Java dasturlash tilida Android tizimida milliy resurslarni tashkillashtirish va boshqarish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2903.486328125 KB

Ko'chirib olish

Java dasturlash tilida Android tizimida milliy resurslarni tashkillashtirish va boshqarish Mundarija Kirish...........................................................................................................6 I. O`zbekistonda Android tizimida ishlovchi, milliy resurslarni tashkillashtiruvchi va boshqaruvchi dasturlarni ishlab chiqishning hozirgi kundagi o`rni..................................................................................................9 1.1 . Android tizimida ishlovchi milliy dasturlar ishlab chiqishning ahamiyati..9 1.2 . Android tizimida ishlovchi milliy resurslar tahlili....…………………..12 1.3 . Masalaning qo`yilishi va dolzarbligi………………..…………………..17 II. Milliy resurslarni tashkillashtirish va boshqarish strukturasini ishlab chiqish......................................................................................................19 2.1. Tanlangan obyektning strukturasini ishlab chiqish…......……………..19 2.2. Ma`lumotlar yaxlitligi va ishonchliligi…………………….....…………22 III. Milliy resurslarni tashkillashtirish va boshqarishni Java dasturlash tili Android tizimi misolida dasturiy joriy etish ..........................................25 3.1. Dasturlashtirish tilini tanlash va qo`yilgan masalani dasturiy joriy qilish………………………………………………………………….…..25 3.2 . Dasturning funksional imkoniyatlari…………………………………..60 3.3 . Dastur ishlash samaradorligi va joriy etilgan resurslarni baholash……62 3.4 . Foydalanuvchi uchun qo`llanma……………………………………....63 Hayot faoliyati xavfsizligi..............................................................................65 Xulosa.........................................................................................................73 Foydalanilgan adabiyotlar...........................................................................74 Ilovalar........................................................................................................76 1

Kirish «Biz bu borada mobil aloqasi, internet, videotelefon tizimi, raqamli televideniye, zamonaviy bank xizmatlari, lizing, sug„urta, audit, injiniring va boshqa zamonaviy xizmat turlarini rivojlantirishga alohida e‟tibor qaratmoqdamiz. Bugungi kunda yurtimiz mobil aloqaning rivojlanish ko„rsatkichi bo„yicha dunyoda oldingi o„rinda turgan o„nta mamlakat qatoriga kiradi. O„zbekistonda mobil aloqa xizmatidan foydalanuvchilarning umumiy soni 2000 yilga nisbatan – shunga e‟tibor beringlar – 200 barobar oshib, 19 milliondan ortiq abonentni tashkil etmoqda» O„zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Islom Karimov O„zb е kiston R е spubkasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 21-yanvarda bo„lib o„tgan majlisidagi ma‟ruzasidan. Qadimdan fan-texnika taraqqiyoti Inson va jamiyat hayotida kattadankatta o‗zgarishlarga olib kelgan. Har gal insoniyat biron-bir ilmiy yangilik yoki texnikaviy kashfiyotni qo‗lga kiritgan zahoti, bu imkoniyatdan turli maqsadlarda foydalanuvchilar paydo bo‗lavergan. Kimlar uchundir yangi kashfiyot inson mushkulini yengil qilish vositasi sifatida xizmat qilgan bo‗lsa, yana kimlar uchundir u qandaydir g‗arazli maqsadlarni amalga oshirish quroliga aylangan. Bugungi kunda ham zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan noto‗g‗ri maqsadlarda foydalanishga bo‗lgan urinishlar tobora ko‗payib bormoqda. Mana shunday texnologiyalardan biri — bu uyali aloqadir. Bu vosita bugun hayotimizning ajralmas bir qismiga aylanib ulgurgan. U masofalar kesimida biz yashayotgan kurrai-zaminni shunchalar kichraytirib qo‗ydiki, bugungi kunda 2

yer sharining narigi burchi bu chekkasi bilan soniyalar ichida aloqa bog‗lay oladi. Shu o‗rinda biz qo‗l telefonining kundalik ijtimoiy foydali tomonlari haqida to‗xtalib o‗tirmaymiz, bu haqida shundoq ham yetarlicha ma‘lumot tarqatilgan. Ayniqsa, bu uyali aloqa vositalari reklamasida deyarli har kuni bearmon targ‗ib qilinmoqda. Shunday qilib, qo‗l telefoni, aytish mumkinki, «uchinchi» ekranga aylanib ulgurdi. Agar «katta ekran» deb ataladigan kinoteatr ekranlarini shartli tarzda «birinchi yo‗nalishdagi ekran» desak, «zangori ekranni», ya‘ni uydagi televizorlarni «ikkinchi yo‗nalishdagi ekran» deyish mumkin. Shu ma‘noda, qo‗l telefoni bugun «uchinchi» yo‗nalishdagi ekranni hosil qildi. «Katta ekran» va «zangori ekran» faoliyati huquqiy yo‗l bilan tartibga solinadi, ular orqali namoyish etiladigan ko‗rsatuvlar badiiy, axloqiy, tarbiyaviy va estetik jihatdan tegishli tarzda nazorat qilinadi, davlat tomonidan turli mafkuraviy tahdidlardan himoyalanadi. Shuningdek, biror mamlakatda zamonaviy texnologiyalarning mavjudligi hali unda axborot jamiyatining yuzaga kelishi uchun yetarli emas. Buning uchun aholi axborot olish borasida keng va teng imkoniyatga ega bo‗lishi, jamiyatda yuksak axboriy madaniyat shakllanmog‗i zarur. Sirtdan qaraganda, Tofflerning insoniyat jamiyatini uch davrga tasniflashiga odamlarning tirikchilik tarzi va yashash holati asos bo‗lgan, degan xulosaga kelish mumkin. Lekin "uch to‗lqin" nazariyasi mohiyatan teranroq tahlil etilsa, davrlar taqsimotida insonlarning tafakkur tarzidagi evrilishlar birlamchi o‗rin tutgani ayon bo‗ladi. Agrar davrda inson asosan o‗zlashtirma mehnat bilan kun ko‗rdi - tabiatdagi mavjud ne'matlardan "bor boricha" qabilida foydalandi. Sanoat inqiloblari bosqichida esa uning tafakkur tarzi keskin o‗zgardi: qo‗l mehnatidan xalos bo‗lgan insoniyat texnika yordamida bunyodkorlik va yaratuvchanlik davriga qadam qo‗ydi. Toffler "uchinchi to‗lqin" deya nomlagan axborot jamiyatida esa izlanuvchanlik, tashabbuskorlik 3

va yangilikka intilish hayot mazmuniga aylandi. Agar industrial davrda odamlar uzog‗ini yaqin, og‗irini yengil qilgan texnologiya asosiy qadriyat hisoblangan bo‗lsa, axborot jamiyatida u o‗rnini bilimlarga bo‗shatib berdi. Tinib-tinchimagan odamzod pul va moddiy boyliklar hamma narsaning kaliti bo‗lgan kezlarni boshdan o‗tkazdi, qurol kuchi, zo‗ravonlik bilan hokimiyat egallangan davrlarni ko‗rdi. Mana, endi axborot barcha ne'matlardan ustun bo‗lgan zamon kelyapti. Bunday jamiyatda kishilar o‗rtasidagi munosabatlarda axborot omili yetakchilik qiladi. "Kimki haqiqiy axborotga ega bo‗lsa, u dunyoga hukmronlik qiladi" degan mashhur naql amaliy ahamiyat kasb etadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida axborot hal qiluvchi kuch vazifasini o‗taydi. Ta'bir joiz bo‗lsa, jamiyat axborot bilan nafas oladi, axborot bilan oziqlanadi. I BOB. O`ZBEKISTONDA ANDROID TIZIMIDA ISHLOVCHI, MILLIY RESURSLARNI TASHKILLASHTIRUVCHI VA BOSHQARUVCHI DASTURLARNI ISHLAB CHIQISHNING 4

HOZIRGI KUNDAGI O`RNI 1.1 . Android tizimida ishlovchi milliy dasturlar ishlab chiqishning ahamiyati Android (yunoncha so‗z bo‗lib, ikki bo‗g‗ini — «erkak» va «o‗xshash») — odamsifat robot ma‘nosini ifoda etadi. Balki mana shuning uchun Android operatsion tizimi logotipida robot tasvirlangandir. Android operatsion tizimining yaratilishi tarixi 2002-yillardan boshlangan. Mana shu davrda Google korporatsiyasi yaratuvchilari E. Rubinning dasturiy ishlanmalari to‗plami bilan qiziqib qoladilar. Dastlab mobil qurilmalar uchun yangi operatsion tizimni yaratish loyihasi bilan katta maxfiylik ostida Android Inc. Kompaniyasi shug‗ullangan, ushbu kompaniyani keyinchalik Google sotib oladi. Android — Linux yadrosiga asoslangan kommunikatorlar, planshetli kompyuterlar, elektron kitoblar, raqamli musiqa uskunalari, qo‗l soatlari, netbuklar va smartbuklar uchun portativ (tarmoqli) operatsion tizimdir. Keyinchalik Google Open Handset Alliance (OHA) alyansini tashkil qildi, u hozirda ham platformani qo‗llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bilan shug‗ullanadi. Android Google tomonidan ishlab chiqilgan kutubxona orqali qurilmani boshqaruvchi Java-ilovasini yaratishga imkon beradi. Android Native Development Kit Si va boshqa tillarda yozilgan ilovalarni yaratadi[1]. 2012-yilning uchinchi choragida sotilgan smartfonlarning 75 foizida Android operatsion tizimi o‗rnatilgan. Android operatsion tiziminig ustunliklari: - Ba‘zi sharhlovchilar Android qator hollarda veb-syorfing, Google Inc. servislari bilan mosligi kabi va boshqa xususiyatlari bilan o‗z raqobatchilaridan biri Apple iOS kompaniyasiga qaraganda o‗zini yaxshi 5

namoyon qilishini aytadilar. Android, iOS ga nisbatan ochiq platforma hisoblanadi, bu holat unda ko‗proq funksiyalarni amalga oshirishga imkon beradi; - iOS va Windows Phone 7 dan farqli ravishda, Androidda fayllarni qabul qilish va uzatishga ham imkon beruvchi Bluetooth oqimini to‗la amalga oshirish mavjud. FTP-serverini, tarmoqqa ulanish nuqtasi rejimi (PAN xizmati) va Bluetooth orqali guruhli birinchi darajali tarmoqni (GN xizmati) amalga oshirish mavjud; - Android-apparatlarida, odatda, USB va xotira kartalarini olmasdan turib boshqa uzatish usullari tezlik cheklanishlaridan qat‘iy nazar kompyuter fayllarini tezlikda telefonga ko‗chirishga imkon beruvchi, MicroSDkardrider mavjud; bundan tashqari, iOS va Windows Phone 7 sinxronlashtirish dasturi (iTunes va Zune), orqali amalga oshirishdan tashqari, biror-bir fayllarni telefonga/telefondan to‗g‗ridan-to‗g‗ri uzatish mumkin emas, Android operatsion tizimidagi telefonlar esa xotira kartasi fayllar tizimini USB mass storage device («fleshka») kabi uzatish imkoniga ega; - А vvaldan dasturni «tekshirilmagan manbalardan» (misol uchun, xotira kartasidan) o‗rnatish taqiqlanishiga qaramay, ushbu cheklash apparat sozlashlarida doimiy vositalar yordamida o‗chiriladi, bu holat esa internet-ulanishlarsiz dasturlarni telefonlar va planshetlarga o‗rnatishga imkon beradi (misol uchun, Wi-Fi-ulanish nuqtalariga ega bo‗lmagan va odatda juda qimmat turadigan mobil internetga pul sarflashni istamaydigan foydalanuvchilar uchun), hamda barcha istaganlarga Android uchun ilovalarni bepul yozish va o‗z apparatida test sinovlaridan o‗tkazish imkonini beradi, shu bilan birga, iOS va Windows Phone 7 da hatto o‗z dasturlarini tarqatish istagi bo‗lmaganda ham loyihachining qayd etish ro‗yxatini sotib olishi kerak bo‗lardi; 6

- Androiddan ARM, MIPS, x86 kabi turli apparatli platformalarda foydalanish mumkin; - Ilovalar boshqa muqobil Google play magazinlari mavjud, misol uchun Amazon‘dan Appstore for Android, Opera Store, Yandex.Store[2]. Android operatsion tizimi uchun telefonlar ishlab chiqarish: Hozirda bir qancha kompaniyalar Android uchun o‘z telefonini sotuvga chiqarmoqda, masalan HTC kompaniyasining Dream, Magic, Droid hamda Motorola kompaniyasining Motorola Droid telefonlaridir. Motorola Droid chiqarilganidan so‘ng birinchi haftadayoq Motorola kompaniyasi 150000 ta telefonni sotishga ulgurdi[3]. Android grafik rejimi va animatsion muhiti qolgan iPhone, Windows mobile sistemalari darajasiga ko‘tarish maqsadida shu sistemalarning dasturiy ta‘minotidan Androidda ham yaratila boshlandi masalan ―compass‖. Siz ―compass‖ni 99$ lik iPhonda uchratmasligingiz mumkin lekin buni 99$ lik Droid telefonlariga tekin yuklab olishingiz yoki standart o‘rnatilgan kompasdan foydalanishingiz mumkin. Hozirgi kunda HTC Droid telefoni Amerikada 50$ ga arzonlashishga ulgurdi. Shu kabi telefonlarning narxlari va xususuiyatlari jadvalda solishtirilgan(Ilova 4). Android operatsion tizimi uchun yaratilgan dasturlardagi qo`shimcha qulayliklar: Oddiy foydalanuvchi uchun yana ko‘plab dasturiy ta‘minotlar yaratilgan bo‘lib bular sizga bir qator qulayliklar yaratishga xizmat qiladi. Masalan, Quickpedia – Wikipedia bilan ishlash uchun yaratilgan. Bunda dastur Wikipedia sahifasini sizning telefon ekrani hajmiga moslashtirib ko‘rsatadi, siz ko‘rgan maqolaning matnini xotiraga saqlab qo‘yish imkoniyati mavjud. Life360 – sizga qaysidir butun rayon bo‘ylab ma‘lumot uzatishga yoki qabul qilishga yordam beradi, dastur ko‘proq tog‘lik hududlarda xatardan ogoh 7

qilishda kerak bo‘ladi masalan siz tog‘lik hududlarni o‘rganuvchi tadqiqotchisiz qishloqni qor bosish xavfini hisoblab chiqib buning 70% aniqligiga ishonch hosil qildingiz shunda dastur orqali butun qishloqdagi fuqarolarning mobil telefoniga ogohlantirish uzatishingiz mumkin. Locale – sizni har daqiqada bezovta qiladigan telefonni nazorat qiluvchi dastur bo‘lib telefoningizni qaysi hududda qanday rejimda bo‘lishini belgilab qo‘yasiz, natijada GPS orqali nazorat qilinayotgan telefoningiz belgilangan hududga kirganda tebranish rejimida ishga tushadigan yoki qo‘ng‘iroq rejimida ishga tushadigan bo‘ladi[4]. Endilikda Android yana bir imkoniyatini taqdim qildi, ya‘ni Microsoft Office 2007 Word, Excel va PowerPointda yaratilgan fayllarini o‘qish va ularni telefoningizning o‘zida yaratishingiz uchun QuickOffice dasturi yaratildi, siz bu dastur bilan bemalol Word, Excel va PowerPointda yaratilgan fayllarni o‘qib ularga o‘zgartirishlar kiritib xotiraga saqlab qo‘yishingiz mumkin[5]. 1.2 . Android tizimida ishlovchi milliy resurslar tahlili Hozirgi kunda har bir kishi o`z mobil telefoniga ega va biz telefonlarning rusumlari haqida ko`p eshitganmiz. Telefonlarning rusumlariga qarab tanlaymiz va narx ham shunga bog`liq deb o`ylaymiz. Mobil telefonning narxi bir jihatdan unda ishlayotgan operatsion sistemaga ham bog‘liqdir. Telefonimizda ishlayotgan dasturiy ta‘minot nafaqat uning narxiga, balki telefonning boshqa xususiyatlari va qulayliklarini ham belgilab beradi. Bugungi kunda mobil tizimlar sohasida qo‘llanilayotgan asosiy dasturiy ta‘minotlar Symbian, Windows Mobile, iPhod systemasi, Android, Web OS va yana bir ochiq kodli yosh sistema Samsung Electronics ning kechagina yaratilgan Bada sistemasi. Bugungi kunda juda tez ommalashayotgan, mobil qurilmalar uchun yaratilgan ochiq kodli operatsion sistema – Android tizimidir[6]. 8

Android tarixi (Operatsion Sistemaning yaralishi va bosgan yo‟li) 1991-yil Linus Torvalds boshlab bergan erkin va ochiq kodli operatsion sistemalar 2007 yilga kelib telefonlarni ham egallay boshladi. Aslida bu qanday boshlangan edi? 2005-yil iyul oyida Google kompaniyasi telefonlarga dastur ishlab berish bilan shug‘ullanadigan Android Inc. nomli kichik kompaniyani sotib oladi. Ushbu Android Inc. kompaniyasining asoschilaridan biri Andy Rubin bugungi kunda Googlening mobil aloqalari bilan shug‘ullanuvchi bo‘limiga rahbarlik qiladi. Andy Rubin Biznes haftaligi (Business Week) gazetasiga bergan interviuvsida: ―Egasini yaxshi tushunadigan telefonlar yaratish uchun katta ehtiyoj mavjud‖ deb ta`kidlab o`tgan edi. Buni qarangki haqiqatdan ham 2007 yilga kelib Google butun dunyoni hayratga solishga muvoffaq bo‘ladi, ya‘ni xuddi shu yili u Symbian, Windows mobile, iPhone sistemalari bilan raqobatlasha oladigan yangi mobil sistemaga asos soldi. Siz ―Xo‘sh nima qipti, telefon operatsion sistemalari (OS) yana bittaga ko‘payiptida!‖ deyishingiz mumkin. Haqiqatdan ham bittaga ko‘padi-yu ammo ulardan butunlay farq qilar edi. Bu farq unig asosida Linux Kernel 2.6 dan foydalanilganida edi. Ha endi Linux kompyuter yoki notebuklarda telefonlarda ham mavjud. Shu tariqa 2007 yil noyabrda Google tomonidan tashkil etilgan Open Handset Alliance (OHA) ommaga Google Androidning Software Developing Kit(SDK)ni taqdim etdi. OHAga birinchilardan bo‘lib HTC, LG, Samsung, T-mobile kabi kompaniyalar, keyinroq esa protsessorlar va chiplar bo‘yicha ishlovchi QUALCOMM va Texas Instrumentslar a‘zo bo‘lishdi. Hozirda OHAga 47 ta dasturiy va texnik qismlar bilan ishlaydigan kompaniyalar a‘zo bo‘lgan. 2008- yil 21-oktabrda programistlarni quvontiradigan voqea yuz berdi, ya‘ni OHA Androidni ochiq kodli deb e‘lon qildi. Android OHA GPLv2 va Apache2.0 litsenziyalari ostida 1.5 versiyasi butun ommaga taqdim etildi[7]. Hozirda O`zbekistonda ham Android operatsion tizimi foydalanuvchilari ko`payib borayabti, lekin bu foydalanuvchilar uchun Android operatsion 9

tizimida ishlovchi, O`zbek tilidagi milliy dasturlar yetishmovchiligini ko`rishimiz mumkin. Men bu bitiruv malakaviy ishim bajarish davomida bir necha o`zbek tilida yaratilgan dasturlarni ko`rib chiqdim. Ular quyidagilar: ―Itchan Kala‖ dasturi Android telefonlari uchun Xoramz viloyati rasmlar galereyasini taqdim etgan. Dastur Ingliz tilida tuzilgan. Undan faqatgina rasmlar ko`rish va rasmlarni ―wallpaper‖ sifatida o`rnatish mumkin. 1-rasm. “Itchan Kala” dasturi ko`rinishi ―3D Uzbekistan flag live wallpaper‖ dasturi Android tizimida ishlovchi telefonlar uchun Ingliz tilida tuzilgan. Dasturdan faqat telefonga O`zbekiston bayrog`ini harakatlanib turuvchi ―wallpaper‖ sifatida o`rnatish mumkin. 10

2-rasm. “3D Uzbekistan flag live wallpaper” dasturi ko`rinishi ―Uzbekistan wallpapers‖ dasturi ham Android tizimida isglovchi telefonlar uchun mo`ljallangan. Dastur Ingliz tilida tuzilgan. Dasturdan faqat O`zbekiston rasmlarini telefonda ko`rish va ularni ―wallpaper‖ sifatida o`rnatishda foydalanish mumkin. 3-rasm. “Uzbekistan wallpapers” dasturi ko`rinishi 11

Android operatsion tizimi uchun yaratilgan dasturiy qurilmalarning oziga xosligi va xususiyatlari Android dasturiy ta‘minotini ishlab chiqishda Googlening Java biblatekalaridan, mikroprotsessor kodi esa ARM arxitekturasida C dasturlash tilida va uni mashina kodiga o‘girishda GCC kompilyatoridan foydalniladi. Android grafikasi va animatsiya uchun ham ochiq kodli bo‘lgan OpenGL ES biblatekalaridan, ma‘lumotlarni saqlash va boshqarish uchun SQLitedan foydalanilgan. Sistema MP3, MP4, MIDI, OGG, MPEG-4, WAV, formatidagi audio va video fayllarni hamda JPEG, PNG, GIF, BMP farmatli suratlarni qo‘llab quvvatlaydi. Androidning 1.5- versiyasida sizga YouTubega videolarni yuklash va ekranda animatsion rejimda ishlash mumkin edi. 2009-yili 15 sentabrda taqdim qilingan Android 1.6 versida Google dasturiy vositalari qo‘llanilgan bo‘lib, tezkor qidirish maqsadida ekranning yuqorisida ―quick search‖ box joylashtirilgan. Yozishga erinadiganlar uchun esa tovush bilan qidirish texnologiyalari qo‘llanilgan. 2010yilning Oktabrida Android 2.0 ommaga taqdim qilindi. Bu versiya Telefonning protsessor tezlgini oshirish va telefon protsessorining samarali ishlashini ta‘minladi. Ishlab chiqilgan yangi Androidda kontakt listda endi kontakt nomi bilan birgalikda uning rasmini ham qo‘yishingiz mumkin va siz bu kontaktning ustiga bossangiz alohida qismdan uni joylashgan joyini aniqlashda, Gmail orqali xat yo‘llashda va qo‘ng‘iroq qilishda foydalanishingiz mumkin. Androidda Internetdan foydalanish uchun aynan shu sistema uchun yaratilgan WebKit brauzeridan foydalaniladi, endilikda bu brauzer HTML5ni ham qo‘llab quvvatlaydi. Google sistemani yaratishga yaratdiyu sistemani asosan o‘zining dasturiy vositalari bilan to‘ldira boshladi. Masalan Google Voice tovush xizmatlari uchun, Sky Map yulduzlar xaritasi, Google qidirish xizmati, Google Maps xaritalari va Gmail kabilardir. Android foydalaniladigan dasturiy ta‘minoti Javada yozilgan bo‘lib, yaratatilgan dasturni mashina kodiga o‘girish 12

uchun standart Java Virtual Machinedan emas Android uchun yaratilgan Dilvak Virtual Machinedan foydalaniladi[8]. Android dasturining afzalliklari: - Android operatsion tizimida ishlovchi mobil qurilmalar Gmail, Google Docs, Maps va boshqa Google kompaniyasining xizmatlari bilan to‘liq ishlay oladi. - Android market hozirgi kunda eng zo‘r dasturiy ta‘minot Web-saytlaridan hisoblanadi va Android uchun juda ko‘p bepul dasturlar mavjud. - Android kommunikatorlari yordamida xohlagan mobil aloqa operatorini tanlash imkoniyati mavjud. - Android platformasi paydo bo‘lganiga uncha ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsa ham, u anchagina ko‘p imkoniyatlarni taqdim etadi va shunga yarasha Androidda ishlaydigan qurilmalarni narxi ham unchalik baland emas. - Android bu to‘liqligicha ochiq operatsion tizim hisoblanadi. - Android ko‘p jarayonli operatsion tizim, ya‘ni unda bir vaqtning o‘zida bir necha dasturlar ishlash imkoniyati mavjud. - Android qurilmalarini hammasida virtual klaviatura mavjud. Ba‘zi Android qurilmalarida ham virtual, ham haqiqiy klaviatura mavjud bo‘ladi. - Android operatsion tizimi faqatgina kommunikatorlarda emas, balki planshet kompyuterlar, netbuklar va boshqa gadjetlarda ham ishlay oladi[9]. 1.3 . Masalaning qo`yilishi va dolzarbligi Yuqoridagi ma`lumotlardan ko`rinib turibtiki Android operatsion tizimida ishlab chiqarilgan dasturlar XXI asrdagi eng ko`p ishlatiladigan, ommalashib borayotgan dasturlar sarasiga kiradi. Demak, O`zbekiston uchun Android tizimida yaratilgan milliy- zamonaviy dasturlar ishlab chiqish informatika va 13

axborot texnologiyalari sohasidagi barcha dasturlovchilar uchun birinchi darajali masalalardan hisoblanadi. Shu maqsadda biz ham Android tizimida ishlovchi O`zbekistonning ko`zga ko`ringan, hozirgi kungacha o`z qadrini yuqotmagan, milliy boyliklarimiz sanalgan, shuningdek, jahonga ko`z-ko`z qilishga arziydigan mustajob qadamjolar, osori atiqalarimiz haqida tanishtiruvchi, ular haqida yetarlicha ma`lumot beruvchi, shu bilan birga, O`zbekiston haqida on-line rejimida ma`lumot beruvchi dastur yaratishni lozim deb topdik. 14

II BOB. MILLIY RESURSLARNI TASHKILLASHTIRISH VA BOSHQARISH STRUKTURASINI ISHLAB CHIQISH 2.1. Tanlangan obyektning strukturasini ishlab chiqish Android operatsion tizimining yana bir afzalliklaridan biri shundaki, unda tanlangan obyekt strukturasini dastur orqali realizatsiya qilishda ancha imkoniyatlar mavjud(Android tizimi arxitekturasi (Ilova 1). Dastur strukturasi avtomatlashgan holda tizim tomonidan yaratiladi, dasturlovchi esa dastur tuzish jarayonida dastur obyektlarini mantiqan bog`lanish bosqichlarini to`g`ri tanlay bilishi va modullar orqali uzatilishi kerak bo`lgan parametrlarni to`g`ri tanlab uzata olishi yetarlidir. Quyida dastur strukturasidan misollar keltiramiz: 4-rasm. Dasturning LocKScreengacha bo`lgan strukturasi 15

5-rasm. Dasturning List View qismi strukturasi 16

6-rasm. Dasturning Dasturning ImageView gacha bo`lgan strukturasi 17

7-rasm. Dasturning Buttonlargacha bo`lgan strukturasi 2.2. Ma`lumotlar yaxlitligi va ishonchliligi Android operatsion tizimida dastur tuzish jarayonida ma`lumotlar yaxlitligi va ishonchligi himoyasini oshirish uchun Eclipse dasturlash muhitini o`rnatish jarayonida dasturlar uchun alohida fayl yaratish so`raladi va dasturlash muhitida tuzulgan va tuzulayotgan dasturlar shu faylda saqlab boriladi. Har bir dastur 18

fayli alohida bo`lib, bu fayl ham o`z navbatida ichidagi saqlanadigan ma`lumotlar turiga qarab bir necha, fayllarga bo`linadi. 8-rasm. Eclipse dasturlash muhiti “Package Explorer” oynasi 4-rasmdagi ―Package Explorer‖ oynasida bir dastur fayllari ko`rsatilgan bo`lib, bular: - ResUz – Android Project nomi, dasturning asosiy fayllari saqlanadigan fayl nomi ham avtomatik tarzda shunday nomlanadi; - src – bu fayl ichida dasturda ishlatiladigan asosiy .java classlar saqlanadi. Bu classlar ―Package name‖ box sida ozgan uch qismli paketi ichma ich joylashgan qismida ochiladi; - gen – ya`ni Generated Java Files, biz dasturda foydalangan vosita va komponentalarmizni o`zida id orqali saqlab olib, biz murojaat qilganda chaqiradigan asosiy R.java fayli saqlqnqdi; - Android2.2 – bu faylda dastur API darajalarining paketlar jamlanmasi saqlanadi va widjetlar orqali murojaatni amalga oshiradi; - assets – bu faylda dasturda foydalaniladifan html, css va boshqa yordamchi ta`minotni amalga oshiruvchi vositalar saqlanadi; - bin – bu faylda class flayllari va res fayli joylashgan bo`ladi; 19

- res – bu fayl ichida biz .java class larda asos sifatida ishlatadigan .xml fayllari, menular uchun fayllar, ―drawable‖ fayllari ya`ni rasm va iconkalar saqlanadigan fayllar bo`ladi; - AndroidManifest.xml – faylida dasturda yaratilgan barcha classlarni grafik shaklda ko`rish uchun joriy etamiz. Bu fayllar ichida saqlanadigan class fayllarimiz biz yaratgan paketlar ketma-ketligida ichma-ich saqlanadi va yaratgan dasturimizni ham foydalanuvchi Google Marketlardan olib foydalanganda ham dastur faqat telefonning xotirasida saqlanadi. Bulardan ko`rinib turibtiki, Android operatsion tizimi ochiq kodli operatsion tizim bo`lishiga qaramasdan ma`lumotlar yaxlidligi va ishinchliligi yaxshi himoyalangan. 20

III BOB. MILLIY RESURSLARNI TASHKILLASHTIRISH VA BOSHQARISHNI JAVA DASTURLASH TILI ANDROID TIZIMI MISOLIDA DASTURIY JORIY ETISH 3.1. Dasturlashtirish tilini tanlash va qo`yilgan masalani dasturiy joriy qilish Hozirgi kunda Android bozori ancha rivojlanib bormoqda. Har oyda Android bozoriga chiqayotgan dasturlar soni ikki barobar ko‘payishi, hamda juda ko‘p Android uyali aloqa vositalari va planshetlarini ishlab chiqilishi yaqin orada bu rivojlanishni to‘xtab qolishidan emas, balki aksidan darak beradi. Bu rivojlanishlar orasida kompyuter texnologiyalariga qiziquvchan, yohud sohasi shunga yaqin bo‘lgan har bir foydalanuvchi o‘zining mobil aloqa vositasiga dastur yozishga qiziqib ko‘rsa kerak. Android dasturlari Java dasturlash tili yordamida yozilib, dasturlash olamiga endi qadam qo‘yayotganlar uchun nisbatan oson tildir. Android dasturlari boshqa mobil aloqa vositalari uchun yozilgan dasturlar singari kompyuterda yozilib, kompilyatsiya qilinadi va tekshirish uchun mobil aloqa vositasi (u hoh sizning telefoningiz yoki planshetingiz bo‘lsin) ga yuklanadi. Agar sizda telefon ham, planshet ham bo‘lmasa, unda komp‘yuterni o‘zida Android qurilmani emulyatsiya qilib, usha emulyator yordamida tekshirishingiz mumkin. Android dasturlari Java dasturiy tizimida tuziladi. Android uchun Windows, MacOS, Linux operatsion tizimlarida dastur tuzish mumkin. Dasturlash muhiti sifatida Eclipse dasturidan foydalanish tavsiya etiladi. Android operatsion tizimiga dastur tuzish uchun kerakli vositalarni keltirib o‘tamiz[10]. Bular: 21

1. JRE (Java Runtime Environment); 2. JDK (Java Development Kit); 3. Eclipse dasturlash muhiti; 4. Android SDK (Android Software Development Kit); 5. ADT (Android Development Tools). JRE. Java tilida yoziladigan dasturlarni yoqish va ishlatish uchun kompyuterlarda JRE(Java Runtime Environment), ya‘ni Java ishlash muhitini o‘rnatish kerak. JDK. Java tilida dasturlar tuzish uchun JDK (Java Development Kit) ya`ni Java dasturlash jamlamasini o‘rnatish lozim. JDKning ichida Java kompillyatori, Java bibliotekalari, har xil utilitalar, misollar va dokumentasiyasi bo‘ladi. Lekin JDKni ichiga Java dasturlash muhiti kirmaydi. Eclipse. Javada dastur tuzish uchun Eclipse ni ishlatamiz. Android uchun aynan Eclipse dasturlash muhitini tavsiya etilishining sabablari: Birinchidan, Eclipse bepul hamda Eclipse da ishlashni o‘rganib olish juda oson. Ikkinchidan, Google kompaniyasi aynan Eclipse uchun ADT plaginini ishlab chiqargan. ADT. ADT yordamida Eclipse da Android proyektlarini tuzish, kompillyatsiya qilish va Android qurilmalarining emulyatorlaridan foydalanish mumkin. ADT plaginini kompyuterga o‘rnatishimiz bilan Android proyektlari uchun avtomatik tarzda sozlab qo‘yiladi. Android SDK. Androidda dastur tuzish uchun android SDK dastur tuzish jamlanmasi kerak bo‘ladi. Android SDK ning ichida Android qurilmasining emulyatori ham mavjud. Shuning uchun Androidda dastur tuzmoqchi bo‘lsak, bizda haqiqiy kommutator bo‘lishi shart emas, dasturni bemalol virtual qurilmada sinab ko‘rish mumkin[11]. Google Androidda dastur yozish uchun yuqorida keltiriladigan 22

dasturlarni yuklab olish va ularni bir-biriga moslashtirish kerak. Quyida kerakli dasturlarni yuklab olish va ularni o`rnatib, bir-biriga moslashtirish keltirib o`tiladi: 1-bosqich: Eclipse Dasturni yozish uchun avvalambor sizga Integrated Development Environment (IDE) kerak bo‘ladi. Hozirda Eclipse IDE keng tarqalgan, lekin siz Eclipse dan foydalana olmagan bo‘lsangiz, NetBeans dan foydalanib ko‘rishingiz mumkin. Eclipse IDE ni quyidagi linkdan sistemangizning xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda tanlab olishingiz mumkin: http://www.eclipse.org/downloads/ 2-bosqich: Java JDK Agar sizning kompyuteringizda Java JDK o‘rnatilmagan bo‘lsa, Java JDK ko`chirib olinadi: ( http://www.oracle.com/technetwork/java/javase/downloads/jdk6 - jsp - 136632.html ) Va o`rnatiladi: Next-> Next-> Finish 3-bosqich: Android SDK Tool Endi sizga Android SDK Tool kerak bo‘ladi. Uni to‘g‘ridan to‘g‘ri Google‘dan olishingiz mumkin: ( http://developer.android.com/sdk/index.html ) 4-bosqich: Eclipse‟ni Android uchun moslashtirish Eclipse ishga tushiriladi va Help-> Install New Software (yangi dasturiy vosita o‘rnatish) menusini tanlanadi. ―Add…‖ tugmasini bosganimizdan keyin 23

9-rasm. Yangi dasturiy vosita o`rnatishda “Add Repository” oynasi Yuqoridagi9-rasmda ko‘rsatilganidek, dasturiy vosita nomiga ―Android‖ deb, linkka esa “https://dl-ssl.google.com/android/eclipse/” deb yoziladi (agar link ishlamayotgan bo‘lsa, ―https‖ ni o‘rniga ―http‖ deb yozsa ham bo‘ladi). 10-rasm. “Install” oynasi ―OK‖ tugmasini bosganizda 6-rasmdagi oyna ochilishi kerak: Barcha paketlarni tanlab, ―Next‖ ni bosganimizdan so‘ng, ―Development 24

Tools‖ lar ko‘chirila boshlaydi. Ko‘chirib bo‘lganidan so‘ng, Eclipse ni o‘chirib, qaytadan ishga tushiramiz. 5-bosqich: Android SDK ni moslashtirish (configure) Android SDK ni ko‘chirilib, arxiv ochilgan papkadan ―SDK Manager.exe‖ degan faylni topib, uni ishga tushiramiz. Quyidagiga o‘xshash dialog yoqiladi: 11-rasm. “Choose Package to Install” oynasi Ko‘rsatilgan paketlarning hammasini o‘rnatishimiz shart emas. 2.1 va 2.2 versiyalarni o‘zi yetarli bo‘ladi (3.1 ni ham olishingiz mumkin). O‘zingimizga kerakli bo‘lgan SDKni tanlab, uni o‘rnatammiz (―Install‖ tugmasi bosiladi). SDKni o‘rnatish ancha vaqt talab qiladigan jarayon bo‘lib, o`rnatilish jarayonida kompyuterimiz Internetga ulangan bo`lishini talab qiladi. 6-bosqich: Virtual Android qurilmani ishga tushirish Bu bosqichda biz virtual Android qurilmani ―emulyatsia‖ qilamiz. Buning uchun SDK manager dagi ―Virtual devices‖ tugmasi bosiladi. ―New‖ tugmasi bosilganidan keyin, bu virtual qurilmaning ba‘zi parameterlarni 25

so‘raydigan oyna ochiladi. Unda biz o‘zimiz xohlagan qurilmani ―yasashinmiz‖ mumkin: 12-rasm. Create new AndroidVirtual Device (AVD) oynasi ―Create AVD‖ tugmasi bosilganda virtual Android qurilmani yasaydi. Biz uni virtual qurilmalar listidan ko‘rishinmiz mumkin. Uni tanlab, ―Start‖ tugmasi yordamida ishga tushiramiz. Bir qancha vaqt ―ANDROID‖ belgisini ekranda chiqib turadi so‘ng, quyidagiga o‘xshash oyna ochiladi: 26

13-rasm. Virtual telefon (emulyator) ko`rinishi 7-bosqich: Yana Eclipse ga qaytamiz Bu bosqich oxirgi bosqich bo‘lib, bunda biz Eclipse ni Android SDK resurslarini ishlata oladigan qilib moslashimiz kerak. Buning uchun Eclipse ni ochib, Window->Preferences ni ochib, undan Android ni tanlaymiz (General menyusining yonida). Android SDK arxivdan chiqarilgan papkaga bo‘lgan yo‘lni (path) quyida berilganidek qilib ko‘rsatib, ―OK‖ tugmasi bosiladi[12]. 27

14-rasm. “Preferences” oynasi Mobil telefonlar uchun Google Androidda dasturlash. Resurslar katalogi. res/drawable/ - tasvirlar (rasm) uchun (png, jpeg va boshqalar); res/layout/ - XML-fayl razmetkalari uchun (ilovalar oynasi grafik elementlarini boshqarish); res/menu/ - XML-fayl menyulari uchun; res/values/ - satrli resurslar va massivlar uchun; res/xml/ - ilovani ishlab chiqishda kerak bo‘ladigan boshqa XML-fayllar uchun Manifest – strukturalashgan XML-fayl bo‘lib, u ilova konfiguratsiyasini belgilaydi: ilova komponentlarini e‘lon qiladi,. 28

Android ilovalari komponentlari 4 turga bo‘linadi. Ular quyidagilar: 1. Activity – faoliyat; 2. Service – xizmat; 3. Broadcast Reciever – keng hajmda ma‘lumotlar tarqatish; 4. Content Provider – Kontent provayder. Activity – ilovalar uchun foydalanuvchi visual interfeysi – oynani o‘zida aks ettiradi. Oyna mobil qurilmani to‘liq egallaydi, biroq o‘lchamni o‘zgartirish mumkin. Barcha jarayonlar Activity klassining ostklass sifatida o‘zlashtiriladi. Ilovalar esa o‘zida bir qancha jarayonlarni saqlaydi. Activity –har xil action – harakatlarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Istalgan dastur bir qancha ―action‖lardan iborat bo‘lishi mumkin, lekin foydalanuvchi bir vaqtning o‘zida ulardan faqatgina bittasi bilan aloqada bo‘ladi. onCreate() funktsiyasiga ―activity‖ birinchi marotaba xosil qilinayotganda murojaat etiladi. Bu funktsiyaning vazifasi Java‘dagi main() funksiyasining vasifasiga o‘xshash. Aktiv jarayon bu – - foydalanuvchining bevosita ta‘siri jarayoni; - foydalanuvchi ta‘siriga xizmat ko‘rsatish jarayoni; - Service obyekti jarayoni. Obyektdagi muayyan bir qayta aloqa amalga oshadi; 15-rasm. BroadcastResiever obyekti jarayoni 29

Ko‘rinib turuvchi jarayon (visible process) ushbu jarayon komponenti foydalanuvchi tomonidan chaqirilishi mumkin. - bu faoliyat jarayoni fokusda aks etmaydi, lekin foydalanuvchiga ko‘rinib turadi. Bu dialog ortidagi foydalanuvchiga ko‘rinib turadigan faoliyat. - Bu xizmat joriy vaqtda amalga oshirilayotgan faoliyat tomonidan yopilgan faoliyat. Manifestning umumiy strukturasi. Manifest fayli android ilovalarining umumiy arxitekturasini, funktsional imkoniyatlari va konfiguratsiyasini inkopsulatsiya qiladi. Ilovalarni ishlab chiqarish jarayonida doimiy ravishda faylga yangi element va atributlar qo‘shish bilan uning tuzilishi (strukturasi)ni o‘zgartirishga o‘g‘ri keladi. Shuning uchun manifestning ichki strukturasini to‘g‘ri tashkil qilish lozim. Foydalanuvchi grafik interfeysi. Android ilovalarida foydalanuvchi grafik interfeysi View hamda ViewGroup obyektlaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. View obyekti android platformasida foydalanuvchi interfeysini ifodalashning asosiy modulidir. View obyekti – ma‘lumotlar strukturasidir. Eclipse uchun ADT plagini LayoutEditor nomli qulay vosita bo‘lgan visual redaktorni taklif qiladi. XML bilan ishlash Android da XML – lug‘atdan foydalangan holda foydalanuvchi interfeysi hamda ekran elementlarini loyihalash mumkin. Bunda ham HTML Web-sahifa yaratish usullari qo‘llaniladi. Har bir HML fayli View yoki ViewGroup obyekti bo‘lgan 1 ta asosiy element saqlaydi. Asosiy element aniqlangach, unga qo‘shimcha elementlar yoki vidjetlar qo‘shish mumkin. Bu elementlarni esa o‘z navbatida doimiy ravishda tahrirlash mumkin. Misol: 30

<? xml version = "1.0" encoding = "utf-8" ?> < LinearLayout xmlns:android = "http://schemas.android.com/apk/res/android" android:orientation = "vertical" android:layout_width = "fill_parent" android:layout_height = "fill_parent" > < Button android:layout_width = " wrap_content " android:layout_height = "wrap_content" android:id = " @+id/Button1" android:text = "Ko`rsatish" </ Button > < TextView android:layout_width = "fill_parent" android:layout_height = "wrap_content" android:text = "ResUzActivity" </ TextView > </ LinearLayout > Ushbu misolda 1 ta asosiy element, ya‘ni <LinearLayout> va o‘z atributlariga ega bo‘lgan 1 ta ost element hisoblangan TextView>, ya‘ni matnli maydon mavjud. xmlns:android – Android muhitida umumiy atributlarni XML da e‘lon qilish . Har bir fayldagi asosiy element o‘zida quyidagi qiymatli atributni saqlashi lozim: http://schemas.android.com/apk/res/android android: layout_width Ushbu atribut ekran uchun ruxsat etilgan kenglini ifodalaydi. Yuqoridagi misolda TextView yagona obyekt bo‘lganligi uchun ham uni butun ekran bo‘ylab cho‘zish mumkin. Shuning uchun ham uning qiymati "fill_parent" ni tashkil etadi. android: layout_height mos ravishda ekran uzunligini belgilaydi. android: text TextView da ifodalanishi lozim bo‘lgan matnni o‘rnatadi. View va ViewGroup ning har bir obyekti xilma-xil XML-atributlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Standart belgilar Ilova yaratishda quyidagi standart belgilardan foydalaniladi: - FrameLayout; - LinearLayout; - TableLayout; 31

- RelativeLayout. Yuqoridagi barcha belgilar View klassidan meros olgan ViewGroup ostklassi tarkibiga kiradi. 16-rasm. Belgilar klassi iyerarxiyasi FrameLayout eng oddiy belgi turidan biri hisoblanadi. U asosi bo‘sh bo‘lgan ekrandan iborat bo‘lib, keyinchalik uni View yoki ViewGroup ichki obyektlari bilan to‘ldirish mumkin. FrameLayout ning barcha ichki obyektlari ekranning yuqori chap qismiga biriktiriladi. FrameLayout belgisida View ichki obyektlarini ekranning istalgan qismiga joylashtirish mumkin emas. LinearLayout belgisi barcha ichki obyektlarni bir yo‘nalishda vertical yoki gorizontal yo‘nalishda tekislaydi. Bu esa yo‘nalish atributi hisoblangan android:orientation ga bog‘liqdir. android:orientation = "horizontal" yoki android:orientation = "vertical" TableLayout belgisi o‘z ichki elementlarini qator va ustun shaklida joriy etadi. TableLayout turli miqdordagi yacheykali qatorlarni hosil qiladi. Jadval belgilarini tahrirlashda zarur hollarda yacheykalarni bo‘sh qoldirish mumkin. Qator uchun belgi yaratishda TableRow obyektidan foydalaniladi. RelativeLayout ichki elementning asosiy elementdan yoki boshqa elementlardan farqli ravishda boshqacha pazitsiyaga ega bo‘lish imkonini beradi. 32

RelativeLayout da ichki elementlar shunday joylashishi mumkinki, masalan, bir element ekran markazini egallasa, boshqa elementlar birinchi elementdan farqli ravishda ekran markazidan boshqa tomonlarda joylashadi. Bunday hollarda identifikatoriga murojaat qilinishi yuzasidan boshqa elementlarning ham pozitsiyasini belgilab beruvchi XML-faylidagi birinchi belgi qolgan elementlardan avvalroq e‘lon qilinishi lozim. Vidjet bu View obyekti bo‘lib, u bshqarsh elementi hisoblanadi. Android fdalanuvchi interfeysini tashkil etuvchi tgma, matnli maydon kabi bir qator tayyor vidjetlar jamlanmasini o‘zida saqlaydi. Andriod da matnli maydon ikkita klass orqali ifodalanadi: - Text View; - Edit Text. TextView vidjeti TextView vidjeti foydalanuvchi tomonidan tahrirlash imkoniyati mavjud bo‘lmagan matnli maydonni ifodalaydi. Matnni tahrirlash lozim bo‘lganda esa, EditText vidjetidan foydalaniladi. TextView va EditText klasslari View klassidan meros olgan holda bir qator atribut va metodlarni saqlaydi. 17-rasm. Obyekt iyerarxiyasi TextView vidjeti eng oddiy va ilovalarda eng ko‘p ishlatiladigan vidjetlardan biri bo‘lib hisoblanadi. TextView foydalanuvchi uchun matnli maydonni namoyish qiladi. Matn boshqa bir boshqaruvchi elementga bog‘langan bo‘lishi yoki tizimning joriy holatini ifodalashi mumkin. Bundan tashqari TextView elementi ro‘yhatli vidjet konteyneridagi matnli ma‘lumotni ifodalovchi element sifatida ham ifodalanishi mumkin. 33

TextView ni belgilar faylida ifodalash uchun quyidagi atributlardan foydalaniladi. Misol, android:text = “Hello, Android!” Dastur kodida esa matn setText() metodi yordamida ifodalaniladi: // vidjetni resurslardan yuklab olish TextView text(TextView) findViewById(R.id.text1); // matnni bevosita dastur kodida keltirish text.setText( ―Hello, Android‖ ); Agarda ilova yaratishda ko‘p tilli foydalanuvchi interfeysni qo‘llabquvvatlashi rejalashtirilgan bo‘lsa, matnniu bevosita XML-belgida yoki dastur kodida keltirish o‘rniga matnli XML-resursga murojaatni tashkil qilish lozim. android: text= ―@string/text_hello‖ bu yerda, text_hello – resurs nomi. TextView elementida matn bilan ishlash uchun ko‘p sonli metodlar va XML-atribytlar mavjud. Quyida TextView elementining xususiyatlarini ifodalovchi XML-atributlar keltirilgan: 1. android:textSize – matn o‘lchami. Matn o‘lchamini belgilashda turli o‘lchov birliklaridan foydalaniladi. - px(pixels) – piksel; - dp(density-independent pixels) – piksel hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu o‘lchovning abstrakt birligi bo‘lib, u ekranning fizik hajmiga asoslangan. - sp(scale-independent pixels) - in(inches) – dyum, ekranning fizik o‘lchamiga asoslangan. - pt(points) – 1/72 dyum, ekranning fizik o‘lchamiga asoslangan. - mm(millimeters) – millimetr, ekranning fizik o‘lchamiga asoslangan. 34

Odatda, matn o‘lchamini o‘rnatishda sp o‘lchov birligidan foydalaniladi. Misol, android:textSize = ―48sp‖; 2. android:textStyle – matn ko‘rinishi. Bunda normal, bold, italic konstantalaridan foydalaniladi. 3. android:textColor – matn rangi. Bunda o‘n oltilik sanoq tizimining 4 ta formatidan foydalaniladi: - #RGB - #ARGB - #RRGGBB - #AARRGGBB bunda, R,G,B – rang ko‘rsatkichi. A – shaffoflik(alpha-channel). A qiymati uchun 0 ni o‘rnatish 100% shaffoflikni ifodalaydi. Jimlik bo‘yicha alpha qiymatining o‘rnatilmaganligi element shaffof emasligini anglatadi. EditText vidjeti EditText elementi foydalanuvchi kiritishi uchun mo‘ljallangan matnli maydon hisoblanadi. EditText klassining asosiy metodi – getText() bo‘lib, u EditText elementi maydonida mavjud bo‘lgan matn qiymatini qaytaradi. Qaytarilgan qiymat Editable tipida bo‘ladi. Ushbu tip o‘zida ma‘lumot to‘ldirish yoki o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan matn uchun interfeysni saqlaydi. Shuningdek klassda matnni belgilash uchun bir qator metodlar mavjud: SelectAll() – oynadagi barcha matnni belgilaydi. SetSelection(int start, int stop) – matnning start holatidan stop holatigacha bo‘lgan qismini belgilaydi. SetSelection(int index) – kursorni index pozitsiyasiga joylashtiradi. Matn bilan ishlash va uni formatlash uchun yaratilgan metodlarning aksariyat qismi TextView bazaviy klassidan meros oladi. Ko‘p foydalaniladigan 35

metodlar esa, setTypeface(null, Typeface), setTextSize(int TypeSize), setTextColor(int Color) bo‘lib hisoblanadi. Tasvir bilan ishlash Grafik tasvir bilan ishlashda ImageView vidjeti xizmat qiladi. ImageView klassi resurs yoki content-provayderlar kabi turli manbalardagi tasvirlarni yuklay oladi. Klassda tasvirlarni yuklash uchun bir nechta metodlar mavjud: - setImageResource(int resId) – tasvirlarni uning resurs identefikatori bo‘yicha yuklaydi. - setImageURI(Uri uri) – tasvirni uning Uri si bo‘yicha yuklaydi. - setImageBitmap(Bitmap bitmap) – rastrli tasvirni yuklaydi. XML-fayl belgisidagi tasvirni yuklash uchun android:src atributi qo‘llaniladi. Bundan tashqari ImageView klassida tasvirlarning o‘lchamini o‘rnatish uchun setMaxHeight(), setMaxWidth(), getMinimunHeight(), getMinimunWidth(), getScaleType() va setScaleType() kabi bir qator metodlar mavjud. Hodisalarni boshqarish Foydalanuvchi interfeysi mavjud bo‘lgan ilovalarda ma‘lum bir element uchun hodisalarni boshqaruvchi va qayd etuvchi tahrirlagichni aniqlab olish lozim. View klassi har bir elelment uchun qayta aloqani tashkil qiluvchi yagona abstrakt metodga ega bo‘lgan On…Listener() nomli interfeyslar majmuasidan tashkil topgan. View klassi o‘zida 6 ta interfeysni saqlaydi. - OnClickListener; - OnLongClickListener; - OnFocusChangelistener; - OnKeyListener; - OnTouchListener; - OnCreateContextMenuListener. 36

Misol uchun, foydalanuvchi tomonidan bosilganda, tugma elementi uni qabul qilishi uchun OnClickListener interfeysida klass jarayonni qayd etishi va onClick() qayta aloqa metodida uni aniqlashi lozim. SetOnClickListener() metodi yordamida esa hodisa ro‘yhatga olinadi. button1.setOnClickListener(new View.OnClickListener() public void onClick(View v) { mText.setText(“Birinchi tugma bosildi!”); ) Tugma va bayroqchalar Android da tugma va bayroqchalar quyidagi klasslar yordamida e‘lon qilinadi: - Button - CheckBox - ToggleButton - RadioButton - ImageButton Button klassi boshqaruv tugmasini ifodalaydi va u TextView dan meros oladi. U CompoundButton klassi uchun bazaviy klass bo‘lib hisoblanadi. CompoundButton klassidan esa boshqa tugmalar CheckBox, ToggleButton va RadioButton kabi elementlar meros oladi. 37

18-rasm. Tugma va bayroqchalar classlari iyerarxiyasi CompoundButton klassi ikki, checked va unchecked holatdagi tugmalar uchun funktsional ifodalarni namoyish etadi. Tugmalar bosilgan holatda ikkinchi holatga o‘zgaradi. CompoundButton klassi onCheckedChanged() nomli yagona metoddan iborat bo‘lgan OnCheckedChangeListener interfeysini o‘zida saqlaydi. Button Button klassi barcha boshqaruv elementlari ichida eng oddiy va eng ko‘p foydalaniladigan klass hisoblanadi. Tugma ko‘p hollarda tahrirlash kodiga OnClick hodisasini yozishni talab etadi. package com.samples.button2; import android.app.Activity; import android.os.Bundle; import android.widget.Button; import android.widget.TextView; import android.view.View; public class ButtonActivity extends Activity { private TextView mText; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) super.onCreate(savedInstanceState); 38

$setContentView(R.layout.main); mText (TextView)findViewById(R.id.text); final Button button1 (Button) findViewById(R.id.button1); button1.setOnClickListener(new View.OnClickListener()) { public void onClick(View v) { mText.setText(“1- tugma bosildi”); final Button button2 (Button) findViewById(R.id.button2); button2.setOnClickListener(new View.OnClickListener()) { public void onClick(View v) { mText.setText(“2- tugma bosildi”); } RadioButton va RadioGroup RadioButton vidjeti odatda RadioGroup konteyneri guruhi tarkibida qo‘llaniladi. Radiotugmalar foydalanuvchiga bir nechta variantlardan birini tanlash imkonini beradi. Holatni o‘zgartiruvchi asosiy metod – toggle() bo‘lib hisoblanadi. final RadioButton radio1 (RadioButton)findViewById(R.id.radio1); final RadioButton radio2 (RadioButton)findViewById(R.id.radio2); final RadioButton radio3 (RadioButton)findViewById(R.id.radio3); mText (TextView)findViewById(R.id.text); radio1.setOnClickListener(radioButton_Click); radio2.setOnClickListener(radioButton_Click); radio3.setOnClickListener(radioButton_Click); OnClickListener radioButton_Click new OnClickListener() public void onClick(View v) { 39$

RadioButton rb (RadioButton)v; mText.setText(“Select:” + rb.getText()); ToggleButton ToggleButton vidjeti ikki holatdagi, ya‘ni yoqilgan va o‘chirilgan holatdagi tugmalarni o‘zida ifodalaydi. Jimlik bo‘yicha tugma ON/OFF va yoqilgan ON holati yashil rangga o‘zgarishini ta‘minlovchi LED-indikatorini saqlaydi. ToggleButton ning asosiy hususiyati – android:textOff va android:textOn bo‘lib, tugmaga ikki xil holatni o‘rnatadi. Dastur kodida esa bunga setTextOff() va setTextOn mos tushadi. setChecked(Boolean checked) metodi dasturda tugma holatini o‘zgartirish imkonini beradi. TuggleButton da asosiy hodisa tugma holatini onCheckedChanged() deb belgilashdir. ImageButton ImageButton vidjeti o‘zida rasmli tugmani ifodalaydi. Tugma ustidagi rasm <ImageButton> elementida android:src atributi bilan yoki dastur kodiga setImageResource(int) metodini yozish bilan amalga oshiriladi. Tugmaga tasvir o‘rnatish uchun kerakli tasvirni res/drawable/ papkasiga joylash lozim. ImageButtonActivity klassiga esa quyidagicha kod yoziladi. button (ImageButton)findViewById(R.id.button); // tugmaga jimlik bo‘yicha tasvir o‘rnatish button.setImageResource(R.drawable.play); button.setOnClickListener(new View.onClickListener()) public void onClick(View v) // tugmadagi tasvirni almashtirish if (mPlay) button.setImageresource(R.drawable.pause); else 40

button.setImageresource(R.drawable.play); mPlay !mPlay; Yuqoridagi listingda foydalanuvchi tugmani bosganda tugmadagi tasvir o‘zgarishi ifodalangan. Zakladkalar Androidda zakladkalar TabHost va TabWidget klasslari yordamida e‘lon qilinadi. 19-rasm. Zakladka klasslarining iyerarxiyasi TabHost vidjeti sahifadagi o‘zaro bog‘langan boshqaruv elementlarini guruhlash imkonini beradi. TabHost TabWidget tipidagi elementlar uchun konteyner vazifasini o‘taydi. Onalik formasi har bir sahifani leybllar ro‘yhati sifatida namoyish etadi. Foydalanuvchi zakladkadan birontasini tanlaganda ushbu obyekt TabHost konteyneriga tanlangan zakladkani yoqish haqida xabar beradi. TabHost ning asosiy metodlari: - setup() – zakladkalar konteynerini initsializatsiya qiladi. TabHost findViewById() metodi yordamida yuklanilayotgan bo‘lsa, zakladka qo‘shishdan avval setup() ni yozish lozim. - addTab() – yangi zakladka qo‘shish. 41

- setCurrentTab() – berilgan zakladkani old o‘ringa qo‘yish. Zakladkalar bilan ishlashdagi metodlarning aksariyat qismi TabWidget klassida o‘zlashtiriladi. Zakladkalarda tabulyatsiya holatini belgilovchi indikator, ma‘lumot to‘ldirish va teg mavjud bo‘lib, bular dastur kodini identifikatsiyalashda qo‘llaniladi. Bularni TabSpec klassi ekzemplyarini yaratgan holda aniqlab olish lozim. TabHost.TabSpec spec tabs.newTabSpec(“tag1”); spec.setContent(R.id.tabPage1); spec.setIndicator(“Document 1”); tabs.addTab(spec); ProgressBar ProgressBar boshqaruv elementi ilovalardagi uzoq davom etuvchi jarayonlarning davom etish darajalarini ifodalash maqsadida qo‘llaniladi. ProgressBar obyekti bilan ishlashdagi asosiy metodlar quyidagilardan iborat: - setProgress() – jarayonga berilgan qiymatni o‘rnatadi. - getProgress() – jarayonning joriy qiymatini qaytaradi. - incrementProgressBy() – jarayonning o‘sish qiymati kattaligini o‘rnatadi. - setMax() – jarayon davomiyligiga maksimal qiymat o‘rnatadi. Ma‟lumotlar adapteri Vidjetlarda ma‘lumotlar massivini hosil qilishda ma‘lumotlar ro‘yhatini o‘zaro bog‘lash va ularni vidjetlarda ifodalash uchun vidjetlardan adapterlardan foydalaniladi. Ma‘lumotlarni bog‘lashdagi eng oddiy adapter ArrayAdapterT> klassi bo‘lib hisoblanadi. U ma‘lumotlar massivida qobiq hosil qiladi, misol uchun: String[] items = {―one‖, ―two‖, ―tree‖}; ArrayAdapter<String>adapter new ArrayAdapter<String> 42

(this, android.R.layout.simple_list_item_1, items); ArrayAdapter konstruktori 3 ta parametrni qabul qiladi: - Context obyekti – ilovalarning resurs va klasslarga maxsus murojaatni amalga oshirish imkonini beradi. - Resurslarni e‘lon qilishda foydalaniladigan identifikatorlar. - Vidjetda ListT> obyekti tiplarini ifodalash uchun massiv yoki ro‘yhat. Jimlik bo‘yicha ArrayAdapter ro‘yhat obyekti uchun toString() metodini chaqiradi va har bir satr uchun aniqlangan qobiqlarni yaratadi. R.layout.simple_list_item_1 ushbu satrlarni TextView obyektiga aylantiradi. Matnli maydon Android da foydalanuvchi tomonidan to‘ldiriladigan matnli maydon 2 klass yordamida e‘lon qilinadi. Bular: 1. AutoCompleteTextView; 2. MultiAutoCompleteTextView Ushbu klasslar matn bilan ishlovchi barcha metodlarni TextView klassidan, tahrirlashda esa EditText klassidan meros oladi. Quyida foydalanuvchi tomonidan to‘ldiriladigan matnli maydon klasslarining iyerarxiyasi keltirilgan. 20-rasm. Matnli maydon klasslari iyerarxiyasi AutoCompleteTextView vidjeti o‘zida foydalanuvchi tomonidan to‘ldirish va tahrirlash imkoniyati mavjud bo‘lgan matnli maydonni ifodalaydi. 43

Shu kabi vidjetlar mobil ilovalar uchun juda qulay hisoblanadi. Chunki u ilovalardagi matn kiritish jarayonlarini tezlashtiradi. AutoCompleteTextView EditText ning ost klassi bo‘lganligi uchun ham matnni formatlash va tahrirlashning barcha imkoniyatlarini yaratadi. Bundan tashqari AutoCompleteTextView ning android:completion-Threshold hususiyati foydalanuvchi tomonidan kiritilgan simvollarning minimal qiymatini o‘rnatadi. MultiAutoCompleteTextView vidjeti AutoCompleteTextView vidjetining funktsional imkoniyatlarini kengaytiradi. Ma‟lumotlarni ro‟yhatda ifodalash Androidda ro‘yhat elementlari 5 ta klass yordamida e‘lon qilinadi. Bular: 1. ListView 2. GridView 3. Gallery 4. Spinner 5. SlidingDrawer 21-rasm. Ro‟yhat klassi iyerarxiyasi Bu konteyner vidjetlari AdapterView ning ost klasslari hisoblanadi. Ushbu vidjetlar ma‘lumotlarning ma‘lum bir turini bog‘lashda va ularni foydalanuvchilarga namoyish etishda qo‘llaniladi. 44

AdapterView klassi ro‘yhatlar bilan ishlash uchun 2 asosiy imkoniyatni yaratib beradi: - ma‘lumotlarni chizmalar bilan birga ifodalash; - foydalanuvchi tomonidan tanlangan ma‘lumotlarni tartiblash. AdapterView klassi AbsListView klassi uchun asos hisoblanadi. U ro‘yhat va jadvallarni hamda tushuvchi ro‘yhat va aylanma yo‘lakli galeriyalarni e‘lon qiladi. ListView ListView elementi o‘zida aylanma yo‘lakli vertical ro‘yhatni aks ettiradi. ListView ro‘yhat bilan bog‘langan ma‘lumotlarni ListAdapter obyektidan qabul qiladi. Bunda asosiy klass sifatida ListActivity klassi xizmat qiladi. ListActivity klassi ma‘lumot manbaalari, misol uchun massiv va ma‘lumotlar ro‘yhati elementlari tanlov hodisasini tartiblovchi qayta aloqa metodlari bilan bog‘langan ro‘yhat elementlari ifodasini realizatsiya qiladi. ListActivity jimlik bo‘yicha ekran bo‘ylab tortilgan yagona ro‘yhatdan tashkil torgan. ListActivity obyektini ma‘lumotlar bilan bog‘lash uchun ListAdapter interfeysini realizatsiya qiluvchi klass ishlab chiqish lozim. Android ro‘yhatning ikki xil standart adapterini taklif qiladi, bular: - SimpleAdapter; - SimpleCursorAdapter. SimpleAdapter unchalik katta bo‘lmagan ma‘lumotlarni statik bog‘lashda qo‘llaniladi. SimpleCursorAdapter esa katta hajmdagi ma‘lumotlar tanlovini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Spinner Spinner vidjeti Android uchun ComboBox(tushuvchi ro‘yhat)ning analogi bo‘lib hisoblanadi. Bunda tugma bosilganda, butun ekranni egallaydigan ListView elementidan farqli ravishda radiotugmasi mavjud bo‘lgan alohida ro‘yhatli oyna hosil bo‘ladi. 45

Dasturda Spinnerning asosiy hodisasi ro‘yhat punktlaridan birini tanlagandagi radiotugmalarning belgilanish hodisasi hisoblanadi. Buning uchun dastur kodida AdapterView.OnItemSelectedListener interfeysida e‘lon qilinadigan onItemSelected() qayta aloqa metodlarini realizatsiya qilishdan iborat. GridView GridView vidjeti o‘zida ingichka ro‘yhatli jadvalni ifodalaydi. Ko‘p hollarda GridView uchun ustunlar miqdori statik ko‘rinishda beriladi. Elementdagi qatorlar miqdori adapter tomonidan e‘lon qilinadigan elementlar miqdoriga asoslangan holda dinamik ravishda aniqlanadi. Ustunlar miqdori va o‘lchamini aniqlashda bir qator hususiyatlar mavjud bo‘lib, bular quyidagilardan iborat: - android:numColumns – ustunlar miqdorini aniqlaydi. Agarda unga auto_fit qiymati berilgan bo‘lsa, u holda tizim ustunlar sonini mavjud elementlarga asoslangan holda belgilaydi. - android:verticalSpacing – jadval yacheykalari orasidagi bo‘sh oraliq maydon o‘lchamini o‘rnatadi. - android:columnWidth – ustun kengligini o‘rnatadi. - android:stretchMode – android:numColumns = ―auto_fit‖ qiymatli jadval uchun bo‘sh qolgan sohani qayerga taqsimlashni belgilaydi. Bo‘sh sohani ustun yacheykalari orasida taqsimlashni o‘rnatadigan columnWidth yoki yacheykalararo sohani kengaytirishni belgilaydigan spacingWidth qiymatlarini qabul qiladi. Ro‟yhatda grafiklarni tasvirlash Androidda grafik ma‘lumotlarni ifodalash uchun maxsus vidjet mavjud. Shu bilan birga, ro‘yhat vidjetida matnli ma‘lumotlarda grafiklarni ham ifodalash mumkin. GridViewni grafika bilan bog‘lash u qadar qiyinchilik tug‘dirmaydi. Faqatgina ma‘lumotlar manbaasini resurslar tarkibidagi tashqi tasvirlar bilan bog‘lash darkor. 46

Grafik ma‘lumotlarni bog‘lashdagi adapter klassi BaseAdapterdan meros oladi. Bu ma‘lumotlar adapterini realizatsiya qiluvchi umumiy klass bo‘lib, ro‘yhatlarda qo‘llaniladi. Adapter klassida ma‘lumotlar massivi o‘zida res/drawable katalogida joylashgan grafik resurslar identifikatorini saqlashi lozim. Gallery Gallery vidjeti gorizontal aylanma yo‘lakcha va tanlangan tasvirni yorituvchi hususiyatga ega bo‘lgan grafik ro‘yhat elementi bo‘lib hisoblanadi. Mobil qurilmalarda yo‘naltirilgan chiziqli chap va o‘ng tugma yordamida ifodalangan ro‘yhat ko‘rinishida tasvirlanadi. Gallery elementi aksariyat hollarda tasvir yoki belgilar kollektsiyasini namoyish qiluvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. SlidingDrawer SlidingDrawer vidjeti markerli dinamik panel hisoblanadi. Ushbu vidjet qurilmaga o‘rnatilgan dasturlar ro‘yhatini ifodalovchi Application Launcher panelida qo‘llamiladi. Aktiv bo‘lmagan holatda SlidingDrawer ekranda ko‘rinmaydi. Foydalanuvchi ekrandagi marker orqaligina ushbu ma‘lumotlar paneliga murojaat qilishi mumkin. SlidingDrawerni ham vertical, ham gorizontal holatda qo‘llash mumkin. SlidingDrawer o‘lchami qo‘shiladigan ma‘lumotlar hajmiga bog‘liq tarzda o‘zgaradi. Odatda balandlik va kenglikni aniqlashda fill_parent qiymatidan foydalaniladi. Shu bilan birga, SlidingDrawerni mustaqil holda yaratish va uni o‘z ilovalari bilan ishga tushirish mumkin. SlidingDrawer vidjetlar konteyneri bo‘lganligi tufayli ham istalgan ma‘lumot tipi(matn, grafika yoki bir nechta vidjetli konteynerlar)ni o‘zida saqlay oladi. Agarda paneldagi elementlar ekranga sig‘may qolsa, avtomatik tarzda vertical aylanma yo‘lak hosil bo‘ladi. SlidingDrawer uchun XML-razmetka yaratishda marker uchun resursni aniqlab olish lozim. 47

android:handle = “@ + id/handle” android:handle = “@ + id/content” Markerni bosgan holda vidjetni ekran bo‘ylab joylashtirish mumkin. SlidingDrawer ikonkasi tanlanganda, ekranning yuqori qismi matn maydonida tanlangan element identifikatori qayd etiladi. Xabarlar oynasi Foydalanuvchi ilovalar bilan ishlaganda turli il vaziyatlarda unga xabarlar oynasini namoyish etishga to‘g‘ri keladi. Ba‘zi jarayonlar foydalanuvchining xabarlar oynasiga ta‘sirini talab qilsa, boshqalari faqatgina ekranga u yoki bu habarni chiqaradi. Foydalanuvchiga xabar chiqarishning bir nechta turlari mavjud. Bular: - TostNotifikation – foydalanuvchi ta‘sirini talab etmaydigan qisqa suzuvchi xabarlar oynasi; - Status Bar Notification – doimiy ravishda eslatma berishdan iborat bo‘lgan, foydalanuvchi ta‘sirini talab etadigan belgi ko‘rinishidagi xabarlar oynasi. Suzuvchi xabarlar oynasi. Suzuvchi xabar ilovalar oynasining yuqori qismida paydo bo‘ladi. Xabarlar oynasi bir necha soniyalardan so‘ng o‘zo‘zidan yopiladi va unga ta‘sir jarayonlarini qabul qilmaydi. Suzuvchi xabarlar oynasi odatda qisqa matnli xabarlar uchun ishlatiladi. Agarda xabarlar oynasiga foydalanuvchining ta‘siri talab qilinsa, u holda xabar holatlar satrida ifodalaniladi. Xabarlar oynasi yaratish uchun avvalo, Toast.makeText() metodi obyektlaridan biri bo‘lgan Toast ni initsializatsiya qilish lozim. So‘ngra show() metodini chaqirgan holda xabar ekranga chiqariladi: Context context getApplicationContext(); Toast toast Toast.makeText(context, “This is Toast Notification”, Toast.LENGTH_SHOR T); 48

toast.show(); makeText() metodi 3 ta parametrni qabul qiladi: - kontekst ilova; - matnli xabar; - xabarlar oynasini namoyish etish davomiyligi 2 ta konstanta orqali aniqlanadi: - LENGTH_SHORT – qisqa oraliqda matnli xabarni namoyish etish; - LENGTH_LONG – uzoq muddatga matnli xabarni namoyish etish. Shuningdek, xabar namoyish etish davomiyligi qiymatini millisekundlarda berish ham mumkin. Jimlik bo‘yicha, standart xabarlar oynasi ekranning quyi qismida paydo bo‘ladi. Xabarlar oynasi paydo bo‘lish o‘rnini setGravity(int, int, int) metodi yordamida o‘zgartirish mumkin. Ushbu metod 3 ta parameter qabul qiladi: - katta konteynerga joylashgan obyekt uchun standart konstanta (masalan, GRAVITY.CENTER, GRAVITY.TOP va boshqalar); - X o‘qi bo‘yicha yo‘nalgan; - Y o‘qi bo‘yicha yo‘nalgan. Misol uchun, xabarlar oynasi ekranning markaziy qismida hosil bo‘lishiga erishish uchun quyidagicha kod yoziladi: toast.setGravity(Gravity.CENTER, 0, 0); Agarda xabarlar oynasini ekranning o‘ng tomoniga joylashtirish lozim bo‘lsa, u holda ikkinchi parametr qiymatini oshirish kerak. Oynani ekranning quyi tomoniga joylashtirish kerak bo‘lsa, oxirgi parametr qiymati oshiriladi. Dialogli oyna Dialog – odatda joriy holatdan oldin paydo bo‘ladigan kichik oyna. Bunda asosiy holat ikkinchi darajaga o‘tib, diolog foydalanuvchi ta‘sirini qabul qilish holatini oladi. Dialog asosan ilova uchun bevosita bog‘liq bo‘lgan xabarlar va qisqa jarayon uchun qo‘llaniladi. 49

Dialog klassi barcha dialogli oyna klasslari uchun bazaviy klass bo‘lib hisoblanadi. 22-rasm. Dialogli oynalar iyerarxiyasi Android dialogli oynalarning quyidagi turlarini qo‘llab-quvvatlaydi: - AlertDialog – tugma, ro‘yhat, bayroqcha yoki radiotugma elementlari mavjud diologli oyna; - ProgressDialog – jarayon indikatori mavjud bo‘lgan diologli oyna; - DatePickerDialog – sanani belgilovchi dialogli oyna; - TimePickerDialog – vaqtni belgilovchi dialogli oyna. Dialogli oyna hosil qilish Dialogli oyna doimo fokusdagi jarayonning bir qismi sifatida ifodalanadi va yaratiladi. Dialog odatda onCreateDialog() qayta aloqa metodi ichida yaratiladi. Bunda Android tizimi dialog holatini avtomatik tarzda boshqarib boradi. Dialogli oynani ifodalash uchun ShowDialog() metodini chaqirish va unga parametr sifatida tasvirlanishi kerak bo‘lgan dialog identefikatorini berish zarur. Misol: private static final int IDD_EXIT 0; showDialog(IDD_EXIT); Dialog birinchi marta chaqirilayotganda Android tizimi joriy jarayondan onCreateDialog() ni chaqiradi. 50

AlertDialog . AlertDialog – Dialog klassining kengaytmasi bo‘lib hisoblanadi. Undan ko‘p sonli dialog oynalarini qurishda foydalaniladi. Tugmali AlertDialog ni yaratish uchun AlertDialog.Builder klassidagi set…Button() metodlar guruhidan foydalaniladi: - setPositiveButton(); - setNegativeButton(); - setNeutralButton(). Dialogli oyna hosil qilish uchun avvalo, Builder klassida obyekt hosil qilish lozim: AlertDialog.Builder builder new AlertDialog.Builder(getApplicationContext()); So‘ngra, Builder klassi metodlaridan foydalangan holda yaratilayotgan dialogga kerakli hususiyatlar beriladi, masalan, setMessage() metodi orqali matnli xabar chiqariladi: builder.setMessage(―Dasturdan chiqmoqchimisiz?‖); Dialogga hususiyatlar berilgandan so‘ng, dialogdagi boshqaruv tugmalari va undagi hodisalar aniqlanadi. AlertDialog ga Positive, Negative va Neutral tiplarining har biridan bir donadan qo‘shish mumkin. Dialogdagi tugmalarning maksimal miqdori 3 ta bo‘lishi mumkin. Misol uchun, ―Ha‖ va ―Yo‘q‖ tugmali dialog oynani yaratish uchun quyidagi listing yoziladi: builder.setPositiveButton("Yes", new DialogInterface.OnClickListener() public void onClick(DialogInterface dialog, int id) // joriy holatni yopish AlertDialogButtonActivity.this.finish(); }); builder.setNegativeButton("No", new DialogInterface.OnClickListener() public void onClick(DialogInterface dialog, int id) // dialog oynasini yopish va joriy holatga qaytish dialog.cancel(); 51

$Foydalanuvchi dialogni mobil qurilma klaviaturasidagi <Back> klavishi bilan yopa olmasligi uchun setCancelable() metodi chaqiriladi. builder.setCanselable(false); Va nihoyat, dialogni ifodalaymiz: AlertDialog alert Builder.create(); Ro‘yhatli AlertDialog. Ro‘yhatli AlertDialog ni yaratish uchun setItems() metodidan foydalaniladi. Uning parametri sifatida diologli ro‘yhatni ifodalash uchun ma‘lumotlar massivi qo‘llaniladi. Shu bilan birga foydalanuvchi ro‘yhatdagi elementlarni tanlay olishi uchun DiologInterface.OnClickListener interfeysidan foydalaniladi. Misol: CharSequence[] colors {“Red”, “Green”, “Blue”}; builder.setItems(colors, new DialogInterface.OnClickListener() public void onClick(DialogInterface dialog, int item) // ro‟yhatdagi element tanlangandagi hodisani tahrirlash Toast.makeText(getApplicationContext(), “Color: ” + mColors[item], Toast.LENGHT_SHORT).show(); ) Radiotugmali AlertDialog. Radiotugmali AlertDialog oynasini hosil qilish uchun setSingleChoiceItems() metodi ishlatiladi. Agarda dialog oyna onCreateDialog() metodi ichida yaratilsa, u holda Android tizimi radiotugma ro‘yhatlari holatini boshqarib boradi. Joriy holat aktiv bo‘lganda, dialog oyna oldingi tanlangan punktni saqlab qoladi. Radiotugmali AlertDialog ro‘yhati dialog kabi yaratiladi. Faqatgina setItems() metodi o‘rniga setSingleChoiceItems() metodi chaqiriladi. CharSequence[] colors {“Red”, “Green”, “Blue”}; builder.setSingleChoiceItems(colors, 0, new 52$ $DialogInterface.OnClickListener() public void onClick(DialogInterface dialog, int item) Toast.makeText(getApplicationContext(), “Color: ” + mColors[item], Toast.LENGHT_SHORT).show(); ) Bayroqchali AlertDialog Radiotugmali AlertDialog oynasini hosil qilish uchun setMultiChoiceItems() metodi ishlatiladi. Agarda dialog oyna onCreateDialog() metodi ichida yaratilsa, u holda Android tizimi radiotugma ro‘yhatlari holatini boshqarib boradi. Joriy holat aktiv bo‘lganda, dialog oyna oldingi tanlangan punktni saqlab qoladi. Radiotugmali AlertDialog ro‘yhati dialog kabi yaratiladi. Faqatgina setItems() metodi o‘rniga setMultiChoiceItems() metodi chaqiriladi. CharSequence[] colors {“Red”, “Green”, “Blue”}; final Boolean[] mCheckedItems {true, false, false}; builder.setMultiChoiceItems(colors, checkedItems, new DialogInterface.OnMultiChoiceClickListener() public void onClick(DialogInterface dialog, int which, Boolean isChecked) mCheckedItems[which] isChecked; ProgressDialog ProgressDialog AlertDialog ning jarayon indikatori ifodalangan dialog oynali ost klassi hisoblanadi. Dialogga amalga oshirilayotgan jarayonni bekor qiluvchi boshqaruv tugmasini ham qo‘shish mumkin. Jarayon indikatori ifodalangan dialogni yaratish uchun ProgressDialog(Context) klass konstruktorini chaqirgan holda PdogressDialog obyektini initsializatsiya qilish lozim: ProgressDialog progressDialog new ProgressDialog(Activity.Name.this); 53$

So‘ngra dialog oyna uchun kerakli hususiyatlar o‘rnatiladi, masalan: progressDialog.setProgressStyle(ProgressDialog.STYLE_HORIZONTAL ); progressDialog.setMessage(“Loading. progressDialog.setCanselable(false)”); setProgressStyle() metodi dialog stilini o‘rnatadi. Stillar ProgressDialog klassi tomonidan aniqlangan konstantalar orqali beriladi: - STYLE_HORIZONTAL; - STYLE_SPINNER. DatePickerDialog foydalanuvchi tomonidan sanani tanlash uchun qo‘llaniladi. Odatda sana tanlash dialogini yaratishdan avval tizimdan joriy yil, oy va kunni qabul qilish kerak. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin: Calendar c Calendar.getInstance(); mYear c.get(Calendar.YEAR); mMonth c.get(Calendar.MONTH); mDay c.get(Calendar.DAY_OF_MONTH); So‘ngra onCreateDialog() da klass konstruktorini chaqirgan holda DatePickerDialog obyektini yaratish lozim: DatePickerDialog dialog new DatePickerDialog ( this, mDateSetListener, mYear, mMonth, mDay); Konstruktorda beriladigan birinchi parametr – joriy holat konteksti, ikkinchi parametr – sanani o‘rnatish holatini tartibga soluvchi metod nomi, qolgan parametrlar dialog ishga tushirilganda qayd etilgan sana uchun parametr hisoblanadi. Menyu Menyu – har bir ilovaning muhim qismidir. Android ilovalar uchun turli xil funktsional imkoniyatlarga ega bo‘lgan standart menyularni yaratishning oddiy interfeysini taklif qiladi. Android menyularning 3 ta katta guruhini taklif qiladi. Bular: 54

1. Options Menyu – menyular punkti jamlamasi bo‘lib, holatlarga biriktirilgan bo‘ladi. Menyu mobil qurilmaning <MENU> klavishini bosish orqali ekranning quyi qismida hosil bo‘ladi. Menyular optsiyasini tanlashda qo‘shimcha ikki turdagi menyu mavjud: - Icon Menu(belgili menyu) – menyu bo‘limlaridagi matnga belgi qo‘shish orqali hosil qilinadi. Menyu maksimal 6 ta menyuni saqlashi mumkin. Ushbu menyu turi – belgini qo‘llabquvvatlovchi yagona menyudir. - Expanded Menu(Kangaytirilgan menyu) – tushuvchi ro‘yhatli vertikal menyu. Kengaytirilgan menyu Android tizimi tomonidan avtomatik tarzda qo‘shiladi. 2. Context Menu(Kontekst menyu) – suzuvchi ro‘yhatlar menyusi. Ushbu menyu sensor ekranga tegganda ikki va undan ortiq sekundlarda hosil bo‘ladigan menyu. 3. Submenu(ost menyu) – menyuning suzuvchi ro‘yhatlar punkti bo‘lib, u menyu punktlaridan biriga yoki bir nechtasiga biriktirilgan bo‘ladi. Option Menyu – ilovalarda keng tarqalgan menyu turidir. Ushbu menyu birinchi marta ochilganda, Android tizimi onCreateOptionsMenu() metodini chaqiradi. Ushbu metodni holatlar klassida realizatsiya qilish lozim. // menyu punktlarini yaratish uchun identifikator aniqlash private static final int IDM_OPEN 101; private static final int IDM_SAVE 102; public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) // menyuga punkt qo‘shish menu.add(Menu.NONE, IDM_OPEN, Menu.NONE, “Open”); menu.add(Menu.NONE, IDM_SAVE, Menu.NONE, “Save”); 55

Yuqoridagi misolda foydalanilgan add() metodi 4 ta parametrni qabul qiladi: - identifikator guruhi – menyuning ushbu punktini shu menyuning boshqa punktlari guruhi bilan bog‘lash imkonini beradi. - menyu punktlarini tanlash hodisasini tahrirlash uchun punkt identifikatori; - menyuda punktlarning joylashish tartibi – menyuda punktlarning o‘rnini aniqlashga yordam beradi. - sarlavha – menyu punktlaridagi matn. onCreateOptionsMenu() metodi tizim tomonidan birinchi marta, faqat menyu yaratilgandagina chaqiriladi. Shuningdek, menyuga ―qaynoq‖ klavishlarni ham qo‘shish mumkin. Menyuga ―qaynoq‖ klavish qo‘shish uchun bir nechta metodlar mavjud: - setAlphabeticShortcut(char) – imvol qo‘shadi; - setNumericShortcut(int) – son qo‘shadi; - setShortcut(char, int) – simvol va son kombinatsiyasini qo‘shadi. Masalan, setAlphabeticShortcut(„q‟); [13]. 3.2 . Dasturning funksional imkoniyatlari Yaratilgan dasturning funksional imkoniyatlariga turli komponentalar, ya`ni Button, CheckBox, Diolog bilan ishlash ko`rsatib o`tiladi. - bu matn yoki rasmni kattalashtiruvchi yokikichiklashtiruvchi tugma bo`lib, bu tugma yordamida ma`lumotlar kattalashtiriladi yoki kichiklashtiriladi; Menu oynasi funksiyalaridan: - bu tugma dastur haqida va dasturchi haqida ma`lumot beradi; 56

- bu tugma sozlash oynasini ochib beradi; - bu tugma dasturdan chiqish uchun foydalaniladi. Sozlash oynasida: - bu list diolog oyna ochib beradi; - bu checkbox qiymati true qilinsa dastur ochilish jarayonida milliy musiqa yangraydi; - bu checkbox qiymati true qilinsa dastur to`liq ekran muhitiga o`tadi; - bu ism listida chaqirilgan diolog oynada foydalanuvchi o`z telefoni nomini yozib saqlashi mumkin; - bu chiqish tugmasidan 57

chaqirilgan diolog oyna orqali dastur foydalanuvchiga o`zi kiritgan nom bilan murojaatni amaga oshiradi. 3.3. Dastur ishlash samaradorligi va joriy etilgan resurslarni baholash Hozirgi tezkor axborot texnologiyalari zamonida komyuter, notebooklar o`rnini mobil telefonlar egallamoqda, chunki: - bugungi kunda ma`lumot toppish tezkorligi jihatdan mobil telefon qulaydir; - kompyuterda ishlashdan, notebooklarni ko`tarib yurgandan, unga murojaatga nisbatan telefon hajm jihatdan kichik va qulay; - telefonning hajmi kichikligi, har doim, har yerda, har qanday holatda yonimizdaligi; - taqdimotlarni ixtiyoriy vaziyatda ko`rsata olish qulayligi uchun. Bu dastur milliy ma‘naviyatimizni tiklash, milliy qadriyatlarimiz sanalmish osori atiqalarimizni dunyoga tanitish uchun xizmat qiladi. Milliy qadriyatlarimiz, tarixiy qadamjolarimiz samarali bo`lganligi dasturning samaradorligini oshiradi. Dasturni internet xalqaro saytlarga reklamaga qo`yilsa, turistlar o`zining telefoniga GoogleMarketdan yuklab olishi mumkin. Bu esa Davlatimizga tashrif buyuruvchi turistlar sonini o`z-o`zidan oshishiga sabab bo`ladi. Bundan dasturdagi resusrslarni baholash imkoniyati kelib chiqadi. Demak, yuqorida sanab o`tilgan afzalliklar Android operatsion tizimida yaratilgan ushbu dasturning naqadar samarali ekanligini ko`rsatib turibdi. 3.4. Foydalanuvchi uchun qo`llanma ResUz dasturini foydalanuvchi o`zining mobil telefoniga GoogleMarket yoki AndroidMarketlardan yuklab olishi mumkin. Dastur yuklanish jarayonida 58

dasturdagi hamma resurslar avtomatik tarzda telefonga yuklanadi. Dastur yuklashnish jarayoni tugagach, foydalanuvchi mobil telefoni ―Menu‖ yoki ―Apps‖ (android versiyalariga qarab) ga kirib, dastur logotipini tanlaydi va dastur ochiladi. Dastur yoqilishi bilan ―Splash‖ oynasi va yuqori qismida ―ResUz dasturiga xush kelibsiz‖ yozuvi chiqadi va so`ngra dastur menyusi, ya`ni viloyatlar ro`yxati ochiladi. Bu viloyatlar ro`yxatidan keraklisi tanlanadi va unda viloyatlarda joylashgan obidalar haqida ma`lumot, rasmlar va viloyat xaritasi ko`rsatiladi. Ma`lumot tabhostida muqaddas qadamjolarimiz haqidahi ma`lumotlar keltirilgan. Unda ma`lumot pastga yoki yuqoriga surilganda ma`lumotni kattalashtish yoki kichiklashtirish imkonini beruvchi tugmadan foydalanish mumkin. Rasmlar tabhostiga kirilganda O`zbekistonda joylashgan ziyotargohlar, qadamjolar, maqbara va obidalar rasmlari galereya sifatida ochiladi va undan rasmlarni o`ng va chapga qarab surib ko`rish imkoniyati mavjud. Xarita tabhostida tanlangan viloyat xaritasi ko`rinadi va albatta bu jarayonda mobil telefonda internet tarmog`i mavjud bo`lishi kerak. Menu oynasi funksiyalaridan: - bu tugma dastur haqida va dasturchi haqida ma`lumot beradi; 59

chaqirilgan diolog oyna orqali dastur foydalanuvchiga o`zi kiritgan nom bilan murojaatni amaga oshiradi. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI Shaxsiy kompyuterni ishga tayyorlash va o'chirish tartiblari mavjud. Avvalambor, kompyuterning tarmoq kuchlanishiga mosligini tekshirish kerak. Shaxsiy kompyuterlar 220 yoki 110 kuchlanishli elektr tarmoqlarida ishlashi mumkin. Shaxsiy Kompyuterlar uchun kuchlanishning o'zgarishi, ayniqsa keskin o'zgarishlar xavfli bo'lishi mumkin. Shuning uchun maxsus stabilizatorlardan yoki elektr quvvatining o'zluksizligini ta'minlovchi - URS qurilmasidan foydalanish tavsiya etiladi. Maxsus URS qurilmasi elektr quvvatini o'zgarmas holda ushlab turadi, hamda elektr manbai o'chirilgandan keyin muayyan vaqt davomida Kompyuter ishlashini ta'minlab turadi. Bu vaqt Kompyuterda bajarilayotgan ishlarni tugatish uchun yetarlidir. masalan, kerakli ma'lumotlarni diskka yozib qo'yish yoki ‗rogrammalar ishini tugatish uchun va hokazo. 61

Monitor oldida uzoq vaqt o‘tirib ishlaydiganlar kompyuter bilan me‘yoridan ortiq muloqatda bo‘lish sog‘liqga zararligini bilishlari kerak.Ayrim kasbiy kasalliklar, ularning olidini olish usullari va kasalliklarni davolash metodlarini bilish foydadan holi emas. Sog‘lik uchun xavfsiz bo‘lgan kompyuter va dasturiy ta‘minotni qanday tanlab olish, ish joyini tashkil qilishni bilish zarur. Kompyuter xonasida tushayotgan yorug‘lik o‘quvchining ish joyiga te‘adan va cha‘dan tushishi, dis‘lay ekraniga va tugmalar ko‘zni qamashtirmaydigan. bo‘lishi maqsadga muvofiq. Xonadagi havo harorati o‘rtacha 20-24 0 c atrofida bo‘lishi lozim. O‘quvchilarning shaxsiy kompyuter bilan uzliksiz ishlash vaqti 25-30 daqiqadan, bir kun davomida esa 50 daqiqadan oshmasligi ma‘qul. O‘quvchi kompyuterdan eng kamida 40 sm narida o‘tirishi kerak. Kompyuter xonasida o‘tkazilayotgan- dars ‗aytida o‘quvchilarga tana mushaklarda va ko‘zlarda zo‘riqish hosil bo‘lmasligi uchun davomi 2-3 daqiqadan iborat dam berilishi lozim. Shu lahzalarda o‘quvchilarga yengil kuy eshitish, kursida o‘tirgan holda qo‘l va bo‘yin mushaklari toliqmasligi uchun yengil jismoniy mashqlar bajarish tavsiya etiladi. Har bir o‘quv guruhi shunday kichik, guruhlarga bo‘linishi kerakki, mashg‘ulotda qatnashayotgan o‘quvchilarning umumiy soni 20 tadan oshmasligi darkor. Kompyuter bilan ishlashda insonga ta‘sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar: • uzoq vaqt davomida o‘tirib izlash • monitorning elektromagnit nurlari ta‘siri • ko‘z charchashi, ko‘‘ ishlashi • bilaklar bo‘yinlarning toliqishi • axborotni yuqotib qo‘yish vaziyatlardagi ruhiy zo‘riqish holati. Kompyuter oldida o‘tirib ishlashda guyo inson erkin joylashgandek bo‘ladi, biroq bunday holat organism uchun majburiy va noqulay hisoblanadi. Bo‘yin, muskullar, bosh, qo‘l va yelka bo‘g‘inlari tarang holatda, shu sababli osteoxondroz, bolalarda esa skolioz yuzaga kelishi mavjud. Ko‘‘ vaqt 62

mobaynida ishlaydigan insonlarda kursi suyanchig‘i va tanasi o‘rtasida issiq kom‘ress hosil bo‘ladi, bu esa inson organizmida gaz, qon turib qolishiga olib keladi, natijada ‗rostatit va gemoroy yuzaga keladi. Bu kasalliklarni davolash uzoq vaqt talab etadi va yoqimsiz holatlarda davon etadi. Shaxsiy kompyuterning sog‘liq uchun eng zararli uzeli uning video monitoridir. To‘g‘ri foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida ko‘zlarning zo‘riqishi va oqibatda uzoqni ko‘ra olmaslik kasalliklariga chalinishi mumkin. Kompyuter bilan ishlashda xodimlar, xomilador ayollar, bolalar alohida ehtiyotkorlik bilan harakat qilishlari lozim. Xomilador ayollarning tartibsiz va me‘yoridan ortiq kompyuter bilan shug‘ullanishi bola rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatib, bolaning erta tug‘ilishi va turli xil ko‘ngilsizliklarga olib keladi. Xomilador ayollar kompyuterdan 1 oyga 20 soat ishlashi belgilangan. Bundan tashqari, kam harakatli hayot tarsi ko‘‘incha semirib ketishiga olib keladi. Elektromagnit nurlari zamonaviy monitorlar salomatlik uchun xavfsiz hisoblanadi, biroq hali to‘la xavfsiz emas. Agarda ish joyingizda eskiroq kompyuter turan bo‘lsa, yaxshisi undan uzoqroq bo‘ling. Ko‘zlar matn yoli sur‘atning har bir kichik silkinishini qayd etadilar, ekranning jami yomonlashishiga olib keladi. Ranglarni, shriftni foydalanayotgan dasturlarda oynalar joylashtirishni, ekranni noto‘g‘ri joylashtirish ko‘rish qobilyatiga yomon ta‘sir ko‘rsatdi. Barmoq uchlarining nervlari tugmalarni bosa berishda go‘yo yorilib ketayotgandek bo‘ladi, jonsizlanib qoladi, natijada barmoq uchlari uvishadi, bu esa bilaklar bo‘yinlari va bog‘lovchi a‘‘arata zararlanishiga olib kelishi mumkin, keyin esa bilaklar doimiy og‘riydigan bo‘lib qolishi mumkin. Barcha foydalanuvchilar ham o‘zlarining axborotlari qo‘shimcha nusxasini doimiy ravishda yaratib bormaydilar. Arxiv viruslari ham doimiy xavf to‘g‘dirib turadilar, eng yaxshisi firmalarning vinchestrlari ham buziladi va eng tajribali dasturchi ham ba‘zida boshqa tugmani bosib yuborishi mumkin. Natijada bunday stress oqibatida infarkt kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, kompyuter inson ‗sixikasiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Bu mavzuda qator 63

tortushuvlarga sabab bo‘ladi, Masalan, kompyuter o‘yinlariga berilib ketish, internetga qaram bo‘lib qolish-bu muammolar qanchalik jiddiy? Inetrnetga qaram bo‘lib qolish, o‘yinlarga berilib ketish-bunday holatlar odatda, endi o‘rganayotgan foydalanuvchilar uchun yoki kompyutersiz, shunga o‘xshash maxsulotlar bilan shug‘ullanganlar uchun xos holatdir. Agarda inson soatlab saytlardan chiqmay berilib ketsa, bunga kompyuter emas, uning o‘zi aybdor bo‘ladi. Balki bu muammo haqiqatda ham jiddiydir? Bu xususida turli nuqtaiy nazarlar bildirilgan va bildirilmoqda. Biroq yaxshisi bunday axvolga olib kelmaslik lozim. Kompyuterda uzoq vaqt ishlash turli oqibatlarga olib kelmasligi uchun o‘z ish joyi va ish rejimini tashkil etish bo‘yicha murakkab bo‘lmagan tavsiyalarni bajarish yetarli bo‘ladi. Har soatda qisqa tanaffus qilish qo‘l barmoqlari uchun bir necha mashqlarni bajarish zarur. Hozirgi vaqtda zamonaviy texnologiyalarsiz o‘z hayot tarzimizni tasavvur eta olmaymiz. Chunki ular bizga har kunlik ishimizda yordamchi hisoblanadilar. Ulardan foydalanganda me‘yor va to‘g‘ri foydalanishni bilishimiz zarur. Aks holda, sog‘lig‘imizga zarar yetkazib qo‘yamiz. Quyidagi maslahatimizda kompyuterdan foydalanganda nimalarga e‘tibor berishimiz kerakligi aytib o‘tilgan. Maslahatlar • Oyoqlar joylashuvi. Oyog'ingiz birini ustidan ikkinchisini qo‘ymang, chunki bu oyoqlarda qon aylanishiga to‘sqinlik qiladi. Ularni shunday qo‘yingki ikki oyog‘ingiz yerda bir xil joylashsin. • Umurtqa „og'onangizni to'g'ri tutib o'tirishingiz kerak . Buning uchun maxsus stulda o‘tiring. Kompyuter xonasida stol va stullarga talablar mavjud bo'lib, stol balandligi yerdan 68-77 sm bo'lib, stullar esa aylanuvchan bo'lishi kerak va albatta orqasida suyanchig'i bo'lishi kerak. Bu stulning suyanadigan joyi sizning umurtqa ‗og‘onangizni to‘g‘ri ushlab turadi. 64

• Qo‘llaringizni shunday joylashtiringki ular stolda bir tekis joylashishsin. ‗anjalarni ushlab turuvchi maxsus sichqoncha uchun yostiqcha oling. Quyidagi rasmda qo‘llar qanday holda bo‘lish kerakligi haqida batafsil ko‘rsatilgan. Ko‟zlar va bo'yin. Monitoringiz markazi ko‘zlaringiz joylashgan joyi bilan teng bo‘lishi kerak. Monitor ko'zdan ozgina ‗astroqda va 50 smdan kam bo'lmagan masofada joylashishi kerak. Monitor va ko'z orasidagi masofa 6070 sm bo'lishi tavsiya qilinadi, bu masofa kichik bo'lsa, insonni ko'zi tezroq charchaydi. Monitorni dizayni va rangi o'ziga e'tiborni jalb qilmasligi kerak. Shuning uchun monitorning sirt tomonida har xil reklama yo‘ishtirgichlarini olib tashlash kerak. Monitorning ekrani zangori va ko'k ranglarga bo'yalishi shart. Chunki bu ranglar inson ko'ziga eng yaxshi ranglardan hisoblanadi. Bunda bo'yningizga ham og'irlik tushmaydi, chunki u to'g'ri holatda bo'ladi. 65

• Zamonaviy monitorlar. Oddiy lam‘ali monitoringizni LCD yoki LED monitorlarga almashtiring, chunki ulardan nur chiqish darajasi judayam ‗ast. Monitoringiz judayam yorug‘ bo‘lsa uning nurini sizga qulay darajagacha ‗asaytiring. • Ko‟zlarga dam. Ko‘zlaringizga har soat 10-15 daqiqa dam berib turing. O‘simliklarga, osmonga yoki akvariumga qarang. • Ko‟z mashqlari. Ko‘z mashqlari bilan shug‘ullaning. Ko‘zlaringiz qorachig‘ini 10-15 martta soat millari bo'ylab va teskari yo‘nalishda aylantiring. Keyin gorizontal, vertikal va diagonal yo‘nalishda 10-15 marta harakatlantiring. Oxiri ko‘zlaringizni tez ochib yo‘ib ‗ir‘irating. 66

• Stol tennis. Stol tennisi ham ko‘zlarga juda foydasi katta. Monitorga, ya‘ni faqatgina bir joyga qarab turgan ko‘z mushaklari harakatsiz bo‘lib qoladi, bu esa ko‘zingiz nurini yo‘qotishga olib keladi. Stol tennisi esa harakatsiz mushaklarni ishga tushuradi. • Mahsus ko‟zoynaklar . O‘tikadan ko‘‘gina mayda teshikchalarga ega qora maxsus ko‘zoynak oling. 1015daqiqaga taqib yuring. • Ruchka. Qo‘lingizga ruchka yoki qalam olib uni har xil joyga harakatlantiring (o‘ngga cha‘ga, te‘aga ‗astga, yaqinroq uzoqroq), boshingizni qimirlatmasdan ko‘zingizni ruchka ketidan yo‘naltiring. • Badan-tarbiya. Kompyuterda ko‘‘ o‘tiradiganlar har soat badantarbiya qilib turishlari shart. Badantarbiya mushaklaringizni bo‘shashib qolishining oldini oladi, qon aylanishini ta‘minlaydi va umurtqa ‗og‘onasi, ko‘z, bo‘yinga tushgan og‘irliklarni kamaytiradi. • Kerishib turing . Har zamon o‘ng, cha‘ orqa va oldinga qo‘llaringizni ko‘tarib qattiq kerishing. • Sabzavot, mevalar , asal iste‘mol qilib turing. Chunki ular ko‘zga foydali bo‘lgan vitamin va minerallarga boy. • S‟ort bilan shug‘ullanib turing. Umurtqa ‗og‘onangizni tekislash uchun turnikda to‘rtining, suzish bilan shug‘ullaning. Oyoqlar bo‘shashib qolmaslik uchun yugurib turing. Kompyuterda ishlash vaqtida insonning charchash sabablari Kompyuter bilan ishlash vaqtida inson quyidagi faktorlardan charchaydi: 67

ekranni yorug'ligi; kontrast va fon o'rtasidagi aniqligi; kompyuterda ishlash ‗aytidagi issiqlikdan nurlanishi; kompyuterda nurlanishning insonga ta'siri kompyuter buzuqligi. • Ko‘zingiz ko‘rishi xiralashgan bo‘lsa yoki har doim og‘rib ko‘z yoshlansa oftalmologga uchrashing. Ular kerakli bo‘lgan tavsiya, dorilarni yozib beradilar. XULOSA Bugungi kun har qanday masalaning yechimi kompyuter yordamida hal qilinayotgan bir davr hisoblanadi. Hozirda hech bir soha yo‘qki unda kompyuter, internet foydalanilmaydigan. Har bir sohaga chuqur kirib borayotga yangi texnologiyalar, insoniyat taraqqiyotiga o‘zining bemisl ulushuni qo‘shmoqda. Shuni ham ta‘kidlash lozimki, hozirda axborot sohasini rivojlantirish va faoliyatini yaxshilash bo‘yicha ham O‘zbekistonda bir qator Prezident Farmonlari va qonun hujjatlari ishlab chiqilmoqda. Bular esa o‘z navbatida aholi ongini oshirish va malakali servis xizmatni tashkil qilishga qaratilgandir. Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda axborotni istalgan vaqtda va ishonchli manba orqali qabul qilish va undan samarali foydalanish eng asosiy masaladir. Ayniqsa, ommalashib borayotgan mobile texnologiya sohasida. Yurtimizdagi mobil texnologiya sohasidagi o`zgarishlarni olib qarasak, boshqa hech bir davlatdan qolishmagan holda endilikda O`zbekistonda ham Android operatsion tizimida ishlovchi telefonlar ishlab chiqarilishi biz yoshlarda faxr tuyg`usini uyg`otadi. 68

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yеngilmas kuch. Toshkеnt: Ma'naviyat, 2008. - 176 b. 2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish G`G` Xalq so‘zi, 2010 yil 30 yanvar. № 21 3. Karimov I. A. Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyat barpo etish - ustuvor maqsadimizdir G`G` Xalq so‘zi. 2010 yil 28 yanvar. № 19 4. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi Toshkent: Sharq, 1999. – 181 b. 5. O‘zb е kiston R е spublikasining ―Ta'lim to‘g‘risida‖gi qonun G`G` Oliy ta'lim: M е 'yoriy - huquqiy va uslubiy hujjatlar to‘plami. - Toshk е nt: Istiqlol, 2004. - B. 4-9. 6. Голощапов А . Л . Google Android. Программирование для мобильных устройств (Профессиональное программирование). Санк-Петербург: «БХВ - Петербург», 2011. – 438 с. 7. J.F.Di Marzio Android A Programmer‘s Guide – 2008. 69

8. Chris Haseman Android Essentials – 2008. 9. Mark Murphy ―Beginning Android 2‖; 10. Jeff Friesen ―Learn Java for Android Development‖; 11. Gadoyev A.G., Oripova G.S. Bemorlarni uyda va shifoxonada parvarish qilish. Toshkent: O‘zbekiston milliy enstiklopediyasi, 2011. – 527 b. 12. Inomova K.S. Hamshiralik ishi asoslari. 13. Родионова Г.Н. Справочник фельдшера. Москва: Эксмо, 2005. – 556 с. 14. http://www . java.sun.com/javase/downloads/index.jsp ; 15. http://www.eclipse.org/downloads / ; 16. http://www . developer.android.com/sdk/index.html ; 17. www.tib.uz ; 18. www.med.uz ; 19. www.minzdrav.uz ; 20. www.wikipedia.org ; 21. www.youtube.com/watch ; 22. https://play.google.com/store/apps/details ; 23. http://www.ziyouz.com/index.php ; 24. www.virtualdars.uz Muallif: Farhod Dadajonov. 70

ILOVA 1. Android operatsion tizimining umumiy strukturasi 72

ILOVA 2. Androidning yandilanishi ILOVA 3. Android versiyalari diagrammasi ILOVA 4. 73

Dastur kodi ImageAdapter.java package com.marifat.ResUz; 74

$import android.content.Context; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.BaseAdapter; import android.widget.Gallery; import android.widget.ImageView; public class ImageAdapter extends BaseAdapter{ private int mGalleryItemBackground; private Context mContext; private final Integer[] mImage = { R.drawable.tosh, R.drawable.tosh1, R.drawable.tosh2, R.drawable.tosh2baroqxon, R.drawable.tosh2baroqxon2, R.drawable.tosh3, R.drawable.tosh3yunus, R.drawable.tosh3yunusxon, R.drawable.tosh4, R.drawable.tosh4kokaldow, R.drawable.tosh5, R.drawable.tosh6, R.drawable.tosh7, R.drawable.tosh7, R.drawable.tosh8, R.drawable.toshqaffolshoshiy, R.drawable.toshqaffolshoshiy2, R.drawable.tow3yunu, R.drawable.tow4kokal, R.drawable.tow5zaynidbuva, R.drawable.tow6valiy, R.drawable.tow7tillo, R.drawable.tow7tillowayx, R.drawable.tow8muskut, R.drawable.tow8musulkut, R.drawable.tow9zan, R.drawable.tow9zang, R.drawable.tow9zangata, R.drawable.samarqand0, R.drawable.sam, R.drawable.sama, R.drawable.samami, R.drawable.samar, R.drawable.samarqand, R.drawable.samarqand2012149, R.drawable.samarqand54, R.drawable.samarqand_09, R.drawable.samarqanddapl, R.drawable.samarqandgilbriones, R.drawable.samarqandolen, R.drawable.samarqandpsaid, 75$

R.drawable.samarqandregiston, R.drawable.samarqandshaharramzi, R.drawable.samarqandtillakori, R.drawable.samarqandtown, R.drawable.sambux, R.drawable.sambuxoriy, R.drawable.sameskishah, R.drawable.samguremir, R.drawable.smatillakori, R.drawable.buxoro0, R.drawable.buckol, R.drawable.bukhara01, R.drawable.bukhara_03, R.drawable.bux1, R.drawable.bux21, R.drawable.buxar, R.drawable.buxark, R.drawable.buxch, R.drawable.buxg, R.drawable.buxmas, R.drawable.buxmaskal, R.drawable.buxmir, R.drawable.buxol, R.drawable.buxoro, R.drawable.buxoro0068, R.drawable.buxorolabihavuz, R.drawable.buxsom, R.drawable.xorazm0, R.drawable.xiva_shergozixon_1, R.drawable.xiva_shergozixon_2, R.drawable.xor, R.drawable.xora, R.drawable.xoraq, R.drawable.xorasm, R.drawable.xorazm, R.drawable.xorazmk, R.drawable.xorazmm, R.drawable.xorazmpah, R.drawable.xorkalmin, R.drawable.xormuh, R.drawable.xorox, R.drawable.xorpah, R.drawable.xorrah, R.drawable.xorrahim, R.drawable.xorrazm, R.drawable.xorsaidalouddin, R.drawable.xoryuq, R.drawable.qa, R.drawable.qaamir, R.drawable.qas, R.drawable.qaw, R.drawable.qaw1, R.drawable.qawjar, R.drawable.qawjarroh, R.drawable.qawlang, R.drawable.qawlangarota, R.drawable.qawoqs, R.drawable.qawqa, R.drawable.qawqadr, R.drawable.qaws, R.drawable.qaww, R.drawable.qawxoja, R.drawable.qawxojajar, R.drawable.surxondaryo0, R.drawable.sur, R.drawable.sursao, R.drawable.sursulto, R.drawable.surterm, R.drawable.surx, R.drawable.suttermiziy, R.drawable.sutxak, 76

$R.drawable.navbah, R.drawable.navbahrom, R.drawable.navjarqor, R.drawable.navjorq, R.drawable.navxusrav, R.drawable.nam, R.drawable.nama, R.drawable.namana, R.drawable.namang, R.drawable.namangan, R.drawable.farg, R.drawable.fargo, R.drawable.fargoniy }; public ImageAdapter(Context c) { mContext = c; } public View getView(int position, View convertView, ViewGroup parent) { ImageView view = new ImageView(mContext); view.setImageResource(mImage[position]); view.setPadding(20, 15, 20, 15); view.setLayoutParams(new Gallery.LayoutParams(250, 300)); view.setScaleType(ImageView.ScaleType.FIT_XY); view.setBackgroundResource(mGalleryItemBackground); return view; } public int getCount() { return mImage.length; } 77$

public Object getItem(int position) { return mImage[position]; } public long getItemId(int position) { return mImage[position]; } } Viloyatar classlari: package com.marifat.ResUz; import android.app.Activity; import android.content.SharedPreferences; import android.os.Bundle; import android.preference.PreferenceManager; import android.view.Gravity; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.view.Window; import android.view.WindowManager; import android.webkit.WebView; import android.widget.FrameLayout; import android.widget.Gallery; import android.widget.TabHost; 78

$public class Toshkent extends Activity{ @Override protected void onCreate(Bundle icicle) { // TODO Auto-generated method stub super.onCreate(icicle); //zoomcontrol final FrameLayout.LayoutParams ZOOM_params = new FrameLayout.LayoutParams( ViewGroup.LayoutParams.FILL_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, Gravity.BOTTOM); //fullscreen SharedPreferences getPrefs = PreferenceManager.getDefaultSharedPreferences(getBaseContext()); boolean fullscreen = getPrefs.getBoolean("checkfull", false); if (fullscreen == true) requestWindowFeature(Window.FEATURE_NO_TITLE); getWindow().setFlags(WindowManager.LayoutParams.FLAG_FULLSC REEN, WindowManager.LayoutParams.FLAG_FULLSCREEN); setContentView(R.layout.tabhost); TabHost tabs = (TabHost)findViewById(R.id.tabhostins); tabs.setup(); 79$

TabHost.TabSpec spec=tabs.newTabSpec("tag1"); spec.setContent(R.id.webtab1); WebView web1 = (WebView) findViewById(R.id.webtab1); FrameLayout mContentView = (FrameLayout) getWindow(). getDecorView().findViewById(android.R.id.content); final View zoom = web1.getZoomControls(); mContentView.addView(zoom, ZOOM_params); zoom.setVisibility(View.GONE); web1.loadUrl("file:///android_asset/tosh/mal.htm"); spec.setIndicator("Ma`lumot"); tabs.addTab(spec); spec=tabs.newTabSpec("tag2"); spec.setContent(R.id.galtab2); Gallery g = (Gallery)findViewById(R.id.galtab2); g.setAdapter(new ImageAdapter(this)); spec.setIndicator("Rasmlar"); tabs.addTab(spec); spec=tabs.newTabSpec("tag3"); spec.setContent(R.id.webtab3); WebView web2 = (WebView)findViewById(R.id.webtab3); web2.loadUrl("http://www.mapsofworld.com/uzbekistan/travel/tashkent. html"); spec.setIndicator("Xarita"); tabs.addTab(spec); 80

tabs.setCurrentTab(0); } } Dastur listing 81

O'xshashlar

Android tizimli telefonlar uchun skaner ilovasini yaratish

Android platformasida java dasturlashtrish tilidan foydalanib akt ga oid lug’at yaratish

Delphi XE5 muhitida android operatsion tizimi uchun dasturlar ishlab chiqish

Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish