Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш - Informatika va AT - Diplom ishlar

Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2806.5 KB

Ko'chirib olish

Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш

Кириш. I БОБ. ШАХСИЙ КОМПЬЮТЕРЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ХИЗМАТИНИ КЎРСАТИШ ТИЗИМИНИНГ ХОЗИРГИ ХОЛАТИ 1.1 Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш тизимининг фаолиятини тахлили. 1.2 Шахсий компьютерларни таъмирлаш хизматининг ўзига хос хусусиятлари. 1.3 Ахборот тизими асосида компьютерларни таъмирлаш тизимини такомиллаштириш омиллари. 1.4 Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари. I бобга хулоса II БОБ. ШАХСИЙ КОМПЬЮТЕРЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ХИЗМАТИНИ КЎРСАТИШ ВЕБ САЙТИНИ ЯРАТИШ 2.1 Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш ташкил этиш тамойиллари. 2.2 Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш алгаритми. 2.3 Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратишнинг дастурий ва ахборот таъминоти. 2.4 Компьютерларни таъмирлаш хизматлари учун электрон тўловларни амалга ошириш технологияси. II бобга хулоса III БОБ. КОМПЬЮТЕРЛАРГА ТАЪМИРЛАШ ХИЗМАТИНИ КЎРСАТИШ ВЕБ САЙТИНИ АМАЛИЙ ТАДБИҚИ 3.1 Компьютерларни таъмирлаш хизматини ташкилий тузилиши. 3.2 Компьютерларни таъмирлаш хизматини меёрий хуқуқий базаси. 3.3 Компьютерларни таъмирлаш хизматини самарадорлигини аниқлаш. IV.БОБ ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ 4.1. Компьютер билан ишлаганда техника хавфсизлиги 4.2. Ишлаб чиқаришда ёнғин хавфсизлиги III бобга хулоса Якуни хулоса Фойдаланилган адабиётлар Илова

АННОТАЦИЯ Рассматриваются вопросы ремонта персональных компьютеров и создан веб сайт по ремонту персональных компьютеров. Применены различные программные средства для создание веб сайта, а также для создание базы данных. Основное внимание уделялось совместимости технических укомплектующих материалов и совместимости программных ресурсов. МАЗМУННОМА Шахсий компьютерларни таъмирлаш масаласи қаралган бўлиб, шахсий компьютерларни таъмирлаш веб сайти яратилди. Турли дастурий воситалардан фойдаланиб веб сайт яратилди, шунингдек маълумотлар базаси яратилди. Таъмирлаш жараёнида асосий эътибор таъмирлаш қурилмаларини ўзаро мослигига ва дастурлар мослигига қаратилган.

КИРИШ Бугун компьютер технологиялари дунёда жадаллик билан ривожланаётган соҳалардан бирига айланиб бормоқда. Компьютерлар аста- секин инсонлар ҳаётига кириб бормоқда. Яъни, фаол иш юритувчини интернет глобал тармоғисиз, интеллектуал ишчини эса иш жойида компьютерсиз тасаввур қилиш қийин. Компьютер технологиялари инсон ҳаёт тарзида, кичик ва катта корхоналарда, компанияларда, ўқув даргоҳларида, давлат муассасаларида беҳад катта аҳамият касб этмоқда. Ҳозирги вақтда ҳар бир ташкилот қайси сохада иш олиб бормасин, дунё бозорига чиқиш учун ўз фаолиятида интернетдан фойдаланиш зарурлигига катта эьтибор қаратмокда. Интернетда ахборотни жойлаштириш учун унинг экрандаги кўриниши қулай бўлишига, яъни Web-саҳифасига эътибор бериш зарур, чунки сахифадаги фойдаланувчи ахборот ҳар томонлама бўлиши мумкин ва у Web- сайтга жойлаштирилади. Ақл билан яратилган сайт, қоида бўйича, информацион ягона бус-бутун бўлиши ва жойлаштирилган ахборотнинг аҳамиятига қараб, маълум стандартга эга бўлиши керак. Юқорида келтирилганлардан Web-сайтни яратиш ва уни лойиҳалаш жараёнларини ўрганиб чиқиш муаммоларининг кундалик зарурлиги ва долзарблилиги келиб чиқмоқда. Бу ўқув қўлланма интернетда ишлаш бўйича маълум билим ва тажрибага эга бўлган талабалар учун мўлжалланган. Компютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш Web-саҳифасини яратиш мисолида амалий дастурлаштиришнинг назарий асосларини ва тамойилларини, уларнинг функционал ва тузулмавий ташкил этилишини, махсус дастурлаш тилларини ишлатган ҳолда динамик Web-саҳифлари яратиш усулларини ва услубиятларини ўқитишдан иборат. Шу сабабдан, ушбу йўналиш мутахассисларига, уларнинг информацион интеллектуал фаоллиги ва замонавий технологик маданиятлигига юқори талаблар қўйилмоқда. Ташкилот ва муассасаларнинг самарали ишлаши

мутахассис ва умуман, жамоанинг муваффақияти тадқиқодчи ва фойдаланувчиларнинг замонавий компьютер ва Web–технология услублари ва инструментал воситаларини қандай даражада ўзлаштириб олганликларига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Шунинг учун Компютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш информацион технологиянинг янги ва самарали йўналишини ўрганишга йўналтирилган, шахсан, Web–технология ва WWW бутун дунё чўлғамининг ишлаб туриш асосларини, Web–саҳифа–сайтларини яратиш ва режалаштиришни ва уларни интернетга жойлаш ва реклама қилишнинг аҳамияти беқиёс катта десак, муболаға қилмаган бўламиз.

I БОБ. ШАХСИЙ КОМПЬЮТЕРЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ХИЗМАТИНИ КЎРСАТИШ ТИЗИМИНИНГ ХОЗИРГИ ХОЛАТИ 1.1.Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш тизимининг фаолиятини тахлили Компьютернинг асосий қурилмалари қуйидагилар: системали блок, монитор ва клавиатура (сичқонча билан). Системали блокда марказий процессор, оператив (тезкор) хотира, қаттиқ диск, контроллерлар, дискеталар ва лазерли компакт дисклар билан ишлаш учун қурилмалар ва бошқалар жойлашади. 1.1. Расм. Компьютернинг асосий қурилмалари Марказий процессор. Компьютернинг энг мухим қисмини марказий процессор, (яъни процессор ва бошқарув қурилмаси) ташкил этади. Дастур ёрдамида берилган маълумотларни ўзгартирадиган, хамма хисоблаш жараёнларини бошқарадиган хамда хисоблаш ишларига тегишли мосламаларнинг ўзаро алоқасини ўрнатадиган қурилма — процессор деб аталади. Арифметик ва мантиқий амалларни бажариш, хотирага мурожаат қилиш, дастурдаги кўрсатмаларнинг берилган кетма-кетликда бажарилишини бошқариш ва бошқа амаллар процессор зиммасидадир. Бир сўз билан айтганда, процессор компьютернинг барча ишини бошқаради ва барча кўрсатмаларини бажаради.

1.2. Расм. Микропроцессор тузилиши. Микропроцессор. IBM русумли компьютерларда процессор сифатида одатда Intel фирмаси ёки ўнга мувофик бошқа фирмаларнинг микропроцессорлари ўрнатилади. Компьютерлар микропроцессор турлари билан фарқланади. Микропроцессорларнинг Intel 8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 каби турлари маълум. 1993 йилдан бошлаб Intel фирмаси Pentium микропроцессорларини ишлаб чиқариб, IBM компьютерларига ўрнатмоқда. Оператив хотира. Оператив хотира ўзида компьютерда ишлатилаётган дастурлар ва маълумотларни сақлайди. Маълумотлар доимий хотирадан оператив хотирага кўчирилади, олинган натижалар зарур холда дискка қайта ёзилади. Компьютер ўчирилиши билан оператив хотирадаги маълумотлар ўчирилади. Дискли жамлагичлар. Маълумотларни сақлаш, хужжатларни ва дастурларни бир жойдан иккинчи жойга олиб ўтиш, бир компьютердан иккинчисига ўтказиш компьютер билан ишлаганда фойдаланадиган ахборотни доимий сақлаш учун дисклардаги жамлагичлар ишлатилади. Улар икки турда бўлиб, эгилувчан дисклар (дискеталар) ва қаттиқ дисклардаги жамлагичлар (винчестерлар) деб аталади. 1.3.Расм. Ахборот ташувчи қурилма – диск.

Эгилувчан дисклар (дискеталар)га маълумотларни ёзиш ва улардан маълумотларни ўқиш учун диск юритувчи (дисковод) қурилмаси ишлатилади. Хозирги пайтда компьютерларда, асосан, 3,5 дюймли (89 мм), сиғими 1,44 Мбайт бўлган дискеталар ишлатилиб келинмоқда. Бу дискеталар қаттиқ пластмасса ғилофга ўралган бўлиб, бу уларнинг ишончлилигини ва ишлаш муддатини оширади. 3,5 дюймли дискеталарда ёзишни такидловчи ёки имкон берувчи махсус ўтказгичи мавжуд. Агар тешикча бекилган бўлса маълумотлар ёзиш мумкин, акс холда эса, мумкин эмас. Дискетадан биринчи бор фойдаланганда уни албатта махсус равишда форматлаш, инициализация қилиш керак. Бунинг учун WINDOWSнинг махсус дастури керак бўлади. 1.4.Расм. Қаттиқ диск – винчестер. Қаттиқ дисклардаги жамлагичлар (винчестерлар) компьютер билан ишлаганда фойдаланиладиган ахборотни доимий сақлашга мўлжалланган. Масалан, операцион тизим дастурлари, кўп ишлатиладиган дастурлар пакетлари, хужжатлар тахрирлагичлари, дастурлаш тиллари учун трансляторлар ва бошқалар. Компьютерда қаттиқ дискнинг мавжудлиги у билан ишлашда қулайликни оширади. Фойдаланувчи учун қаттиқ дискдаги жамлагичлар бир-биридан, яъни дискка қанча ахборот сиғиши билан фарқ қилади. Хозирги пайтда компьютерлар асосан сиғими 20 Гбайт ва ундан кўп булган

винчестерлар билан жихозланмокда. Файл серверлар нафакат катта сиғимли,, балки тезкор бўлган бир нечта винчестерлар билан жихозланиши мумкин. Дискнинг иш тезлиги икки кўрсаткич билан аниқланади: 1. Дискнинг секундига айланишлар сони. 2. Дискдан маълумотларни ўқиш ва ўнга маълумотлар ёзиш тезлиги. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, маълумотларга кириш вақти ва ўқиш-ёзиш тезлиги фақат дисководнинг ўзигагина боғлик эмас, балки диск билан ахборот алмашиш канали параметрларига, диск контролерининг тури ва компьютер микропроцессорининг тезлигига хам боғлик. Контролерлар (махсус электрон схемалар) компьютер таркибига кирувчи турли қурилмалар (монитор, клавиатура ва бошқалар) ишини бошқаради. 1.5.Расм. Шлюзлар турлари. Киритиш-чиқариш портлари орқали процессор ташқи қурилмалар билан маълумот алмашади. Ички қурилмалар билан маълумот алмашуви учун махсус портлар хамда умумий портлар мавжуд. Умумий портларга принтер, «сичқонча» уланиши мумкин. Умумий портлар 2 хил булади: параллел — LPT1—LPT4 деб белгиланади ва кетма- кет — COM1—COM3. Параллел портлар кириш-чиқишни кетма-кет портларга нисбатан тезроқ бажаради. 1.6.Расм. Монитор қурилмаси.

Мониторлар. Компьютер монитори (дисплей) экранга матнли ва график ахборотни чиқаришга мулжалланган. Мониторлар монохром ёки рангли бўлиб, матнли хамда график холатларда ишлаши мумкин. Матн холатида монитор экрани шартли равишда алохида белги ўринларига (кўпинча 80 та белгили 25 та сатрга) бўлинади. Хар бир ўринга 256 та белгидан бири киритилиши мумкин. Бу белгилар қаторига катта ва кичик лотин алифбоси харфлари, рақамлар, тиниш белгилари, псевдографик рамзлар ва бошқалар киради. Рангли матнларда хар бир белги ўрнига ўзининг ва фоннинг ранги мос келиши мумкин. Бу эса чиройли рангли ёзувларни экранга чиқариш имконини беради. График холат экранга графиклар, расмлар ва бошқаларни чиқаришга мулжалланган. Бу холатда ахборотларни турли ёзувли матнлар шаклида хам чиқариш мумкин. Ёзувлар ихтиёрий шрифт, ўлчам, интервал ва бошқаларга эга бўлиши мумкин. График холатда экран ёритилган ва ёритилмаган нуқталардан иборат бўлади. Хар бир нуқта монохром мониторларда қорароқ ёки ёруғроқ, рангли мониторларда эса, бир ёки бир неча рангда бўлиши мумкин. Экрандаги нуқталар сони берилган холатдаги мониторнинг хал этиш қобилиятига боғлик. Шуни таъкидлаш лозимки, хал этиш қобилияти монитор экранининг ўлчамларига хам боғлик. IBM русумидаги компьютерларда сўнгги пайтларда керакли сифатга эга бўлган тасвирни хосил қилиш имконини берувчи SVGA ва суюқ кристалли ( LCD ) мониторлари қулланилмоқда. Клавиатура. IBM PC клавиатураси фойдаланувчи томонидан маълумотларни ва бошқарув буйруқларирини компьютерга киритишга мулжалланган қурилмадир. Клавиатуранинг умумий кўриниши ундаги тугмачалар сони ва жойланишига қараб турли хил компьютерларда фарқ қилиши мумкин, лекин уларнинг вазифаси ўзгармайди.

1.7. Расм. Сичқонча (Мышь). Сичқонча ва трекбол. Сичқонча ва трекбол компьютерга ахборотни киритишнинг координатали қурилмалари хисобланади. Улар клавиатуранинг ўрнини тўлалигича алмаштира олмайди. Бу қурилмалар асосан икки ёки учта бошқарув тугмачасига эга. Сичқончани уланишининг уч усулини кўрсатиш мумкин. Энг кўп таркалган усул кетма-кет порт орқали уланишдир. Шинали интерфейсли сичқончалар камрок таркалган. Уларни улаш учун махсус интерфейс ёки «сичқонча» порти керак бўлади. Учинчи кўринишдаги уланиш PS/2 стилидаги сичқончаларда амалга оширилган. Хозирги кунда улар портатив компьютерларда ишлатилмоқда. Трекбол — «агдарилган» сичқончани эслатувчи қурилмадир. Трекболда унинг корпуси эмас, балки шарча харакатга келтирилади. Бу эса курсорни бошқариш аниқлигини сезиларли равишда оширишга имкон беради. Шу боис трекболга эга бўлган сичқончаларга қизикиш ортиб бормокда. Компьютерлар асосий қурилмалардан ташқари бир қатор атроф қурилмаларига хам эга. Уларнинг баъзилари билан танишиб чиқамиз . 1.8. Расм. Принтер қ урилмаси .

Принтерлар. Принтер — маълумотларни қоғозга чиқарувчи қурилма. Барча принтерлар матнли маълумотни, кўпчилиги эса расм ва графикларни хам қоғозга чиқаради. Рангли тасвирларни чиқарувчи махсус принтерлар хам бор. Принтерларнинг қуйидаги турлари мавжуд: матрицали, пурковчи ва лазерли. Матрицали принтерлар якин вақтларгача кенг тарқалган принтерлардан бири эди. Бу принтернинг ёзиш каллагида вертикал тартибда игналар жойлашган. Каллак ёзув сатри бўйлаб харакатланади ва игналар керакли дақиқада бўялган лента орқали қоғозга ўрилади. Натижада қоғозда белги ёки тасвир пайдо булади. Игналар сонига қараб бу принтерлар бир неча турларга бўлинади: 9 игнали, 24 игнали, 48 игнали. ² 9 игнали принтерда ёзув сифати пастрок. Сифатни оши риш учун ёзишни 2 ёки 4 юришда бажариш керак. ² 24 игнали принтер сифатли ва тезрок ишлайди. ² 48 игналиси ёзувни жуда сифатли чиқаради. Матрицали принтерлар тезлиги бир бет учун 10 секунддан 60 секундгача. Пурковчи принтерда тасвир қоғозга махсус қурилма орқали пуркаладиган сиёх томчиларидан юзага келади. Пурковчи рангли принтер сифати лазерли принтерга яқин, нархи арзон ва шовқинсиз ишлайди. Шунинг учун хозирги кунда кўпчилик ундан фойдаланяпти. Тезлиги бир бет учун 15 дан 100 секундгача. Лазерли принтерлар матнларни босмахона сифати даражасига яқин даражада чоп этишни таъминлайди. У ишлаш нуқтаи назаридан нусха кўчирувчи ксероксга якин. Бунда фақат босувчи барабан компьютер буйруғи ёрдамида электрланади. Буёк доначалари зарбланиб барабанга ёпишади ва тасвир хосил бўлади. Тезлиги бир бет матн учун 3 дан 15 секундгача. Расм учун кўпрок, катта расмлар учун 3 минутгача вакт талаб қилади. Хозирги кунда минутига 15—40 бетгача чоп этадиган лазерли принтерлар бор. Лазерли компакт дисклар. Лазерли компакт дисклар учун диск юритувчи (CD-ROM)нинг иш принципи эгилувчан дисклар учун диск

юритувчиларнинг иш принципига ўхшашдир. CD-ROMнинг юзаси лазер каллакка нисбатан ўзгармас чизиқли тезлик билан харакатланади, бурчак тезлик эса каллакнинг радиал жойлашишига қараб ўзгаради. Лазер нури диск йўлакчаси томон йўналади ва Калтак ёрдамида фокусланади. Химоя қатламидан ўтган нур диск юзасининг нурини қайтарувчи алюмин қатламига тушади. Йўлакчанинг баланд қисмига тушган нур детекторга кайтади ва нурни сезувчи диод томон йуналтирувчи призма орқали утади. Агар нур йўлакча чукурчасига тушса, у таркалади ва таркалган нурнинг жуда кам қисми оркага кайтиб, нурни сезувчи диодгача етиб келади. Диодда нурли импульслар электр импульсларига айланади: ёруғ нурланишлар нолларга айланади, хира нурланишлар эса — бирга. Шундай қилиб, мантикий ноль сифатида, текис юза эса мантикий бир сифатида кабул килинади. С D - ROM нинг унумдорлиги одатда унинг бирор вакт давомида маълумотларни ўзлуксиз ўзлаштиришидаги тезлик характеристикалари ва маълумотларга етишнинг уртача тезлиги билан аниқланади. Улар мос равишда Кбайт/с ва мс бирликларда улчанади. Диск юритувчиларнинг унумдорлигини ошириш учун уларни буфер хотира (КЭШ хотира) билан жихозлайдилар. КЭШ хотираларнинг стандарт хажмлари 64, 128, 256, 512 ва 1024 Кбайт. Диск юритувчининг буфери маълумотларни CD - ROM дан укигандан сўнг, контроллер платаси, сўнгра марказий процессорга жунатишгача бўлган вакт давомида, киска муддатга сақлаш учун махсус хотира хисобланади. Бундай буферлаштириш диск қурилмасига маълумотларни процессорга кичик микдорларда ўзатиш имконини беради. Аудиоадаптер. Хар қандай мультимедиавий шахсий компьютер таркибида аудиоадаптер платаси мавжуд. Creative Labs фирмаси ўзининг биринчи аудиоадаптерини Sound Blaster деб аталгани учун уларни кўпинча «саундбластерлар» дейишади. Аудиоадаптер компьютерга факат стерефоник

овознигина эмас, балки ташки қурилмаларга товуш сигналларни ёзиш имконини хам беради. Аудиоадаптер товуш сигнали даражасини даврий равишда аниқлаб, уни рақамли кодга айлантириб берувчи аналог-рақамли ўзгартиргичга эга. Мана шу маълумот ташки қурилмага рақамли сигнал кўринишида ёзиб қуйилади. Ушбу жараёнга тескари жараённи амалга ошириш учун рақам- аналогли ўзгартиргич кулланилади. У рақамли сигналларни аналогли сигналларга айлантириб беради. Фильтрация килингандан сўнг уларни кучайтириш ва акустик колонкаларга ўзатиш мумкин. 1.9. Расм. Модем қурилмаси. Модем ва факс-модемлар. Модем-телефон тармоғи орқали компьютер билан алоқа килиш имконини берувчи қурилмадир. Факс-модем — бу, факсимил хабарларни кабул қилиш ва жунатиш имконини берувчи модемдир. Ўзининг ташки кўриниши ва ўрнатилиш жойига қараб модемлар ички ва ташқи модемларга булинади. 1.10. Расм. Электрон плата. Ички модемлар бевосита системали блок ичига ўрнатиладиган электрон платадан иборат. Ташқи модемлар — бу компьютер ташқарисида бўлган ва портлардан бирига уланадиган автоном электрон қурилмадир.

Сўнгги йилларда модемлар ва факс-модемларга бўлган талаб ошиб кетди. Модемлар бир компьютердан иккинчисига хужжатлар пакетини етарлича тез ўтказиш, электрон почта орқали боьланишга имкон беради. Шунингдек, хорижий хамкорлар билан алоқа қилиш учун глобал компьютер тармоғи (Internet ва бошқалар) га киришни таъминлайди. 1.11.Расм. Сканер қурилмаси. Сканерлар. Сканер — компьютерга матн, расм, слайд, фотосурат кўринишида ифодаланган тасвирлар ва бошқа график ахборотларни автоматик равишда киритишга мулжалланган қурилмадир. Сканерларнинг турли моделлари мавжуд. Энг кўп таркалгани — стол усти, планшетли ва рангли сканерлардир. Плоттерлар — бу, компьютердан чикарилаётган маълумотларни қоғозда расм ёки график кўринишда тасвирлаш имконини берувчи қурилмадир. Одатда уни график ясовчи (графопостроитель) деб хам аташади. Юқоридаги қурилмалардан ташқари компьютерга махаллий тармоқка уланиш имконини берувчи тармоқ адаптери, диджитайзер, яъни электрон планшет, джойстик, видиоглаз, рақамли фотоаппарат ва видиокамера каби қурилмалар уланиши мумкин.

1.2.Шахсий компьютерларни таъмирлаш хизматининг ўзига хос хусусиятлари Бугунги кунда ш ахсий компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатишда Операцион тизим –бу ЭХМ захираларини бошкариш, амалий дастурларни чикариш ва уларнинг ташки курилмалар, бошка дастурлар билан узаро алокасини амалга ошириш учун, шунингдек, фойдаланувчининг компьютер билан мулокотини таъминловчи дастурий воситалар йигиндисидир. Операцион тизим фойдаланувчига хисоблаш тизими билан кулай мулокот килиш усули (интерфейс)ни такдим этади. Интерфейслар иккига булинади, яъни дастурий ва фойдаланиладиган интерфейсларга булинади. Дастурий интерфейс – хисоблаш тизими доирасида курилма ва дастурлар узаро таъсирини таъминловчи воситалар йигиндисидир. Фойдаланилувчи интерфейс – фойдаланувчининг дастурий ёки ЭХМ билан узаро таъсиридаги дастурий ва аппарат воситаларидир. Купгина операцион тизимлар хатоларни тузатиш ва янги имкониятларни киритиш йуналишида модификациялашади ва такомиллашади. Ворисликни саклаш максадларида операцион тизимнинг янги модификацияси кайта номланмайди , балки версиялар (тахмин) номини олади. Операцион тизим версиялари одатда 6.00, 2.1., 3, 5, ва хоказо куринишида унли касрни англатади.Бунда ракамларни нуктагача ошиб бориши о перацион тизим га киритиладиган жиддий узгаришларни нуктадан кейин турувчи ракамнинг ошиб бориши эса унча ахамиятсиз узгаришларни акс эттиради. (масалан хатоларни тугирлаш). Версиянинг тартиб номери канча ортик булса система шунча имкониятга эга булади. Операцион тизим нинг таснифланиши. Операцион тизим лар куйидаги омиллар буйича аснифланади: - бир вактда ишлайдиган фойдаланувчилар: бир киши, куп киши (сонига кура); - тизим бошкаруви остида бир вактда фойдаланилувчи жараёнлар: бир вазифали, куп вазифали (сонига кура); - куллаб-кувватловчи жараёнлар: бир процессорли, куп процессорли; - операцион тизим коди разрядлилиги: 8 разрядли, 16, 32,64 разрядлилар.

- Интерфей тури: буйрук (матнли) ва объектли- йуналтирилган (график)лилигига кура; - Фойдаланувчининг ЭХМ га кириш тури: пакетли кайта ишлаш, вакт билан булиниши, риял вактга кура; - Захиралардан фойдаланиш тури: тармокли, локаллилигига кура; Хозирги пайтда о перацион тизим ларнинг DOS, OS/2, UNIX, WINDOWS оилалари кенг таркалган. DOS оиласининг биринчи вакили – MS DOS тизими – 1981 йилда IBM PC компьютери пайдо булиши муносабати билан чикарилган. DOS оиласининг о перацион тизим лари бир вазифали булиб куйидаги узига хос хусусиятларга эга: - ЭХМ ли интерфейс фойланаувчи киритадиган буйрук ёрдамида амалга оширилади; - Тизимни ЭХМ нинг бошка турларига утишини соддалаштирадиган тузилма мавжудлиги; - Оператив (тезкор) хотирага кириш хажмининг унча катта эмаслиги (640 Кбайт). DOS о перацион тизим оилаларининг жиддий камчилиги ШК ва о перацион тизим захираларига берухсат киришдан мухофаза воситаларининг йуклигидир. ( DOS ОТ Ассемблер тилида ёзилган) OS/2 (Operating System/2) о перацион тизим лари IBM фирмаси томонидан 1987 йилда ШК ларнинг янги РS/2 яратилиши муносабати билан ишлаб чикарилди. OS /2 иккинчи авлод куп вазифали о перацион тизим дир. У бир вактда 16 тагача дастурни бажариши мумкин. У IBM PS - мос компьютерлари учун 32 разрядли график куп вазифали о перацион тизим сифатида бир неча амалий дастурлар параллел ишини ташкил этиш имконини бериб, бунда бир тизимни иккинчисидан, о перацион тизим ни эса узида ишлаётган дастурлардан мухофаза килишни таъминлайди. Унинг мухим хусусиятларикуйидагилар: - фойдаланувчининг куп ойначалик интерфейсининг борлиги; - кийматлар базаси тизими билан ишлаш учун дастурли интерфейснинг борлиги;

- локал хисоблаш тармокларида ишлаш учун самарали дастурли интерфейсларнинг борлиги; - OS/2 сигими 16 Мбайт гача булган таббий ТХ ни ва хар бир масалага 512 Мбайт гача булган виртуал хотирани куллаб-кувватлайди. Камчилиги; -юкори ресурслар сигими: 80286 ва ундан юкори МП, 1,5 Мбайт дан кам булмаган сигимли тезкор хотира, каттик дискда йигувчи; хозирги вактда келиб ишлаб чикилган дастурли иловалар хажмининг нисбатан катта эмаслиги. OS /2 нинг бир неча модификациялари мавжуд: - OS /2 Warp 3.0 – хотирадан фойдаланиш такомиллашган ва график интерфейси яхшиланган; - OS/2 Warp Connect – тармокни куллаб кувватлаши яхшиланган; - OS /2 Warp Server – серверли о перацион тизим сифатида ишлаш учун мулжалланган. UNIX оиласидаги о перацион тизим лар 32 разрядли куп вазифали куп киши фойдаланадиган о перацион тизим лардир. UNIX нинг кучли томони шундаки битта тизимнинг узи турли компьютерларда – супер компьютерлардан ш ахсий компьютер гача фойдаланилади. Бу хол тизимни бир машина архитектурасидан бошкасига кам сарф билан утказиш имконини беради. UNIX таксимловчи маълумотлар базасига кириш, локал тармоклар, олис масофадан алока килиш ва оддий модем ёрдамида глобал тармокларга чикиш имконини узида бирлаштиради. UNIX да почта хизмати унинг асосий таркибий кисмларидандир. Хозирги пайтда UNIX учун куплаб иловалар мавжуд булиб, DOS ва Windows учун оммавий булган иловалардан хам унда фойдаланилиши мумкин. UNIX о перацион тизим нинг файлли тизими фойдаланувчига ва фойдаланувчилар гурухи даражасида файлларни берухсат киришдан мухофаза этишни таъминлайди. Корхоналар тармоклари учун мулжалланган UNIX Ware 2.0 - 32 разрядли куп киши фойдаланувчили куп вазифали о перацион тизим лар UNIX оиласидаги тармокли о перацион тизим лар орасида кенг таркалмокда. UNIX о перацион тизим нинг камчилиги – катта ресурслар сигими ва бу ШК асосидаги куп фойдаланувчилар тизими учун купинча ортикча булади.

Windows оиласидаги о перацион тизим лар Microsoft фирмаси томонидан тайёрланган. Улар кулай график интерфейсни узида намоён этувчи куп вазифали о перацион тизим лардир. Windows 95 о перацион тизим ва Windows NT о перацион тизим лар шу оиланинг асосий вакилидир. Windows 95 MS DOS о перацион тизим ва Windows 3.х. операцион кобиклари негизида ишлаб чикилган; у кисман 32 разрядли ва кисман 16 разрядли о перацион тизим дир. Windows NT о перацион тизим энг куп таркалган 32 разрядли тармокли о перацион тизим дир. У икки хил - Windows NT Server ва Windows NT WorkStation модификацияларида чикарилади. Windows NT Server биринчи навбатда тармок захираларини бошкаришга мулжалланган. Тизим самарадорлиги зарар етмаган холда юкори сафарбарлик ва хавсизликни таъминлайди. У ахборотнинг тезкор ишлашини ташкил этиш ва глобал тармоклар захираларини куриб чикиш учун воситаларни узида саклайди, исталган алока каналларида (оддий телефон линиялари хам) фойдаланиш имкониятларини таъминлайди. Бир серверга бир вактнинг узида 256 тагача ШК уланишини куллаб-куввтлайди. Бир неча сервер эса хаммабоп тармок химатини ташкил этиш учун фойдаланилиши мумкин. Windows NT WorkStation - Windows NT о перацион тизим нинг версияси булиб, локал компьютерлар ва ишчи станцияларда ишлаш учун мулжалланган. У жуда яхши химояланган ва ишончли 32 разрядли о перацион тизим дир. Ундаги барча иловалар куп вазифали режимида ишлайди. Айни пайтда унда MS DOS ва 16 разрядли Windows дастурининг барча иловалари хам ишлайвермайди. Windows NT WorkStation дан махфий маълумот ёки дастурни ишончли мухофаза килиш зарурияти тугилганда шунингдек, катта хажмдаги маълумотлар тахлилида юкори самарадорлик мухим булган мухандислик, илмий, статистик ва бошка ишларни бажаришда фойдаланиш максадга мувофикдир. Операцион тизим лар ривожланишининг анъаналари . Операцион тизим ривожланиш сохасида анъаналарни аниклаш ва узок муддатли олдиндан куришларни тузиш мураккаб, чунки у компьютер бозорининг тезкор ривожланувчи сохасидир. Шу боис факат мулжалдаги анъаналари ва о перацион тизим лар ривожланишининг эхтимолдаги йуналишини белгилаш мумкин: - биринчи йуналиш о перацион тизим ларнинг мураккаблашуви. Замонавий о перацион тизим лар, масалан, Windows 95 ва OS/2 Warp дастурларининг

улкан туркумларига айланмокда, улар баъзан дискда дастурдан хам куп урин эгалламокда; - иккинчи йуналиш экранда такдим этилиши усулидан катъий назар турли объектларни компьютерда монипуляция килишга имкон берувчи о перацион тизим ларни яратишнинг объектли й ў налтирилган технологияларини яратишдир; - учинчи йуналиш шу далил билан богликки, о перацион тизим лар ва дастурий таъминот компьютернинг аппарат кисмидаги архитектура карорларини доимо акс эттиради. Жуда тез суръатларда ривожланаётган интернет технологияси о перацион тизим лар ривожланиши анъаналарида вазиятни кескин узгартирмокда. Операцион тизим ривожланиши тенденцияларидан бири шахсий компьютерлардан то суперкомпьютергача б ў лган хисоблаш тизимларининг барча й ў налишида ишлашга кодир булган о перацион тизим ни яратишдир. Мисол тарикасида Indy туридаги столда ишлайдиган тизимлар ва Power Callenge ва Onix сериясидаги суперкомпьютерларда ишлайдиган UNIX оиласидаги IRIX о перацион тизим ни келтириб утиш мумкин. Бу о перацион тизим нинг мухим имкониятлари куп жихатдан бугунги кунда замонавий 64 разрядли о перацион тизим ни белгилаб беради. Унинг тезкор хотираси 16 Гбайтни , виртуаль хотира фойдаланилганда 1 Гбайтни ташкил этиш мумкин. Мазкур о перацион тизим га бир каталогда 64 млн. гача файл саклашга имкон берувчи 9 млн. тагача Т байт (титобайт) хажмидаги файллар билан ишловчи XFS файл тизими уланган. 1.3.Ахборот тизими асосида компьютерларга хизмат кўрсатишни такомиллаштириш омиллари Axборот теxнологиялaри бугунги кундa жaмиятнинг ривожлaнишидa мухим омил бўлгaн axборот ресурслaрини хaрaкaтгa тушириш вa сaмaрaли ишлaтиш вaзифaсини бaжaрaди. Тaжрибa шуни кўрсaтaдики, axборот ресурслaрини хaрaкaтгa келтириш, тaрқaтиш вa сaмaрaли ишлaтиш бошқa турдaги ресурслaрни сезилaрли иқтисод қилиш имконини берaди: xомaшё,

энергия, фойдaли қaзилмaлaр, мaтериaл вa қурилмaлaр, инсон кучи, ижтимоий вaқт. Axборот теxнологиялaри оxирги вaқтлaрдa инсон хaётидa мухим ролни ўйнaётгaн axборот жaрaёнлaрини оптимизaцияси вa кўп холлaрдa aвтомaтлaштириш имконини берaди. Хaммaгa маълумки, тaрaққиёт ривожлaниши aхолининг ишловчи қисми мехнaтининг объекти хaм, нaтижaси хaм моддий мaхсулотлaр эмaс, илм-фaндaги ютуқлaр бўлгaндa кузaтилaди. Xозирги вaқтдa ривожлaнгaн мaмлaкaтлaрнинг бaнд aхолисининг кўп қисми axборотни тaйёрлaш, сaқлaш, қaйтa ишлaш вa жўнaтиш билaн шуғуллaнaди вa шу сaбaбдaн мос келувчи усул вa теxнологиялaрни ўргaниб, янгилaб туришигa тўғри келaди. Axборот жaрaёнлaри бошқa ишлaб чиқaриш вa ижтимой жaрaёнлaрнинг энг мухим элементлaридaн бири хисоблaнaди. Шу сaбaбли, кўп холлaрдa axборот теxнологиялaри мос келувчи ишлaб чиқaриш ёки ижтимоий жaрaёнлaрнинг тaркибий компоненти вaзифaсини бaжaрaди. Axборот теxнологиялaри бугунги кундa инсонлaр ўртaсидaги axборотларни ўзaро алмашувидa мухим рол ўйнaйди, ундaн тaшқaри оммавий маълумотлaрни тaйёрлaш вa узaтиш тизимлaридa мухим aхaмиятгa эгa. Бу воситaлaр бизнинг мaдaниятимиз билaн мослaшиб кетaди вa фaқaтгинa қулaйликлaр ярaтиб қолмaй, кўплaб ишлaб чиқaриш, ижтимоий, глобaлизaция нaтижaсидa вужудгa келувчи кундaлик вa жaхон хaмжaмияти интегрaциясидa, ички вa тaшқи иқтисодий вa мaдaний aлоқaлaрнинг кенгaйишидa, aхолини кўчиши вa сaйёрa бўйлaб шу кaби хaрaкaтлaрдa вужудгa келувчи бaрчa муaммолaрни ечимидa мухим aхaмиятгa эга бўлaди. Компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатишни тaшкил қилишдa нимaлaргa эътибор бериш керaклигини кўриб чиқaйлик.  Реклaмa қилиш. Компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатишни реклaмaлaрини чоп этувчи кўплaб тaxририятлaр, кaтaлоглaр, Веб-сaйтлaр мaвжуд бўлиб, бундaй тизимлардa алохида ўрин тутиш қийин хaмдa нихоятдa қиммaт турaди, шунинг учун aввaломбор, сизнинг тaклифингизгa

қизиқиш билдирaдигaн aудиторияни тaнлaб олиш керaк. Тaжрибa шуни кўрсaтaдики, реклaмaни бир нечa нaшрлaргa беришнинг ўзи етaрли эмaс, унинг учун коплекс тaрздa иш олиб бориш лозим вa aсосий мaқсaд бошқa aудиториялaрни хaм қизиқтирa олиш лозим.  Доимий мижозлaрни қидириш. Иxтиёрий янги миллий чинни буюмлари савдоси билан шуғулланадиган фирмaлар учун энг мухим нaрсa бу ўзининг доимий мижозлaр бaзaсини тaшкил қилиб олишликдир. Бунинг учун кaмидa бир йил кетaди. Aгaр биринчи йил миллий чинни буюмлари савдоси билан шуғулланадиган фирмaлар учун қийин бўлгaн бўлсa, иккинчи йилдa доимий мижозлaр пaйдо бўлa бошлaйди вa нихоят фойдa кела бошлaйди. Нихоят, учинчи кaттa бурилишгa сaбaб бўлaди. У псиxологик жихaтдaн энг қийин йил бўлaди: мижозлaр сони кескин ўсaди, лекин фойдa йўқ, кўплaб рaхбaрлaр бизнесда боши йўқ кўчaгa кирaётгaнлигини xис қилaдилар. Шу этaпдa сaйёхлик фирмaлaрининг 40%и ўз фaолиятини якунлaйди. Лекин бу этaпдaн ўтиб олгaнлaр бозордa қaтъий ўз ўринлaригa эга бўлиб олишaди.  Ўз веб-сaйтига эга бўлиш. Веб-сaйтлaр xaлқaро туризм сaноaти томонидaн қўллaниб келинaётгaн, мувaффaқиятнинг мaркетингли стрaтегияси aсосини тaшкил қилaди. Хозирги кундa сaйёхлик фирмaсининг ўз веб-сaйтигa эга бўлиши зaруриятгa aйлaнди. Aлбaттa, бу унинг тaшриф қоғози экaнлиги учун эмaс, бaлки ярaтилгaн веб сaхифa ёрдaмидa фирмa фaолиятини олиб боришдaги қўшимчa қулaйликлaр пaйдо бўлишидaдир. Қуйидa мaнa шулaрдaн баъзилaри келтирилгaн. - фирмa хaқидaги, тaклиф қилинaётгaн сaёхaтлaр, xизмaт вa йўнaлишлaр хaқидaги тўлиқ маълумотлaрни қийинчиликсиз олиш имконияти; - янги мижозлар тaклифлaри реклaмaси; - янги мижозлaрни тaклиф қилиш вa эскилaрини ушлaб қолиш мумкинлиги; - мижозлaргa буюртмaни рaсмийлaштириш вa бевоситa сaёхaтнинг ўзи хaқидaги энг кўп учрaйдигaн сaволлaригa жaвоб бериш;

- пaйдо бўлгaн муaммолaр, улaрнинг ечимлaрини излаш учун сизнинг рaқобaтдошингиз билaн эмaс, aйнaн сиз билaн боғлaнишларигa туртки;  Интернетдaн фойдaлaниш. Хеч бир нaрсa сaйёхлик фирмaси ишини мaxсус дaстурий воситa кaби оптимaл тaшкил қилa олмaйди – бугунги кундa мижоз вa хaмкор ўртaсидaги муносaбaтлaрни тaшкил қилиш вa юритишдa улaр энг зўр воситaгa aйлaнди, ундaн тaшқaри фирмa фaолияти хaқидaги стaтистик вa aнaлитик хисоботлaрни чиқaриб бериш бўйичa хaм бу дaстурлaр aжойиб ишлaрни қилaди. Зaмонaвий дaстурий воситa мижозгa тaклиф қилинaётгaн xизмaтлaр пaкети ичидaн мосини тaнлaб олиш вa хисоб-китоб қилишдa, керaкли жойлaрни бaнд қилишдa ёрдaм берaди, унинг ёрдaми билaн қўшимчa хужжaтлaр тузилиши вa юритилиши мумкин. Компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатишни веб сaйтини ярaтиш биринчи ойнинг ўзидaёқ фирмaнинг пул aйлaнишини 30-50% гa орттириши мумкин, шу билaн биргaликдa телефон оперaторлaри фaолияти билaн боғлиқ бўлгaн ушлaниб қолишлaрни кaмaйтирaди. Тaжрибaли дaстурчи вa дизaйнерлaр комaндaси вa тўғри тaнлaнгaн стрaтегия вa сaйтнинг кейинчaлик ривожлaниши, мaмнун қилaдигaн ютуқлaргa эришиш имконини берaди, бу билaн буюртмaчи билaн бўлaдигaн муносaбaтни рaқобaтбaрдош дaрaжaгa кўтaрaди. Компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатиш сaйти истеъмолчиларгa компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатишни изчил нaмойиш қилишдa вa қўшимчa xизмaтлaрни энг фойдaли кўринишдa нaмойиш қилиш имкониятини берaди. Мижозлaрнинг aрaлaшуви шaрофaти билaн, улaрнинг веб-сайт хaқидa нимaлaрни ўйлaшлaри вa бундaн хaм яxшироқ тaрaфгa ўзгaртириш учун нимaлaр тaклиф қилишлaрини билиш мумкин. Сaйтингизгa тaшриф буюрчилaр сизнинг мижозлaрингизгa aйлaниши учун сaйтингиз фaқaтгинa керaкли маълумотлaр билaн тўлдирилиб қолмaй, бaлки профессионaл дaрaжaдa тaйёрлaнгaн, яъни тaшқи кўриниш ёқимли, қулaй вa ўтa тушунaрли бўлиши дaркор. Зеро, бу нaрсa мижоздa сизгa нисбaтaн ишонч, aйнaн сизга буюртмa бериш ёки сиздaн хaрид қилиш

туйғусини уйғотaди. Бундaй юқоридa aйтиб ўтилгaн тaлaблaргa жaвоб берaдигaн сaйтлaрни фaқaтгинa профессионaллaргинa ярaтишлaри мумкин. Нaтижaдa, сиз веб сaйт ярaтилиши вa юритилишигa сизнинг фойдaнгиздaн кўпроқ сaрфлaшингиз мумкин. Зеро, сизнинг сaйтингиз кaмтaр, бошқa интернет мaхсулотлaр ичидa машхур бўлиши, шу билaн биргa сизнинг фaолиятингиздa aсосий офисгa хaм aйлaниши мумкин. Сaйтнинг фойдaси нимaлaргa боғлиқ? Aгaр иккитa бир xил aссортиментли тўғри қилингaн сaйтни олaдигaн бўлсaк, улaрдaн қaйси биридa тaшриф буюрувчилaр кўп бўлсa, ўшa сaйтнинг фойдaси кўпроқ бўлaди. Сaйтгa тaшриф буюрувчилaр сони нимaлaргa боғлиқ? Сaйтнинг тaшриф буюрувчилaри сони сaйтни сифатли ва муваффақиятли амалга оширишга сaрфлaнгaн пул миқдоригa боғлиқ. Зеро бугун сифaтли ва муваффақиятли амалга оширишсиз товaр вa xизмaтлaр қидируви нaтижaси рўйхaтидa биринчи эмaс, хaттоки иккинчи ёки учинчи бўлиш хaм тушдек кўринaди. Сайтни сифaтли ва муваффақиятли амалга ошириш қолгaн реклaмa воситaлaрини хaммaсини биргa олгaндaн кўрa, кўпроқ фойдa келтириши мумкин. Сaйтни сифатли ва муваффақиятли амалга ошириш нимaни берaди? Сaйтни сифатли ва муваффақиятли амалга ошириш сизнинг тaклифлaрингиз билaн қизиққaн тaшриф буюрувчилaр умумий сонини кескин кўтaрaди, нaтижaдa компaниянинг фойдaси ортaди. Бугунги кундa компьтерларни таьмирлаш хизмат кўрсатиш, мижозлaргa мaксимaл дaржaдa маълумот бериб, улaрни қaрор қaбул қилишлaригa ёрдaм берувчи портaллaрни айтадиган бўлсак, фикримиз тўғри экaнлигигa aмин бўлaмиз. Кейинчaлик мижозлaргa таъсир қилиш усуллaри aнчaгинa хийлaкор бўлиб кетмоқдa. Xозирги вaқтнинг ўзидa маълум доирaгa тегишли бўлгaн фойдaлaнувчилaрнинг қизиқишлaрини, одaтлaрини, севимли сaйтлaрини ўргaниб тaxлил қилиш усуллaри мaвжуд. Мaркетологлaргa

фaқaтгинa мижозлaргa керaкли маълумотни керaкли вaқтдa тaшaб қўйиш керaк бўлaди холос. 1.4. Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари Интернет бизнес учун тақдим этадиган биринчи имконият (биринчи босқич) - маҳсулот(хизмат) хақида ахборот ўзатиш ва ҳамкорликка жалб қилишдир. Бу усул нафакат реклама имкониятларини кенгайтиради, балки харидор ва сотувчини икки томонлама мулоқотини ташкил этади. Интернетни бизнесда қўллаш иккинчи босқичи бўлиб электрон тижорат келади. Бу босқичда сиз компания сайтида маҳсулотни буюртма қилиб, ананавий усулда буюртмангизни олишингиз мумкин. Бир қатор компаниялар интернетни ўз бизнесини турли томонларини ривожлантириш мақсадида қўллайдилар – бу учинчи босқич. Бу босқичда интернет бизнесни барча иштирокчиларини жамлайди: компания ишчиларини, унинг мижозларини, компания ҳамкорларини, унинг етқазиб берувчилари ва ишлаб чиқарувчиларини, тармоқ савдо иштирокчиларини. Бу холда электрон тижорат тўғрисида “электрон бизнесни” ташкилий қисми сифатида эътироф этилади. Электрон бизнес тижорат операцияларини амалга ошириш барча босқичларини Интернет орқали амалга ошириш юзда тутилади, ва унинг реализацияси бизнес юритишнинг бутун моделини қайта кўриб чиқишни тақазо қилади. Электрон бизнес Интернетдаги тижорат муомалаларининг барча томонларини қамраб олади:  маркетинг;  сотув;  молиявий таҳлил;  тўловларни ташкил қилиш ва амалга ошириш;  ишчиларни қидириш ва ишга олиш;  истъемолчиларни қўллаб қувватлаш. Электрон бизнес иш юзасидан ҳамкорлар, уларнинг мижозлари ва ишчиларини муносабатларининг янги махсус шаклини ташкил этади.

Шундай қилиб, электрон тижоратни Интернет орқали бизнес юритиш техологияси деб эътироф этиш мумкин. Ушбу битирув малакий ишининг мақсади компьтерларни таьмирлаш ва хизмат кўрсатиш ривожига ўз хиссасини қўшаётган кархоналар фаолиятини интернет тармоғи орқали ташкил этишдан иборатдир. Бунинг учун аввало Ўзбекистондаги мавжуд имкониятлар ўрганилиши, бутун дунёда ва мамлакатимизда электрон тижорат мақсадида тармоқ технологиялардан фойдаланаётган мавжуд интернет веб-сайтларининг ахволи таҳлили, улардаги муаммолар, эришилаётган ютуқлар ва яралаётган имкониятлар эътиборга олиниши зарур. Ушбу лойихани амалга оширишда қайси веб- технологиядан фойдаланиш афзаллиги ва самарали иш юритиш учун веб- сайт динамиклигини таъминлаш масалалари хал қилиниши керак. Бундан ташқари мижозлар учун етарлича қулайлик яратиши учун мамлакатимизда мавжуд электрон тўлов тизимлари ва уларнинг бугунги кунда нималарга қодир эканлиги муҳокама қилиниши ва натижада улар имкониятларидан фойдаланиб веб-сайт ишини янада мукаммаллаштириш масалалари таҳлил қилиниши шарт. Биринчи бобга хулоса Ахборот технологияларининг жамиятда тутган ўрни ва ривожланиш босқичлари тизимлилик нуқтаи назаридан таҳлил этилди. Шахсий компьютернинг асосий қурилмалари таркибий қисмлари ва уларнинг ишлаш функцияларига эътибор қаратилган. Шахсий компьютернинг қўшимча қурилмалари ва уларнинг ишлаш принциплари имкониятлари ҳақида батафсил фикр юритилган. Шахсий компьютер қурилмаларининг таъмирлаш жараёнлари ва усуллари келтириб ўтилган.

II БОБ.ШАХСИЙ КОМПЬЮТЕРЛАРГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ВЕБ САЙТИНИ ЯРАТИШ 2.1. Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш ташкил этиш тамойиллари Иқтисодиётни глобаллаштириш шароитида информацион мадад истаган даражадаги ташкилий хўжалик фаолиятининг унумли ривожланишига, аҳолининг ахборотлаштирилганлиги ва фаровонлигини ўсишига ва одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар яхшиланишига кўмаклашувчи муҳим элементлардан бирига айланиб бормоқда. Бундай ютуқлар кенг кўламли WWW тармоғи ва унга жойлашган Web–сайтларнинг доимо ишлаб туриши эвазига эришилади. Шунинг учун ҳозирги вақтда ҳар бир ташкилот ёки ҳар бир шахс, қаерда ишлашидан қатъий назар, интернетда ўз жойини яратиш зарурлигини тушунмоқда. Чунки бу усул натижасида бутун дунёга ўзи тўғрисида, ўзининг иш фаолияти тўғрисида гапириш ва интернетнинг бепоён ресурсларидан ўз мақсади йўлида фойдаланиш имкониятлари пайдо бўлади. Ахборотни Интернетда жойлаш учун, юқорида айтилганидек, уни экранда акс эттириш учун қулай бўлган кўринишда, яъни Web–саҳифа кўринишида тақдим этиш зарур, чунки бу саҳифада жойлаштиришни хоҳлаган фойдаланувчи ахбороти ҳар томонлама бўлиши ва у кўп ҳолларда Web–сайтда жойлашиши мумкин. Ақл билан яратилган сайт, қоида бўйича, информацион ягона бус-бутун ҳисобланади ва жойланажак ахборот моҳиятига қараб алоҳида критерия ва стандартларга эга бўлади, ва кўплаб ташкилот ва муассасалар, хусусий фойдаланувчилар учун ўзларининг ташкилот ва шахсий иш фаолиятларида Web –технологияни ва унинг элементларини тадбиқ этиш бўйича кўплаб ҳар хил муаммоларга дуч келинади. Бу Web–сайтлар интернет серверларида жойлашгунча ва нашр қилингунча Web–технология ва дизайн асосларидан юқори ва чуқур билим талаб қилувчи, кўпқиррали ва профессионал– интеллектуал ишдир. Бу муаммолар замонавий Web–технологиялар бўйича мутахассислар етарлича бўлгандагина ечилади. Шунинг учун Web–саҳифа

яратиш ва уни ўрганиш жараёни, шу берилган йўналиш бўйича мутахассисларни тайёрлаш ҳозирги кун учун жуда муҳим ва фаол ҳисобланади. Бу мутахассислик кучли ва келажаги порлоқ профессия, у ҳозир ҳам, келажакда ҳам ҳамиша, ўз ўрнига эга бўлади. Бошқа томондан Web–сайтларни яратиш ва ўрганиш муаммосининг фаоллиги ва муҳимлигини қуйидаги сабаблар билан асослаш мумкин:  тақдим қилинаётган интернет сервис хизматлари муҳитини кўп миқдорда кенгайиши ва улардан фойдаланишнинг осонлиги билан;  тармоқ Web–технология, уларнинг ресурслари ва имкониятларини ҳамма жойда тарқатиш билан;  и стаган даражали ахборотларга бўлаётган талабларнинг ўсиб бориши билан;  т ашкилот ва хусусий шахсларнинг ўзлари ва ўз иш фаолиятлари тўғрисидаги ахборотларни интернетда жойлаш учун интилишларнинг ўсиши билан;  т армоқ маълумотлар базасидаги глобал масштабдаги ҳар хил мақсаддаги ахборотларга эътибор қаратиш билан;  ҳар мамлакат, миллат ва фан одамларининг ўзаро мулоқ о т ва тушунишларга бўлган интилиши билан;  Web –технологиянинг барча йўналишлари бўйича мутахассисларнинг етишмаслиги билан. Шундай қилиб, и нтернет хизматларидан иккита хизмат спектрига алоҳида эътибор бериш керак, яъни тармоқ абонентлараро ахборот алмашуви ва ахборот қидириш ва тармоқ берилганлар базасидан фойдаланиш. Хизмат тараққиётининг самараси тўғрисида гап кетганда барчамиз ҳар хил Интернет хизматларидан потенциал фойдаланувчига айланиб қолишимизни таъкидлаш зарур. Интернетда ахборотларни ифодалаш тақдим қилинадиган ахборот хилига боғлиқ бўлади, яъни шахсий ёки унга катта бўлмаган фирма ва ташкилотлар; давлат тасарруфидаги Web – сайтлар; таълим ва молия

структуралар и ; илмий марказ ва кутубхоналар; хайр–эхсон уюшмалар и ; тижорат уюшма сайтлари; контент–сайтлар ахборотларини тақдим этиш. Айниқса, сайтнинг биринчи саҳифа жиҳозига алоҳида эътибор қаратиш керак. Web –сайтни яратиш ва уни ўрганиш муаммоларининг кўплаб сабаблар и га қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: и нтернет хизматининг кенглиги; хизматдан фойдаланишнинг оддийлиги; Web –технологияларни тарқатишдаги қулайлик; реал вақт масштабида ахборотларга бўлган талаблар; ташкилот ва хусусий шахсларнинг ўзлари тўғрисидаги ахборотларни и нтернетга жойлаштиришга интилиш и ; тармоқ маълумотлар базасида глобал машстабдаги ихтиёрий маълумотларни тўплаш; Web – технология бўйича мутахассисларнинг етишмаслиги. 2.2.Компьютерларга хизмат кўрсатиш веб сайтини яратиш алгоритми Компьютерларга хизмат кўрсатиш архитектурасини яратишда ҳам кўпчилик фойдаланадиган тизим мижоз - сервер архитектурасининг қурилиши бу фикрнинг ривожланишига асос бўлди. "Мижоз-сервер" ти зи м и нин г к ла сс ик ту зи лм а си ўз ид а и кк и ком по не нт ни мужассамлаштиради: маълумотлар базаси сервери ва мижозлар қўшимчаси. Бу икки даражали мижоз сервер архитектураси дейилади. Бу ерда мижоз қўшимчаси фақат маълумотлар базасидаги ахборотни ўзгартиришга, қидирувга бўлган талабни шакллантиради, сервер қисми эса ахборот (маълумот)ни тўлалигича сақланган ҳолда ўзгартириш ёки қидирувига жавоб беради. Бироқ амалий фаолият масаласи маълумотлар базаси билан ишлашда тўғри келмайди. Базада сақланаётган маълумотлар устидан маълум операциялар бажарилиши керак. Икки даражали архитектурада қўшимча масалалар компьютер - мижоз воситаси билан ҳал қилинади. Унинг ривожланишига уч даражали архитектура хизмат қилади: маълумотлар базаси сервери қўшимчалар сервери мижозлар қўшимчалари. Бу ерда мижоз қўшимчалари функцияларининг сезиларли қисми махсус ажратилган сервер

қўшимчаларига қўйилади. Уч даражали архитектурада мижозлар қўшимчаларининг асосий масаласи фойдаланувчининг интерфейсини қўллаб- қувватлаш ва маълумотларни қайта ишлаш. Шунинг учун мижоз - сервер архитектураси афзалликларидаи бири мижозлар компьютерлари тавсифларига бўлган солиштирувчи талабдир. Юқорида айтилганлардан ҳулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Электрон тижорат тизимларининг технологик асосларини мижоз сервер архитектураси реализацияси билан локал ва глобал компьютер тармоқларинниг бирлашмаси ташкил қилади. Интернетдан фойдаланиш электрон тижорат юритишда самаралироқ методлар, маделлар ва воситаларни танлашда қуйдаги саволларга жавоб излаш лозим: Демак, ш ахсий компьютерларни электрон тижорат фаолиятини Интернетда ташкил этиш мақсадида Web-сайт қуйидаги таркибий архитектура тўзилмалари асосида лойихаланди.  Асосий мижозлар қандай инсонлар бўлади, уларнинг фаолияти ва географик жойлашуви қаер?  Мижозларнинг компютер билан таьминланганлик даражаси қандай, уларнинг янги ахборот технологияларга муносабатлари қандай?  Ташкилотлар маҳсулоти ва хизматларини матн ва рангли графика билан тасвирлаш мумкин.  Қай даражада ташкилот интернетда электрон тижорат юритиш учун барча шароитлар билан таьминланганми? ва бошқалар. Тажрибалар шуни кўрсатадики электрон тижорат юритишда муваффақиятнинг асосий критерияларга қуйдагиларни киритиш мумкин:  Оргиналлик – бозорнинг алохида сегментида сезиларли ўрин тутмоқда  Электрон сохасида сиёсат юритишда кетма-кет бошқарув  Мақсадга йўналтирилганлик – мақсадли интернет –аудиториясини аниқлаштириш ва уларни қизиқишлари барча гурухларга ажратиш

 Қатьийлик – электрон тижоратни бошқаришда қатьиятлилик Демак, интернетда электрон тижорат юритиш тизимини ташкил қилишни нимадан бошлаш керак? Бу жараён этаплари билан танишиб чиқамиз. Биринчи этапда, одатда ташкилот Web-сайти, структураси ва таркиби яратилади. Бошқа серверларга реклама бериш орқали Web-сайтига мижозлар жалб қилинади. Бу этапда мижозлар учун тескари алоқа элементлари ҳам ташкил қилинади. Вақт ўтиши билан миллий чинни буюм маҳсулотлари ҳам ташриф буюрувчилар қизиқишлари ҳам ўзгаради. Аудитория диққатини сақлаб қолиш ҳам қийинлашади. Бу холатда веб-сайтни янгилаб туришга эхтиёж туғилади. Навбатдаги этапда маҳсулотларни тақдим этиш тизими – Интернет витирина амалга оширади Интернет витиринада товарлар каталоги, уларнинг маьлумотлари ва электрон саватга солиш имконияти ташкил этилади. Кейингина бу сайтни бирорта виртуал савдо майдон шаклига келтирилади. Бу этапда анчагина жиддий куч талаб қилинади. Ташкилот Web-сайтини ишлаб чиқишда кўпинча муҳим ва мураккаб муаммолардан бири бу унинг таркибини аниқлаш масаласидир. Амалиёт шуни кўрсатадики ҳозирда ташкилотларнинг ривожланган сайтларида қуйидагича бўлимлар мавжуд:  Ташкилот ёки корхона ҳақида маьлумотлар (тарихи аосий ютуқлари электрон тижоратни юритиш мақсади, мижозлар ва ҳамкорлар фикри)  Ташкилот ёки корхоналар маҳсулот ёки хизматларни таклиф қилиш (нархи ва техник тавсифи, каталоглар етказиб бериш ва хизмат кўрсатиш шарти, авзалликлари)  Техник қўллаб-қувватлаш бўлими (маслахат, тавсиялар ва қўллаш хусусиятлари)  Миллий иқтисодиётнинг у ёки бу сохасига ташкилотнинг олдинги барча қанча маьлумотлар (тушунчалар,тахминий лавхалар, статистик маьлумотлар ва бошқалар)  Маҳсулот ёки хизматга буюртма формаси.

 Ташриф буюрувчилар хисоблагичлари.  Жорий давр янгиликлари.  Потенциал мижозлар учун қайд қилиниш формаси. Web-сайт тўзилмаси бир қанча алохида яратилган ва хар бири маьлум функционал вазифани бажарувчи сахифалар тўпламидан иборатдир. Хар бир сахифа муайян бир сахифалар билан ўзаро алоқада бўлиши мумкин. Замон талабларига мос Web-сайтяратиш учун ушбу лойихани амалга оширишда клиент-сервер архитектурасига асосланилади.Бундан ташқари веб-сахифанинг динамиклилигини таьминлаш учун маьлумотлар базаси билан ишлаш имконияти ташкил этилди. Сайтдаги хар бир гиперматн маьлум сахифага мурожат қилар экан у маьлумотлар базасининг мос жадвалига мурожаат қилади. 2.3.Компьютерларга хизмат кўрсатиш веб сайтини яратишнинг дастурий ва ахборот таъминоти PHPнинг синтаксиси C ва Perl га ўхшайди. Дастур тузиш билан таниш бўлганлар PHP дастур тилини тез ўргана оладилар. Бу тилда маълумотлар, ўзгарувчилар турланиши қийинчилиги йўқ ва хотирадан жой бўшатиш, эгаллаш жараёнинг кераги йўқ. PHP тилида ёзилган дастур осон ўқилади Perl дастуридан фарқли PHP дастурини осон ўқиш ва тушиниш мумкин. Ўзининг афзалликлари билан PHP MySQLга боғланиши умумий ишлатилиши таъминлайди. Биз Windows да ҳам, UNIXда ҳам дастурларни тузиш имкониятига эга бўламиз. Apache ёки IIS сервер билан боғланиб, ташқи CGI жараёни бўлиб ёки оддий скрипт интерпретатор бўлиб ёки модуль бўлиб ҳам ишлайди. Бу дастурни ишлатишда умумий ҳаракат қилиш мумкин. PHP ишилаши учун Apache HTTP Web сервери бўлиши керак. Бу Web сервер:  ўзида охирги протоколларни жамлаган шу жумладан HTTP /1,1( RFC 2616 ) ;

 осон қурилади ва дастурчилар томонидан қилинадиган модуллардан фойдаланиб кенгайтириш мумкин;  бошланғи ч кодлар билан таъминланган ва лицензияси бепул;  Windows NT/9X Networe3.x Os/2 Unixнинг кўп версиялари учун версияларига эга;  таниқли маълумотлар базасининг кўп турлари билан боғлана олади;  техник аппарат билан таъминланишида ҳам муҳим хусусиятларга эга масалан P 16 ва 16 МБ ОЗУ ларда ҳам ишлай олади. PHP тили МББТ MySQL билан яхши ишлай олади. PHP нинг HTML жараёнига ўтиш схемаси куйида кўрсатилган: 2.1.расм. PHP нинг HTML жараёнига ўтиш схемаси Web таркибининг тузилиши структурасида кўрсатилганидек, ҳар бир фойдаланувчи сўрови веб серверга бориб тушади, веб сервердан сервер дастури орқали маълумотлар базаси ёки файлларга мурожаат қилади ундан олинган жавоблар сервер дастури орқали веб серверга ва ундан яна фойдаланувчига узатилади. Динамик Web-сайтни яратиш учун биринчи бўлиб бизга Web-сервер керак, масалан Apache. Web-сервер кўп сохаларда ишлатилиши мумкин, масалан электрон магазинга, ахборот серверига, кидирув системасига, масофадан ўқитиш тизимига хизмат кўрсатиши мумкин. Серверни танлаш интернетда нима билан шуғулланмокчи эканлигимиздан келиб чиқади. Ушбу сайтни яратишда PHP алгоритмик тилдан фойдаланилган. PHP дастурлаш тили танланганлигига сабаб, бу дастурлаш тили дастурловчи учунphp.exe . php .php3 .phtml браузер

жуда қулай ҳамда бу тил айнан Интернет учун яратилган. PHP нинг асосий рақиблари – Рerl , ASP , ColdFusion ва Java. PHP ва Java. Умуман айтганда, Java ва Java технологияси бир биридан фарк килади. Java тили С тилининг т ў ли қ роқ шакли, қайси “ кенгайтирилга н С++” каби ишланган. Java технологияси ўзига клиент ва сервер қисмларини бириктиради, ва яна маълумотлар базаси билан боғланиш имконини беради, шунинг учун Java технологиясини Apache/PHP/MySQL боғланмасига тенглаштирилади. Java технологияси платформалараро технология кўринишида ишлаб чиқилган, фойдаланувчилар корпоратив масштабдаги Web сайтларни яратиши мумкин. Бу технологиянинг асосий устунлиги платформалараро кўчиши ва объектга мўлжалланган дастурлаш тили, қайсики қийин ва катта иловаларни яратиш учун. Камчиликлари секин бажарилиши ва хотирани катта талаб қилиши ва Web иловаларни ишлаб чиқариш қийинчилиги PHP га тенглаштирилади. PHP мослашувчанлик ва масштабланиш бўйича деярли Java дан қолишмайди. Бир қанча оддий иловаларда ўзини етарли оқлаган лекин жиддий иловаларда четлаб ўтади. РНР ва ASP.NET ни яна бир масала устида солиштирсак, агар катта корпорация кўпгина серверлар ва клиент машиналар томонидан ИНТРАНЕТ ташкил қилинган бўлса ва бу тизим Windows да бошқарилса ASP.NET яна бир бор ўз устунлигини намоён қилади. РНР ни яна бир устунлиги бошловчилар учун қулай ва Интернетга жойлаштириш осон кечади. Шунинг учун ҳозирги кунда РНР кенг қўлланилмоқда. РНР ва ColdFusion. ColdFusion пакети Allaire фирмаси томонидан тузилган. Интерактив ва динамик веб сахифаларни тайёрлаш учун, веб ҳужжатларни қайта ишлаш ва маълумотлар базасидан маълумот олиш учун яхши. Минус томонлари ColdFusion ташиб юриш қийинчилиги РНР ни олсак деярли барча платформада ишлай олади. ColdFusion эса фақат 4 та: Win32, Solaris, HP/UX ва Linux. ColdFusion жуда кам тарқалган ва РНР га нисбатан катта ресерс талаб қилади.

Ушбу келтирилган мулохазалардан келиб чикиб битирув малакавий иши сайти PHP да қилинди. 2.4.Компьютерларни таъмирлаш хизматлари учун электрон тўловларни амалга ошириш технологияси Электрон тижоратнинг жадал ривожланиши электрон тўлов тизимларини ривожлантиришга ва янги тизимларни ишлаб чиқишга олиб келди. Тўлов тизимлари электрон тижорат инфраструктурасидаги асосий элементлардан бири ҳисобланади. Кўпгина ўтказ и лган амалиётлар шуни кўрсатадики, тўлов тизимларини электрон тижоратда қўллаш самарали, ишончли, перспектив натижаларни беради. Электрон тўлов тизими бошқа тизимлар каби тўловни амалга оширувчи ва тўловни қабул қилувчилардан иборат бўлиши керак. Шу нарса аниқки тўлов вазифаси, маълум суммани тўловчидан қабул қилувчига ўтказади. Электрон тизимларда бу ўтказиш электрон тўлов протоколлари орқали амалга оширилади. Бу жараёнда томонларнинг тўлов протоколи орқали ўтказишини амалга оширувчи, маълум суммадаги пулларнинг ўтишини таъминловчи банклар, молиявий ташкилотларнинг қатнашиши зарур бўлади. Тўловнинг INTERNET – тизимида молия, бизнес таш к илотлар ва Интернет фойдаланувчилар ўртасидаги савдо ишларидаги молиявий келишувлар амалга оширилади. Айнан, электрон тўлов тизими тўла имкони я тга эга бўлган интернет дўконларини яратиш имконини беради, ҳаридор маҳсулотга буюртма бериб, ўз компьютеридан узоқлашмасдан тўловни амалга оширади . Электрон тўловни амалга ошириш схемасини кўриб чиқадиган бўлсак, аввало қуйидаги иштирокчилар билан танишиб чиқиш керак. Интернетда маҳсулот ёки хизматлар учун тўлов воситаси сифатида пластик карталарни қабул қилиш интернет-эквайринг деб номланади. Электрон тўловнинг асосий иштирокчилари: 1) ҳаридор, 2) интернет-дўкон, 3) банк-эмитент (карточка чиқарувчи), 4) банк-эквайер (ҳамкорларнинг карточкалар билан барча

турдаги операцияларини амалга оширишларини таъминловчи ва транзакциянинг дастлабки қайта ишлашларини бажарувчи), 5) тўлов сервери (тўловни амалга оширишда хавфсизликни таъминловчи электрон тўлов тизими). Шуни таъкидлаш керакки, 5-иштирокчисиз хам схемалар мавжуд, лекин улар ҳозирда деярли ишлатилмайди. Яқин кунларда Ўзбекистон Республикаси аҳолиси озиқ овқат маҳсулотларидан маиший ва компьютер технологияларигача бўлган товарларни ҳарид қилиш, мобил алоқа, Интернет телефония ва коммунал хизматлари учун ҳақ тўлаш, шунингдек, кино, театрларга чипталарни уй ёки офислардан чиқмаган ҳолда ҳарид қилиш имкониятига эга бўлади. Кредит карт а лар орқали ҳисоб-китоблар 1. Ҳаридор Интернет орқали Магазин сайтига кир иб маҳсулотларни саватчага с олади ва кредит карт а билан тўлов усулини танлайди. 2. Магазин дастурий та ъминоти буюртмани шакллантиради ва Ҳаридорни ASSIST тизимининг авторизация серверига йўллаш билан бирга буюртма параметрларини жўнатади . 3. ASSIST тизимининг авторизация сервери Ҳаридор билан ҳимояланган (SSL 3.0) протокол билан боғланади ва Ҳаридордан унинг кредит карт а ҳақидаги маълумотларни (карта рақами, картнинг амал қилиш муддати , карта эгасининг номи) қабул қилиб олади . Кредит карт а ҳақидаги маълумот ҳимояланган ҳолда фақат ASSIST тизимининг авторизация серверига жўнатилади ва ҳаридор буюртма шакллантирган м агазинга тақдим этилмайди. 4. ASSIST тизимининг авторизация сервери олинган маълумотни бошланғич қайта ишлаб тизимининг ҳисоб-китоб банкига (келгусида - Банк) юборади . 5. Банк Магазинни т изимда мавжудлигини, амалиётнинг тизимда ўрнатилган чекловлар га мослигини текширади. Текширув натижаларига кўра кредит карт авторизациясига руҳсат ёки тақиқ шакллантирилади ва у

Банк томонидан мос ҲТТ (Ҳалқаро Тўлов Тизимига)(Visa, Master Card ва бошқалар)га жўнатилади. 6. Авторизация тақиқланганида:  Банк ASSIST тизимининг авторизация маказига тўловни амалга оширишни рад этувчи ҳабар юборади4  Авторизация сервери Ҳаридорга сабабларини кўрсатган ҳолда рад жавобини юборади ;  Авторизация сервери м агазинга буюртма рақамини кўрсатган ҳолда рад жавоб ини юборади ; 7. Авторизация руҳсат этилса ёпиқ банк тизими орқали Ҳаридор картининг эмитент-банкига ёки эмитент-банк томонидан маъсул этилган процессинг серверига авторизация сўровномаси жўнатилади. 8. Карт тўлов тизимидан авторизация тасдиқланган маълумот олинса:  Банк ASSIST нинг авторизация серверига авторизация тасдиғини жўнатади ;  Авторизация сервери Ҳаридорга авторизация тасдиғини жўнатади ;  Авторизация сервери Магазинга буюртма рақами билан авторизация тасдиғини жўнатади ;  Банк маблағни Банк ва Магазин ўртасидаги мавжуд шартномага кўра Магазин ҳисоб рақамига кўчиради;  Магазин ҳизмат кўрсатади (маҳсулотни беради) . 9. Авторизация тақиқланса:  Банк ASSIST нинг авторизация серверига тўловни рад этиш жавобини юборади ;  Авторизация сервери Ҳаридорга сабаби кўрсатилган ҳолда рад жавоби юборади;  Авторизация сервери Магазинга буюртма рақами билан рад жавоби юборади.

2.2. расм. ASSIST тўлов тизими Тўлов параметрларини юборишнинг 1-режимидан, мижоз Сизнинг Интернет-магазинингизда ҳеч қандай маълумот киритмайдиган ҳолларда фойдаланади. Бу маълумотни (Исм шарифи, манзили, email, телефон) ҳаридор ASSIST серверида киритади. Иккинчи бобга хулоса Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш ташкил этиш тамойиллари ўрганиб чиқилди. Кафолатланганлик, ўз вақтидалик, арзонлилик, ишончлилик, мослик тамйиллари келтириб ўтилди. Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш алгаритми келтирилган. Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратишнинг дастурий ва ахборот таъминоти келтирилган.

Шахсий компьютер таркибий қисми қурилмаларининг ўзаро мувофиқликда ишлаш имкониятини берувчи дастурий воситалар, яъни драйверлар тахлил этилган. Компьютерларни таъмирлаш хизматлари учун электрон тўловларни амалга ошириш технологияси келтирилган бўлиб, унда масофадан тўловларни электрон усулда амалга ошириш механизми ўрганилган.

III.БОБ. КОМПЬЮТЕРЛАРГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ВЕБ САЙТИНИ АМАЛИЙ ТАДБИҚИ 3.1. Компьютерларни таъмирлаш хизматини ташкили тузилиши Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш веб-сайтини яратишда PHP технологиясидан фойдаланилади. PHP тилининг бир қанча объектлари мавжуд бўлиб, улардан айримларини веб-сайтни мукаммал қилиб яратишда фойдаланилади. Қуйида уларнинг тавсифи ва компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш веб-сайти дастурий таъмиинотида қандай услубда қўлланилиши келтирилади. 3.1.расмда компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиш веб-сайтининг бош сахифаси келтирилган. 3.1.расм. Веб-сайтнинг бош сахифаси. Веб-сайт янгиликлари билан танишиш. Администраторга мурожаат, бунда мижозлар бирорта химатлар бўйича мурожаатларини

қолдиришлари мумкин. Кенги 3.2.расмда веб-сайтининг компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатиши келтирилган. 3.2.расм. Веб-сайтнинг хизмат кўрсатиши. Веб-сайтига биринчи маротаба ташриф буюрган фойдаланувчиларга мижоз сифатида иштирок этиш учун ўзига керакли бўлган хизматлар ҳақида тўлиқ маьлумот олиш зарур бўлади. Унда фойдаланувчи ўзи ҳақидаги маълумотларни талабга кўра киритиб чиқади, рўйхатдан ўтиш мобайнида фойдаланувчига алохида парол берилади. Бунда битта фойдаланувчи учун ягона булиши керак буни сайтнинг дастурий қисми автоматик равишда аниқлаб фойдаланувчини огоҳлантиради. Бунда янги харидор сифатида рўйхатдан ўтувчи фойдаланувчилар талаб қилинган маълумотларини тўғри киритиши зарур бўлади.

3.3.Веб-сайтнинг алоқалар бўлими келтирилган. Администратор интерфейсининг кўриниши қуйдаги 3.4.расмда келтирилган: Бу панелга кириш фақат администратор логин ва пароли орқали амалга оширилади. Ушбу сахифада бир қанча ўзгартириш ишларини олиб бориш мумкин: 1. Сайт янгиликларини ўзгартириш. Бу ерда администратор сайт янгилигини ўчиришни яьни янгилик матнини киритиш мумкин. Янгилик киритилган сана автоматик аниқланади ва маьлумотлар омборига ёзилади. 2. Веб-сайтнинг контакт маьлумотларни ёки тўлов учун зарурий маълумотларни ўзгартирилади. 3. Мурожаатлар билан танишиш сайт администраторига бирорта қизиқиш ёки фикр бўйича мурожаатлар билан танишиш.

4. Компьютерларни таъмирлаш хизмат кўрсатишлар фақат админстратори томонидан маьлумотларини киритиш, ўзгартириш, ўчириши мумкин. 3.4. расм. Веб-сайт администратор панели. Бу саҳифада бир нечта тўлов тизимларининг рўйхати мавжуд бўлиб, улардан кераклисини электрон дўкон веб-сайти билан боғлаш мумкин. Узумчилик маҳсулотларини қайта ишловчи корхона электрон савдосини юритишда нечта тўлов тизими билан боғланишни истаса ва шартнома қилинса, ўша тўлов тизимлари бўйича тўловлар амалга оширилади

Веб-сайтнинг янги хизматларни қўшишни ҳам келтириб ўтамиз 3.5.расм. Янги хизматларни қўшиш бўлими. 3.2. Компьютерларни таъмирлаш хизматини меёрий хуқуқий базаси Республиканинг ривожланаётган жаҳон иқтисодиётига қанчалик тез қўшилиши бир вақтнинг ўзида давлат социализмидан қолган меросдан қутилиш ва сиёсий ташкилотлар ҳамда бошқарув механизмларини тезда янгилаш қобилиятига боғлиқ. Шу жиҳатдан олганда ахборот — коммуникациялар технологиялари ташкилотларни ислоҳ қилишнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб, мамлакатнниг иқтисодий ривожланиши учун улкан имкониятлар очиб беради. “Электрон хукумат” тизими (хукумат ишларини он—лайн режимида амалга ошириш) Ўзбекистонда ўз тараққиётининг бошланғич босқичидир. Интернет тармоғига уланган давлат тузилмалари ва хўжалик юритувчи субъектлар сони кескин ошган .

Интернет ресурслари орасида Ўзбекистон мавзусидаги маълумотлар кам. Жуда кам ташкилотлар‚ ҳозир тармоқ учун мунтазам бирор маълумот тақдим этади, мавжуд weб — сайтларнинг кўпчилигида базалик тасвирий ва алохида ахбороти мавжуд холос. Кўп ташкилотлар эса weб — сахифаларини камдан кам янгилайди ва сайтга боғланган маълумотлар базасига эга эмас. Жамиятда ахборот — коммуникацион технологияларидан фойдаланиш Республика президентининг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлашти- ришни янада ривожлантириш ва ахборот коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида “ПФ- 3080 -сонли фармойишига мувофиқ ишлаб чиқилган давлат ахборотлаштириш концепциясининг асосий таркибий қисмидир . Интернетдан фойдаланувчилар сони ва Ўзбекистон ҳақидаги ахборот ҳажми жиҳатидан республикамиз ҳали кўпгина бошқа давлатлардан бирмунча ортда қолмоқда. Мамлакатда ишлаб турган 195 минг компаниядан атиги 892 си хозир ўз фаолиятини ахборот ва коммуникация соҳасида амалга оширмоқда, бу эса компаниялар умумий миқдорининг атиги 0,45 % ташкил қилади. Интернет катта капитал сарфлашни талаб қилмаслиги деярли дарҳол иқтисодий самара бериши туфайли фаолият учун жуда қулай муҳит эканлиги олинса, бу жуда кам. Тармоқда жисмоний шахсларнинг фойдаланишига келсак, юз берган вазиятни ҳисобга олиб, БМТ, ТД ва СОРОС жамғармасининг Очиқ Жамият Институти, НАТО илмий қўмитаси билан биргаликда 1999 йилдан буён “Ўзбекистонда Интернет — технологияларини ривожлантириш ва уларни оммалаштириш учун имконият яратиш” лойихасини амалга оширмоқда. Бу лойиҳа мамлакатда Интернетни умумий ривожлантиришга, шу жумладан Республика илмий ва таълим муассасаларининг Интернетдан бепул фойдаланишлари учун таянч тармоғини вужудга келтиришга қаратилган. Электрон тижорат ривожланишининг ҳуқуқий таъминланиши ҳозирги кунда электрон тижоратнинг энг асосий тамойилларидан бири шундаки, икки томон имзолаётган шартнома электрон йўли билан амалга оширилаётганлиги

учунгина унинг қонунийлиги ва ҳақиқатдан ҳам мавжудлигини шубҳа остига қўйишга ҳақли эмаслар. Тамойилнинг амалга оширилиши ҳар доим ҳам кафолатланмайди. Шунинг учун ҳам баъзи юридик қийинчиликлар вужудга келади. Кўпгина мамлакатларда фақат икки томонинг шахсий имзолари босилган шартномаларгина тан олингани учун, бундай ҳолатларда шартнома юридик кучга эга бўлмайди. Шунинг учун электрон тижорат қонуний тўсиқларни ошиб ўтишга қурби етмайди. Юқорида айтиб ўтилган қонуний тўсиқларни ошиб ўтишда ёрдам бериш мақсадида ҳалқаро савдо (Юнистрол) ҳуқуқи бўйича ООН комиссияси, 1996 йилда “Электрон тижорат тўғрисида” қонун қабул қилди. Бу қонун ўзида шартномаларнинг юридик кучи билан боғлиқ бўлган, шартнома оригинали ва нусҳалари билан боғлиқ бўлган муаммоларни ҳал этиш моделини акс этади. Қонунда кўрсатилган берилганларнинг электрон алмашувининг ҳуқуқий режими функционал эквивалент номли тамойилга асосланади. Давлат қонунчилигига бу қонуннинг жорий этилиши томонларнинг электрон алмашуви воситасини танлаганида, улар учун ҳуқуқий муҳитни яратиши кўзда тутилади. Бу қонун қабул қилингандан кейин электрон тижорат софлидаги жараёнларини олдиндан айтиб беришни осонлаштирувчи ва шу билан бирга электрон тижоратнинг бутун дунёда ривожланишига туртки бўладиган меъёр ва қоидалар устидаги иш олиб бориш юзасидан розилликка эришилгандир. Бундай қонунлар орасида электрон рақамли имзосининг муносабатини йўлга соладиган ҳолатлар санаб ўтилган. Бу саволнинг бунчалик долзарб бўлишига Интернет ва бошқа тармоқ орқали имзоланадиган шартномалар сонининг тез ўсиши сабаб бўлган. Электрон имзога бўлган ишонч, шартномаларни қабул қилишига бўлган асосий шарт бўлиб ҳисобланади. 1999 йилда Европа иттифоқининг ҳуқуқий асослари директиваси қабул қилинган. Бу электрон тижорат соҳасидаги Европа ва ҳалқаро ҳуқуқларнинг шаклланишидаги навбатдаги қадам бўлди, чунки у электрон тижорат соҳасида келажакдаги ривожланиши ва мукаммаллашувининг асосий

йўналишларини кўрсатиб беради. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, Ўзбекистон учун Европанинг ҳуқуқий тартиботидаги тажрибаси керак бўлади. Директивада рақамли имзони яратиш учун керак бўлган талаблар шакллантирилган. Бундан ташқари шартномани имзолаган томоннинг имзоси ва унинг электрон нусхасининг мувофиқ келиш — келмаслигини аниқлашга ёрдам берувчи сертификат номли хужжат кўзда тутилади. Бу сертификатдан ташқари яна шундай бир тушунча мавжудки, унинг номи малакали сертификат, унинг фарқи фақатгина имзоларни солиштиришда эмас, қатор талабларга жавоб бериш мажбурийлигидадир. АҚШ ва Канадада супермагистрал, яъни ҳар бир инсонга ўз таъби бўйича истаганини топиш технологик воситасининг қурилишига кўра олинган. Ғарбий Европада асосий жамият жаҳон технологик инқилобининг навбатдаги қадамига ижтимоий томондан ёндашилади. Революциялар Европа мамлакатларидаги ахборот жамиятларининг шакланишининг турли аспектларига бағишланган. Умуман, юқорида айтилгандек, Европа иттифоқининг ҳуқуқий актларида айтиб ўтилган меъёр ва тамойиллар Россия ва бошқа МДҲ давлатлари учун қулайдир, чунки булар охирги пайт электрон тижорат учун эволюциянинг натижалари ҳисобланади. Европа иттифоқининг ҳуқуқий актларидаги тамойилларининг Ўзбекистон қонунчилигига жорий этиш етарли потенциалга эга бўлади, деб тасаввур этилади . Давлат, жамият ва шахсни ахборотлаштириш соҳасида ташқи ва ички хавф ҳатардан мувоффаққиятли ҳимоялашни амалга оширилишининг таъминланиши, яъни ахборот хавфсизлигини таъминлаш ўз навбатида ҳуқуқий асосини шакллантиришни тақазо этади. Ушбу соҳадаги норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг қабул қилиниши ва такомиллаштирилиши комплекс равишда, изчиллик ва илмий асосланган ҳолда олиб борилиши зарур. Бунда, Ўзбекистонда амал қилувчи қонун ҳужжатлари, мамлакатимиз қўшилган ҳалқаро ҳужжатлар, чет эл қонунчилиги тажрибаси, шунингдек ахборот

коммуникация технологияларининг ривожланиши истиқболлари ҳисобга олиниши керак. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришдан асосий мақсад - фуқароларнинг ахборотдан эркин фойдаланишга доир ҳуқуқларини таъминлаш, давлат, жамият ва шахсни ахборот хавфсизлигини таъминлаш учун қулай шароитлар яратиш, бу борадаги ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишдир. Ҳозирги кунга қадар ушбу йўналишда қатор ишлар амалга оширилди. Сўнгги йиллар мобайнида қуйидаги Ўзбекистон Республикасининг қонунлари қабул қилинди, яъни:  "Электрон рақамли имзо тўғрисида";  "Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида";  "Электрон тижорат тўғрисида";  "Электрон тўловлар тўғрисида" Бу қонунлар ахборот коммуникация технологияларига асосланган масофадан ўқитиш, телемедицина, электрон тижорат, электрон тўлов каби янги хизматларнинг ривожланишига йўл очиб берди. Ҳозирги кунда ахборот-коммуникация технологиялари кенг кўламда ривожланаётган бир вақтда электрон ҳужжатлар ва электрон ҳужжатлар айланишини кундалик ҳаётимизга жорий этиш масалалари муҳим ўрин тўтади. Электрон ҳужжатлар айланишида уларнинг қоғоз ҳужжатлар билан тенг кучга эга эканлигини, улардаги имзо, мухр ва ҳужжатнинг бошқа реквизитларини тасдиқлаш электрон рақамли имзо орқали амалга оширилиши мумкин . "Электрон рақамли имзо тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси қонуни маълум шартларга риоя қилинган ҳолда электрон ҳужжатдаги электрон рақамли имзо ва қоғоздаги шахсий имзонинг тенг кучлилигини тан олишини таъминлаб берди. Ушбу қонунда электрон рақамли имзо калитининг фойдаланувчилари (эгаси) ҳақидаги маълумотлар муҳофаза қилиниши ҳақидаги норма ўз аксини топган.

"Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида"ги қонуннинг қабул қилиниши электрон ҳужжат айланиши соҳасида фаолиятни амалга ошириш учун ҳуқуқий асос яратган бўлиб, у электрон ҳужжат алмашинувининг тезкорлиги ва самарадорлигини ошириш ҳамда қоғоз ҳужжат айланишининг улушинин камайтиришга ёрдам беради. Ушбу қонун электрон ҳужжатнинг ҳуқуқий мақомини ва унинг реквизитларини аниқлаган бўлиб, электрон ҳужжат айланиши иштирокчиларини, электрон ҳужжатни олиш, жўнатиш, уларни сақлаш ва муҳофаза этиш тартибини белгилайди. Республикамизнинг “Электрон тижорат тўғрисида” қонуни 2004 йил 29 апрел куни қабул қилинди. Қонун 14 модда иборат ва Ўзбекистонда электрон тижоратни ривожлантириш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари Ўзбекистон алоқа ва Ахборотлаштириш агентлиги томонидан 2002 — 2010 йилларда компьютерлаштириш ва ахборот коммуникация технологияларини ривожлантириш дастури ишлаб чиқилди. Мазкур дастурда компьютерлаштириш ва ахборот коммуникация технологияларини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари хавфсизлигини ва бу соҳа ривожланишини маблағ билан таъминлаш йўллари кўрсатилган. Бундан ташқари бу дастурга 10 илова киритилган бўлиб, бу иловаларда 2005—2010 йилгача бўлган вақтда телекоммуникация тармоғи Ўзбекистон Республикаси шаҳарларини қамраб олишнинг мақсадли йўналишлар ва режалари баён этилган. Ўзбекистонда электрон тўловларни ривожлантиришга ҳуқуқий асос яратиш мақсадида "Электрон тўловлар тўғрисида" ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун ҳозирги глобаллашув даврида электрон тўлов суръатларининг ўсишига, шунингдек Ўзбекистон жаҳон иқтисодий ҳамжамиятига янада тезроқ интеграция қилинишига ёрдам беради. Ушбу қонунда электрон тўлов тизимида ахборот хавфсизлигини ва муҳофазасини таъминлаш ҳамда тўлов тизими аъзоларининг электрон тўловлар тўғрисида маълумотлар махфийлигини таъминлашлари шартлиги тўғрисидаги нормалар белгилаб қўйилган.

Юқорида айтиб ўтилган қонунлар алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асосларининг асосий йўналишларини ўз ичига олади. 3.3.Компьютерларни таъмирлаш хизматини самарадорлигини аниқлаш Ўзбекистонда электрон тўловларни ривожлантиришга ҳуқуқий асос яратиш мақсадида "Электрон тўловлар тўғрисида" ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун ҳозирги глобаллашув даврида электрон тўлов суръатларининг ўсишига, шунингдек Ўзбекистон жаҳон иқтисодий ҳамжамиятига янада тезроқ интеграция қилинишига ёрдам беради. Ушбу қонунда электрон тўлов тизимида ахборот хавфсизлигини ва муҳофазасини таъминлаш ҳамда тўлов тизими аъзоларининг электрон тўловлар тўғрисида маълумотлар махфийлигини таъминлашлари шартлиги тўғрисидаги нормалар белгилаб қўйилган. Юқорида айтиб ўтилган қонунлар алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асосларининг асосий йўналишларини ўз ичига олади. Бизнинг компьютерларни таъмирлаш хизматини иқтисодий самараси, яратилган веб сайтнинг ўз мижозаларига эга бўлиши. Чунки мижоз ўзига керакли маьлумотларни ихтиёрий жойда туриб тўлиқ маьлумот олишлари мумкин. Агар корхона Web—сайти миллий бозорга мўлжалланган бўлса, у ҳолда уни бирон—бир миллий провайдерларнинг серверига жойлаштириш лозим. Агарда корхона маҳсулоти ёки хизматлари халқаро бозорга мўлжалланган бўлса. унда Web—сайтни чет эл, шу қаторда Шимолий Америка компаниялари серверига жойлаштирмоқ керак, зеро бунда ахборотни олиш тезлиги ва у билан ишлаш самарадорлиги юқори бўлади. Агар корхонага миллий ва халқаро бозор бир хилда зарур бўлса, у ҳолда она тилидаги ва инглиз тилидаги версиялар ишлаб чиқилмоғи ва юқори

келтирилган муқобилли жойларда ёки бир Web—сайтда бирлаштирмоқ керак. Веб-сайтларни интернет тармоғига жойлаштиришда хостинг тушунчаси ишлатилади. Хостинг – бу интернет тармоғида доимо мавжуд бўлиш учун серверда маълумотларни физик жойлаштиришда диск сохасининг ажратилиши ва тақдим этилиши хизматидир. Хостинг хизматида почта корреспонденцияси, маълумотлар базаси, DNS, файл ва булар учун жой ажратиб берилмоқда. Шунингдек, бу сервисларнинг фаолияти ва функциялари ҳам қўллаб қувватланади. Хостинг хизмати одатда текин ва пуллик шаклларга эга. Текин хостинг хизматини таклиф қилувчи компаниялар уларга берилган сайтларда ўз рекламарини жойлаштириш орқали фойда кўрадилар. Бундай хостинглар одатда пуллик хостингларга нисбатан тезлиги ва ишончлилиги паст ҳисобланади. Физик шахслар кўпинча шундай хостинглардан фойдаланадилар. Тижорат ташкилотлари эса ҳар доим пуллик хостинг хизматларидан фойдаланадилар. Хостинг хизматлари ресурслар тақдим этишга қараб қуйидагиларга ҳам ажратилади:  виртуал хостинг – кўп сонли фойдаланувчилар учун умумий битта веб-сервис хизмати муҳити, дискда жой ажратилади.  виртуал ажратилган сервер - дискда жой ажратилади, фойдаланувчи учун ажратилган сервердай туюлади, лекин аслида битта реал серверда бир қанча виртуал серверлар жойлаштирилади. Бу хизмат тури ўртача оғирликдаги ва енгил проектлар учун мўлжалланган.  ажратилган сервер – маълум хотира, процессор ва диск сохаси билан бутун бир сервер тақдим этилади. Катта веб проектлар учун мўлжалланган. Хостинг танлашдаги муҳим критерия бу ишлатиладиган операцион тизимдир, чунки у ёки бу функционал вазифаларни қўллаб-қувватлаш унга

боғлиқ. Хостингнинг муҳим аспекти у ёки бу хизмат ва имкониятлар мавжудлигидир:  CGI ни қўллаб қувватлаш;  Perl, PHP, ASP ни қўллаб қувватлаш;  htaccess (Apache учун ) ни қўллаб қувватлаш;  маълумотлар базаси ни қўллаб қувватлаш; Юридик нуқтаи назардан Ўзбекистонда хостинг хизмати телематик алоқа хизматига кирмайди. Қачонки алоқа оператори фойдаланувчи қурилмасини ўзида жойлаштирса ва уни интернетга улашни таъминласа – у ҳолда алоқа тармоғига мурожаатни таъминлаш хизматини кўрсатиши учун оператор лицензия олиши керак. Интернетда электрон тижоратни олиб бораётган корхона бошқарувчиси ўзининг жисмоний Web - серверини ташкил қилиш ва қўллаб - қувватлаш бўйича қарор қабул қилиш мумкин. Ушбу муқобил юқоридагилардан қатор фарқларга эга. Аввало Web - сервер яратишга етадиган харажатлар йиғиндиси кўпроқ нархи эса сезиларли даражада катта, яъни ишларнинг хажми ва мураккаблигига қараб тўла қонли сервер ташкил қилишга 10 минг доллардан ортиқ пул кетиши мумкин. Корхона серверини жойлаштириш алоҳида кучли компьютер ва ўтказувчанлик қобилияти 64 Кб.с дан кам бўлмаган алоқа каналини талаб этади (акс ҳолда серверга кирувчиларда графика билан ишлашда, шунингдек сервер юкланиши корхона ички тармоғидан Интернетга чиқишда қийинчиликлар туғдиради). Web - сервер ташкил этувчилари бир неча Web - сайт ва серверларни ишлаб чиқишда ( дизайн ва мумкин бўлган тўлов интерактив элементлар) тажрибага эга бўлган фирмалар, шунингдек фақат шунда ихтисослашган ва катта тажрибага эга бўлган компаниялар чиқишлари мумкин. Умуман олганда шуни айтиш мумкинки, катта бўлмаган корхоналарда шахсий Web - серверни ишлатиш фатқатгина электрон тижорат тизимининг ишлатиш юқори даражада бўлгандагина ўзини оқлайди. Масалан, шахсий сервер электрон тижорат тизимини корхонанинг мо лиявий х ўжалик

фаолияти билан интеграциялашувида керак. Шахсий серверни ишлатиш ахборотни‚ ҳимоя қилиш даражасини ошириши ва шу кабилар нуқтаи назаридан мақсадга мувофиқ. Бироқ бу ҳолда шахсий серверни сотиб олиш учун кетадиган умумий харажатларни ҳисобга олиш лозим. Биринчи ҳамда иккинчи муқобиллар сервер жойлаштирилувида ахборотни ҳимоя қилиш саволлари алоҳида эътибор талаб этади. Веб - сайтни интернетга жойлаштиришнинг бир қанча усуллари мавжуд, масалан текин ва пуллик жойлаштириш. Ҳар иккаласида ҳам аввало, веб-сайт учун домен ном олинади. Бу жараён билан танишишдан олдин айрим тушунчаларни таърифлаб ўтсак. Домен - Интернет тармоғининг иерархик номларининг жойлашган соҳаси бўлиб, ноёб домен номи билан белгиланади ва унга домен номлари серверлар йиғиндиси (Domain Name System – DNS) томонидан хизмат кўрсатилади ҳамда уни домен маъмурий бошқарувчиси марказлашган ҳолда бошқаради. Ҳар бир қайд этилган домен номи учун ягона маъмурий бошқарувчи белгиланган. Домен номи веб-сайт идентификатори бўлиб, у лотин алифбоси харфларидан ва рақамлардан ҳамда оралиқ символлардан ташкил топади. Масалан: www.uzinfocom.uz ёки www.cctld.uz . Интернетда адреслар ва домен номларни тайинлаш бўйича халқаро ташкилот ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) келишувига биноан, 2003 йил 27 мартдан буён UZINFOCOM маркази Ўзбекистон худудидаги домен администратори – ccTLDUZ хисобланади. ( http://www.cctld.uz/ ) Ушбу марказ домен номларни қўллаб-қувватлаш ва қайд қилиш бўйича хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашнинг чора- тадбирлари билан шуғулланади. Бу марказ, шунингдек, интернет тармоғида миллий ахборот ресурсларини яратиш ва ривожлантиришни бўйича кенг кўламда ишлар олиб боради. Домен номини қайд қилдириш учун бирорта провайдерга мурожат қилиб, махсус форма тўлдирилади ва шартнома тузилади. Ихтиёрий провайдер юқорида айтилган марказга мурожаат қилиб, танланган доменнинг

мавжуд ёки мавжуд эмаслигини текширади. Агар домен бўш бўлса, бу домен номи сизнинг веб-сайтингиз учун банд қилинади. Акс холда бошқа ном танлашга тўғри келади. Белгиланган маблағ тўлангач, камида 1 йилга веб- сайтни интернет тармоғига жойлаштирилади. Мурожат қилган ҳар қандай юридик ёки жисмоний шахс томонидан берилган талабномага кўра Домен номи рўйхатга олинади. Учинчи бобга хулоса Компьютерларни таъмирлаш борасидаги ташкилий ва хуқуқий асослар тизимлилик нуқтаи назардан ўрганиб чиқилган. Компьютер қисмларининг таъмирлашда имкониятлари даражасида мослигига эътибор бериш. Қурилмаларнинг ўзаро мослигини таъминлашда дастурий восита ва қурилма тузилишидаги схематик мосликка эътибор қаратилган. Компьютерларни таъмирлашни ташкил этиш бўйича тузилган веб сайтнинг амалий аҳамияти мижозларнинг, яъни буюртмачиларнинг масофадан ўз компьютерларини таъмирлаш бўйича буюртмалар бериш имкониятининг мавжудлиги билан характерланади. Компьютерларни таъмирлаш юзасидан тўловларни амалга ошириш механизми кўриб чиқилган. IV.БОБ. ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ 4.1. КОМПЬЮТЕР БИЛАН ИШЛАГАНДА ТЕХНИКА ХАВФСИЗЛИГИ К о м п ь ю т е р б и л а н и ш л а г а н д а м а ҳ а л л и й т а р м о қ д а г и к у ч л а н и ш 1 1 0 — 2 2 0 В д и а п а з о н и д а б ў л и ши к е р а к . Т и з и м блокидаги номинал кучланиш қийм ати ўрнатилганлигини текшириш зарур. Персонал компьютер – хавсиз тармоқ кабели билан жиҳозланган ва фақат ерга уланган тармоқ розеткасига уланади. Компьютер розеткаси ва тармоқ розеткаси осон боғланувчан бўлиши керак. Компьютернинг ОN/ОҒҒ (РОVER) — ўчириб ёқиш

тугмаси уни тармоқ кучланишидан тўлиқ изоляция қила олмайди. Тармоқдан тўлиқ изоляция қилиш учун вилкани тармоқ, розеткасидан ажратиш керак. Момақалдироқ вақтида маълумотлар узатиш кабелини узиш ҳам, ёқиш ҳам таъқиқланади. Компьютер ичига ҳеч қандай бегона буюмлар (мисол учун: занж ир, концеляр қисқич, мих ва шу кабилар) , қисқа туташув ёки ток уришига сабаб бўладиган суюқликлар тушиб қолмаслиги керак. Фавқулотда вазият бўлганда (мисол учун: корпус, бошқарув элементи ёки тармоқ кабели шикастланганда, ичига суюқлик ёки бегона жисмлар тушиб қолганда), дарҳол компьютер НИ ўчириш ва тармоқ розеткасидан вилкани тортиб олиш керак. Компьютерни ўз бошимчалик билан ичини очиш, ичидаги буюмларга тегиш тавсия қилинмайди. Компьютерни таъмирлашни фақат ваколатли ходимларгина амалга ошириши мумкин. Рухсат этилмаган очишлар ёки моҳирсизлик билан - таъмирлаш фойдаланувчига ҳавфни туғдириши мумкин (ток уриши, ёнғин ва шу кабилар). Талабларга мувофик компьютерни эксплуатацияси фақат тўлиқ таъмирланган корпус ва орқа қопқоғи ўрнатилган ҳолдагина таъминланади. Тизим блокини очишдан олдин компьютер ни ўчириш ва вилкани тармоқ розеткасидан чиқариб олиш керак. Тизим блокини очишда компьютер эксплуатацияси ва техник маълумотномасида келтирилган кўрсатмаларни эътиборга олиш керак. Компьютер билан ишлаганда қуйидаги қоидаларга амал қилиш керак: 1. Ишдан олдин: - иш жойини тўғри ташкил қилиш; - кучланиш кабелларини, уловчи ўтказгичларни, розетка, штепсель вилкаларини созлигини текшириш; - машинани шундай ўрнатиш керакки, тебраниш(вибрация) ва чайқалиш турлари бартараф этиш имкони бўлсин;

- машинанинг ҳамма блокларини созлигини ва компьютерни бутун ишга тайёрлик даражасини текшириш; 2. Иш мобайнида: - компьютерда бегона шахсларни ишлашига йўл қўймаслик; - бегона буюмларни машинанинг ишлаётган блокларига тушиб қолмаслигини назорат қилиб туриш; 3. Ишдан сунг: . - иш жойини тартибга келтириш: Иш мобайнида қуйидагилар тақиқланади - к ийимнинг юқори чўнтакларида бегона металл буюмлар, айниқса ўзининг таркибида магнитланган темирга эга бўлган буюмларни сақлаш; - малакаси иккинчи тоифадан паст бўлган шахсларни хонада бир ўзи ишлаши; - машинанинг ток оқиб ўтадиган қисмларига тегиниш; - манбага уланган компьютердан платаларни олиш ва қўйиш, шу нин гд ек а ж р ал ишл и ёк и бо ғл ан иш ли у ла ниш ла рн и аж ра ти ш ёки улаш; -тармоққа уланган компьютернинг устки қопқоғини ечиш; - а х б о р о т н и т а с в и р л о в ч и м о д у л ( м о н и т о р ) қ о п қ о ғ и н и о ч и ш , чунки электрон —нур трубкага юқори кучланиш берилади; -вентиляцион тирқишларни беркитиш; - малакавий масъулиятга эга булмаган фойдаланувчиларга компьютерда пайдо бўлган носозликларни созлашга рухсат бериш; -бошқа номиналга эга бўлган сақлагичларни ишлатиш; -носоз машиналар билан ишлаш; -иш вақтида узоқ танаффусларга машинани ёқиқ, ҳолда ташлаб кетиш;

Киритиш/чиқариш қурилмалари (монитор, клавиатура, ва сичқонча) эргономик эксплуатация ва соғлиқни асраш учун мўлжалланган. Шунингдек, киритиш/чиқариш қурилмаларини носоз ишлаши, қўлни нотўғри қўйиш ёки тўғри ўтирмаслик, узоқ вақт узлуксиз клавиатура ёки сичқонча орқали ахборот киритиш и н с о н т а н а с и н и н г з ў р и қ и ш и г а в а ч а р ч а ш и г а о л и б к е л и ш и мумкин. Кўзни зўриқишига, мушакларда асаб тизимини сусайишига, бўғимларда оғриқ пайдо бўлишига ҳам сабабчи бўлади. Бу ҳолат қуйидаги маслаҳатларга амал қилинганда сезиларли даражада камайиши мумкин. Иш жойида монитор шундай жойлашиши керакки, ёруғлик иложи борича юқоридан бурчак остида тушиши керак. Монитор деразага нисбатан ёни билан туриши, иш столи эса, ёритувчи қурилмалар орасида туриши керак. Кўзни зўриқтирадиган, тўғри (кўриш майдонига тушаётган ёруғлик манбаи) ва қайтган (экрандан қайтган ёрутлик) ёруғликдан иложи борича ҳимояланиш керак. Бунинг учун иш жойини ўзгартириш керак. Монитордаги тасвирнинг ёритилганлиги, равшанлиги ва контрасти бажарилаётган ишга ва хонанинг ёритилганлигига боғлиқ ҳолда созланиши керак. Монитор, ҳужжатлар ва клавиатура шундай жойлашиши керакки, уларни ёруғлик манбасига нисбатан жойлашганлигига боғлиқ бўлган юзаларидаги равшанлик 1:10 нисбатдан ошиб кетмаслиги керак (1:3 нисбат тавсия этилади). Клавиатура ва сичқончани шундай жойлаштириш зарурки, уларнинг эксплуатациясида сезиларли кучланишлар пайдо бўлмаслиги керак. Клавиатурани тананинг юқори қисмига нисбатан параллел равишда, сичқончани эса, айнан клавиатура сатҳида жойлаштириш керак. Стол чети билан клавиатура ораси 5—10 см бўлиши керак. Мониторни шундай жойлаштириш керакки, ундаги тасвирни б о ш н и ё к и т а н а н и б у р м а с д а н к ў р и ш м у м ки н б ў л с и н . Мониторгача бўлган масофа 70 см дан ошмаслиги зарур (оптимал масофа 30 см).

Ҳужжатлаштириш қурилмалари ва тез—тез ишлатиб турилмайдиган техник воситалар оператордан ўнг томонда, максимал эришиш зонасида жойлаштириш, алоқа воситалари эса чап томонда ўнг қўлни ёзиш учун бўш қолдириш мақсадида жойлаштириш тавсия этилади. Ҳужжатгача бўлган масофа ҳудди монитор учун мўлжалланган масофадек бўлиши керак. Стол ёки стулнинг баландлиги операторнинг бўйига қараб мослаштирилади. Стулнинг суянчиғи умуртқа поғонасини бел қисмига тегиб турадиган ва оператор тўғри ўтира оладиган бўлиши керак. Ўтирганда оёқларнинг букилган бурчаги 90° ва ундан юқорини ташкил қилиши зарур. Ахборот киритиш вақтида қўлнинг тирсакдан то кафтгача бўлган қисми пол билан параллел бўлиши, елкалар эса эркин ҳолда бўлиши керак. Монитор тасвирнинг юқори чеккаси кўз чизиғида булиши зарур. Бу маслаҳатларнинг ҳаммаси компьютер билан ишлашда тана аъзоларини толиқтирмасдан, зўриқтирмасдан ишлашини таъминлайди. 4.2. Ишлаб чиқаришда ёнғин хавфсизлиги Ёнғиннинг келиб чиқиш сабаблари ва хатарли омиллари Ишлаб чиқариш ва ҳаёт фаъолияти давомида ёнғинни келиб чиқишигақуйидагилар сабаб бўлиши мумкин: иситиш печларини қуриш ёки ишлатиш қоидаларининг бузилиши; ишлаб чиқаришда ёки уйда оловни эҳтиётсизлик билан ишлатиш; керосинда ишлайдиган ёритиш ёки қиздириш асбобларини нотўғри ўрнатиш ёки улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш; яшин ёки статик электр разрядлар, машиналар ва ишлаб-чиқариш жиҳозларининг носозлиги ҳамда уларни ишлатиш қоидаларига риоя қилмаслик (ички ёнув двига-телдаридан чикдциган учкунлар, электр қурилмаларидаги қисқа туташувлар ёки уларнинг ерга уланиб қолиши, электр симларида зўриқишнинг йўл кўйилмайдиган даражада ортиб истиши, контактлари ёмон бўлган жойларнинг қизиб кетиши ва улардан учқун чиқиши, буғ қозонларининг портлаши); қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг

ёки ёнилғининг сақлаш қоидаларига риоя қилмаслик натижасида ўз-ўзидан ёниб кетиши сабаб бўлади. Ёниш — ёнувчи модданинг ҳаво кислороди ёки бошқа оксидловчи мода билан оксидланишининг тез кечадиган кимёвий реакцияси бўлиб, бунда ёруғлик ва иссиқлик ажралади. Ёниш қуйидаги турларга бўлинади: Алангаланиш — маҳаллий қизиш натижасида ёнувчи модданинг (унинг буғ ва газларнинг) турғун ёниши. Алангаланишга ёнувчи модданинг аланга ёки чўғланган жисмга тегиши сабаб бўлиши мумкин. Чақнаш — ёнувчи модда буғи билан ҳаво ёки кислород аралашмасининг алангага, электр учқунга ёки қизиган жисмга тегиши натижасида тез ёниб тугаши. Чақнашда сиқилган газлар ҳосил бўлмайди. Портлаш — модданинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга жуда тез ўтиши (портлаб ёниши) бўлиб, бунда кўп миқдорда энергия чиқади ва кўп микдорда сиқилган газлар ҳосил бўлади, бу сиқилган газлар емирилишга олиб келиши мумкин. Портлашда ҳосил бўладиган ёнувчи газсимон маҳсулотлар ҳавога тегиб, кўиинча алангаланиши ва бунинг оқибатида ёнғин чиқиши мумкин. Ўз - ўзидан алангаланиш — модда маълум ҳароратгача қиздирилганда унга бевосита тегмасдан туриб содир бўлади. Ўз - ўзидан алангаланиш ҳарорати модданинг ёнғин жиҳатидан хавфли хоссаларини белгиловчи муҳим параметрдир. Модданинг ўзида кечадиган физикавий, кимёвий биологик жараёнлар таъсирида ва модданинг қизиши натижасида юз беради. Ёнғин — махсус манбада эга бўлмаган ва моддий зарар келтирувчи назоратсиз ёнишдир. Вужудга келиши мумкин бўлган ёнғинни олдини олиш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир: ташкилий (кўнгилли ўт ўчирувчи дружиналари ёки ёнғиндан муҳофазалаш дружиналари тузиш, омма орасида тушунтириш ишлари олиб бориш); техникавий тадбирларга ишлаб чиқиш ( ёнғин ёки портлаш жихатидан хавфли хоналарга алоҳида

конструкцияли электр жихозлар ўрнатиш, носоз печлар, машиналар, элсктр жихозлардан, шунингдек, осон алангаланадиган суюқликлар сакланадиган ёки ишлатиладиган жойларда: 1. оловдан фойдаланишни тақиқпаб қўйиш, яшин кайтаргичлар ўрнатиш; 2. чиққан ёнғиннинг тарқалишига йўл қўймаслик мақсадида объектларни ўтга чидамли материаллардан қуриш; 3. бинолар орасидаги ёнғинга карши оралиқларга риоя қилиш; 4. ёнаётган бинолардан одамлар, ҳайвонлар ва қимматбаҳо хўжалик буюмларини муваффақиятли равишда кўчиришга имкон берадиган чораларни кўриш (керакли микдорда эшиклар, зарур кенглиқда йўлаклар қуриш ва уларни тўсиб кўйишни ман этиш; 5. ёнғинни ўчиришни осонлаштирадиган тадбирларни кўриш (ёнғинни ўчириш, нарвонлар, ёнғин кузатиш миноралари, сув ҳавзалари ва биноларга келиш йўллари қуриш, ёнғинга қарши автоматлаштирилган учириш воситаларини ҳамда сигнализациясини ўрнатиш). Ёнғинни ўчириш услублари ва ўт ўчиргич моддаларнинг хусусиятларига мос равишда ёнғинни ўчириш воситалари танлаб олинади. Улар асосий, махсус ва ёрдамчи воситаларга бўлинади. Асосий воситалар - ёнғинга ўт ўчиргич моддаларни (сув, кўпик, кукун, карбонат ангидрид гази ва бошқ.) сепиш учун белгиланган. Буларга автомобил, автоцистерна, мотопомпа, ўт ўчиргичлар ва бошқалар киради. Махсус воситалар - ёнғинни ўчиришда махсус ишларни бажариш учун ишлатилади. Уларга автонарвонлар ва тирсакли кўтаргичлар, ёритиш ва алоқа автомобиллари, шунингдек оператив автомобиллар киради. Ёрдамчи воситалар - ёнғинни ўчиришдаги ишларни бажариш учун етарли шароит яратади. Буларга автосув қуйгичлар, юк автомобиллари, автобуслар, трактор ва бошқа машиналар киради. Бирламчи ўт ўчириш

воситалари ёнғин бошланганда алангани кенг тарқалиб кетмаслигини тўхтатиш ва ўчириш учун кўлланилади. Ишлаб чикариш корхоналарига ва қишлоқ хўжалиги машиналари учун зарур бўлган бирламчи ўт ўчириш воситаларига талаб Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлигининг 1998 йил 12 июндаги № 44 3-5-21 сонли қарорига асосан аниқланади. Ўт ўчиргичлар — ёнғин бошланиш вақтида ўчириш учун кўлланилади. Ўт ўчирувчи моддаларнинг таркибига қараб ўт ўчиргичлар кўпикли, газсимон, суюқ, кукунсимон гурўҳларга бўлинади. Кўпикли ўт ўчиргичлар - кимёвий кўпикли ва механикавий-ҳаво турларга бўлинади. Кимёвий кўпикли ўт ўчиргич ОХП-10 ёна бошлаган каттиқ материалларни, майдони 1 м2 дан ошиқ бўлма-ган турли ёнувчи суюқликларни ўчириш учун кўлланилади. ОХП-10 ўт ўчиргич пайвандланган пўлат идишдан иборат. Унинг усти чўян қопқоқ беркиткич тузилма билан кавшарланган. Шток пружинасига резинали клапан қўйилган бўлиб, кўл ушлагич берк вазиятида кислотали стакан оғзига клапанни сиқиб туради. Қўл ушлагич ёрдамида клапанни кўтариб туширилади. Ўт ўчиргичнинг пуркагичи махсус мембрана билан беркитилган бўлиб, ундан заряд тўла аралашмасдан чиқмайди. Заряднинг кислота солинган стакани ўт ўчиргичнинг оғзига ўрнатилган. Ўт ўчиргични ишлатиш қоидалари ва унинг асосий маълумотлари корпусга ёпиштирилган ёрлиқда баён этилган. Кимёвий кўпик ўт ўчиргичлар бир йилда камида бир марта қайта зарядланади. Ўт ўчиргичнинг ишлаш вақти 50-70 сек, сочиш узунлиги 6-8 м, кўпик микдори 40-55 л, кенгайиш даражаси 6 марта ва турғунлиги 40 дақиқа. ОХП-10 кўл ўт ўчиргачи ОВП-10 ҳаво-кўпикли Карбонат ангидридли ўт ўчиргич ўт ўчиргич ОВП-5 ва ОВП-10 ҳаво-кўпикли қўл ўт ўчиргичлар турли моддалар ва материаллар ёна бошлаганда ўчириш учун белгиланган. Уни ишқорий металлар, моддалар, ҳавосиз ёнувчи жисмлар ва ток остида бўлган электр қурилмаларни ўчиришда қўлланилмайди. Уларнинг ўт ўчириш самарадорлиги бир хил ҳажмдаги кимёвий кўпикли ўт ўчиргичларга

нисбатан 2,5 марта ортиқ. Нейтрал зарядни амалий қўлланилиши ёнғинни ўчиришдаги ўт ўчиргичнинг атрофидаги жисмлар учун зарарсиздир. Чунки ёнғин ўчирилгандан сўнг ҳаво-механикавий кўпик бутунлай изсиз йўқолади. ОВП-5 ва ОВП-10 бир-биридан фақат корпуснинг ҳажми билан фарқ қилади. Карбонат ангидрид газли ўг ўчиргичларда (ОУ-2, ОУ-5, ОУ-8 кўл ва ОУ-25, ОУ-80 аравачага ўрнатилган кўчма) карбонат ангидрид (СО2) ўт ўчиргич заряди ҳисобланади. Уларнинг тузилиши бир-бирига ўхшаш. Белгидаги сон қиймати идишнинг ҳажмини литрда ифодаланишини кўрсатади. Ўт ўчиргичлар сиқилган газ билан тўлдирилган бўлиб, ток ўтказмайди. Шунинг учун улар ток остида бўлган электр қурилмаларни ва катта бўлмаган ёнғинни ўчириш учун мўлжалланган. Ўт ўчиргич пўлат идишнинг конусли резбасига сифон най билан латун вентил бураб қотирилган. Ўтни ўчиришда уни ишлатиш учун вентил маховикни ўнг томонга охиригача буралади. Унинг трубкасидан чикаётган газ ёнувчи жисмга вентилни очишдан олдин рўпара қилинади. ЯКУНИЙ ХУЛОСА Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, компьютер курилмалари ва уларни ишлатиш бўйича кўп нарсани ўз ичига олган маслахатларни бериш жуда мушкулдир. Бу хакда ўзингиз ўйлаб кўринп микропроцессорларнинг ва бошка компьютер узелларининг авлоди хар 1,5-2 йилда ўзгармокда. Компютер ишлаб чикарувчилар ваъда бермокдаларки, мана - янги техника икки, хатто уч марта яхши ишлайди, бунда унинг нархи ўшанча ва хатто камрок бўлади. Лекин янги жихоз сотувга чикиб улгурмасданок, ишлаб чикарувчилар синаб кўрилаётган энг янги техниканинг кенгайтирилган имкониятлари хакида эълон килмокда. Буларнинг хаммаси хакикатан хам шундай бўлмокда. Барча компютерларни шартли равишда икки гурухга ажратиш мумкин.

Кенг маълум бўлган фирмаларда - кўпинча компютернинг асосий блокларини ишлаб чикарувчилар томонидан (ИБМ, Cомпак ва б. фирмаларда) йиғилган Бранд Наме гурухи ШК лари. Бошка Но Наме гурухидаги компьютерлар, улар маълум номга эга бўлмаган фирмалар томонидан комплект махсулотлардан йиғилгандир. Бранд Наме компьютерлари ШК тайёрловчиси, унинг комплектлар махсулотларини ишлаб чикарувчилар, савдо килувчи фирмани (дилернинг товар ишлаб чикарган фирма белгиси) кўрсатувчи товар белгисига эга бўлиши лозим. Бу белгининг борлиги, бошка хамма нарсадан ташкари, харидорга такдим этиладиган хизмат турлари, хизмат кўрсатиш сифати ва бошка сервис омилларини аниклаб беради. Бранд Наме компьютерлари ШК сифати тўғрисида гувохлик берувчи шаходатномага - сертификатга эга (cертум - тўғри, фаcере - килмок : "тўғри килинган"). Сертификатлаш кўп турлар, жихатлар ва мос белгиланишга эгадир. Бирга ишлаш бўйича машк, сифат, хавфсизлик, ташки нурланганлик, энергияни тежаш ва б. мос келиш сертификатлари мухимдир. Бранд Наме ШК лари жуда киммат, шу билан бир каторда кўп сонли сертификатларга эга. Шунинг учун кўпинча "бошка" компютерларни танлаш билан чегараланишга тўғри келади. Компютер конфигуратсиясини тўғри танлаш жуда мухимдир: - асосий микропротсессорнинг ва бош платанинг типи; - асосий ва ташки хотира сиғими; - ташки хотира курилмалари номенклатураси; - тизимли ва локал интерфейслар турлари; - видеоадаптер ва видеомонитор типи; - клавиатура, принтер, манипулятор, модем ва бошкаларнинг типлари. Шкнинг унумдорлигини оширишнинг асосий омиллари Тактли частотани ошириш. МП разрядлилигини ошириш.

МП ички частотасини ошириш. МП да амаллар бажарилишини конвеерлаштириш ва буйруклар кеш- хотирасининг борлиги. • МПХ регистрлар сонини ошириш. • Кеш-хотиранинг борлиги ва сиғими. • Виртуал хотирани ташкил этишнинг имконияти. • Математик сопротсессорнинг борлиги. • ММХ синфли микропротсессорнинг борлиги (аудио ва видеоамалларни бажаришда). • ОверДриве протсессорининг борлиги. • Тизимли шинани ва локал шинанинг ўтказиш кобилиятини ошириш. • ТеЕКК сиғимини ва унинг тезкорлигини ошириш. • МДЙ ларнинг тезкорлигини ошириш. • Локал дискли интерфейснинг ўтказиш кобилиятини ошириш. • Дискли хотирани кешлашни ташкил этиш. • Видеоадаптернинг хотира сиғимини ва унинг ўтказиш кобилиятини ошириш. Дискли интерфейсларнинг адаптерларини ўз ичига олган ва принтерни, сичкончани ва б. улаш учун кетма-кет ва параллел портларни кўлловчи мултикартанинг ўтказиш кобилиятини ошириш. Шуни инобатга олиш керакки, тезкор хотирани 2 марта ошириш ШК унумдорлигини тахминан 75 % га, 256 Кбайт сиғимли кеш-хотиранинг борлиги эса 20 % га оширади. Шуни билиш керакки, замонавий ШК ларнинг унумдорлиги факат тактли частота МП, АХ, МДЙ ва видеотизимнинг тавсифларига боғлик бўлмасдан, балки интерфейсларга хам жиддий равишда боғлик бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Нир Вулкан. Электронная каммерция. – Москва. М.: “Интернет - трейдинг”, 2003. –296с. 2. Балабанов И. Т. Электронная коммерция . Учебное пособие для вузов . –214с. 3. «Электрон тўловлар тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 16.12.2005 й. № ЎРҚ – 13. "Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами", 2005 йил, 51-сон, 373-модда. 4. Давлат бош қ арувида АКТ. Умумий тушунчалар. Жахон тажрибаси. Ўзбекистонда жорий этиш истиқболлари. Тошкент, 2005. 5. Хамдамов Р.Х., Кобилов С.С. Проблемы внедрения новых информационных технологий в высшем образовании и пути их решения. Журнал «Таълим муаммолари». 2000. № 4. 6. Юрасов А.В. Электронная коммерция. Учебное пособие. –М.:Дело, 2003, 328с. 7. Система автоматизации делопроизводства и электронного документооборота . Руководство администратора Инструкция по установке ДЕЛО-Web версии 8.5.3 . Москва , 2004 . 8. Ivon Harton. Beginning JAVA 2 JDK 5 Edition. –Wiley Publishing, Inc. Willey DreamTech. India Pvt. Ltd. 2005 , 1263 с. 9. Edited by Gabor Hojsy. PHP Manual. The PHP Documentation Group. 2006. 10. Jon Siegel, Ph. D. Jon Wiley and Suns, Inc. “CORBA Fundamentals and Programming”, 2000 11. Bruce Eckel. Thinking in JAVA. Prentice Hall PTR, Upper Saddle River, New Jersey. 2005.

12. Morten Flate Paulsen. Online Education and Learning Management Systems. Global E-learning in a Scandinavian Perspective. Publisher: NKI Forlaget , USA- 2006 Интернет саҳифалари: 13. Php technoly – www.php.net 14. For Developer – www.tagez.net 15. Java Technology – www.java.com 16. Web developer – www.phptr.com 17. DataBase technoly – www.mysql.com 18. Клуб программистов – www.phpclub.ru 19. Drupal system – www.drupal.org 20. Для php разработчика – www . drupal . ru

O'xshashlar

Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш

Linux операцион тизимини ўқитиш бўйича мультимедиали ўқув материали яратиш технологияси

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari

SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish