish. 19

Davlat hokimiyati organlari va jamiyat о ‗rtasida axborotlashtirish-dagi о ‗zaro munosabatlarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etish. Quyidagi asosiy xizmat va vazifalarni о ‗z ichiga olgan avtomatlashtirilgan davlat xizmati: fuqarolarni kerakli davlat axborotidan erkin foydalani-shini ta‘minlash; soliqlar yig‗ish, patentlar va transport vositalarini r о ‗yxatdan о ‗tkazish; davlat apparati uchun zarur material va jihozlarni xarid qilishni rasmiylashtirish hamda bitimlar tuzish. ―Elektron hukumat‖ tizimi mutaxassislarining fikricha, davlat boshqaruviga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kirib kelishi iqtisodiyotning rivojlanishini tezlashtirish imkoniyatini yaratadi, ma‘muriy buyruqbozlik asosida kelib chiqadigan sarf-xarajatlarni kamaytiradi, davlat tashkilotlarining ish unumi va samarasini oshiradi, aholining turli axborotlarga b о ‗lgan ehtiyojini qondirish hisobiga fuqarolik jamiyatini shakllantirish b о ‗yicha imkoniyatlarni kengaytiradi, davlat xizmatlarining faoliyatidagi shaffoflikni yaratadi va byurokratik t о ‗siqlarni kamaytiradi. Shunday qilib, ―Elektron hukumat‖ tizimi quyidagi asosiy maqsadlarni о ‗z ichiga oladi: aholi va biznesga davlat xizmatlarini k о ‗rsatishni optimallash-tirish; aholini davlat boshqaruvidagi ishtirok etish darajasini oshirish; fuqarolarning о ‗z- о ‗ziga xizmat k о ‗rsatish imkoniyatlarini kengaytirish va q о ‗llab-quvvatlash; geografik joylashish ta‘sirini kamaytirish. ―Elektron hukumat‖ tizimini yaratish arzon va samarali ma‘muriy boshqaruvga olib kelishi bilan, jamiyat bilan davlat о ‗rtasidagi о ‗zaro munosabatlarni tubdan о ‗zgartiradi, buning natijasida hokimiyatning xalq oldidagi mas‘uliyati oshadi. ―Elektron hukumat‖ tizimining asosiy tamoyillaridan biri har bir fuqaro hukumatga istalgan zamon va makonda murojaat etishi mumkin b о ‗lishidir. YA‘ni, ―Elektron hukumat‖ fuqarolarni davlat bilan о ‗zaro munosabati va davlat xizmatini sutkasiga 24 soat, haftasiga 7 kun geografik qayerda joylashishidan qat‘i nazar, ta‘minlashi lozim. Hozirgi vaqtda fuqarolarga axborot yetkazish asosan passiv va muntazam b о ‗lmagan holda ommaviy axborot vositalari orqaligina amalga oshiriladi. Odamlar yangi qonunlar, hukumat qarorlari va boshqa normativ hujjatlar bilan gazeta, televideniye hamda boshqa ommaviy axborot vositalari orqali tanishadilar. Lekin bu hujjatlar bilan ular haqiqatan ham zaruriyat tug‗ilganda tanisha olmaydilar. Masalan, biror davlat idorasiga murojaat etilganda axborot izlash muammosi bilan bog‗liq xizmatlarga duch kelinadi. Ma‘lumotlarni har doim ham e‘lonlar taxtasidan topib b о ‗lmaydi va bunday hollarda fuqarolar kerakli ma‘lumotlarni berish imkoniyatiga t о ‗liq ega b о ‗lmagan xizmatchilarning maslahatlariga muhtoj b о ‗ladilar. S о ‗ngra axborot chanqoqligini chala qondirgan 20

fuqaro bundan s о ‗ng bir necha marta navbat kutib, saviyasi past xizmatga duch keladi. Bundan tashqari, davlat xizmatlari t о ‗lovini t о ‗lashda ham fuqaro jamg‗arma bankida navbat kutishi mumkin. Axborotning t о ‗liq b о ‗lmaganligi va xizmat k о ‗rsatishda davlat xizmatchilarining sovuqqonligi tufayli fuqaro о ‗ziga tegishli b о ‗lgan imtiyozlardan bexabar b о ‗lgan holda ulardan foydalana olmasligi mumkin. Odamlar о ‗z huquqlarini t о ‗liq bilmagani tufayli byurokrat va tartibot saqlash organlarining qurbonlariga aylanadi. Bu muammolarni hal qilish uchun barcha davlat muassasalari xizmatlarining tavsifi va r о ‗yxatlari hamda normativhuquqiy axborotlar fuqarolarga yetkazish imkoniyati mavjud b о ‗lmog‗i zarur. Mamlakatda axborotlashgan jamiyat shakllantirish doirasida bunday axborotlar standartlashtirilgan b о ‗lib, Internet saytlarida e‘lon qilinishi lozim. Lekin ―Elektron hukumat‖ Internet orqali axborot almashinish faoliyatini amalga oshirishni boshlamasdan, balki, davlat xizmatlarini shu tizim orqali bajarish imkoniyatini yaratishdan boshlanadi. ―Elektron hukumat‖ tizimi fuqarolar bilan hokimiyat, turli ijtimoiy xizmatlar, q о ‗mitalar, tashkilotlar, umuman olganda, istalgan darajadagi rahbar xodim bilan ochiq interfaol rejimda muloqot qila olish imkoniyatini yaratadi. ―Elektron hukumat‖ tizimini yaratishdan asosiy maqsad subyektiv faktorlarni kamaytirgan holda davlat xizmatidagi mansabdor shaxslar-ni fuqarolar bilan yaqinlashtirishni ta‘minlashdir. Bundan jamiyat hech b о ‗lmaganda porax о ‗rlik va korrupsiyaning kamayishi k о ‗rinishida foyda k о ‗rishi mumkin. Shunday qilib, ―Elektron hukumat‖ tizimi sarf-xarajat talab qiladigan tizim sifatida qaralmasdan, balki, davlat boshqaruvini amalga oshirish tamoyilining jamiyatni axborotlashtirishdagi keng k о ‗lamli elementi k о ‗rinishida qaralmog‗i lozim. Albatta, sodir b о ‗ladigan о ‗zgarishlar saylov tizimi, qonunchilik faoliyati, barcha darajadagi hokimiyatlarning fuqarolar oldidagi mas‘ulligi nazoratini amalga oshirish tizimlari, ularning birlashma-lari va tadbirkorlik faoliyatini qamrab olishi lozim. Qisqacha qilib aytganda, bu jarayonni jamiyat hayoti asosini aniqlovchi uch muhim subyektning о ‗zaro munosabatlari k о ‗rinishida tasavvur qilish mumkin Bular: davlat, mamlakat fuqarolari va biznes subyektlardir. Bunda fuqarolar birgalikda fuqarolik jamiyatini tashkil etsa, biznes subyektlari esa mamlakatning iqtisodiyotini aniqlaydi, davlat esa о ‗zaro munosabatlarni birlashtiruvchi yoki integratsiyalovchi tizim hisoblanadi. Bu munosabatlar quyidagi uchta nim tizim yoki boshqacha aytganda, ―Elektron hukumat‖ tizimining tarkibiy modullarida namoyon b о ‗ladi: davlat boshqaruv organlarining о ‗zaro aloqalariga y о ‗naltirilgan modul G2G (jahonda qabul qilingan davlat davlat uchun - government to government jumlasining qisqartmasi asosida qabul qilingan belgi); 21

2.1 – rasm. ―Elektron hukumat‖ tizimining tarkibiy modullari hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan biznes subyektlari о ‗rtasidagi о ‗zaro munosabatlarga y о ‗naltirilgan modul G2B (davlat biznes uchun - government to business); hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan fuqarolar о ‗rtasidagi о ‗zaro munosabatlarga y о ‗naltirilgan modul G2C (davlat fuqralar uchun - government to citizens). 2.2. “Elektron hukumat” tizimining G2G moduli ―Elektron hukumat‖ tizimi, xususan, uning G2G moduli t о ‗g‗risida s о ‗z yuritganda, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlarining boshqaruv jarayonlarini axborotlashtirish, bu organlarni aholi va biznes subyektlari bilan о ‗zaro munosabat funksiyalarini q о ‗llab-quvvatlovchi kompyuter tizimlarini yaratish tushuniladi. Agar idoralarda ushbu jarayonlar avtomatlashtirilmagan b о ‗lsa yoki elektron hujjat aylanishi mavjud b о ‗lmasa, davlatning ichki transaksiyalari amalga oshirilgan va qog‗ozsiz ish yuritish rejimi joriy etilgan deb b о ‗lmaydi. Bu borada faqat alohida joriy qilingan amaliyotlar, masalan, elektron pochta orqali ma‘lumot j о ‗natib, qog‗ozga chop etib, mansabdor shaxsga q о ‗l q о ‗ydirish jarayoni elektron hukumat tizimidan yiroqdir. Axborot texnologiyalarini joriy etish va axborot resurslarini shakllantirishdan tashqari elektron hukumat normativ-huquqiy baza qabul qilishni ham talab etadi. YA‘ni, hujjat elektron k о ‗rinishining qog‗ozdagi k о ‗rinishi bilan huquqiy jihatdan teng kuchga ega ekanligi va u bilan asosiy bosh hujjat k о ‗rinishida ish yuritish mumkinligiga asos b о ‗la oladigan normativ-huquqiy hujjatlar zarur b о ‗ladi. Bularga ―Axborotlashtirish t о ‗g‗risida‖gi, ―Elektron 22

raqamli imzo t о ‗g‗risida‖gi, ―Elektron tijorat t о ‗g‗risida‖gi va ―Elektron hujjat aylanishi t о ‗g‗risida‖gi qonunlarni misol qilish mumkin. G2G moduli butun elektron hukumat tizimining asosini tashkil etib, bu modulsiz axborot kommunikatsiya texnologiyalarini davlat boshqaruvida joriy etib b о ‗lmaydi. Davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‗i bu modulning moddiy-texnik va axborot-kommunikatsion asosi sifatida xizmat qiladi. Davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‗i о ‗z ichida davlat muassasalari о ‗rtasida axborot almashinish, davlatning fuqarolar, biznes subyektlar, shuningdek, Internet global resurslari orqali boshqa tashqi foydalanuvchilar bilan aloqalarini ta‘minlaydi. Munosabat va aloqalarning ushbu modul yordamida hal etiladigan asosiy vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: davlat boshqaruv organlari va davlat muassasalarining axborot massivlari, banklari va ma‘lumot bazalarini yagona tizimga integratsiyalash; barcha davlat tuzilmalarini elektron hujjat aylanishiga о ‗tkazish va uni optimallashtirish; davlat qarorlarini ishlab chiqishni, uzatish va ijrosini nazorat qilishni optimallashtirish; hukumat resurslaridan foydalanish tezligini oshirish maqsadida yagona davlat portalini yaratish; davlat xizmatchilari о ‗rtasida raqobat muhitini kuchaytirish va ularning malakasini oshirish. Bundan tashqari, davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‗idagi Intranet tizimi о ‗z xususiyatlari bilan Internet tizimidan farq qilmagan holda, jamiyatni axborotlashtirishdagi asosiy dasturiy vositalardan hisoblanadi. Bu tizimdan foydalanishni о ‗rganish uchun davlat xizmatchisi q о ‗shimcha bilim olishi, malakasini oshirishi zarur. 2.3. Davlat biznes uchun - G2B moduli G2V moduli, birinchi navbatda, iqtisodiyot sohasidagi davlat boshqaruvining amaldagi tizimini davlat va biznes tuzilmalarining umumiy ishi y о ‗lida – biznes subyektlaridan har birining, binobarin, mamlakatning ravnaq topishi uchun ularning tadrijiy о ‗zaro hamkorligining samarali mexanizmiga aylantirishdan iboratdir. Munosabatlarning ushbu modulida kuyidagilar asosiy subyekt hisoblanadi: 23

byudjet va soliqlarni tartibga solish, davlat organlari va tijorat tuzilmalarining о ‗zaro iqtisodiy hamkorligi, kreditlar, investitsiyalar va boshqa moliyaviy resurslarni boshqarish, tijorat faoliyatini litsenziyalash va boshqalar. G2V moduli quyidagilarni ta‘minlashi lozim: biznes tuzilmalari oldida turgan qog‗ozbozlik va ma‘muriy t о ‗siqlarni bartaraf etish; davlat boshqaruvining ortiqcha b о ‗g‗inlarini qisqartirish, tartibga solish va hujjatlar aylanishining raqamli texnologiyalarini keng joriy etish y о ‗li bilan biznes jarayonlarini va tranzaksiyalarni tezlashtirish, soddalashtirish va arzonlashtirish; qonunlar va bozor talablaridan kelib chiqib, resurslarni maqsadga y о ‗naltirib, erkin boshqarish. Ushbu modul vazifalarini hal etish uchun biznes subyektlariga quyidagi xizmatlarni k о ‗rsatishni nazarda tutadi: kompaniyalarni davlat r о ‗yxatidan о ‗tkazish va qayta r о ‗yxatdan о ‗tkazish; vakolatli tashkilotlardan loyiha hujjatlariga ruxsatnomalar olish va ular bilan kelishish (ekologiya, qurilish, tabiiy resurslardan foydalanish); litsenziyalar olish va ular muddatini uzaytirish; yuridik maslahatlar, qonun hujjatlariga kiritilgan о ‗zgartirish-lar t о ‗g‗risida о ‗z vaqtida va t о ‗liq axborot olish; byudjetga (daromad, foyda, q о ‗shilgan qiymat, y о ‗l, yer soliqlari va boshqalar) va byudjetdan tashqari fondlarga majburiy korporativ t о ‗lovlarni amalga oshirish; buxgalteriya, moliya, soliq va statistika hisobotlarini rasmiylash-tirish va boshqalar. G2B xizmatlari turli ijtimoiy guruh vakillariga y о ‗naltirilgan b о ‗lib, bu xizmatlarning asosiy maqsadi davlat bilan bog‗liq ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jarayonlarni optimal boshqarishdan iborat. 2.3. Davlat fuqarolar uchun - G2C moduli Davlat boshqaruvining axborot-kommunikatsiya tizimlari bugungi kunda k о ‗plab mamlakatlar aholisi kundalik hayotiga tobora kengroq joriy etilmoqda. Davlat tomonidan xizmat k о ‗rsatishda bu xizmat qaysi muassasa tomonidan va qanday k о ‗rinishda b о ‗lishidan qat‘i nazar, eng asosiysi fuqarolarning idoramaidora sarson b о ‗lishlariga barham berishdan iborat. Bu xizmatlarga quyidagilarni nazarda tutmoq joiz: 24

soliq deklaratsiyalarini taqdim etish va shaxsiy t о ‗lovlar: daromad solig‗i, mol-mulk solig‗i va h.k.larni amalga oshirish; ijtimoiy ta‘minot xizmatlaridan foydalanish, grantlar va qarzlar olish; shaxsiy hujjatlar – pasport, haydovchilik guvohnomasi va boshqa hujjatlarni rasmiylashtirish; fuqarolarni doimiy yoki vaqtincha yashash joyi b о ‗yicha r о ‗yxatdan о ‗tkazish, manzil о ‗zgarganligi t о ‗g‗risida bildirishnoma berish; shikoyat va arizalarni qabul qilish, yuridik masalahat berish xizmatlari; ish izlash va mutaxassislarning kasb darajasini elektron test sinovidan о ‗tkazish b о ‗yicha mehnat birjalari xizmatlari; sog‗liqni saqlash tizimi xizmatlari (interaktiv maslahatlar, qabulga yozish va boshqalar); oliy о ‗quv yurtlariga kirish test sinovlari, masofadan turib о ‗qitish usuli bilan davlat ta‘lim muassasalarida malaka oshirish va boshqalar; daromadlar, dividendlar t о ‗g‗risida axborot va maslahatlar olish; kreditlar, imtiyozlar va litsenziyalarni online tizimida rasmiylashtirish; turli badallar, kommunal xizmatlar haqini t о ‗lash va shularga о ‗xshash boshqa xizmatlar. Shuningdek, tarmoq resurslari orqali k о ‗rsatilayotgan k о ‗plab davlat xizmatlarining о ‗ziga xos moliyaviy asosini tashkil etuvchi elektron pullar aholiga k о ‗rsatilayotgan zamonaviy online xizmatlaridan biridir. Shunday qilib, axborot kommunikatsiyasi tizimlarining davlat boshqaruviga keng joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma‘lumotnoma va hokazolar uchun kishilarning shaxsan davlat muassasalariga kelishlari zaruriyatini ancha qisqartiradi, istiqbolda esa bundan butunlay xalos qiladi. K о ‗plab mamlakatlar tajribasini joriy etishning dastlabki bosqichidayoq kutilgan maqsadga – s о ‗rovlarga xizmat k о ‗rsatish tezligini oshirish va kutish vaqtini kamaytirish hisobiga fuqarolarning davlat xizmatlaridan foydalanishini yengil-lashtirishga erishiladi. O‟zbekistonda joriy etilayotgan E-hukumat arxitekturasi quidagi ko‟rinishga ega: 25

2.2 –rasm. E-hukumat arhitekturasi. 2.4. Elektron hukumat yuritishning andozalari. Hozirgi elektron hukumat yuritishning turli xil andozalari qariyb hamma mamlakatlarda, iqtisodiyotlarning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda, shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy -qabul qilingan tasnifi asosiga shartli ravishda mol yetkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin b о ‗lgan elektron hukumatning о ‗zaro aloqador tomonlari turlari q о ‗yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron hukumatni yuritish andozalari mol yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi. Tovar yetkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi: Davlat (Government) Korxona (Business) Mijoz, iste‘molchi (Consumer) Hamkor (Partner) Korxona xodimi (Executive, Employee). Andoza belgilanishi tovar yetkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki о ‗zbek tilida (korxona-korxona) Business to consumer-korxona-iste‘molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular о ‗rtasida 2 raqam q о ‗yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli 26

xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: B2B, V2S, V2R, V2YE, S2V.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G (hamkor -davlat). Elektron hukumat andozalar tasnifi Iqtisodning davlat sektori Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori Yirik biznes B2В В2G В2Р С2G В2Е C2G В2С E2G Shimoliy Amerika, G‗arbiy Yevropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi paytda eng keng tarqalgan elektron hukumat yuritish andozalari quyidagilar: B2G - korxona - davlat G2C - davlat - iste‘molchi C2C - iste‘molchi - iste‘molchi C2B - iste‘molchi -korxona "Davlat -korxona" andozasi xususiyatlari. "Ideal" holatda G2B andoza b о ‗yicha elektron hukumat yuritish tadbirkorlarning avtomatik о ‗zaro aloqadorligini k о ‗zda tutadi. Xorijda B2B andozasi 30 yil oldin paydo b о ‗lgan va keng tarqalgan. B2B andozasidan foydalanishning 2 k о ‗rinishi bor: Birinchidan : 2 yoki undan ortiq korxonalar о ‗zaro turli xil shartnomalar tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda о ‗z takliflarini yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari va t о ‗lovlarni amalga oshirishlari mumkin. Ikkinchidan: G2B sektorida elektron hukumat yuritishning rivojlangan tizimlarining о ‗ziga xos xususiyati b о ‗lib, korporativ axborot tizimlari bilan integratsiya hisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari yechimi ham ta‘minlanadi. Ichki bozor doirasida elektron hukumatning bu y о ‗nalishi bizning ishlab chiqaruvchilar orasida yangi hukumat aloqalarini vujudga keltirishga yordam berdi, shuningdek, materiallar va uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli darajada yengillashdi. Xalqaro darajada B2B andoza bizning ishlab chiqaruvchilarga dunyo bozorida qatnashishga imkon beradi. G2V andozasini qurish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida m о ‗ljallangan bozor segmenti shu kabi yechimlarni qabul qilish va joriy etishga tayyor b о ‗lishi lozim. Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega b о ‗lishi kerak. Ularning eng ahamiyatlisi quyidagilardir: hajmlilik va sig‗imlilik. Tabiiyki, Shimoliy Amerika, G‗arbiy Yevropa va bizning bozorlar uchun hajm b о ‗yicha k о ‗rsatkichlar keskin farqlanadi. Agar B2B andoza b о ‗yicha elektron hukumat yurituvchi Amerika kompaniyalari aylanmasi mlrd. $ tashkil etadigan segmentga 27

m о ‗ljallangan b о ‗lsa, bizning korxonalar bunday k о ‗rsatkichlarga xali tenglasha olmaydilar. Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu segmentida har biri о ‗z maqsadini k о ‗zlaydi, lekin B2B andozasini tadbiq etib, undan foydalanishda hamma yutishi mumkin. Texnologik yechimlarni yetkazib beruvchilar B2B andozasini amalga oshirishda о ‗z mahsulotlari texnologiya va ilmlarini sotuvdan va keyinchalik bu b о ‗yicha elektron hukumat jarayonini olib borish funksiyalarni amalga oshirishdan yutishadi. Belgilab о ‗tish lozimki, k о ‗p hollarda shu kabi korxonalar axborot resursining egasi yoki t о ‗la huquqli hamkori b о ‗lib qoladi va uning faoliyatidan foyda olishda qatnashadi. Sotuvchi - korxonalar sotuv bozorini kengaytiradilar, tovar yetkazib berish zanjirini va sotuv bilan bog‗liq b о ‗lgan xarajatlarni qisqartiradilar, har bir buyurtma bilan alohida ishlash imkoniyatiga ega b о ‗ladilar. Xaridor - korxonalar bir joyning о ‗zida tovar yetkazib beruvchilarni ham, mahsulotni ham tanlash imkoniyatiga, mahsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat k о ‗rsatish sifatiga ega b о ‗ladilar. Hamma ishtirokchilar uchun umuman olganda yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga kelishidadir. Korxona - iste’molchi andozasining xususiyatlari . V2S andozadan korxona о ‗z tovar va xizmatlarni bevosita yakuniy iste‘molchiga sotayotganida foydalaniladi. Konseptual nuqtai nazardan bu andoza oldingiga nisbatan aniqroq va keng omma uchun tushunarliroq, shuning uchun ham hozirda u ommaviy axborot vositalarida eng k о ‗p tarqalgan. Bu andoza doirasida ishlaydigan yirik korxonalarga misol b о ‗lib, Amazon.com hisoblanishi mumkin, u dunyo b о ‗yicha 30 mln.dan ortiq mijozga ega b о ‗lgan, kitoblarni ulgurji sotuvi bilan shug‗ullanuvchi amerika firmasi. О ‗z faoliyatini kengaytirish jarayonida Amazon.com dunyoning istalgan mamlakatidagi iste‘molchilarga tovar yetkazib berishni ta‘minlaydigan sotuv tarmog‗ining yangi andozasini yaratdi, V2S mos xududda t о ‗lovlarni amalga oshirish imkoniyati va Internetga ulanish masalalarini yechish sharti bilan yirik shaharlar va uzoqroq hududlarda yashovchi iste‘molchilar orasida tovar va xizmatlarga yetishishdagi farqni tenglashtirishga imkon beradi. B2B va V2S orasida prinsipial farq mavjud. Buni quyidagi jadvalda yaqqol k о ‗rishimiz mumkin. Umuman olganda, elektron hukumat virtual savdo maydonchasi, deganda shunday joy tushuniladiki, u yerda sotuvchi va xaridor о ‗rtasida shartnoma tuziladi va moliyaviy oldi - sotti amallari о ‗tkaziladi. Virtual savdo maydonchalari 3 kо‗rinishda bо‗ladi. 1 xaridor tomonidan tashkil etiladigan(buer-driven); 2 sotuvchilar tomonidan tashkil etiladigan (supplier-driven yoki seller driven); 3 uchinchi shaxs tomonidan tashkil etiladigan (third-party-driven); 28

U yoki bu k о ‗rinishdagi elektron hukumat savdo maydonchalarini tashkil etish odatda xaridor va sotuvchilarning shu sohadagi faoliyatiga ta‘sir etish darajasi bilan belgilaiadi. Vuueg - driven k о ‗rinishdagi maydonchalar bir yoki bir necha yirik kompaniyalar tomonidan tashkil etiladi va k о ‗pgina tovar buyuruvchilar kompaniyasini jalb etishga qaratilgan. Savdo maydonchalarining bu konsepsiyasi yirik kompaniyalarning sotib olish jarayonini optimallashtirish, buyurtmalarni yetkazib berish tarmog‗i va savdo kontaktlarini kengaytirishga b о ‗lgan ehtiyojlari bilan bog‗liq. Supplier - driven k о ‗rinishidagi maydonchalar sotuvchilar tomonidan tashkil qilinib, mijozlar sonini k о ‗paytirishga va xizmat k о ‗rsatish yoki mahsulotni sotish b о ‗yicha xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan. Third - party - driven k о ‗rinishidagi maydonchalar xaridor va sotuvchilarni uchrashtirish mas‘uliyatini oladi. Odatda, bunday maydonchalar biznesning ma‘lum sektorida va unda b о ‗ladigan jarayonlarda yaxshi m о ‗ljal oladigan tomonidan tashkil qilinadi. Haqiqatda bunday maydoncha tuzuvchi sotuvchi va xaridor о ‗rtasida о ‗ziga xos dallol vazifasini о ‗taydi. Bugungi kunda virtual savdo maydonchalarini tashkil etishning 3 asosiy k о ‗rinishini ajratib k о ‗rsatish mumkin: katalog, auksion va birja. Katalog zamonaviy axborot tizimini katta quvvatli qidiruv imkoniyatlarini solishtirish va mahsulotni bir varakayiga bir necha parametrlar b о ‗yicha tanlashni, narxni, keltirib berish muddati, kafolati, xizmat k о ‗rsatish b о ‗yicha ma‘lumotlar va boshqalarni hisobga olgan holda ishlatishni tashkil qilib beradi. Bu model nisbatan uncha katta b о ‗lmagan tovarlar bilan tez -tez oldi - sotdi qiladigan kuchli sotuvchi va xaridor fragmentatsiyalashini tavsiflovchi tarmoqlar uchun afzaldir. Agar k о ‗pgina oldi - sotdilar mashhur buyurtmachilar tomonidan ma‘lum bir qoidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini tanlash uchun k о ‗p mayda buyurtmachilar takliflari bilan о ‗rganib chiqish zarurati b о ‗lganida katalogli model q о ‗l keladi va nihoyat, bu modelni talab yetarlicha aniq b о ‗lib narxlar kamdan - kam о ‗zgarganida q о ‗llash yaxshi samara beradi. Auksion (kim oshdi savdosi) - narxlar qayd etilmagan, balki oldi - sotdi jarayonida о ‗rnatilgandagi savdo maydonchasi tashkiloti model. Bu model nostandart, о ‗z y о ‗nalishidagi yagona yoki sifati tez b о ‗ziluvchi mahsulotlar (xizmatlar, tovar) narxini aniqlashga о ‗z yondashishlari b о ‗lgan kompaniyalar tomonidan sotib olinganda yoki sotilganida ishlatiladi. Bu guruhga kamyob buyumlar, kapital uskunalar, tovarlar, avval ishlatilgan, zaxiralar va boshqalar kiradi. Birja shunday savdo maydonchasiki, u yerda narx talab va taklif asosida belgilanadi va buning natijasida kuchli о ‗zgarishlarga uchrashi mumkin. Bu model tovar va taklifni vaqtinchalik kelishuvini ta‘minlaydi. U talab va taklifni real vaqt davomida kelishish mexanizmini tashkil qilishni, bozor narxini aniqlashni, shu bilan birga r о ‗yxatta olish jarayoni va oldi -sotdi о ‗tkazishni talab qiladi. Bu model keng tarqalgan mahsulotlar uchun maqbul hisoblanadi. Birja modeli talab va 29

taklif notekis b о ‗lgan bozorda о ‗ziga jalb etadi. U bozor ishtirokchilari uchun ortiqcha yoki yuqori b о ‗lgan talabni boshqarishga yordam beradi. Shuni ham aytib о ‗tamizki, birjalar bir qancha holatlarda kompaniyalarga anonim xolda oldi - sotdi qilishga imkon beradi, masalan, ovoza b о ‗lish sotuvchi va xaridor tutgan о ‗rnining raqobatbardoshligiga halaqit berishi mumkin b о ‗lgan oblastida u katta ahamiyatga ega. K о ‗pincha virtual savdo maydonchalari bir emas, bir necha tashkilot ishlarining k о ‗rib chiqilgan modellarini baravar ishlatishadi, qachonki, bu holatlarda mijozlar о ‗zlarining imkoniyatlari darajasida savdo sxemalarini tanlab olishlari mumkin. Virtual savdo maydonchalarining yana bir xarakteristik spetsifikasi ularning maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha b о ‗lishi mumkin: 1 vertikal – biror bir tarmoq yoki mahsulot turiga m о ‗ljallangan; 2 gorizontal (funksional) – ma‘lum bir biznes - jarayonlarga m о ‗ljallangan. B2B sektorda virtual savdo maydonchalari . Elektron hukumatning bu sektorda yuqorida keltirilgan savdo maydonchalari va ular tashkilot modellarining deyarli hammasi ishlatiladi. Tarixan B2B sektordagi savdo maydonchalarining I turi supplier - driven k о ‗rinishdagi maydonchalar hisoblanadi. Ular katalogli modelda tashkil qilingan. Bu savdo maydonchasida korxona о ‗ziga uskuna -jihoz yoki boshqa tovarlar oldi - sotdilarini t о ‗g‗ridan - t о ‗g‗ri buyurtmachi bilan dallollarsiz olib borishlari mumkin. Bunday maydonchalardan foydalanuvchi firmaga misol sifatida Ciseo va Dell Computerni olsak b о ‗ladi. Bu savdo maydonlari bir sotuvchining k о ‗pgina xaridorlar bilan ishlashi orqali xarakterlanadi. Oxirgi vaqtlarda B2B sektorida katalogli tizimlar yuqori sur‘atda rivojlanayapti, ular о ‗zida bir qancha sotuvchilarni, birja va auksion modellari bilan ishlovchi tizimlarni birlashtiradi. Bunday savdo maydonchalari vaqtni qisqartirish, yaxshi variantlarni qidirib topish va tanlashda, sotuvchi va xaridorlar uchun shartnomani amalga oshirishda bir qancha afzalliklar keltirib chiqaradi. Bunda xaridorlar keng k о ‗lamda tanlash, sotuvchilar esa k о ‗p sonli xaridorlar bilan muomala qilish imkoniyatiga ega b о ‗ladilar. Bu afzalliklar shu tizimdan foydalanuvchilarga proporsional ravishda о ‗sib boradi. Shuni ta‘kidlab о ‗tish lozimki, Rossiya savdo maydonidagi B2B sektori bugungi kunda kelishilgan shartnomalar tartibida ishlovchi savdo - axborot tizimi b о ‗lib hisoblanadi. Shartnomalar an‘anaviy usulda tuziladi, chunki hozircha bu tizimlar elektron usul bilan sharnoma tuzishni о ‗zlarida mujassamlashtirmaganlar. Bu sektorda 2000 yil uchun Rossiyada izlanishlar olib boruvchi va maslahatlar beruvchi kompaniyalar aylanmasi 25 - 45 mln. $ hajmda baholangan. Rossiya bozorlarining B2B sektori tarkibidagi savdo maydonchalari V2S sektoridagi chakana elektron d о ‗konlarga nisbatan tez sur‘atlarda rivojlanmoqda. Rossiyadagi elektron savdoning asosiy muammosi aholining sotib olish imkoniyatini kamligi, Internetga kirishning past darajadaligi, sust natijali pochta tizimi va rivojlangan onlayn pulli tizimining umuman y о ‗qligi hisoblanadi. 30

Korporativ elektron savdosi k о ‗pgina asosiy korxonalar va firmalarning kompyuterlar bilan ta‘minlanganligi va Internetda ishlash imkoniyatiga ega ekanligi, yetkazib berish tizimi va t о ‗lovlarni amalga oshirish yetarlicha yaxshi y о ‗lga q о ‗yilganligi bilan xarakterlanadi. V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalari. Bugungi kunda V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalarining quyidagi turlari mavjud: • WEB - vitrinalar; • Elektron dо‗konlar; • Elektron savdo qatorlari; • Savdo - Internet - tizimlari; • Auksionlar (kim oshdi savdolari). Bu savdo maydonchalarining Rossiya bozorlaridagi asosiy xususiyatlarini kо‗rib chiqamiz: WEB - vitrinalar – bu aytarli katta b о ‗lmagan WEB b о ‗limlaridir. Odatda ular kichik biznes - kompaniyalariga tegishlidir. Bu saytlardagi savdo hajmi odatda uncha katta b о ‗lmaydi va bir kunda bir nechtadan to о ‗ntagacha b о ‗lgan savdo ishlarini amalga oshiradi. WEB - vitrinalarning asosiy komponenti tovarlar va xizmat turlari qayd etilgan kataloglar (prays - list) hamda xaridorlardan buyurtma t о ‗plash tizimidir. Saytda t о ‗planadigan barcha buyurtmalar sotuvchilar kompaniyasining elektron pochta manziliga yuboriladi. S о ‗ngra sotuvchi ularni odatiy biznes - tadbirlarida k о ‗rib chiqadi. "WEB - vitrinalar shunisi bilan ajralib turadiki, ular Internet -savdoda rivojlangan boshqaruv tizimiga ega emas. Biroq vitrinalarni tashkil etish yuzasidan mavjud qarorlar WEB - katalogga EXSEL -jadvallar va elektron pochtalardangina foydalangan holda osonlikcha о ‗zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Natijada bu ish maxsus tayyorgarlik talab qilmaydi va buni menejer WEB -dizayner va programmist yordamisiz ham bajarish mumkin, Shu tufayli bu kabi tizimlar ishlab chiqarish va ekspluatatsiyada arzon tushadi. WEB - vitrina tashkil etishning hozirgi narxi 99-200 $, uni kuzatib borish esa oyiga 50 $ dan t о ‗g‗ri keladi. Elektron d о ‗konlar – bu kichik va о ‗rta biznes kompaniyalarining savdo saytlaridir. Ular WEB - vitrinalarga nisbatan kattaroq hajmdagi savdoga m о ‗ljallangan va shunga yarasha nisbatan murakkabroq tizimga ega. Internet- d о ‗kon 3 qismdan iborat: 1 virtual savdo zali: u о ‗zida vitrina, katalog, tovarlar r о ‗yxati, buyurtmani hujjatlashtirish tizimi, d о ‗kon va savdo kompaniyasi haqidagi ma‘lumotlar va boshqalarni mujassamlashtiradi. 2 virtual bloki-Internet d о ‗konning menejerlar ishlaydigan qismi. Shu blok orqali Internet -d о ‗konni boshqarish amalga oshiriladi, ya‘ni ma‘lumotlar bazasidan eski tovarlarni о ‗chirib tashlash yoki bazaga yangi tovarlar haqidagi ma‘lumotni kiritish, tovarlar katalogini konfiguratsiyalash, narxini belgilash, tovar narxini chegirish, dilerlar yoki doimiy xaridorlar uchun turli diskant sxemalar, shuningdek Internet -d о ‗kon ombori holati nazorat qilib turiladi. Undan tashqari, 31

menejer interfeys boshqaruvi orqali Internet - d о ‗kon omborini t о ‗ldirish uchun yangi tovarlar olishga buyruq berish, tovarlar va xaridorlar haqidagi turli statistik ma‘lumotlar olish imkoniyatiga ega b о ‗ladi. 3 ma‘lumotlar bazasi-tovarlar, buyurtmalar, xaridorlar haqidagi barcha ma‘lumotlar t о ‗planadigan omboridir. Shuningdek, unda Internet - d о ‗konning hamma y о ‗nalishlari, buyurtmalarini olish - sotishni tashkil qiluvchi biznes qoidalarning barcha turlari mavjud. Internet - d о ‗konlar barcha savdo - sxemalaridan foydalanishi mumkin: • t о ‗g‗ridan -t о ‗g‗ri ombordan savdo qilish; buyurtmalar qabul qilish; tashkilotlar va alohida shaxslar bilan savdo qilish; xizmat turlari, ma‘lumotlar bilan savdo qilish va h.k. • elektron d о ‗konlarning narxi uning xususiyatlari, tashkil etilishi va kuzatib borilishiga qarab, WEB - vitrina bahosidan bir-ikki pog‗ona yuqori b о ‗lishi mumkin; • elektron savdo qatorlari - WEB tarmoqlar, ya‘ni ularda birdaniga bir nechta WEB - vitrinalar, Internet d о ‗konlar joylashgan, xaridorlarga qulay b о ‗lishi uchun d о ‗kon va vitrinalar integratsiyalashgan kataloglar va interfeyslarga ega b о ‗lishi mumkin. Savdo Internet tizimlari (SIT) – elektron hukumatning maxsus tizimlari b о ‗lib, yirik savdo kompaniyalari, korporatsiyalar, xoldinglar, ishlab chiqarish korxonalarining ta‘minot va mahsulotni sotish b о ‗limlari mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Bu tizim Internet - d о ‗kondan о ‗zining avtomatlashtirilgan savdo tizimi bilan bevosita aloqasi, korxona resurslarini boshqara olishi va shu bilan kompaniyalarning tashkil topib b о ‗lgan biznes jarayoni qatoriga о ‗tgani bilan ajralib turadi. Ishlab chiqaruvchi SIT tarkibidagi tizimlarni о ‗zining distribyutor va reseller tarmog‗i orqali, distribyutor esa, о ‗zining dillerlik tarmog‗i orqali boshqarishi mumkin. Maxsuslashtirilgan SIT tarmoqlari korporatsiyalarni xom ashyo, materiallar va yordamchi materiallar bilan ta‘minlashni uzluksiz tashkil etish maqsadida yirik ishlab chiqarish korxonalari va korporatsiyalar, xoldinglar tomonidan katta talabga ega. Auksion – WEB-sayt, bunda istagan talablar xohlagan tovarni о ‗zi belgilangan boshlang‗ich narx orqali sotuvga q о ‗yishi mumkin. Belgilangan muddat tugagach, sotuvchi shu tovar uchun eng yuqori narx taklif etgan xaridor bilan bog‗lanishi va an‘anaviy tarzdagi savdo - sotiq ishini amalga oshirishi mumkin. Shunday qilib, muxtaram tinglovchi, biz bu bobda sizlarga bir nechta soddalashtirilgan, ammo Elektron hukumat haqida amalda q о ‗llash uchun imkon qadar yetarli ma‘lumot berdik. 32

2.5. Elektron hukumat modelining asosiy k о ‘rinishlari Elektron bozorda marketingni yuritishning xususiyatlarini tavsiflashdan oldin shu paytgacha shakllangan elektron biznes asosiy tushunchalarini aniqlashtirib olish zarur. Kompyuter tizimlari samaradorligini oshirish va tarmoq texnologiyalarining mukammallashtirilishi yangi iqtisodiy faoliyat turi - elektron biznesning shakllanishiga olib keldi. Elektron biznes - biznesning о ‗ziga xos turi b о ‗lib, axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish, savdo va tovarlar va xizmatlarni taqsimlash jarayonlariga ma‘lum ma‘noda tadbiq qilish orqali amalga oshiriladi. Elektron biznes asoslarini k о ‗rib chiqish о ‗rganilayotgan fan sohasi kalit tushunchalar va ta‘riflarni shakllantirishdan boshlash maqsadga muvofiq. Bugungi kunda ishlatilayotgan ta‘rif va traktovkalar ularning mualliflarining mutaxassis tayyorgarligi va orttirilgan tajribasiga mos kelib, iqtisod sohasidagi voqealarni faqat qisman qamrab oladi va bir qancha nuqtai nazarlarni о ‗zida aks ettiradi. Masalan, IBM kompaniyasi mutaxassislarining ta‘rifiga k о ‗ra "Elektron biznes - bu asosiy biznes jarayonlarni Internet texnologiyalar orqali amalga oshirish". Internet biznes ensiklopediyasining ta‘rifiga k о ‗ra esa u foyda olish maqsadida ichki va tashqi aloqalarni amalga oshirish uchun global axborot tarmoqlarining imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday biznes faoliyat. Bu ta‘riflar Internet tarmog‗ining rivojlanishi va amaliy q о ‗llanishi nuqtai nazaridangina iqtisod sohasida yuz bergan jarayonlarni aks ettiradi. Shubhasiz, milliy, shaxsiy va korporativ kompyuter tarmoqlarining yagona Internet tarmog‗iga birlashishi elektron biznes rivojlanishi va mustahkamlanishi jarayonlariga sezilarli ta‘sir k о ‗rsatgan. Lekin ma‘lum doiradagi masalalarni yechish uchun Internet tarmog‗i tomonidan taklif qilinadigan usullar majmuasi sifatida elektron biznes savollarini umumiy yoki elektron marketing savollarining qisman k о ‗rib chiqilishi perspektiv deb hisoblab b о ‗lmaydi. Chunki tizimning maxsus texnik xususiyatlari iqtisodiy jarayonlarning obyektiv tasvirini aniqlab berishga imkon bermaydi. Global tarmoq iqtisodiyoti xususiyatlarini tahlil qilish va tashkilot, korxonalarning elektron biznes sohasidagi tajribasini о ‗rganish bilan yangi kategoriyalar va tushunchalarning о ‗zaro ta‘siri hamda b о ‗ysunish darajasini aks ettiruvchi modelni tuzish va bugungi kun talablariga mos keladigan ta‘riflarni shakllantirish mumkin. Model asosida u yoki bu biznes faoliyati shakliga mos biznes jarayonlar - biznes, hukumat, savdo, marketing turadi. Bunda YUNIDO ta‘rifiga k о ‗ra elektron biznes q о ‗llanishining t о ‗rt bosqichi - marketing, ishlab chiqarish, savdo, t о ‗lovlar e‘tiborda tutiladi. Axborot, kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlarini q о ‗llash darajasi chegara ( о ‗lchov) b о ‗lib, u b о ‗yicha biznes (hukumat, savdo)ni elektron deb hisoblasa b о ‗ladi. XXI asr boshida elektron biznesni axborot, telekommunikatsion texnologiya va tizimlarni q о ‗llash orqali biznes jarayonlarni amalga oshirish deb tushunish kerak. Ammo biznes jarayonlarning bir qismi innovatsion texnologiyalarni ishlatmasdan amalga oshirilmoqda. Bu esa "biznes" va "elektron biznes" 33

tushunchalarini mustaqil kategoriyalar sifatida ajratishga imkon beradi, lekin ular orasidagi farq asta-sekin y о ‗qolib bormoqda. Korxonaning masalalarida zamonaviy texnologiyalar elektron biznes modelida elektron marketingni zamonaviy biznes asosi sifatida qarashga imkon beradi. Bunda marketing masalalari shunchalik muhim va katta hajmga egaki, k о ‗p hollarda an‘anaviy marketing faoliyati - biznes tahlil (BI - Business Intelligence), iste‘molchilar bilan aloqalarni boshqarish (CRM - Customer Relations Management), ta‘minot zanjirlari boshqaruvi (SCM - Supply Chain Management), bilimlarni boshqarish (KM - Knowledge Management) axborot texnologiya vositalari orqali amalga oshiriladi. Elektron biznes paydo b о ‗lishining birinchi xabarchisi XX asr oxirlari ancha qisqa davr ichida biznes shakllarining sezilarli transformatsiyasi b о ‗ldi. 70 yillar oxiri 80 yillar boshlarida iste‘molchilarni arzon tovar va xizmatlar bilan ta‘minlay olgan yapon ishlab chiqaruvchilarining yutug‗i bilan tugagan ommaviy ishlab chiqarish davri sifat davriga almashdi. Bu davrda asosiy masala ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini k о ‗tarish b о ‗lgan. Buning uchun tashkilot ichki samaradorligini belgilab beruvchi zamonaviy usullar va texnologiyalar ishlab chiqilgan hamda tadbiq etilgan. Ularga boshqalaridan tashqari korporativ axborot tizimlari sinfi ERP (Enterprise Resource Planning) - tashkilot resurslari rejalashtirish ham qarashli. Lekin bu davr ham о ‗tdi, chunki iste‘molchi mahsulotga nisbatan о ‗zining fikrini shakllantirdi. Endi mahsulot nafaqat arzon va sifatli b о ‗lishi, balki xaridorning о ‗ziga xos talablariga mos kelishi kerak. Buni amalga oshirishda birinchi о ‗rinda yagona axborot fazosini tashkillashtirishning vositasi sifatida Internet namoyon b о ‗ladi. Internet tarmog‗i ishlab chiqaruvchilarga k о ‗p sonli iste‘molchilar va ularning har xil talablari tomon y о ‗l ochdi hamda mijozlarga о ‗z buyurtmalarini korxonani boshqarish tizimiga kiritishga imkon yaratdi. Bu holat CSRP (Customer Synchronized Resource planning) - xaridor bilan о ‗zaro ta‘sir doirasida resurslarni rejalashtirish standartiga asoslangan boshqarish tizimi rivojlanishining yangi bosqichiga olib keldi. Shunday qilib, elektron biznes biznesning yangi shakli sifatida о ‗z biznes jarayonlarini rivojlangan ichki va tashqi texnik infrastrukturasi bilan standartlashtirgan strukturalashtirilgan korxona va tashkilotlar asosida shakllana boshladi. Biznes shakllarining transformatsiyasi tarixan birin ketin rivojlangan, lekin hozirgi kunda bir vaqtning о ‗zida mavjud b о ‗lgan bozorning uch asosiy modeli paydo b о ‗lishiga olib keldi. Birinchi model ishlab chiqaruvchi bozori deyilib, unda hukmron о ‗rinni ishlab chiqaruvchi egallaydi. Aynan u, qaysi tovar, qanday hajmda, qanday narxda ishlab chiqarish, kimga va qayerda uni taklif qilish, iste‘molchilarga tovarning mavjudligi va xarakteristikalari xaqida qanday xabar berishni belgilaydi. K о ‗pchilik an‘anaviy korxonalar Internet inqilobini qabul qilishga qodir emas b о ‗lib chiqdilar. Ular elektron biznesni yuritish uchun barcha kerakli resurslarga ega b о ‗lsalar ham о ‗zlari uchun yangi biznes sohasini о ‗zlashtirishda hal qiluvchi 34

qadamni amalga oshirmayaptilar. Ba‘zilar biznes va sanoat inqilobiga ega jamiyatga ta‘sir qilish k о ‗lami b о ‗yicha internet inqilobini taqqoslaydilar. Bu inqilobdan korxonalar, tashkilotlar va iste‘molchilar ham foydaga ega b о ‗ladilar. Korxona uchun elektron biznes foydasini quyidagicha k о ‗rsatish mumkin: • Elektron biznes bozor chegaralarini kengaytiradi. Korxona xatto katta b о ‗lmagan sarmoya bilan mijozlarga global k о ‗lamda xizmat k о ‗rsatishi mumkin. 1997 yildayoq aviaqurilish giganti Boeing kompaniyasi о ‗z ta‘minotchisi sifatida kichik Venger firmani tanladi. U nafaqat buyurtmani sifatli bajardi, balki uskunalarni vaqtida va ancha arzon narxda yetkazib bera oldi. Bu aloqa elektron tender orqali amalga oshirilgan. • Elektron biznes axborotni olish, qayta ishlash va saqlash kechikishlarini kamaytiradi. Shu bilan administrativ xarajatlarni pasaytiradi. • Elektron biznes korxonalarga tor doira mutaxassisligida faoliyat yuritishga imkonberadi. • Elektron biznes zaxiraning kamayishi xisobiga q о ‗shimcha xarajatlarni sezilarli pasaytirishga imkon beradi. Mijozning aniq sо‗rovidan sо‗ng ishlab chiqarish boshlanadi. • Elektron biznes umumiylashtirilishi buyutmaga asosan ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bu bilan korxonaning raqobat qilish imkoniyatlarini oshiradi. • Biznes jarayonlarning tezlashishi korxonaning barcha ishchilari unumdorligini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. • Vaqtning real k о ‗lamida interaktivlik muvofiqlikning mumkinligi. Internetda aloqa ikki tomonlama b о ‗lib, real vaqtda yuz beradi va axborot tizimlari muvofiqligi bilan ta‘minlanadi. Bu marketing qarorlarini qabulqilishda prinsipial jihatdan muhim hisoblanadi. Bu xususiyatlar marketologga real vaqtdak о ‗pgina muammolarni (masalan, narx belgilash) hal qilishga imkon beradi. • Elektron biznes texnologiyalari mijozlar bilan о ‗zaro aloqalarni operativligini oshirishga, mijozlarning katta soni bilan bir vaqtning о ‗zida ishlash imkoniyati, mijozlar bilan paralell muloqot qilish imkoniyatigay о ‗l ochib beradi. • Bundan tashqari hamkorliklar imkoniyatlarini kengaytirish, ta‘minotchilar va mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlar о ‗rnatish, axborotdan erkin foydalanishni kengaytirish v.h.larni foydaga kiritish mumkin. Elektron biznes iste‘molchilarga quyidagicha foyda keltiradi: • Iste‘molchiga qulay b о ‗lgan ixtiyoriy vaqtda, tanaffuslarsiz va dam olish kunlarisiz 24 soat xizmat k о ‗rsatish; • Tovar, ta‘minotchilar, narxlar, sifat v.b. parametrlar tanlovini kengaytirish; • T о ‗liq va о ‗z vaqtida axborot olish imkoniyati; • Takliflarni taqsimlash va boshqa iste‘molchilar bilan axborot almashinish imkoniyati. Elektron biznes jamiyat uchun ham ma‘lum bir foyda keltiradi: • Uyda ishlash imkoniyati. Uydan turib xarid qilish transport oqimi va u bilan bog‗liq muammolarni kamaytirishi mumkin. 35

• Nisbatan arzon narxlarda tovar sotib olish imkoniyati fuqarolar hayoti sifatini oshiradi. • Qishloq yerlarida yashovchilar yirik shaharlarda yashovchilar bilan birdek tovar, xizmat va axborotdan erkin foydalanish imkoniyatiga ega. • Elektron biznes turli ijtimoiy xizmatlar, masalan, ta‘lim bilan ta‘minlaydi. Bugungi kunda respublikamizda e lektron hukumat sohasi joriy etilgan loyihalar mazmuni quyida keltirilgan: GOV.UZ - Internet tarmog`idagi O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali aholi, biznes vakillari va tashkilotlarga hukumat va davlat organlarining faoliyati bo`yicha ma‘lumotlarga kirish imkoniyati sharoitlarini yaxshilash hamda aholi va davlat tashkilotlari o`rtasida o`zaro aloqadorlik samaradorligini ta'minlash maqsadida yaratilgan. Hukumat portali foydalanuvchilar uchun ―bir darcha‖ tamoyili asosida davlat axborot resurslari va interaktiv davlat xizmatlariga integrallashgan kirish imkoniyatini ta'minlaydi. Portalda ―Davlat-fuqaroga‖ (G2C), ―Davlat-tadbirkorga‖ (G2B) va ―Davlatchet el fuqarosiga‖ (G2F) modullariga mansub bo`lgan 100dan ortiq axborot bo`lim va bloklar yaratilgan. Mobil Internet foydalanuchilarini jalb etish maqsadida Hukumat portalining mobil versiyasi (m.gov.uz) ishlab chiqildi va ishga tushirildi. Ushu versiyada aholi uchun eng muhim va foydali ma'lumotlar jamlangan. Shuningdek, mamlakatimizda o`tayotgan voqealar to`g`risida aholiga operativ tarzda ma'lumotlarni taqdim etish maqsadida Android, iOS va Windows Mobile platformalarida Hukumat portalining mobil ilovalari ishlab chiqildi. O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali davlat hokimiyati organlari faoliyatining funksional jarayon va tartibini qo`llab-quvvatlovchi, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining elektron hamjihatlik infratuzilmasi tizimini tashkil etuvchi qism hisoblanadi. Nis.uz idoralararo avtomatlashtirilgan axborot tizimini Davlat idoralarida axborot kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlarini taqdim etish, joriy etish va rivojlantirish hamda ularni tahlil etish bilan bir qatorda, axborot kommunikatsiya texnologiyalari tizimida mavjud muammolarni hukumat doirasida bartaraf etish va rivojlantirishdan iborat. Axborot tizimining vazifalari quyidagilar: • Davlat idoralarida axborot kommunikatsiya texnologilarini joriy etish va rivojlantirish hamda ma‘lumotlarni qayta ishlash va jamlash; 36

• Davlat idoralarida axborot kommunikatsiya texnologiyalari rivojini tahlil etish va ular tomonidan taqdim etilgan hisobotlarni bir shaklga keltirish; • Davlat idoralariga ma‘lumotlarni taqdim etishda imkoniyat yaratish, GOV.UZ hukumat portaliga ularni joylashtirish va tizimda saqlash. Nis.uz axborot tizimining tub mohiyati shundan iboratki, davlat idoralari tomonidan tizimga kiritilgan ma‘lumotlardan yuqori tashkilotlar - Vazirlar Mahkamasi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Apparati va h.k. ham foydalanishlari mumkin, bunda ushbu ma‘lumotlarni davlat idoralari tomonidan qog`oz shaklida taqdim etish extiyoji qolmaydi. E-KOMMUNAL.UZ - 2012 yil mart oyida Markaz tomonidan tashkil etilib, ishga tushirilgan Kommunal ho`jaligi va turar - joy fondi Portali n i internet tarmog`ida ekommunal.uz, kommunal.uz va ek.uz manzillari orqali ko`rish mumkin. Mazkur portal kommunal xizmatlar ko`rsatuvchi tashkilotlar faoliyatini jamoatchilik tomonidan nazorat qilish, iste‘molchilarni kommunal sohasidagi interaktiv xizmatlar bilan ta‘minlash, kommunal xizmatlar bo`yicha to`lovlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Ushbu portal fuqarolarni tezkor ravishda kommunal sohasida faoliyat yurituvchi tashkilotlar va davlat organlariga murojaat berishida, shuningdek, berilgan murojaatlar bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlarning bajarilishini kuzatish imkonini beradi. Agar murojaat bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlar portal foydalanuvchisini qoniqtirmasa, portal murojaatning tarixini ko`rish imkonini – ya‘ni murojaat tushgan kundan boshlab ko`rilgan chora-tadbirlar natijasini nazorat organlariga taqdim eta oladi. Bundan tashqari, portalning asosiy vazifalaridan biri bu kommunal xizmatlar bo`yicha to`lovlarni o`z vaqtida onlayn tizim orqali oshirish va to`lovlar bo`yicha hisob varaqasi holatini tekshirish imkoniyatini beradi. MY.GOV.UZ - O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 30 dekabrdagi ―Interaktiv davlat xizmatlari ko`rsatishni hisobga olgan holda Internet tarmog`ida O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida‖gi 378-son Qarori ijrosi sifatida, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali , (Yagona portal), yaratildi va 2013 yil 1 iyulda Internet tarmog`ida ishga tushirildi. Ushbu axborot resursining maqsadi – foydalanuvchilar, va birinchi navbatda, tadbirkorlik sub'eklari uchun davlat xizmatlari haqidagi ma'lumotlarni olish bo`yicha keng imkoniyatlarni yaratib berish hamda ―bir darcha‖ tamoyili asosida davlat xizmatlarini taqdim etishdan iborat. Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali xizmatlarni Internet tarmog`i orqali taqdim etishni o`zida mujassamlashtiradi, ya'ni, foydalanuvchi, respublikaning istalgan nuqtasidan va istalgan vaqtda, tanlagan interaktiv xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega. 37

Kechagina, biz hukumat bilan o`z joyimizdan turmasdan turib muloqot qilishni tasavvur ham qila olmas edik, endilikda esa, Yagona portal, ya'ni, Internet tarmog`idagi sayt orqali, foydalanuvchi shikoyatlar, takliflar yoki boshqa murojaatlarini onlayn tarzda jo`natishi mumkin. Bundan tashqari, Yagona portal yordamida bir tomonlama va ikkitomonlama turdagi interaktiv davlat xizmatlari hamda davlat organlari tomonidan ko`rsatiladigan tranzaksion turdagi xizmatlarni olish imkoniyati mavjud. Hozirgi kunda Yagona portal quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi: • davlat organlari va xizmatlari haqidagi ma'lumotlarni olish; • davlat xizmatlarini olish uchun lozim bo`lgan murojaat va boshqa hujjatlarni elektron shaklda to`ldirish; • davlat xizmatini ko`rsatish uchun murojaat yo`llash; • davlat xizmatini ko`rsatish uchun yo`llangan murojaatni ko`rib chiqish jarayoni haqidagi ma'lumotlarni olish; • davlat xizmatlari natijalarini olish; • tadbirkorlik sub'ektlarini ro`yxatdan o`tkazish va h.k. Bugungi kunda, 300 dan ortiq davlat muassasalari va tashkilotlari Yagona portalga ulangan va portal orqali 150 dan ortiq davlat xizmatlari ko`rsatilmoqda. UZINFOCOM markazi davlat organlarining ma‘sul xodimlari uchun davlat boshqaruvida AKTni rivojlantirish va tadbiq etish masalalari hamda Yagona portalning quyidagi yo`nalishlari bo`yicha mutahassis maslahatlari berib keladi: • Davlat organlarining Yagona portal bilan o`zaro aloqadorligi, interaktiv xizmatlarni joriy etish hamda ularni Yagona portal bilan integratsiya qilish; • Davlat organlari tomonidan Yagona portalda taqdim etilayotgan xizmatlar haqidagi ma'lumotlarni kiritish hamda davlat organlari haqida umumiy foydalaniladigan va bog`lanish uchun ma'lumotlarni to`ldirish; • Davlat organlarini Hukumat portali (www.gov.uz) bilan o`zaro bog`liqligi, hamda Hukumat portalida joylashtirish uchun taqdim etiladigan ma'lumotlar borasidagi hamkorlik; • UZINFOCOM markazi loyihalarida Yagona identifikasiya tizimi ID.UZ orqali ro`yxatdan o`tish masalalari. ID.UZ – Yagona identifikatsiya tizimi d an ro`yxatdan o`tgan foydalanuvchilarni ID.UZ tizimidagi login va parolari orqali OpenID texnologiyasini qo`llabquvvqtlovchi turli xil saytlarda va axborot resurslarida identifikatsiya qilish imkonini beruvchi xizmatdir. Sayt egalari (tashqi tizimlar) uchun ID.UZ bu: 38

• Sizning foydalanuvchilaringiz ID.UZ tizimidagi akkaunti orqali avtorizatsiyadan o`tishini ta‘minlash maqsadida, tizimga erkin holatda ulanish imkoniyati; • Foydalanuvchilarning ro`yxatini shakllantirish, ularni ro`yxatdan o`tishini tashkillashtirish, ma‘lumotlarni qayta tiklash va ularning to`g`ri ekanligini tekshirish kabi jarayonlarga vaqt va mablag‘lar sarflashning kerak emasligi; • Xavfsizlikka qo‘yilgan turli talablarni inobatga olgan holda, foydalanuvchilarni turli usullar bilan autentifikatsiya qilish; • Ma‘lumotlarning asl ko`rinishda bo`lishiga qo`yilgan turli talablarni inobatga olgan holda, foydalanuvchilarning turli maqomlarga ega ekanligi;  Foydalanuvchilarning yagona identifikatorining qo`llanishi, turli ma‘lumot tizimlari o`rtasida o`zaro aloqani yaratish imkonini beradi. Foydalanuvchilar uchun ID.UZ bu: • Siz ko‘plab saytlardan ro`yxatdan o`tishingiz va turli login va parollarni eslab qolishingiz shart emas; • O`z to`g`ringizdagi ma‘lumotlarni bitta tizimda o‘zgartirishingiz bilan, bu ma‘lumotlar barcha siz foydalanayotgan tizimlarda avtomat tarzda o`zgaradi; • Yuqori darajadagi xavfsizlik va ishonchlilik: turli usullar bilan ma‘lumotlaringizni tiklash, ma‘lumotlar to`g`ri ekanligini bir necha bosqich orqali tekshirish imkoniyati, shaxsiy ma‘lumotlarning • yagona joyda xavfsiz holatda saqlanishi, harakatlar tarixini ko‘rish va tahlil qilish imkoniyati; • Elektron Hukumat tizimlariga, jumladan Yagona interaktiv xizmatlar portaliga krirish imkoniyatini yaratadi. ID.UZ tizimi nafaqat UZINFOCOM Markazi loyihalariga balki OpenID texnologiyasini qo`llab quvvatlovchi barcha istalgan saytlarda avtorizatsiyadan o`tish imkonini beradi. Ular orasida: • Gazeta.uz • Soliq.uz • Natlib.uz • Lex.uz • va yana 100 dan ortiq saytlar bor 2.6. Android App Book maker dasturini ornatish va undan foydalanish Android App Book Maker PC dasturi Android platformasidagi qurilmalar uchun ilovalardan tashkil topgan electron qollanmalarni yaratish uchun mo‘ljallangan. Bu dastur yordamida yaratilgan electron qollanmalar apk formatida generatsiyalanadi va bu fayildan Android operatsion tizimi o‘rnatilgan barcha smartfon va planshetlarda foydalanish mumkin. Dastru yordamida hatto kitoblarni 39

varaqlashda 3-D effektlarini ham hosil qilish mumkin. Bugungi kunda Android platformasi uchun yaratilgan electron kitoblarni 70% dan ortiq‘I aynan App Book maker dasturi yordamida yaratilgan. Ushbu bitiruv ishida Android Book App Maker 3 dasturidan foydalanilgan. Dasturni o‘rnatish uchun avvalom bor internetdan Android+Book+App+Maker+3.3.0.0.exe dasturi yuklab olinadi. Songra tizimni so‘rovlariga javob berib, ketma-ketlik asosida dastur o‘rnatiladi. Dastur o‘rnatilib ishga tushirilgandan so‘ng ekranda quyidagi tasvir paydo bo‘ladi: 2.4. – rasm. Dastur asosiy oynasi ko‘rinishi. Yangi electron kitob yaratish uchun ―Kniga‖ menusidan ― Sozdat novuyu knigu‖ menusi tanlanadi. Bu menyuda foydalanuvchi yangi kitobni yarata oladi/ 40

2.5. – rasm. Dasturni ―Kniga‖ oynasi ko‘rinishi. Yaratiladigan kitob parametrlarini kiritish talab qilinadi. Bu parametrlar ―Vvod informatsii o novoy knige‖ menyusida amalga oshiriladi. Bular quyidagilar: • Kitobni nomi (Nazvaniy); • Muallif haqida ma‘lumot (Avtor); • Kitobni janri (Janr); • Kitobni shifrlash (Shifrovanie); • Kitobni varaqlash yo‘nalishi (Napravlenie). Dastrudagi oynani korinish quyida keltirilgan. 41

2.6. – rasm. Dasturni kitob haqida ma‘lumot kiritish oynasi ko‘rinishi. 2.7. – rasm. Dasturni kitob haqida ma‘lumotni kiritish oynasi ko‘rinishi. APP Book maker dasturi electron kitoblar uchun txt va Word dasturida yaratilgan doc, docx formatlaridagi matnlarni qabul qila oladi. Buning uchun foydalanuvchi olinadigan matnni turi va fayl nomini quidagi ―Import tekstovix faylov, glav I kodirovka‖ menyusidan oynada ko‘rsatilgandek tanlashi lozim. 42

2.8. – rasm. Matnni va boblarni tanlash menyusi. Keyingi bosqichda dastur tomonidan ―Kitob haqida kirish ma‘lumoti‖ni kiritish menyusida kitob haqida umumiy ma‘lumotlar bilan birga qo‘shimcha tarzda muallifning Web sahifasi va yaratilayotgan kitobning qisqacha annotatsiyasi (bayoni) kiritiladi. 43

2.9. – rasm. Kitob haqida qo‘shimcha ma‘lumot kiritish oynasi ko‘rinishi Electron kitob haqida ma‘lumotlar kiritilgandan so‘ng ―Sozdat knigu kak prilojenie dlya android‖ menyusida dasturning shifrlangan electron kaliti yoli va paroli kiritiladi. Agar yangi kalit generatsiyalash zarurati tug‘ilsa ―Sozdat novoe hranilishe klyuchey‖ bandi tanlanadi va pastki menyuda ―Dalee‖ tugmasi bosiladi. 2.10. – rasm. Kitob haqida qo‘shimcha ma‘lumot kiritish oynasi ko‘rinishi 44

2.11. – rasm. Kitob haqida qo‘shimcha ma‘lumot kiritish oynasi ko‘rinishi So‘ngi bosqichda dastur tomonidan electron qollanmani generatsiyasi amalga oshirilgandan song uni apk formatda komputerni hotira qurilmasiga saqlab qoyish uchun hotira qurilmasini adresi ko‘rsatilad va apk fayli saqlab qo‘yiuladi. Bu jarayonni ifodalovchi oynani korinishi quidagi rasmda keltirilgan. 2.12. – rasm. Generatsiya qilingan faylni saqlash. Electron kitoblarni Windows operetsion tizimidagi dastur yordamida hosil qilingandan so‘ng uni *.apk faylini android qurilmasini komputerga ulab 45

o‘rnatilgan tartibda qurilmaga o‘tkaziladi va o‘rnatiladi. Electron kitobni ko‘rinishi va ishlashini Windows muhitida korisb tekshirish uchun maxsus android platformasini emulyatsiya qila oladigan dasturlarni komputerga o‘rnatish kerak. Bunday dasturlar virtual android dasturlari deyiladi. 46

III BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI Zamonaviy axborot kommunikatsiya tizimlaridan, jumladan axborot va kompyutеr tеxnologiyalari, raqamli va kеng formatli tеlеkommunikatsiyalar, Intеrnеtni nafaqat oliy o‘quv yurtlari, kollеj, litsеy, maktablarda balki har bir 50

oilada joriy etish kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Aynan zamonaviy aloqa va axborot tеxnologiyalarini kеng ko‘lamda rivojlantirish mamlakatimiz va jamiyatimizning taraqqiyot darajasini ko‘rsatadigan mеzonlardan biri bo‘lib qolmoqda. Axborot - kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida axborotni uzatish, qabul qilish, saqlash, qayta ishlash, axborot matnini yozish, qog‘ozga chiqarish, nusxalarini ko‘paytirish kabi jarayonlar bir qancha tеxnik vositalar (zamonaviy kompyutеrlar, priеntеrlar, ksеrokopiyalar, mobil aloqa vositalari, tеlеvidеniya, radio va b.) yordamida amalga oshiriladi. Albatta axborot tеxnologiyalarining rivojlanishi bir qancha qulayliklar va imkoniyatlar yaratsada, shu bilan bir qatorda inson hayoti va sog‘ligi uchun zararli va xavfli bo‘lgan turli xil omillarni kеltirib chiqaradi. Xalqaro axborot rеsurslaridan foydalanish bo‘yicha mutlaqo yangi imkoniyatlar yaratilayotgan bir vaqtda, ushbu tizimda ishlatiladigan tеxnik vositalardan xavfsiz foydalanishni ham bilish muhim ahamiyat kasb etadi. • Stol imkoni boricha katta bo‘lishi lozim. Bu asosiy shartdir, chunki agar barcha moslamalarni o‘rnatish uchun joy kamlik qilsa, ergonomika to‘g‘risida eslamasa ham bo‘ladi. Stolning balandligi qorin o‘rtasi bilan bir sathda bo‘lishi, oyoqlar polda tekis turishi, bo‘ksa pol bilan parallel bo‘lishi, gavda esa tik holatda bo‘lishi kerak. • Shuningdek, stol qancha og‘ir bo‘lsa, shuncha yaxshi. Stol qimirlamay, mahkam turishi kerak, chunki vibratsiya – texnika dushmandir. 2ta stolni to‘g‘ri burchak ostida bir-biriga yonma-yon qilib qo‘ysangiz undan ham yaxshi, bunda ikkinchi stolni ishlayotgan qo‘lingiz sichqonchadan bemalol foydalanishi uchun o‘ng tomonga qo‘ying. Stol va devor o‘rtasi ochiq tursin. Yaxshisi komputer uchun maxsus stol olganingiz ma‘qul. • Gipodinamiya – inson organizmi (qon aylanish, nafas olish, taomni hazm qilish, tayanch –harakat apparati) funksiyalari harakat qilish faolligining cheklanganligi, mushaklar qisqarishi kuchining pasayishi natijasida 51

buzilishidir. Mehnatni avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirish, kommunikasiya vositalari rolining o‘sishi tufayli gipodinamiya kundankunga ommalashib bormoqda (accoopa.ru.dagi ensiklopediya). Bu muammo bevosita komputer bilan bog‘liq emas. O‘tirgan holda mehnat qiladigan odamlarning barchasi uchun gipodinamiyaga chalinish xavfi bor. Uzoq vaqt o‘tirganda gavdaning har qanday holati tayanch-harakat apparati uchun zararli bo‘lib, bundan tashqari ichki a‘zolarda va kapillarlarda qonning to‘xtab qolishiga olib keladi. Ko‘proq revmatik og‘riqlar va varikoz paydo bo‘ladi. • Bunday hollarning oldini olish uchun: • - komputer bilan ishlash vaqtida tez-tez gavda holatini o‘zgartirib turing; • - miriqib kerishing; • - stol tagida oyoqlar holatini o‘zgartirib turishni unutmang; • - telefonni o‘zingizdan uzoqroq joyga qo‘ying; • - mabodo kofe, choy yoki boshqa ichimlik ichmoqchi bo‘lsangiz, also komputer oldida ichmang, buning uchun qulay bo‘lgan boshqa joyga o‘ting; • - vaqt-vaqti bilan turib, shunchaki sayr qilishga erinmang; • - ish vaqtida deraza oynasi yoniga kelib, ko‘chani tomosha qilib turishni odat qiling, bu har tomonlama foydalidir. • - komputer bilan ishlashdan avval va undan keyin vaqtingizni faollikda o‘tkazing – sayr qiling, sport o‘yinlarini o‘ynang, raqsga tushing, xullas, istaganingizni qiling, lekin harakat qiling! • Komputer bilan ishlash davridagi harakatsizlikni serharakatlik bilan almashtiring. • Bir xil harakatlarni bajaruvchi mushaklar guruhi uchun charchash zararlidir. Charchash bo‘g‘in va paylarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Komputer sichqonchasi va klaviatura bilan uzoq vaqt bir xil holatda ishlash natijasida qo‘l paylari tendovaginiti ayniqsa ko‘p uchraydi. Tendovaginit – 52

(yangi lotinchadan tendo – pay) paylarning yallig‘lanishidir ( ko‘proq qo‘l panjalari, bilak, tizza). Zo‘riqish, shikastlanish, panarisiya va komputer bilan uzoq vaqt muntazam ishlash natijasida bu kasallik rivojlanib boradi. Belgilari: paylar shishadi, og‘riq paydo bo‘ladi. • Ichidagi, tarkibida og‘ir metall bo‘lgan kukun ham g‘oyat xavflidir. Shuningdek, uzoq vaqt komputer oldida ishlash ko‘z uchun nihoyatda zararlidir. • stresslarga berilish darajasi oshadi. Yurak- tomir sistemasi va yuqori nafas olish yo‘llari kasalliklari vujudga keladi, immunitet pasayib ketadi. Lekin quyidagi maslahatlarga amal qilsangiz, bu dardlarni chetlab o’tishingiz mumkin: - Monitordan 40-50 sm masofada bo‘ling; - Sifatli himoyasi bo‘lgan yaxshi monitor sotib oling; - Monitoringizdagi tasvir yetarli darajada aniq bo‘lsin; - Tez-tez nam latta bilan komputerni artib turing, chunki chang, ayniqsa monitordagi chang nurni o‘zida to‘plash qobiliyatiga ega; - Havo ionizatorlaridan foydalaning. • ―Ish joyingizni tashkil etishga alohida ahamiyat bering: monitorgacha bo‘lgan masofa 40-50 smdan kam bo‘lmasligi; 2ta ishlayotgan komputer orasidagi masofa 1 metrdan kam bo‘lmasligi shart, aks holda ulardan chiqayotgan magnit maydonlari birlashib, nur taratishni kuchaytiradi. Nur kamroq taralishi va ko‘zlarga yuk kamroq tushishi uchun monitordagi tasvir ravshanligi minimal darajada bo‘lishi kerak. 45 daqiqa davomida komputerda ishlang, 15 daqiqa dam oling, xonani tez-tez shamollatib turing. Ish joyingizni to‘g‘ri yoritish yodingizdan chiqmasin. Ekranga nurlar tushmasligi uchun yorug‘lik chap tomondan tushishi kerak. Texnika xavfsizligi qoidalariga qat‘iy amal qiling. 53

Umuman, agar o‘z xavfsizligingiz va sog‘lingiz haqida qayg‘ursangiz, o‘zingizga g‘amxo‘rlikni sifatli texnika sotib olishdan boshlang. Yaxshi monitorlarda turli yo‘nalishda nur taralishini kamaytirish maqsadida ekran usti va korpus ichi himoya qoplamasi bilan qoplanadi. • Odatda bir daqiqada 20 marta kiprik qoqamiz. Bunda ko‘z yoshlarini ishlab chiqaruvchi bezlar shohpardani namlaydi. Ekranga tikilib o‘tirganimizda esa 3 marta kamroq kiprik qoqamiz. Ko‘zlar ―quriydi‖, achishadi.Mutaxassislar ko‘z shohpardasini sun‘iy ravishda namlab, ko‘zlarga yordam berishini maslahat beradilar‖; • Ko‘z va ob‘ekt orasidagi optimal masofa 33 santimetrni tashkil etadi. Biroq komputer ekrani odatda 50 santimetrdan ortiq masofada bo‘ladi, bu esa qo‘shimcha zo‘riqishga olib keladi, natijada ko‘zlar uzoqni yaxshi ko‘rolmaydigan bo‘lib qoladi; • Vaqt faktori: kamdan-kam inson 8-9 soat davomida kitob mutolaa qiladi. Komputer bilan ishlaganda esa bu odatiy hol hisoblanadi. Natijada ko‘zlar zo‘riqadi. Monitoringiz ekranidagi tasvirlarning alohida belgilarini aytib o’taylik: - u o‘zidan nur taratadi, tasvir aks etmaydi; - kontrastlik past, yoritilgan xona uni yanada pasaytiradi; - tasvir lipillaydi, ya‘ni nuqtalar ma‘lum bir chastotada yonadi va o‘chadi; - aniq chegarasi yo‘q, chunki piksel asta-sekinlik bilan fonga o‘tib ketadi. Komputerlarning inson ko‘ziga zararli ta‘siri ular paydo bo‘lganidayoq ma‘lum bo‘lgan. Monitor oldida bir necha soat o‘tirib ishlagandayoq ko‘zlar charchar, qizarib ketar va yoshlanar edi. So‘ngra boshda og‘riq paydo bo‘lar edi. Ko‘zlari uzoqni ko‘ra olmaydigan, astigmatizmi bor, yaqinni ko‘ra olmaydigan xodimlarning ko‘rish qobiliyati keskin pasayib ketdi, ular tez-tez ko‘zoynaklarini almashtirar, so‘ngra asta-sekin nogironlarga aylanib borar edilar. Ilgari ko‘rish qobiliyatining pastligidan 54

nolimaydiganlar esa endi ko‘zoynak taqa boshlar va yuqoridagilar qatoridan joy olar edilar. Nafas olayotganingizda boshingiz bilan asta-sekin aylana bo‘ylab chap tomonga harakat qiling.Yelkalaringizni bo‘sh qo‘ying. Nafas chiqarayotganingizda boshingiz bilan o‘ng tomonga va pastga harakat qiling, so‘ngra boshlang‘ich holatga qayting. Bu mashqni 2 marta takrorlang, so‘ng harakat yo‘nalishini o‘zgartiring va mashqni 3 marta takrorlang. Maqsad—ensa qismlarining akupressur nuqtalarini yaxshilash va bo‘yin mushaklarining taranglashuvini yo‘qotish. Bu mashq o‘tirgan holda 40 soniya davomida (har bir tomonga) bajariladi. Akupressur nuqtalar – kuchli sezuvchanlikka ega qismlardir. Ensa akupressur nuqtalari umurtqa pog‘onasining ikkala tomoni va bosh suyakning pastki qismida joylashgan bo‘yin orqa tomoni mushaklari kesishgan joyda joylashgan(rasm) Nafas ola turib ikki barmog‘ingiz uchlari bilan ohista akupressur nuqtalarni bosing. Bosimni kamaytirmay, 10 soniya davomida o‘ng va chap tomonga aylana bo‘ylab asta-sekin harakat qiling. Bosimni kamaytiring, nafas chiqaring. Maqsadensa qismlarining akupressur nuqtalarini yaxshilash va bo‘yin mushaklarining taranglashuvini yo‘qotish. Bunday mashqalar imson organizmiga foydalai bo‘lib biroz bo‘lsa han toliqishning oldini oladi. Bunday maslahatlarga amal qilingan holda ish jarayonimizni yo‘lga qo‘ysak maqsadga muvofiq bo‘ladi. XULOSA O‘zbekistonda electron hukumatni joriy etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar haqida keng halq ommasiga etkazish uchun ommaviy tarzda o‘zida kata auditoriyani jamlab olgan targ‘ibot vositalaridan foydalanishni taqoza 55

etadi. Statistikaga kora respublikada 22 milliondan ortig uyali telefondan foydalanuvchilari bor. Agar foydalanuvchilarni 75 % ga yaqini Android bazasidagi qurilmalardan foydalanganligini hisobga olsak, mazkur platforma uchun electron kitoblarni yaratish o‘ta dolzarb masalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu bitiruv ishining asosiy maqsadi Android platformasida Uzbekistonda ―Electron hukumat‖ tizimi haqida mobil electron qollanma yaratish edi. Bitiruv ishida ―Electron hukumat‖ tizimi haqida tahliliy materiallar keltirildi. Mobil qurilmalarning tahlili va Android operetsion tizimini arhitekturasi o‘rganib chiqilib, uning imkoniyatlaridan mobil dasturiy vositalarni yaratishga moljallangan ilovalar organib chiqildi. Android App Book maker dasturini imkoniyatlari, vazifalari va funktsiyalari keltirildi. Dasturning mavjud imkoniyatlaridan foydalangan holda ―Electron hukumat‖ kursidan elektron qollanma yaratildi. Qollanmani *.apk formatidagi faylni generatsiya qilish orqali Android platformasida ishlaydigan mobil ilova yaratildi. Yaratilgan ilova Windows operetsion muhitida maxsus Android emulyatori dasturi yordamida ishlaydigan Virtual dasturlardan foydalanb, mobil ilova ishlatilishi yolga qo‘yuildi. Yaratilgan ―Electron hukumat‖ kursi bo‘yucha mobil electron qollanma keng foydalanuvchilar havolasiga Play Market portaliga joylashtirilgandan so‘ng electron hukumat boyuicha ma‘lumot oluvchilar va o‘rganuvchilar uchun katta imkoniyatlar yaratiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Ўзбекистон республикасининг ―Электрон хукумат‖ тўғрисидаги 395 сонли қонуни. 56

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 27 июндаги ―Ўзбекистон Республикасида миллий ахборот-коммуникация тизимларини келгусида ривожлантириш бўйича чора тадбирлар ҳақидаги‖ ПҚ-1989-сонли қарори 3. И.А.Каримов. ―Юксак маънавият – енгилмас куч‖. Тошкент. 2008 йил. 4. И.А.Каримов ―Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида‖ Тошкент 2011 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 2-сон, 17модда 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида»ги ф армони №ПФ-3080, 30.05.2002 http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=152470 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахбороткоммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори №200, 06.06.2002 http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=267044 8. J.F.Di Marzio Android A Programmer's Guide - 2008. 9. Chris Haseman Android Essentials - 2008. 10. Mark Murphy "Beginning Android 2"; 11. Jeff Friesen "Learn Java for Android Development"; 12. Коннолли Т., Бегг К., Страчан А. Базы данных: проектирование, реализация, опровождение. Теория и практика, 2-е изд. : Пер. с англ. : Уч. пос. – М.: Изд. дом "Вильямс", 2007. – 1120 с. 13. Satya Komatineni, Dave MacLean Pro Android 4. – ―Apress‖, 2012 14. Рето Майер, Android 4. Программирование приложений для планшетных компьютеров и смартфонов. - ЭКСМО - Москва, 2013. 57

15. Jeff McWherter Scott Gowell., PROFESSIONAL Mobile Application Development – Wiley 2012. 16. Belén Cruz Zapata, Android Studio Application Development - BIRMINGHAM - MUMBAI, 2013. 17. Reto Meier, PROFESSIONAL Android™ 4 Application Development – Wiley 2013. 18. . Mario Zechner, Robert Green., Beginning Android 4 Games Development, - Apress, 2011. 19. ДэрсиЛ., КондерШ., Android за 24 часа. Программирование приложений под операционную систему Google — М.: Рид Групп, 2011 20. Romain Marucchi-Foino, Game and Graphics Programming for iOS and Android® with OpenGL® ES 2.0 –Wiley, 2012. 21. Donn Felker, Joshua Dobbs., Android Application Development for dummies – Wiley, 2011. 22. Raximov O.D. Axborotlashgan jamiyat ta‘lim tizimida zamonaviy axborot va ta‘lim texnologiyalari.O‘quv - uslubiy qo‘llanma. TATU Qarshi filiali, Qarshi, 2014y., 44b. 23. Raximov O.D. Hayot faoliyat xavfsizligi. O‘quv - uslubiy majmua. - Qarshi, 2012, 857b. Internet manbaalari 1. http//: www.gov.uz . 2. http//: www.mitc.uz 3. http//: www.ziyonet.uz . 4. http//: www.tuit.uz . 5. http//: www.tuitkf.uz . 6. http://developer.android.com 7. http://wrox.com. 8. http://www.it - ebooks.info 58

9. http://www.appmk.com 10. www.wiley.com. 11. www . ziyonet . uz 59

O'xshashlar

Android tizimli telefonlar uchun skaner ilovasini yaratish

Adobe Muse dasturi yordamida A.Oripov hayoti va ijodi mavzusida multimediali elektron resurs yaratish

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari

Java dasturlash tilida Android tizimida milliy resurslarni tashkillashtirish va boshqarish