Akademik litseylarda MathCAD dasturi imkoniyatlaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1772.416015625 KB

Ko'chirib olish

Akademik litseylarda MathCAD dasturi imkoniyatlaridan foydalanish Mundarija Kirish………………………………………………………………………………3 1.1 . Mathcad dasturini o`rnatish va sozlash………………………………………7 1.2 Mathcad dasturida oddiy hisoblashlar……………………...……………..…11 2.1. Tenglama va tenglamalar sistemasini yechish……………..………………… 23 2.2 . Ifodalarni soddalashtirish……………………………..……………………..38 2.3.Hosila, integrallarni limitlarini hisoblash………………….………………….43 2.4. Mathcad da dasturlash…………………………………….…………………..47 58 Xotima……………………………………………..……………………………..59 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………61

KIRISH Hozirgi kunda Kompyuter texnologiyalari kirib bormagan soha deyarli uchramaydi. Kompyuter texnologiyalardan nafaqat hisoblash ishlarini olib borish uchun emas, balki, hayotga tadbiq qilinadigan elektron darsliklar, rasm va video tasmalarni qayta ishlovchi, katta hajmli ma’lumotlarni o’zida saqlovchi dasturlar yaratish uchun ham foydalaniladi.So’ngi yillarda kompyuter va uning dasturiy ta’minotiga bo’lgan talab va qiziqishlar ortib bormoqda. Bu esa o’z navbatida dasturchidan katta izlanish va mahoratni talab qiladi. Prezidentimiz I. A. Karimovning “ Yoshlarimiz bizdan ko’ra kuchli bilimli dono va albatta baxtli bo’lishlari kerak “,”O’zbekiston kelajagi yoshlar qo’lida” degan so’zlari va 2008 – yilning “Yoshlar yili” deb belgilaganlari, yoshlarga bo’lgan e’tiborni va katta ishonchni ko’rsatadi. Biz yoshlar o’z navbatida bunday ishonchni oqlashga va komillik sari intilishga harakat qilamiz. Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan qabul qilingan “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta`limning yangi milliy modelini yaratilishiga asos bo`ldi. Milliy modelning asosiy maqsadi ta`lim sohasini isloh qilish , mutaxassislar tayyorlashning yangi tizimini joriy etish va ta`lim sifatini hozirgi zamon talablari darajasiga ko`tarishdir. Ushbu maqsadni bitta qonun yoki farmonlar bilan amalga oshirib bo`lmaydi. U mashaqqatli mehnat va izlanishlarni talab qiladi. Ta`lim sifatini oshirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. Chunki bugungi kunda insoniyat rivojlanishi shunday bosqichga yetib bordiki, bu bosqichda inson aql-zakovati, bilimi va uning mutaxassis sifatidagi malakasi hal qiluvchi ro’l o`ynaydigan bo`lib qoldi. Ta`lim sifatini oshirish o`quv dargohlarini zamonaviy o`quv rejalari, dasturlar, o`quv jihozlari bilan ta`minlash, yangi darsliklar va qo`llanmalarni yaratish, ilg`or pedagogik texnologiyalarni joriy etishni taqazo etadi.

Albatta, jihozlar, darsliklar, texnologiyalar ham ushbu vazifani to`liq bajarilishiga olib kela olmaydi. Chunki ta`lim sifati ko`p jihatdan ta`lim beruvchining shaxsiga va malakasiga bog`liqdir. Ta`lim jarayonini tashkil etish, uni yetarli materiallar bilan ta`minlash, o`quv jihozlaridan maqsadli foydalanish, o`quvchi fikrini darsga doimiy jalb etish o`qituvchidan katta mahorat, bilim va ko`nikma talab etadi. Yangi axborot – kommunikatsion texnologiyalari hozirgi vaqtda eng dolzarb mavzulardan biri bo’lib kelmoqda, sababi har bir sohani o’rganish, izlanish va tajriba orttirish uchun turli usullardan foydalanish kerak bo’ladi. Shuning uchun yangi axborot – kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvoffiqdir. Hozirgi zamon mutaxasislari, faoliyat doiralari qanday bo’lishidan qat’iy nazar informatika bo’yicha keng ko’lamdagi bilimlarga, zamonaviy hisoblash texnikasi, informatsion aloqa va kommunikatsiya tizimlari, orgtexnika vositalari va ulardan foydalanish borasida yetarli malakalarga ega bo’lishi, hamda yangi information texnika va texnologiya asoslarini uning ertangi kuni, rivoji to’g’risidagi bilimlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Zamonviy hisoblash texnikasi va information texnologiyalarning kun sayin rivojlanib, jamiyatning esa tobora informatsiyalashib borishi sababli, uzluksiz ta’lim tizimining o’rta va yuqori bosqichlariga informatika, ishlab chiqarish va boshqarish jarayonlarini kompyuerlashtirish bo’yicha bir qator o’quv fanlari kiritilgan. Yigirmanchi asr o’rtalariga kelib tezkor mashina mexanizmlaridan foydalana boshlandi. Murakkab texnika va texnologiyalar o’ylab topildi. Ko’pgina masalalarni hal qilish jarayonida axborot hajmi behisob bir majmuaga aylandi, hamda bu axborotlarni yig’ish va uzatish vositalarini yaratish, ularni vaqtida qayta ishlab, boshqarish uchun zarur bo’lgan choralarni belgilab chiqish kerak bo’ladi. Ko’pchilik vazifalarni bajarishda boshqarish jarayonini takomillashtirish, axborot tizimini joriy etish, mutaxasislarni kompyuterda ishlashga o`rgatish muhim ahamiyatga ega.

Bitiruv malakaviy ish mavzuining dolzarbligi shundan iboratki, talabalarning mustaqil qayta o’zlashtirishini tashkil etish maqsadida ularni matematika fanlariga oid masalalarni matematik paketlardan biri Mathcad dasturi yordamida bajarish usullarini o’rgatish, Mathcad dasturi imkoniyatlarini ochib berish, darslarni o’tishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanishni o’rgatish va shu bilan birga talabalarni bu sohadagi qiziqishlarini oshirish. Yechgan misollarni Mathcad dasturi yordamida tekshirish va o’z ustlarida mustaqil ishlashni o’rgatish. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot ob’yekti va predmeti . Matematik paketlardan Mathcad dasturi va fanlarni o’qitishda Mathcad dasturidan foydalanish. Dasturiy ta’minotlar bilan jihozlangan kompyuter xonalari. Kompyuterda masala yechish algoritmlari va dasturlari. Masalalarni bajarishda kompyuter texnologiyalari va eng zamonaviy usullardan foydalanish. Fanlar bilan kompyuter texnologiyalarini o’zaro bir biriga bog’lash. Bitiruv malakaviy ishlarining asosiy maqsadi va vazifalari. Matematik misollarni yechishda Mathcad dasturining imkoniyatlarini ko’rsatish; dars jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish; hisoblash natijalarini to’g’riligini kompyuterda olingan natijalar bilan solishtirish; talabalar mustaqil shug’ullanishlari uchun uslubiy qo’llanma ko’rinishda tayyorlash; talabalarga kompyuterda mustaqil o’zlari masala yechish usullarini ko’rsatish va talabalarni fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirish. Tadqiqot usuli va uslubiyoti: Matematikaga oid misollarni yechishda Mathcad dasturidan foydalanish usullarini ko’rsatish va dars jarayonida ularni qo’llash. Talabalarga kompyuter orqali masalalar bajarish usul va algoritmlarini o’rgatish bilan birga ularga kompyuterda ishlash texnologiyalarini o’rgatish. Olingan asosiy natijalar: Akademik litsey talabalari uchun matematikaga oid misollarni kompyuterdan foydalanib bajarishda Mathcad dasturi imkoniyatlarini ko’rsatish; Mathcad dasturi yordamida qanday matematik masalalarni bajarish mumkinligini namoyish qilib berish. Bitiruv malakaviy ishidan olingan natijalarning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Hisoblash usullari, algebra, matematik analiz fanlarini

o`qitishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish va dars samaradorligini oshirish. Talabalar masalalarni mustaqil bajarib, uni kompyuter orqali tekshirib ko`rishi juda katta ahamiyatga ega. Tadbiq etish darajasi va iqtisodiy samaradorligi. Qo’llash sohasi. Xulosa va takliflar. Talabalar o’z ustlarida mustaqil ishlashlari va bilim saviyalarini oshirishlari uchun kompyuter texnologiyalaridan foydalanish g’oyasi taklif etilgan. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi quyidagicha : Kirish, 2 ta bob, har bir bobning qisqacha xulosasi, adabiyotlar ro’yxati, xotima va ilovalardan iborat bo’lib jami 60 betga bayon qilingan. I- bobda Mathcad dasturini o’rnatish, Mathcadda oddiy hisoblashlar keltirilgan. II- bobda matematik masalalarni bajarishda Mathcad dasturining imkoniyatlari ko’rsatib berilgan. Kirish qismi 2 betdan , tushuntirish qismi 2 betdan iborat. Bitiruv malakaviy ishida 21 ta chizmadan, 9 ta adabiyotdan foydalanildi.

1. .Mathcad dasturini o’rnatish va sozlash. Mathcad dasturi bu matematikaning turli sohalaridagi masalalarini yechishga mo’ljallangan dasturiy ta’minotdir. Dasturning nomlanishi ikkita so’zdan iborat bo’lib – MATHematika ( matematika) va CAD ( avtomatik loyihalash sistemasi). Mathcad dasturida ishlash matematika sohasini yaxshi biladiganlar uchun juda oson bo’lib, uni ishlatish soddadir. Ushbu dasturni boshqarish Windows muhitida oldin ishlaganlar uchun tushinarlidir. Mathcad dasturidan matematikaning barcha sohalarda foydalanish mumkin. Mathcad formula, sonlar, matnlar va grafiklar bilan ishlaydigan universal sistemadir. Mathcad tili matematika tiliga juda ham yaqindir, shu sababli unda ishlash matematiklar uchun juda osondir. Masalan: Kvadrat tenglamani ildizini topadigan formula biror bir dasturlash tilida x=(-b+sqrt(b*b-4*a*c))/(2*a) ko’rinishda yozilsa, Mathcad da shu formula quyidagi ko’rinishda yoziladi. x:= − b+√b2− 4⋅a⋅c 2⋅a Ya`ni matematikada qanday yozilsa bu yerda ham xuddi shunday yoziladi. Mathcad yordamida formulalar faqatgina chiroyli yozilmasdan balki ixtiyoriy masalani sonli yoki belgili yechish imkoniyatiga ega. Mathcad o’zining yordamchi sistemasiga egadir. Har qanday tenglama atrofida ixtiyoriy matnni joylashtirish mumkin, bu esa hisoblash jarayonini izohlash uchun juda zarurdir. Mathcad dasturi yordamida nafaqat matematikaga doir masalalarni yechish mumkin balki bu dastur yordamida ilmiy maqolalar, tezislar, dissertatsiya ishlarini, diplom ishlarini, kurs ishlarini loyihalash mumkin chunki bu dastur yordamida matematik formulalarni, matnlarni, grafiklarni juda chiroyli qilib ifodalash mumkin, yana bu dastur yordamida yuqori darajadagi elektron darsliklar ham yaratish mumkin. Mathcad dasturi quyidagicha o’rnatiladi.

Mathcad papkasiga kirib SETUP.EXE faylini ishga tushiring quyidagi oyna hosil bo’ladi (1.1-chizma). Bu oynada dasturni o’natish uchun biror diskni ko’rsating va o’rnatishni davom ettiring. 1.1-chizma. Sozlash oynasi. Mathcad dasturi 6 ta xarakterli interfeyslardan iborat: -sarlavha qatori. Bu qatorda hujjatning nomi va oynani boshqarish tugmalari joylashgan; -menyu qatori. Bu qatorda har bir menyu qandaydir komandalardan tashkil topgan; -instrumentlar paneli. Belgili tugmalardan iborat bo’lib, har bir belgili tugma qandaydir komandani bajaradi; -formatlash paneli. Belgili tugmalardan iborat bo’lib, hujjatdagi belgilangan formula yoki matnni formatlashni tezda amalga oshiradi; -matematik belgilar paneli. Bu panel ham belgili tugmalardan iborat bo’lib, har bir belgili tugma qandaydir matematik amalni bajaradi; -koordinatali chiziq; Yuqorida keltirilgan uchta panelni har birini oynani ixtiyoriy joyida joylashtirish mumkin. Buning uchun har bir panelni ustida sichqonchani olib borib chap tugmasini bosib turib panelni oynani ixtiyoriy joyiga joylashtirish mumkin.

Mathcad dasturini ishga tushirish. 1. Mathcad dasturini Программы (Pragrams) menyusidan ishga tushirish. Pusk belgisida sichqoncha chap tugmasini bosing va программы bo’limidan MathSoft Apps bo’limiga o’tib Mathcad 2000 Professionalni tanlang. 2. Mathcad da yaratilgan ixtiyoriy fayl orqali Mathcad dasturini ishga tushirish mumkin. 3. Moy kompyuterdan ishga tushirish: -moy kompyuter; -C yoki D: diskni tanlang; -program Files katalogini tanlang; -mathSoft katalogidan; -mathcad.exe fayliga sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosing. 4. Yangi fayl yaratib ishga tushirish: -sichqonchani o’ng tugmasini bosing; -sozdat; -Mathcad Document. Yuqorida keltirilgan 4 ta usuldan birortasi bajarilsa natijada ekranda Mathcad dasturi quyidagi ko’rinishda hosil bo’ladi. 1.2-chizma. Mathcad dasturining umumiy ko’rinishi.

Mathcad dasturida ishni tugatish: -Alt+F4 –tugmalarini birgalikda bosib dasturni yopish mumkin; - - dan X tugmasini bosib dasturni yopish mumkin; -Fayl – Exit - orqali dasturni yopish mumkin; Mathcadda yaratilgan hujjatni xotiraga saqlash: -Fayl – Save ; -Fayl – Save As... . Ketma-ketliklar orqali hujjat xotiraga saqlanadi. Yaratilgan hujjatni Mathcad dasturida ochish. F ayl menyusidan Open buyrug`ini talash lozim. Mathcad dasturining ishchi doirasi – bu ishchi kitob bo’lib, u bir yoki bir necha sahifalardan iborat bo’ladi. Mathcad dasturida faylni ochib, yopib yoki saqlab qo’yish orqali, siz ishchi kitobda ushbu faylni ochasiz, yopasiz yoki saqlab qo’yasiz. Har qanday fayl ustida uzoqroq ishlaganda, uni tez-tez qayta yozib turish zarur. Aks holda elektr energiyaning tasodifiy o’chib qolishi yoki biror bir boshqa sababga binoan ishlayotgan faylingiz yo’qolib qolsa, uni eng oxirgi yozilgan nuqtasidan qayta tiklash osonroq bo’ladi. Shunday qilib biz yuqorida Mathcad dasturida qanday qilib yangi fayl ochish, xotiraga saqlash, xotiradan chaqirish va ishni yakunlashni qarab chiqdik. Mathcad dasturida kerakli panellarni qanday qilib o’rnatish va uni sozlash yuqorida keltirilgan. 1.3-chizma. Asboblar panelini sozlash.

.2. Mathcad dasturida oddiy hisoblashlar. Mathcad foydalanuvchiga elektron jadval imkoniyatlari bilan birga WYSIWYG (nimani ko’rsangiz, o’shani olasiz) interfeys matn protsessorini havola qiladi. Tenglamalarni Mathcad da kiritish, tipografik matematik yozuv bilan ustma-ust tushadi. Xuddi elektron jadvallaridagidek Mathcad dagi hujjatga ixtiyoriy o’zgarish kiritsangiz bu o’zgarishga bog’liq bo’lgan barcha natijalar yangilanadi. Mathcad o’ta murakkab matematik formulalarni hisoblashga mo’jallangan bo’lsa ham, uni oddiy kalkulyator sifatida ishlatish mumkin. Masalan: 32 − 4 2 ifodani tering. “=” belgisini kiritishingiz bilan Mathcad natijani hisoblab ekranga chiqaradi. 32 − 4 2=30 1.1-jadval.Arifmetik amallar. Amal Klavish O’qilishi • * Ko’paytirish + + Qo’shish - - Ayirish : / Bo’lish 1.2-jadval.Munosabat amallari. Amal Klavish O’qilishi > > Katta < < Kichik = Ctrl = Teng ≥ Ctrl ) Katta yoki teng ≤ Ctrl ( Kichik yoki teng ≠ Ctrl # Teng emas 1.3-jadval.Mantiqiy amallar. Not ¬¿¿ And ¿ Or ¿ Xor ⊗ 0 ¬¿¿ =1 1 ¬¿¿ =0 0 ¿ 0=0 0 ¿ 1=0 0 ¿ 0=0 0 ¿ 1=1 0 ⊗ 0=0 0 ⊗ 1=1

1¿ 0=0 1 ¿ 1=1 1 ¿ 0=1 1 ¿ 1=1 1 ⊗ 0=1 1 ⊗ 1=0 Munosabat va mantiqiy amallarni Boolean palitrasida olish mumkin. 1.4-chizma. Boolean palitrasi. Ushbu misol Mathcad ishlashining xususiyatlarini namoyish qiladi. 1.Formulalar kitobda qanday yozilsa Mathcad da ham shunday yoziladi. 2.Qaysi amalni birinchi bajarishni Mathcad o’zi aniqlaydi. 3.“ =“ belgisi yozilgandan keyin Mathcad natijani chiqaradi. 4.Operatorlar kiritilgandan so’ng kiritish maydonchasi deb nomlangan to’g’ri to’rtburchakni ko’rsatadi. 5.Ekrandagi ifodalarni tahrir qilish mumkin. 3. Mathcadda funksiya va grafiklar. O’zgaruvchi va funksiyalarni aniqlash . Mathcadda o’zgaruvchi va funksiyalarni aniqlash mumkin. Masalan t o’zgaruvchini aniqlash uchun t: kiritish lozim natijada hosil bo’ladi, bo’sh maydonchaga ixtiyoriy son kiriting. Shu bilan t o’zgaruvchini aniqlash tugaydi t :=10 . Ana shu tartibda har qanday o’zgaruvchini aniqlash mumkin. Bu yerda “:=”o’zlashtirish operatori vazifasini bajaradi, yani = dan o’ng tarafdagi qiymatni “=” dan chap tarafdagi o’zgaruvchiga o’zlashtiradi. Biz bilamizki dasturlash tillarida lokal va global o’zgaruvchi tushunchasi mavjud, bu yerda ham bu tushuncha bor. Agar o’zgaruvchi t:= ko’rinishda aniqlansa u lokal o’zgaruvchi bo’ladi. Global o’zgaruvchi esa quyidagicha aniqlanadi t≡ 10 . Misol keltiramiz, t

Lokal va Global o’zgaruvchilarni e‘lon qilinishi. Mathcad ishchi hujjatni tepadan pastga va chapdan o’ngga qarab o’qiydi. Yuqorida keltirilgan misolda, agar ifodani qiymatini hisoblashda o’zgaruvchilar ifodadan pastga e‘lon qilingan bo’lsa, ifodani qiymatini hisoblashda xatolik yuz beradi. Global o’zgaruvchilarda esa ifoda qayerda yozilishidan qat‘iy nazar ifodada global o’zgaruvchi qatnashgan bo’lsa unda tasir qiladi. Mathcad da funksiyani ham aniqlash mumkin. Masalan f(x)=x 2 funksiyani qanday aniqlashni ko’rib chiqamiz. 1. f(x): ni tering natijada f(x):=■ hosil bo’ladi. 2. x 2 ni tering natijada f(x):=x 2 funksiya hosil bo’ladi. Bu yerda f funksiya nomi x esa funksiya argumenti. Funksiyaning ixtiyoriy nuqtadagi qiymatini hisoblash mumkin. Masalan f(3)=9 , f(5)=25, f(4)=16. Xuddi shu tartibda ikki argumentli, uch argumentli va n argumentli funksiyani aniqlash mumkin. Masalan ikki argumentli funksiyani qanday aniqlashni ko’rib chiqamiz. T(x,y):=x 2 +y 2 , T(2,1)=5, T(2,2)=4. Mathcad takroriy yoki iteratsion hisoblashlarni amalga oshirishi mumkin. Bunda u diskret argumentli o’zgaruvchilardan foydalanadi. Masalan x o’zgaruvchining 10 dan 20 gacha 1 qadam bilan x2 2 ifodaning qiymatlarini hisoblash talab qilingan bo’lsin. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin. 1.x:=10,11 ifodani tering 2.; 20 ifodani tering

natijada x:=10,11..20 hosil bo’ladi, bu yerda .. faqat ; tugmasi orqali qo’yiladi aks holda xato hisoblanadi. Agar oraliq berilgan bo’lsa qadamni aniqlash quyidagicha bo’ladi. Birinchi qiymat kiritiladi va “ , ” dan so’ng ikkinchi son kiritiladi ular orasidagi ayirmani qadam sifatida oladi agar ” , “ dan keyin son ko’rsatilmasa qadamni 1 ga teng deb oladi. Diskret argument aniqlangandan keyin, shu o’zgaruvchini kiritib “=” ni kiritsak bizga jadval shaklida diskret o’zgaruvchining qiymatlari keltiriladi. Boshqa dasturlash tillari kabi Mathcad da ham o’zimiz ixtiyoriy funksiyani e`lon qilishimiz mumkin oldindan yaratilgan maxsus standart funksiyalardan foydalanishimiz mumkin. Masalan: sin(x), cos(x), ln(x) va boshqa funksiyalar. Funksiyalarni qanday aniqlashni, funksiya diskret argumentning qiymatlarida hisoblashni va standart funksiyalardan qanday foydalanishni quyidagi misollarda keltirilgan. Grafiklar. Mathcad dasturida ixtiyoriy funksiyaning yoki diskret o’zgaruvchilarga bog’liq bo’lgan ifodalarni grafiklarini chizish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari bir nechta funsiyaning grafigini bitta grafikda tasvirlash mumkin. Chizmada har bir grafik diskret o’zgaruvchiga bog’liq bo’ladi. Bu diskret o’zgaruvchi ham absissalar o’qi uchun ham ordinatalar o’qlari uchun ifodada qatnashishi kerak. Mathcad diskret o’zgaruvchilarning har bir qiymati uchun bitta nuqtani tasvirlaydi.

Ikki o’lchovli grafikni yasash. Mathcad da ikki o’lchovli grafik hosil qilish uchun sichqonchani bo’sh joyga qo’yib grafik soha tanlanadi. Bu quyidagicha amalga oshiriladi: -sichqoncha bilan grafik yasash joyini belgilang; -menyu qatorining Insert bo’limidam Graph ga kirib X –Y Plot ni tanlang yoki @ tugmasini bosing yoki matematik belgilar panelidan grafik belgisiga kirib ikki o’chovli grafik belgisini tanlang. Grafikdagi bo’sh joylarni to’ldiring. Gorizontal o’qning o’rtasidagi bo’sh joyga argumentning qiymati kiritiladi. Vertikal o’qning o’rtasidagi bo’sh joyga funksiyning qiymati kiritiladi. Mathcad dasturida bir nechta funksiyani bitta grafikda chizish uchun o’zgaruvchi va funksiyalar “ ,” bilan ajratiladi. Misol, 1.5-chizma. Berilgan funksiya ko`rinishi. Misoldan ko’rinadiki koordinata o’qlarini va grafikni ko’rinishini grafikni ustiga sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosib o’zgartirish mumkin va xuddi ifoda kabi grafikni siljitish, katta-kichik qilish, qirqish, nusxalash mumkin. Funksiyani [a,b] oraliqda grafigini chizish.

Biror f funksiya berilgan bo’lsin va bu funksiyani grafigini [a,b] oraliqni n ta bo’lakka bo’lib chizish uchun i diskret o’zgaruvchi olib [a,b] kesmani quyidagicha n ta bo’lakka bo’lamiz. h qadam sifatida b−a n ni olamiz va i diskret o’zgaruvchini quyidagicha aniqlaymiz i:= 0..n x i ni quyidagicha aniqlaymiz x i :=a+h*i va bizga x i va f(x i ) nuqtalar hosil bo’ladi. Bu nuqtalarga mos funksiyani grafigini chizish mumkin. 1.6-chizma. Berilgan oraliqdagi funksiya grafigi. Rekursiv funksiya. Mathcad dasturida rekursiv funksiyalar hosil qilish imkoniyatiga ham ega. Funksiyani rekursiya orqali qiymatini hisoblash deganda funksiyani qiymatini hisoblashda funksiya ichida yana shu funksiyadan foydalanish tushiniladi. Buni n! ni hisoblash misolida ko’rib chiqamiz. fakt(n):=if(n=0,1,n∙fakt(n-1)) fakt(3)=6, fakt(5)=120. Satr ustida bajariladigan funksiyalar. Mathcad dasturida o’zgaruvchilarning satrli tipi mavjud bo’lib ularning qiymatlari qo’shtirnoq ichida beriladi va ular ustida bir qancha amallarni bajarish mumkin. Quyida satr ustida bajariladigan funksiyalar keltirilgan: -concat(s1,s2) – s1 va s2 satrlarni birlashtiradi; -num2str(z) – z sonni satrga aylantiradi; -str2num(s) – s satrni songa aylantiradi;

-str2vec(s) – s vektorni songa aylantiradi; -vec2str(v) – v vektorni satr ko’rinishda aniqlaydi; -strlen(s) – s satr uzunligini aniqlaydi; -search(s,s1,n) – s satrda s1 belgini n-marta qatnashgan o’rnini aniqlaydi; -substr(s,n,m)- s satrni n- belgisidan boshlab m- belgisigacha qirqib oladi. Satr ustida bajariladigan funksiyalarga doir misollar. Uch o’lchovli grafiklar. Mathcad dasturida uch o’chovli grafiklarni ham tasvirlash mumkin. Uch o’lchovli grafik sohani hosil qilish uchun 1. Menyu satridan Insert – Graph-Surface plot ni tanlang. 2. Klaviaturadan Ctrl+2 ni tanglang.

1.7-chizma. Uch o’lchovli grafiklarni hosil qilish. 1.2.2. Mathcadda asosiy operatorlar Mathcad dasturida +, *, -, / ga o’xshash oddiy operatorlardan tashqari yana bir qancha operatorlar mavjud. Masalan matrisani Transponirlash, determinantini hisoblash yoki integral va hosilani hisoblashning maxsus operatorlari qo’llaniladi. Operatorlar ro’yxati. Ko’pgina operatorlarni operatorlar palitrasidan foydalanib ishchi hujjatga kiritish mumkin. Quyida operatorlarni klavishlar yordamida qanday hosil qilish mimkinligi keltirilgan. Bu keltirilgan jadvalda quyidagi belgilashlar ishlatiladi: - A va B massivlarni ifodalaydi. (vektor va matrisalar); - u va v haqiqiy va kompleks elementli vektorlar; - M kvadrat matrisani ifodalaydi; - z va w haqiqiy va kompleks sonlarni ifodalaydi; - x va y haqiqiy sonlarni ifodalaydi; - m va n butun sonlarni ifodalaydi; - i- diskret argumentni ifodalaydi; - t- ixtiyoriy o’zgaruvchi; - f funksiyani ifodalaydi; - X va Y o’zgaruvchi yoki turli ifodalar.

$1.4-jadval. Amallar va ularning vazifasi. Amal Belgisi Klavish Vazifasi Qavslar (X) ‘ Operatorlarni gruppalash Quyi indeks v i [ Vektorni ko’rsatilgan elementini qaytaradi. Qo’sh indeks A m,n [ Matritsani ko’rsatilgan elementini qaytaradi. Yuqori indeks A <n> [Ctrl] 6 A massivni n- ustunini qaytaradi. Vektorizasiya⃗X [Ctrl] - X ifodadagi amallarni har bir elementini alohida yozib qo’yadi. Faktorial n! ! 1*2*….*n qiymatni qaytaradi. Kompleks tutashtirish X “ X ning mavhum qismini o’zgartiradi. Transponirlash A T [Ctrl] 1 Satr va ustunlar o’rnini almashtiradi. Daraja z m ^ z ni m- darajaga ko’taradi. Matrisa darajalari M n ^ M kvadrat matrisani n- darajasi, M -1 esa M ga teskari matrisa. Ishorani o’zgartirish -X - X ni –1 ga ko’paytiradi. Elementlarni yig’indilash ∑ v [Ctrl] 4 V vektor elementlari yig’indisini hisoblaydi. Kvadrat ildiz √z \ Musbat z uchun kvadrat ildiz qaytaradi. n- darajali ildiz n√z [Ctrl] \ z ni n- darajali ildizini qaytaradi. Absolyut qiymat |z| | √Re (z)2+Im (z)2 ni qaytaradi Vektor uzunligi |v| | Vektor uzunligini qaytaradi. Determinant |M| | M kvadrat matrisani determinanti. Bo’lish X z / X ifodani z skalyarga bo’ladi. Agar X massiv bo’lsa har bir elementini z ga bo’ladi Ko’paytirish X*Y * X va Y ko’paytmani qaytaradi. Vektor ko’paytma u×v [Ctrl] 8 3 elementli u va v vektorlarni ko’paytmasini qaytaradi. Yig’indi ∑i=m n X [Ctrl] [Shift]4 x- ni I=m,m+1…n bo’yicha jamlaydi. Ko’paytma ∏i=m n X [Ctrl] [Shift] 3 X ni i=m,m+1,….,n bo’yicha ko’paytiradi$

Diskret argument bo’yicha yig’indi∑ i X $ X ni i diskret argument bo’yicha yig’indisini chiqaradi. Diskret argument bo’yicha ko’payt ∏i X # X ni i diskret argument bo’yicha ko’paytmasini chiqaradi. Integral ∫ a b f(t)dt & f(t) dan [a;b] interval bo’yicha aniq integralini qaytaradi. Hosila d dt f(t) ? f(t) ni t boyicha hosilasini t nuqtadagi qiymati t ga aniq qiymat berish kerak. n- tartibli hosila dn dtnf(t) [Ctrl] ? f(t) ni t bo’yicha n- tartibli hosilasining t nuqtadagi qiymati. Qo’shish X+Y + Yig’indini hisoblaydi Ayirish X-Y - Ayirmani hisoblaydi Qo’shishni ko’chirish X… +Y [Ctrl] [Enter] Qo’shishni o’zi. Katta x>y > 1 ni qaytaradi agar x>y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. Kichik x<y < 1 ni qaytaradi agar x<y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. Katta yoki teng x≥y ≥ 1 ni qaytaradi agar x≥y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. Kichik yoki teng x≤y ≤ 1 ni qaytaradi agar x≤y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. Teng emas z≠w ≠ z≠w bo’lsa 1ni aks holda o ni qaytaradi Teng X=Y [Ctrl] = X=Y bo’lsa 1ni aks holda 0 ni qaytaradi Limit limx→a f(x) [Ctrl] L Funksiyani x aga intilgandagi limitini hisoblaydi.(simvolik rejimda) Limit limx→a− f(x) [Ctrl] B Funksiyani x aga chapdan intilgandagi limitini hisoblaydi. (simvolik rejimda) Limit limx→a+ f(x) [Ctrl] A Funksiyani x aga o’ngdan intilgandagi limitini hisoblaydi. (simvolik rejimda) Aniqmas integral [Ctrl] I Funksiyani aniqmas integralini

∫f(t)dthisoblaydi. (simvolik rejimda) Operatorlar to’plami bo’yicha yig’indi va ko’paytmani hisoblash. Har bir operatorga mos klavishalar kombinasiyasini esda saqlash zaruriyatidan qutilish mumkin. Operatorlarni kiritish uchun operatorlar palitrasi ishlatilishi mumkin. Operatorlar palitrasini ochish uchun menyuning quyisida joylashgan instrumentlar yo’lakchasidagi tugmalar ishlatiladi. Har bir tugma umumiy ko’rsatgich bo’yicha gruppalangan operatorlar palitrasini ochadi. Yig’indi operatori ifodani indeksning barcha qiymatlarida hisoblaydi. Ko’paytma operatori ham xuddi shunga o’xshash ifodaning ko’paytmasini indeksning barcha qiymatlari bo’yicha hisoblaydi. Ishchi hujjatda yig’indi operatorini hosil qilish uchun: -sichqoncha orqali bo’sh joyni ko’rsating. So’ng [Ctrl]+[Shift]+4 klavishalarini bosing. ∑¿=¿ ¿ ¿ Yig’indi belgisi 4 ta bo’sh joy bilan paydo bo’ladi; -pastdagi bo’sh joydagi tenglik belgisining chap tomonida o’zgaruvchini kiriting. Bu o’zgaruvchi yig’indi indeksi hisoblanadi ∑ i=1 ¿ ¿ ; -tenglikdan o’ng tomondagi va yig’indini yuqorisidagi bo’sh joyga o’zgaruvchi qabul qiladigan qiymatlarni kiriting ∑i=1 10 ¿ ; -qolgan bo’sh joyga o’zgaruvchiga bog’liq bo’lgan ifoda kiriting va tenglikni kiritsangiz yig’indini natijasini chiqaradi: ∑i=1 10 i2= 385. Xuddi shunday ko’paytma operatori tuziladi. Bu uchun [Ctrl] +[Shift] + 3 klavishalarini bosing va bo’sh joylarni yuqorida ko’rsatilganidek to’ldiring. Quyida yig’indi va ko’paytma operatorlarini ishlatishga doir misollar keltirilgan.

I- bobning qisqacha xulosasi. Bitiruv malakaviy ishining I- bobda Mathcad dasturi o’rnatish va sozlash, uning operatorlaridan qanday qilib foydalanish to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Mathcad bu matematikaning turli sohalaridagi masalalarini yechishga mo’ljallangan ajoyib sistemadir. Dasturning nomlanishi ikkita so’zdan iborat bo’lib – MATHematika ( matematika) va CAD ( avtomatik loyihalash sistemasi). Mathcad ni o’rganish juda oson bo’lib, uni ishlatish soddadir. Mathcad formula, sonlar, matnlar va grafiklar bilan ishlaydigan universal sistemadir. Mathcad tili matematika tiliga juda ham yaqindir, shu sababli unda ishlash matematiklar uchun juda osondir. Formulalar matematikada qanday yozilsa bu yerda ham xuddi shunday yoziladi. Mathcad yordamida formulalar faqatgina chiroyli yozilmasdan balki ixtiyoriy masalani sonli yoki belgili yechish imkoniyatiga ega. 2.1. Tenglama va tenglamalar sistemasimi yechish. Mathcad dasturi yordamida tenglama va tenglamalar sistemasini yechish mumkin. Bunda bir o’zgaruvchili tenglama kabi bir necha o’zgaruvchili tenglamalar sistemasini yechish mumkin. Tenglama va noma‘lumlarning maksimal soni 50 dan oshmasligi kerak. Bitta tenglamani yechish.

Bir o’zgaruvchili tenglamaning sonli yechimi uchun Mathcadda ildizni topish funksiyasini qo’llash. Tenglamalar sistemasi. n noma‘lumli n ta tenglamalar sistemasining sonli yechimi uchun tenglamaning yechimlar blokini ishlatish. Ildizni qidirishning qulay usullari. Tenglamaga kirgan turli qiymatli parametrli tenglamalar sistemasini yechishga oid misollar. Bitta tenglamani yechish. Bir noma‘lumli bitta tenglamani yechishda root funksiyasi qo’llaniladi. Bu funksiyaning argumentlari bo’lib, tenglama va undagi o’zgaruvchi kiritiladi. Ifoda nolga aylanadigan o’zgaruvchining qiymati qidiriladi. Umumiy ko’rinishi. root(f(x),x) – f(x) funksiyani nolga aylantiradigan x ning qiymatini beradi. Birinchi argument ishchi hujjatda aniqlangan funksiya yoki ifodadir. Ikkinchi argument ifodada qo’llaniladigan o’zgaruvchi nomi. Bunda Mathcad variasiyalab ifodani nolga aylantirishga harakat qiladigan o’zgaruvchi. Misol e x =x 3 tenglamaning yechimini toping? Bu uchun quyidagilar bajariladi: -X ni boshlang’ich qiymatini aniqlang masalan x:=3 bo’lsin; -nolga aylantiruvchi ifodani aniqlang. Bu uchun tenglamani e x =x 3 ko’rinishda emas e x -x 3 =0 ko’rinishda yozing. Bu ifodaning chap qismi root funksiyasining 1- argumenti hisoblanadi;

-A o’zgaruvchini tenglamani ildizi kabi aniqlang. Bu uchun a:=root( e x -x 3 ,x) ni kiriting . yechimni ko’rish uchun a= ni kiriting a=1.857. root funksiyasini qo’llashda quyidagilarga etibor qiling . 1) root funksiyasini qo’llagunga qadar o’zgaruvchi boshlang’ich qiymat qabul qilganiga etibor qiling. 2) Bir necha ildizli ifodalar uchun bir nechta boshlang’ich yaqinlashishlarni bering. Boshlang’ich yaqinlashishlarni grafik yordamida ham aniqlash mumkin. Bunga 1-rasmga misol keltirilgan. 3) Mathcad haqiqiy ildizlar kabi kompleks ildizlarni ham aniqlash imkoniyatiga ega. Kompleks ildizni qidirish uchun boshlang’ich yaqinlashish o’rniga kompleks sonini olish talab etiladi. 2.1-chizma. 4) f(x)=g(x) ko’rinishdagi tenglamani yechish masalasi f(x)-g(x) ifodaning ildizini topish masalasiga ekvivalent. Bu uchun root funksiyasi quyidagicha qo’llaniladi. root(f(x)-g(x),x ) root funksiyasi bir o’zgaruvchili bitta tenglamani yechish uchun mo’ljallangan. 2.1-chizma. Karrali va kompleks ildizni aniqlashga doir.

root funksiyasini qo’llashda ba‘zi bir ko’rsatmalar.  root funksiyasida Mathcad ildizni topish uchun kesuvchilar metodini qo’llaydi. x o’zgaruvchi o’zlashtirgan birinchi qiymat qidirilayotgan ildiz uchun birinchi yaqinlashish bo’ladi. f(x) ifodaning qiymati keyingi yaqinlashishda TOL o’zgaruvchisining qiymatidan kichik bo’lganda ildiz topilgan hisoblanadi va root funksiyasi natijani qaytaradi. Agar bir necha marta takrorlangandan keyin ham Mathcad mos yaqinlashishni topib bilmasa xatolik to’g’risida axborot beradi.  root funksiyasi ildizni topish aniqligini o’zgartirish uchun TOL o’zgaruvchining qiymatini o’zgartirish mumkin. Agar TOL ning qiymati kattalashsa, root funksiyasi tezroq yaqinlashadi lekin javob uncha aniq bo’lmaydi. Agar TOL ning qiymati kichiklashtirilsa, root funksiyasi sekinroq yaqinlashadi lekin javob aniqroq bo’lmaydi.  Agar tenglama bir nechta ildizga ega bo’lsa, ularni topish uchun turli boshlang’ich yaqinlashishlarni berib ko’ring. Funksiyani grafigini tadbiq qilish ifodaning ildizlari sonini topish, ularning mos boshlang’ich yaqinlashish nuqtasini aniqlash uchun foydalidir. Agar ikkita ildiz bir-biriga juda yaqin joylashgan bo’lsa, ularni aniqlash uchun TOLni qiymatini kichraytirish kerak.  a aniq ildizli f(x) ifoda uchun uning to’ldiruvchi ildizlarini topish h(x)=0 tenglamani ildizlarini topishga ekvivalent, bu yerda h(x)=f(x)/(x-a) bunday yo’l bir-biriga yaqin joylashgan ildizlarni topish uchun qulay. Parametrli tenglamalarni yechish. Faraz qilamizki tenglamaning bitta parametri o’zgartirilganda uni bir necha marta hisoblash kerak bo’lsin. Masalan: e x =a•x 2 tenglama a parametrning bir necha qiymatlari uchun hisoblash talab qilinsin.

Eng oddiy usul . f(a,x):=root(e x -a•x 2 ,x) funksiyani hisoblashga olib kelinadi. quyida bunday funksiya parametrning turli qiymatlarida qidirilayotgan tenglamaning ildizlarini topishga doir misol keltirilgan. Polinom ildizlarini topish . a n x n + a n -1 x n -1 +…..+ a 2 x 2 + a 1 x 1 + a 0 =0 ko ’ rinishdagi tenglamaning ildizini topish uchun polyroots funksiyasini qo ’ llash maqsadga muvofiq . root funksiyasidan farqli polyroots funksiyasi boshlang ’ ich yaqinlashishni talab qilmaydi . Bundan tashqari polyroots funksiyasi haqiqiy ildizlarni ham kompleks ildizlarni ham barchasini tezda chiqaradi . polyroots(a) – n-darajali polinom ildizini chiqaradi. Polinom koeffisiyentlari n+1 uzunlikdagi a vektorda joylashtiriladi. Natijada polinom ildizlardan tuzilgan n uzunlikdagi vektorni chiqaradi. Quyida polyroots funksiyasini ishlatishga doir misollar keltirilgan.

Tenglamalar sistemasi. Mathcad tenglamalar sistemasni ham yechish imkoniyatiga ega. O’zgaruvchi va tenglamalarning maksimal soni 50 taga teng. Tenglamalar sistemasini yechish uchun quyidagilarni bajarish kerak.  Tenglamalar sistemasiga kiradigan barcha o’zgaruvchilar uchun boshlang’ich yaqinlashishlarni kiriting. Mathcad tenglamalarni iterasion metodlar yordamida yechadi. Boshlang’ich yaqinlashish asosida qidirilayotgan yechimga yaqinlashadigan ketma-ketlik tashkil etiladi.  Given – so’zini kiriting .  Given so’zidan keyin tenglama va tengsizliklarni ixtiyoriy tartibda joylashtiring. Tenglamani o’ng va chap qismlari orasidagi tenglikni [ctrl]= tugmalarini bosish orqali yozing.  Find funksiyasini kiriting va funksiyani argumentiga tenglamalar sistemasidagi nomalumlarni kiriting. Find funksiyasi topilgan yechimlarni quyidagicha chiqaradi.

 Agar Find funksiyasi 1 ta argumentga ega bo’lsa u Given va Find so’zlari orasida joylashgan tenglamani yechimini chiqaradi.  Agar Find funksiyasi birdan ortiq argumentga ega bo’lsa u Given va Find so’zlari orasida joylashgan tenglamalar sistemasini yechimini vektor shaklida chiqaradi. Misol, Given va Find funksiyasini qo’llashga . Tenglamalar sistemasini yechimi bir nechta bo’lsa. Unda nomalumlarni qiymatini chegaralab boshqa yechimni olish mumkin.

2.2-chizma. Nomalumlarni qiymatini chegaralab boshqa yechimni olish. Ildizlarni qidirish. Bu bo’lim tenglamalar sistemasini yechish uchun mo’ljallangan Mathcad amallarini ishlatish samaradorligi haqidagi maslahatlarni o’z ichiga oladi. Parametr saqlovchi tenglamalarni yechish texnikasi tavsiflangan. Tenglamalarni ko’p karrali ildizlari. Hozirgacha tavsiflangan metodlar aniq tenglamalar sistemasini yechish imkoniyatini beradi. Faqatgina ular quyidagi ikkita cheklanishga ega. 1) Find funksiyasini nomi kiritilishi bilanoq bu tenglamaning yechimlar bloki tugallanganini bildiradi. Agar bu funksiya yana bir marta qo’llanilsa xatolik haqida xabar chiqadi. 2) Agar tenglamalar sistemasida bir nechta o’zgaruvchi parametrlar yoki konstantalar qiymatlarini o’zgartirish kerak bo’lsa ularning sistemani yechimiga ta’sirini o’rganish uchun tenglamaning yechimlar blokiga qaytish kerak (ularni o’zgartirish uchun). Agar Find funksiyasini biror bir funksiya orqali ifodalasak, bunday aniqlangan funksiya tenglamalar sistemasini doimo yechadi. Agar bu funksiya argument sifatida tenglamalarni yechishda o’zgartirilishi talab qilinadigan parametrlarga ega

bo’lsa, bunday aniqlanadigan funksiyani argumentlari qiymatlarini oddiygina o’zgartirish mumkin. Misol, Parametrga bog’liq tenglamalar sistemasini yechish. Keltirilgan misolda a parametrga bog’liq bo’lgan tenglamlar sistemasini F(a,x,y) ko’rinishdagi funksiya orqali ifodaladik va bu yerda a ni qiymatini o’zgartirib turli xil tenglamalar sistemasini yechimini olamiz. Taqribiy yechimlar. Mathcadda Find funksiyasiga o’xshash Minerr deb ataluvchi funksiya orqali ham tenglama va tenglamalar sistemasini yechish mumkin. Minerr funksiyasi Find funksiyasi algoritmlarini qo’llaydi. Agar yechimni qidirish natijasida yechimga joriy yaqinlashish aniq bo’lmasa Minerr bu yaqinlashishni chiqaradi. Find funksiyasi Minerr funksiyasidan farqli bu vaziyatda xatolik to’g’risidagi axborotni chiqaradi. Minerr funksiyasidan foydalanish qoidalari Find funksiyasidagidek. Minerr(z 1 ,z 2 ,….) - tenglamalar sistemasining yechimini chiqaradi. Argumentlar soni nomalumlar soniga teng.

Mathcad dasturida vektor va matrisa tushunchasidan foydalanib ham tenglamalar sistemasini yechish mumkin. Buning uchun vektor va matrisa haqida qisqacha malumot keltiramiz. Matеmatik masalalarni еchishda Matchadning xizmati matritsalar ustida amalla r bajarishda yaqqol ko`rinadi. Matritsalar katta bo`lganda bu amallarni bajarish ancha murakkab bo`lib, kompyutеrda Matchadda dastur tuzishni talab etadi. Matchad tizimida bunday ishlarni tеz va yaqqol ko`rinishda amalga oshirsa bo`ladi. Matritsani tuzish. Matritsa yoki vеktorni quyidagi protsеdura yordamida aniqlash mumkin: 1.Matritsa nomini va (:=) yuborish opеratorini kiritish. 2.Matеmatika panеlidan Vector and Matrix Toolbar (Matritsa va vеktor panеli) tugmachasi bosiladi. Kеyin Matrix or Vector (Matritsa va vеktor) tugmasi bosiladi, natijada Matrix (Matritsa) panеli ochiladi. Ochilgan muloqot oynasidan ustun va satr sonlari kiritilib Ok tugmasi bosiladi. Bu holda ekranda matritsa shabloni paydo bo`ladi. 3.Har bir joy sonlar bilan to`ldiriladi, ya'ni matritsa elеmеntlari kiritiladi. Shablon yordamida 100 dan ortiq elеmеntga ega bo`lgan matritsani kiritish mumkin. Vеktor – bu bir ustunli matritsa dеb qabul qilinadi. Har qanday matitsa elеmеnti matritsa nomi bilan uning ikki indеksi orqali aniqlanadi. Birinchi indеks qator nomеrini, ikkinchi indеks – ustun nomеrini bildiradi. Indеkslarni kiritish uchun matеmatika vositalar panеlidan Matrix panеlini ochib, u еrdan Vector and Matrix Toolbar, kеyin Subscript (Pastki indеks) bosiladi. Klaviaturadan buni [ (ochuvchi kvadrat qavs) yordamida bajarsa ham bo`ladi. Massiv elеmеnti n o mеri 0, 1 yoki istalgan sondan boshlanishi mumkin (musbat yoki manfiy). Massiv elеmеnti numеri boshqarish uchun maxsus ORIGIN nomli o`zgaruvchi ishlatiladi. Avtomatik 0 uchun ORIGIN = 0 dеb yoziladi. Bunda massiv elеmеntlari nomеri n o ldan boshlanadi. Agar n o ldan boshqa sondan boshlansa unda ORIGIN dan kеyin ikki nuqta qo`yiladi, masalan ORIGIN: = 1.

Matritsalar ustida asosiy amallar. Matchad matritsalar bilan quyidagi arifmеtik opеratsiyalarni bajaradi: matritsani matritsaga qo`shish, ayirish va ko`paytirish, bundan tashqari transponirlash opеratsiyasini, murojaat qilish, matritsa dеtеrminantini hisoblash, maxsus son va maxsus vеktorni topish va boshqa amallar. O’zgaruvchilar ham skalyar sonlar kabi massivga ega. Massivni aniqlash ham o’zgaruvchilarga skalyar qiymatlarni berganimizdek avval o’zgaruvchining nomi yoziladi va : qo’yiladi keyin massiv kiritiladi ( Vektor yoki Matrisa). Masalan 3 elementli v vektorni aniqlash uchun quyidagi ishlar bajariladi. 1) bo’sh satrda v vektorni kiritamiz V:=● ko’rinishda. 2) Insert bo’limidan Matrix… ni tanlaymiz yoki [ Ctrl+M] tugmasini bosamiz yoki Matematik belgilar panelidan matrisa belgisini tanlaymiz natijada muloqot oynasi hosil bo’ladi. 3) Satr va ustun elementlar sonini kiritib ok tugmasini bosib vektor yoki matrisa hosil qilinadi. Massivni hosil qilganimizdan keyin uning elementlarini Tab tugmasi orqali to’ldirib chiqamiz. Massivni hosil qiladi. Satr yoki ustun joylashtradi Satr yoki ustunni o’chiradi. Bekor qiladi. 2.3-chizma. Matritsa oynasi. Massiv elementlariga murojaat qilish uchun quyi chegarani ishlatamiz, uning alohida ustunlariga murojaat qilish uchun yuqori chegaradan foydalanamiz. Quyi chegara [ bilan yuqori chegara [Ctrl+6] tugmalari yordamida chiqariladi. Masalan yuqoridagi misolda V 0 =3, A 1,1 =2 , A <1> =(2¿)¿ ¿ ¿¿ ga teng bo’ladi. Bazi massiv elementlariga qiymat berilmasligi ham mumkin. Masalan X ga qiymat bermasdan X 3 ga qiymat berilsa X 0 , X 1 , X 2 lar 0 qiymat qabul qiladi. Agar massivlarni e‘lon

qilishdan oldin ORIGIN≡0 deb yozsak massiv elementlarini tartiblashni 0 dan boshlaydi. Agar ORIGIN≡1 deb yozsak massiv elementlarini tartiblashni 1 dan boshlaydi. Massiv elementlari 100 dan ortiq bo’lsa uni yuqorida keltirilganidek aniqlab bo’lmaydi. Buning uchun “ augment ” yoki “stack” funksiyalaridan foydalanish mumkin yoki diskret argumentlar yordamida aniqlash mumkin. Misol: Massivni augment va stack funksiyalari yordamida birlashtirish va diskret argument orqali aniqlash. Vektor va matrisaviy operatorlar. Bazi Mathcad dagi operatorlar matrisa va vektorlarni o’zgartirish uchun muhimdir. Bu operatorlarning ko’pi simvollardan iborat va jadval ko’rinishda keltiramiz 2.1-jadval. Simvollar ifodalanishi. Amal ko’rinishi klavish manosi Matrisani skalyar songa ko’paytirish A•n * A ning har bir elementi n ga ko’paytiriladi Skalyar ko’paytma u•v * u va v ning uzunligi teng Matrisaviy ko’paytma A•B * A ustunlar soni B qatorlar soniga teng Matrisani vektorga ko’paytirish A•v * A ustunlar soni v ning satrlar soniga teng bo’lishi kerak Matrisani songa bo’lishA n / Har bir massiv lementi n ga bo’linadi Vektor va matrisani yig’indisi va ayirmasi A+B, A-B, + Massivlar bir xil satr va bir xil ustunga ega bo’lishi kerak Skalyar yig’indi A+n + A ning har bir qiymatiga n qo’shiladi

$Skalyar ayirma A-n - A ning har bir qiymatidan n ayiriladi Ishorani almashtirish -A - A ni –1 ga ko’paytiradi Matrisa darajasi M n ^ n-darajali kvadrat matrisa M -1 , M ga teskari matrisa Vektor uzunligi |v| Shift+\ Determinant |M| Shift+\ Kvadrat matrisa uchun Transponirlash A T Ctrl+1 Satr elementlarini ustun elementlariga almashtiradi Yuqori daraja A <n> Ctrl+6 Matrisaning n – ustuni Quyi indeks A n,m [ Elementlar yigindisi∑ v Ctrl+4 Yuqoridagi jadvalda keltirilgan o’zgaruvchilarda. 1) A va B – matrisalar. 2) u va v - vektorlar. 3) M- kvadrat matrisa. 4) u i va v i -u va v vektorning elementlari. 5) m va n –butun sonlar. Misol, Vektor va matrisaviy operatorlar. Mathcad o’zida algebra va chiziqli algebra uchun funksiyalarni saqlaydi. Bu funksiyalar vektorlar va matrisalarni ishlatish uchun tayinlangan. Keyingi jadvalda vektorli va matrisali funksiyalar keltirilgan. Bunda : A va B –massivlar. V- vektor.$