Ta’lim tizimida excel dasturining grafik imkoniyatlarini o’qitish - Informatika va AT - Diplom ishlar

Ta’lim tizimida excel dasturining grafik imkoniyatlarini o’qitish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1232.5 KB

Ko'chirib olish

Ta’li m tizimida excel dasturini ng grafik imkoniyatlarini o’qitish mavzusidagi 1

MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………………. 3 I bob. Informatika va uni o’qitish metodlari………… ......................................... 5 I.1 -§ . Axborot va uning turlari...............................................................................5 I.2 -§ . “ Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusi bo‘yicha keys ………………………………………………………………………………. 10 I.3-§. O‘quvchi uchun o’quv uslubiy ma’lumot........... ……………………….......15 I. 4-§. “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusini o‘qitish texnologiyasi ……………………………………………………………..………23 I I.bob EXCELning grafik imkoniyatini o’qitish.................................................26 II.1. Excelda diagramma tushunchasi … ………………………………………….26 II.2. EXCELda tekslikda ikkinchi tartibli chiziqlar…………………………….32 Xulosa…………………………………………………………………………… 40. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………….....................41 2

KIRISH Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo`lgan ta`lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotga mamlakatimizning uzluksiz ta`lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko`tarish, unga ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etish hamda ta`lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasida ko`tarildi. “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Ishning dolzarbligi. Ta`lim jarayoni samaradorligini oshirish, ta`lim oluvchilarning mustahkam nazariy bilim, faoliyat, ko`nikma va malakalarini shakllantirish, ularni kasbiy mahoratga aylanishini ta`minlash maqsadida o`quv tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyadan foydalanish davr taqozosi hamda ijtimoiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo`yilmoqda. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Krimovning 2012 yil 28 maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o`rta maxsus kasb- hunar ta`limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta`minlash tizimini takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida” qabul qilgan Qarorida zamonaviy fikrlovchi pedagogik kadrlar tayyorlashga, ta`lim jarayonida ilg`or pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, shuningdek electron talim resurslari va mul`tmedia taqdimotlaridan foydalanishni yo`lga qo`yishga alohida e`tbor qaratilishiga urg`u berilgan. Shu munosabat bilan bugungi kunda yuqorida aytilgan bilimlarni pedagoglar tomonidan o`rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. 3

Uzluksiz ta’lim-chuqur, har taraflama asosli ta’lim-tarbiya berish, mutaxassis kadrlar tayyorlashning turli-tuman shakl, usul, vosita, uslub va yo’nalishlarining mukammal uyg’unligidan iboratdir. Uning turli komponentlari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik, muayyan usul va uslublarning ta’lim sharoitiga oqilona tadbiq etilishi uzluksiz ta’lim sifatini ta’minlaydi. Hozirgi kun talabalari axborot texnologiyalari bo‘yicha zamonaviy amaliy dasturlar bilan ishlashni bilishlari davr talabidir. MS Excel kabi elektron jadval dasturlari ni ishlatish ,undan ongli foydalanishni o’rganishlari lozim. Shu jihatdan olganda BMIning muammosi dolzarb hisoblanadi. BMIning obyekti . Litsey va kasb –hunar kollejlarida MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyatini o’qitish jarayoni. BMIning predmeti . o’quv jarayonida MS Excel amaliy dasturini ng grafik imkoniyatidan o’qitishda foydalanish muammolari va istiqbollari . BMIning asosiy maqsadi: - MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyatini o’qitish yo’l-yo’riqlarini aniqlashdan iborat. Buning uchun quydagi vazifalarni amalga oshirish lozim: - MS Excel amaliy dasturini ng grafik imkoniyati ni o’qitish bo’yicha ishlarni tahlil etish; - MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyati ni o’qitish jarayoni bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlash. BMIning ilmiy yangiligi MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyatini o’qitish samadorligini aniqlash va undan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar ishlab chiqish. Ishning nazariy ahamiyati 1. O’qitish jarayoniga MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyat larini o’qitish bo’yicha ko’rsatmalar aniqlangan; 2 . O’quv jarayonini rivojlantirish tahlil qilingan va ularning ta’lim jarayonidagi o’rni aniqlangan . Ishning amaliy ahamiyati 4

1. Ishlab chiqilgan ish natijasidan akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, hamda oliy o’quv yurtlarida foydalanish mumkin. I BOB. Informatika va uni o’qitish metodlari 1.1 Axborot va uning turlari. Axborot - so’zi lotincha «informatio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, tushuntirish, tanishtirish, bayon etish degan ma’noni anglatadi. Axborotning o’zini esa biror obyekt, atrof-muhitni ma’lum bo’lagi yoki ma’lum jarayon haqidagi, aniqmaslik darajasini kamaytiradigan belgilar (parametrlar), tafsilotlar yo’riqlar va h.k. majmuasi deyish mumkin. O’z navbatida xabar axborotni tasvirlash formasi bo’lib, u nutq, matn, tasvir, grafik, jadval, videotasvir, tovush va h.k. ko’rinishida ifodalanadi. Umuman, zamonaviy mazmunda olganda - axborot bu odamlar orasidagi, odamlar bilan jonli va jonsiz tabiat, xususan EHM orasidagi ma’lumot almashinuvi bo’lib, keng ma’nodagi ilmiy tushunchadir. Axborotning amalda qo‘llanilishi zarur sharti uning o‘z vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy ob`ektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi: Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat. Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi, ob`ekt obraziga va haqiqiy ko‘rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi. 5

Pragmatik adekvatlilik - olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi.[13,21] Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menedjer bo‘lib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko‘rgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu taklifnomada ko‘rgazma bo‘ladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Agar ko‘rgazma yopilgandan so‘ng bu taklifnomani olganingizda, u sizga kerak bo‘lmay qolardi. O‘z vaqtida emasligi sababli foydalanib bo‘lmaydi. Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma varaqasi butun bo‘lishi, qattiq qog‘ozdan tayyorlanganligi, shriftlarning oson o‘qiladiganligini ta’minlaydi. Ya’ni bu yerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni to‘g‘risida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi bizni qiziqtirmaydi. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavilyon tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning bo‘lish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi. Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma’lumotlarning foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli ko‘rgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz - o‘z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo‘lasiz. Ma’lumot yoki axborot tarixan moddiy va ma’naviy boyliklar qatoridagi qadriyatlardan bo‘lib kelgan. Tinch hayot davrida xom-ashyoni qayta ishlash, inshootlarni puxta qilib yaratish, tabiat injiqliklariga bardosh bera olishga doir tajriba xulosalari yozma yoki og‘izdan-og‘izga ko‘chuvchi ma’lumot, oila, qabila va millat-elatlarni mavqeini belgilovchi manba va boylik sifatida qadrlangan. Urush yoki tahlikali kunlarda esa dushman qurolli kuchlari, rejalari, mudofaa imkoniyatlari haqidagi ma’lumot hayot-mamot masalasi bo‘lgan. Shu bois ma’lumotga nisbatan har doim uni saqlash, tezkorlikda uzatish va to‘g‘ri tahlil qilish kabi masalalar dolzarb bo‘lib kelgan. Masalan, ma’lumotni qulay va ishonchli saqlash maqsadida qog‘oz ixtiro qilingan, tezkorlikda va ta’sirchan uzatish uchun telegraf telefon, radio, televideniye ixtiro qilingan. To‘g‘ri va tezkor 6

tarzda katta hajmdagi ma’lumotni qayta ishlash maqsadida esa komputer ixtiro qilingan deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda fan-texnika yuqori cho‘qqilarga ko‘tarilgan zamonida ham ma’lumot yoki axborot o‘ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo‘ladi. Endi yangi ma’lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan o‘z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog‘liq desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu mutaxassislarni kuch-qudrati bir tomondan o‘z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan hisoblash mashinalari (komputerlar) zamonaviy informatsion texnologiyalarni o‘zlashtirganliklarida namoyon bo‘ladi. Haqiqatan ham komputer, aniqrog‘i u va unga ulanadigan nihoyatda va uning imkoniyatlarini kengaytiradigan yordamchi qurilmalar majmuasi, quyidagi tizimga ko‘ra ma’lumotni qayta ishlaydi: axborot-komputer-axborot. Informatika - bu insoniyat faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorliklarini o’z ichiga oladigan ko’nikma va vositalar tizimidir. Informatika atamasi 60 yillar oxirida Fransiyada vujudga keldi. U axborot (information) va avtomatika (automatique) so’zlarini birlashtirishdan hosil bo’lib, «ma’lumotlarni avtomatik qayta ishlash» degan ma’noni bildiradi. Ingliz tilida gaplashadigan mamlakatlarda kompyuter fani Computer science deb ataladi. Mustaqil fan sifatida informatika 40-yillar oxirida texnika, biologiya, ijtimoiy va boshqa sohalarda boshqarishning umumiy prinsiplari haqidagi - kibernetika fani bazasida vujudga keldi. Informatikaning asosiy vazifasi - axborotning qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, hamda ularni amaliyotda qo’llashdan iboratdir. 7

Informatika quyidagi masalalarni y echadi:  Ixtiyoriy informatsion jarayonlarni tekshirish;  Informatsion jarayonlarni tekshirish natijasida olingan bazani qayta ishlash uchun eng yangi texnika texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish;  Jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan unumli foydalanishning ilmiy va injenerlik muammolarini yyechish. Shartli ravishda informatikani uchta o’zaro bog’liq qismga bo’lish mumkin:  Apparatli texnika vositasi.  Dastur muhiti.  Algoritmlar muhiti. Informatika keng ma’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bog’liq bo’lgan sohadir. Tor ma’noda informatika 3 qismdan iborat: texnik vositalar, dasturlar va algoritm. Shuningdek, informatikani xalq xo’jaligining, fundamental fanning va tatbiqiy fanning bir tarmog’i deb ko’rish mumkin. O’z navbatida insonning ixtiyoriy faoliyati doirasi, shu bilan birga fanning har bir tarmog’i, xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo’lsin, undagi axborot o’zining maxsus tomonlari bilan tavsiflanadi. Masalan, iqtisodiyot, yuridik, filologiya va jurnalistika axborotlari haqida aytadigan bo’lsak, bu shu soha mutaxassislarining xizmat burchlari muvaffaqiyatli bajarishlari uchun zarur bo’lgan, doimo yangilanib turuvchi bilim va ma’lumotlar to’plami bo’lib hisoblanadi. Xususan, axborotning eng asosiy turlaridan biri - iqtisodiy axborot. Uning farqli tomoni shundaki, u odamlarning katta 8

jamoalari bilan, tashkilotlar bilan, korxonalar va shu singari boshqa iqtisodiy strukturalardagi boshqarish jarayonlari bilan bog’liqligidadir. Iqtisodiy axborot - bu ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalardagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi va ularni boshqarish uchun xizmat qiluvchi ma’lumotlar to’plamidir. Ko’p hollarda axborot jumlasi o’rniga berilganlar degan ancha farq qiluvchi jumla ishlatiladi. Axborot bu - aniq va amalda ishlatiladigan xabardir. Berilganlar esa - bu xabarlar, kuzatishlarni o’z ichiga oladi. Biror zarurat bo’yicha imkoniyat tug’ilganda, masalan, narsa to’g’risidagi bilimini oshirish paytida u axborotga aylanadi. Axborotning amalda qo’llanilishi zarur sharti uning o’z vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy obyektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi:  Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat.  Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi, obyekt obraziga va haqiqiy ko’rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi.  Pragmatik adekvatliligi - olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi. Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menedjer bo’lib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko’rgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu taklifnomada ko’rgazma bo’ladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar bo’lishi mumkin. Agar ko’rgazma yopilgandan so’ng 9

bu taklifnomani olganingizda, u sizga kerak bo’lmay qolardi. O’z vaqtida emasligi sababli foydalanib bo’lmaydi. Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma varaqasi butun bo’lishi, qattiq qog’ozdan tayyorlanganligi, shriftlarning oson o’qiladiganligini ta’minlaymiz. Ya’ni bu yyerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni to’g’risida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi bizni qiziqtirmaydi. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavilyon tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning bo’lish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi. Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma’lumotlarning foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli ko’rgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz - o’z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo’lasiz. Ma’lumot yoki axborot tarixan moddiy va ma’naviy boyliklar qatoridagi qadriyatlardan bo’lib kelgan. Tinch hayot davrida xom- ashyoni qayta ishlash, inshootlarni puxta qilib yaratish, tabiat injiqliklariga bardosh bera olishga doir tajriba xulosalari yozma yoki og’izdan-og’izga ko’chuvchi ma’lumot, oila, qabila va millat- elatlarni mavqeini belgilovchi manba va boylik sifatida qadrlangan. Urush yoki tahlikali kunlarda esa dushman qurolli kuchlari, rejalari, mudofaa imkoniyatlari haqidagi ma’lumot hayot- mamot masalasi bo’lgan. Shu bois ma’lumotga nisbatan har doim uni saqlash, tezkorlikda uzatish va to’g’ri tahlil qilish kabi masalalar dalzarb bo’lib kelgan. Masalan, ma’lumotni qulay va ishonchli saqlash maqsadida qog’oz ixtiro qilingan, tezkorlikda va ta’sirchan uzatish uchun telegraf telefon, radio, televideniye ixtiro qilingan. To’g’ri va tezkor tarzda katta hajmdagi ma’lumotni qayta ishlash maqsadida esa kompyuter ixtiro qilingan deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda fan-texnika yuqori cho’qqilarga ko’tarilgan zamonida ham ma’lumot yoki axborot 10

o’ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo’ladi. Endi yangi ma’lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan o’z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog’liq desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu mutaxassislarni kuch-qudrati bir tomondan o’z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan hisoblash mashinalari (kompyuterlar) zamonaviy informatsion texnalogiyalarni o’zlashtirganliklarida namoyon bo’ladi. Haqiqatan ham kompyuter, aniqrog’i u va unga ulanadigan nihoyatda va uning imkoniyatlarini kengaytiradigan yordamchi qurilmalar majmuasi, quyidagi tuzimga ko’ra ma’lumotni qayta ishlaydi: axborot-kompyuter-axborot. Ko’p hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma’lumotlar bazasi sifatida namoyon bo’ladi, unda hosil qilingan axborot esa o’z iste’molchisiga ega bo’lgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi. Xulosa qilib aytganda, bir tomondan eng xaridorgir tovar yangi ma’lumotni yaratish, qayta ishlash va uzatish bo’yicha bilim va ko’nikmalarga ega bo’lib yetishish, talablarga bo’lgan mutaxassislarni shakllantirish bo’lsa, ikkinchi tomondan bu maqsadga erishishda ularga murabbiylikni va sharoitlarni ta’minlash olimlarning vazifasidir. Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi hamda ishlab chiqarish va hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi mos fan sohasini informatika fani predmetini bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan. Hozirgi kunda kompyuter va unga mos dasturiy ta’minot bazasi imkoniyatlari bu fanni o’qitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va ko’nikmalar majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo qiladi. Bu yo’sindagi majburiylik; kompyuter unga ulanadigan 11

qurilmalar majmuasi hamda mavjud amaliy dastur katta bo’lgani uchun bir kishi tomonidan to’laqonli o’zlashtirishi nihoyatda mos bilimlar jonli mushkul masala ekanligidan kelib chiqadi. Shu bois biz informatika fani dasturini mutaxassisliklarga ko’ra uch turga ajratishni taklif etamiz: fizika-matematik, mexanika va muhandislik kasblari, tabiiy fanlar, jumladan tibbiyot va iqtisodiyot fanlari hamda gumanitar fanlar uchun alohida. I.2-§. “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusi bo‘yicha keys I . 1 .1. Korxona biznes rejani amalga oshirishi uchun qaysi bankdan kredit olishi maqsadga muvofiq? 1. Keysning maqsadi: Keysning ta’lim maqsadi: o‘quvchilarga MS Excel elektron jadvalining asosiy imkoniyatlari haqida tushuncha berish, iqtisodiy masalalarni yechishda MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish. Rejalashtirilgan o‘quv natijalari : o‘quvchilar MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushunchaga ega bo‘ladilar, MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan iqtisodiy masalalarni yechishda foydalanishni o‘rganadilar. 2. O‘quvchilar keysni muvaffaqiyatli yechishlari uchun quyidagi tayanch bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim: a) iqtisodiyot nazariyasi, informatika, oliy matematika, algoritm asoslari va algoritmik tillar, axborot texnologiyalari va tizimlari fanlaridan yetarli bilimlarga ega bo‘lishlari kerak; b) obyektni iqtisodiy tahlil qilish va matematik ta’minotni ishlab chiqish; v) komyuter, amaliy dasturlarning funksional imkoniyatlarini bilishi lozim; g) MS Excel elektron dasturining imkoniyatlarini bilishilari kerak; 3. Keysning tipologik belgilari: ushbu keys xonali keyslar turkumiga mansub: u korxona ma’lumotlari asosida tuzilgan, ish haqi va xodimlar to‘g‘risidagi meyoriy hujjatlarga asoslangan. Keys syujetsiz, keysdagi holat hozirgi zamonga to‘g‘ri keladi. 12

Keys obyekti: korxona buxgalteriya hisobi bo‘limi ish haqi hisoblovchi buxgalterning ishi. Keys qisqa, strukturalashgan. O‘quv topshiriqni keys-topshiriq yordamida tasvirlanadi. Keysning didaktik maqsadi o‘quvchilarga MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushuncha berish, MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan iqtisodiy masalalarni yechishda foydalanishni o‘rgatishdan iborat. 4. Keys uchun axborot yig‘ish yo‘llari: muloqat, hujjatlarni o‘rganish,. 5. Axborot yig‘ish vositalari: hujjatlar, jadvallar, ma’lumotno-malar, meyoriy huquqiy xujjatlar. 6. Axborot manbalari: 1. Banklarning kredit berish bo‘yicha boshlang‘ich ma’lumotlari. Kirish. O‘zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, rivojlanishning yangi, yuqori bosqichiga ko‘tarildi. Shu borada zamonaviy kompyuter texnologiyalarining ishlab chiqarishga, iqtisodga, biznesga va o‘qitish jarayoniga tadbiqi tobora kengaymoqda. Hozirgi vaqtga kelib har bir mutahassis o‘z mehnat faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur bo‘lib qoldi. Microsoft Excel – universal jadval muxarriri bulib, unda jadvallar kiritish, ular bilan ishlash uchun kulay imkoniyatlar yaratib berilgan. Bu jadval muharririda boshka formatda yaratilgan fayllarni import qilish imkoni bilan bir qatorda o‘zida yaratilgan jadvallarni Office ning boshqa muhxarrirlariga, Web sahifa ko‘rinishida va boshqa ko‘rinishlarga eksport qilish imkoni ham mavjud. Vaziyat. Korxona biznes reja ishlab chiqdi. Biznes rejani amalga oshirish uchun korxonaga qo‘shimcha mablag‘ talab etiladi. Muammo shundan iboratki, mavjud banklarning kredit berish shartlari asosida eng maqbul bankni tanlash lozim. Vazifa. Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida Microsoft Excel dasturida tahlil qilinib, kredit olish bo‘yicha eng maqbul bank tanlansin. Muhokama uchun savollar: MS Excel nima ma q sadda ishlatiladi? 13

MS Excel dasturi yordamida jadvallar ustida qanday amallarni bajarish mumkin? Jadvalni formatlash deganda nimani tushunish lozim? Funksiyalar bilan ishlashni tavsiflab bering? Formulalar yaratishni namoyish qiling? Mavjud banklarning kredit berish shartlari to‘g‘risida ma’lumot jadvali. № Bank nomi Berish foizi Rasmiylashtirish to‘lovi (so‘m) Stavka (yillik) Muddat (oy) 1 1-bank 96% 20000 21% 12 2 2-bank 95% 25000 19% 12 3 3-bank 94% 20000 16% 12 4 4-bank 93% 30000 15% 12 I.1.2. O‘quvchi uchun uslubiy ko‘rsatma Muammo: Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida topshiriq Microsoft Excel dasturida tahlil qilinib, kredit olish bo‘yicha eng maqbul bankni tanlash. Vazifa: Barcha banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlansin va maqbul bank tanlansin.; Barcha banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar diagrammalar ko‘rinishida ifodalansin; Maqbul bankdan 10 mln. so‘m kredit olinishi uchun qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirilishi lozim. Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvali tayyorlansin. Yechish algoritmi Aniqlanishi lozim bo‘lgan ko‘rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 1-jadval(ming so‘mda) № Bank nomi Kredit hajmi Berish foizi Rasm- sh to‘lovi Stavka (yillik) Muddat (oy) Olin- di Oylik to‘lov To‘lash foizi 1 1-bank 15000 96% 20 21% 12 2 2-bank 15000 95% 25 19% 12 3 3-bank 15000 94% 20 16% 12 4 4-bank 15000 93% 30 15% 12 Olindi ko‘rsatkichi quyidagicha topiladi. Olindi = Kredit hajmi * Berish foizi - Rasmiy-sh to‘lovi 14

Oylik to‘lov ko‘rsatkichini topish uchun Excel ning PLT funksiyasidan foydalanamiz. Oylik to‘lov = PLT(Oylik stavka; Muddat; Kredit hajmi) To‘lash foizi ko‘rsatkichini topish uchun to‘lanadigan Oylik to‘lov ni Olindi ga bo‘lamiz. Bu olingan pulga nisbatan qancha pul to‘lashni bildiradi. Bu foiz qaysi bankda kichik bo‘lsa, shu bank omaqbul bank hisoblanadi. Yuqoridagi jadvalning barcha ko‘rsatkichlari hisoblangandan keyin Bank nomi va To‘lash foizi ko‘rsatkichlariga ustunli diagramma tuziladi. Maqbul bank tanlangandan keyin, shu bank bo‘yicha Olindi 10 mln. bo‘lishini aniqlash uchun Excel ning Poisk resheniy... protsedurasidan foydalaniladi. Aniqlangan Kredit hajmi bo‘yicha oylar kesimida kreditni qaytarish jadvali tayyorlanadi. 2-jadval Oylar Asosiy to‘lov Foiz Qoldiq Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr Asosiy to‘lov Kredit hajmini 12 ga bo‘lib topiladi. Har bir oy uchun Foiz oldingi oyning Qoldiq summasi bo‘yicha hisoblanadi. Har bir oy kesimida qoldiq oldingi oydagi qoldiqdan asosiy to‘lovni ayirib tashlab hisoblanadi. I.1.3.Vaziyatni tahlil qilish varaqasi Tahlil bosqichining nomi Tahlil bosqichining mazmuni Baholash mezonlari 1. Joriy vaziyatni tahlil qilish 1.Vaziyatning aniq holatini anglagan holda zaruriy ma’lumotlarni to‘play olish. 2. Vujudga kelgan vaziyatni hal etish uchun nazariy bilimlarga tayanib, qilinishi lozim 5 ball 5 ball 15

bo‘lgan vazifalarni bir tizimga keltirish. 2. Muammoning shakllanishi  Muammoning asosiy xususiyatlar:  Korxonani rivojlantirish maqsadida biznes reja tuzilishi.  Biznes rejaga asosan kredit olish uchun bank tanlash muammosi.  Bank tanlangandan keyin kreditni qaytarilish hisobini yuritish 3. Vaziyatda nazarda tutilgan holatlarning tahliliy ko‘rinishi 1) Barcha banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlansin va maqbul bank tanlansin.; 2) Barcha banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar diagrammalar ko‘rinishida ifodalansin; 3) Maqbul bankdan 10 mln. so‘m kredit olinishi uchun, qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirilishi lozim. 4) Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvali tayyorlansin 30 ball I.1.4. Baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari Guruh Baho (ball) Baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari Ma’lumotni to‘liq yoritishi 1 b. Guruh ishtirokchi larining Faolligi 0,5b. Ma’lumotni taqdim etilishi 0,5b. Jami 2b. 1 2 3 Guruh ishlarini umumlashtiruvchi baho Guruh 1 2 3 Jami ball Baho 1 2 3 16

1,5 – 2 ball - «a’lo»; 1,0 – 1,4 ball - «yaxshi»; 0,5-0,9 ball - «qoniqarli»; 0 – 0,4 ball - «qoniqarsiz». I. 3-§. O‘quvchi uchun o‘quv uslubiy ma’lumot  MS Excel da formula yozish. Excelda formula “=” belgisini yozish bilan boshlanadi.  Formula yozishga misollar:  C7 katagi B1 katagida yozilgan qiymatga teng bo‘lsa, uni ikkinchi marta kiritib o‘tirmasdan C7 katagiga kursorni o‘rnatib, “=B1” deb kiritsak, Excel C7 katagi B1 katagi qiymatiga tengligini tushunadi va B1 katagidagi yozuvni takrorlaydi.  C 10 katagida B 10 katagining 25 foizini yozish kerak. C10 katagiga kursorni o‘rnatib, “=B10*25/100” ni kiritsak, u B10 ning 25 foizini C10 katagiga yozadi. Keyinchalik B10 ning qiymatini o‘zgartirganda, avtomatik C10 ning qiymati ham mos ravishda o‘zgaradi. Shu tartibda ixtiyoriy matematik amallarni bajarish mumkin.  Yuqoridagi misolda C10 katagida B10 katagidagining 25 foizini yozdik deylik. Endi, C 11 ga B 11 ning, C 12 ga B 12 ning to C 20 ga B 20 ning 25 foizini yozish kerak bo‘lsa, yukorida bir marta birinchisi uchun “= B 10*25/100” deb yozish yetarli. Keyingilarini shu tartibda davom ettirish uchun C10 katagining tagidagi Q belgichasini sichqoncha orqali ushlab C20 gacha tortish yetarli (2.2- rasmga qarang). 2.2-расм. Excel ning standart funksiyalarini ishlatish. Excelning o‘zida standart matematik, moliyaviy, statistik va boshqa formulalar o‘rnatib qo‘yilgan. Ulardan 17

foydalanish tartibi quyidagicha: «Стандартная» panelidan tugmasi bosiladi va quyidagi oyna hosil bo‘ladi: 2.3-расм. Bu oynaning «Категория» bandidan kerakli mavzu tanlanadi , Funksiya bandidan esa , kerakli funsiyani tanlab OK tugmasi bosiladi . Masalan , «Категория» bandidan «Матемачитеские» qismi , «Функция» bandidan esa « COS » funsiyasi tanlanib , Ok tugmasi bosilsa , quyidagi oyna hosil bo ‘ ladi . 2.4-rasm. Bu oynaning «число» qismiga xohlagan sonning kosinusini hisoblash kerakligini yozamiz yoki tugmachani bosib, qaysi katakda yozilgan son kosinusi hisoblanishi kerakligini ko‘rsatamiz. Joriy (kursor o‘rnatilgan) katakda yuqoridagi funksiya javobi hisoblab yoziladi. Katakda funksiya javobi ko‘rinadi. MS Excel dasturining yaxlitlash funksiyasi : 18

ОКРУГЛ (<son>;<kasr qismidagi o‘nlik belgilar soni >) – funksiya <son> ni belgilangan <kasr qismidagi o‘nlik belgilar soni> gacha yaxlitlaydi. Funksiyaning ikkinchi argumenti musbat (yaxlitlash verguldan o‘ng tarafda bajariladi) yoki manfiy (yaxlitlash verguldan chap tarafda bajariladi, kichik butun razryadlar 0 gacha yaxlitlanadi) bo‘lishi mumkin. Misol: ОКРУГЛ(512,4567; 2)=512,46; ОКРУГЛ(512,4567; -2)=500 Yaxlitlash funksiyasi va ma’lumotlarni formatlash operatsiyasi tashqi ko‘rinishdan bitta natijaga olib kelishi mumkin. Shunisi aniqki, formatlash operatsiyasi (asboblar panelidagi tugmachalar yordamida) sonning faqat tashqi ko‘rinishini o‘zgartiradi, xotirada esa o‘zgarish sodir bo‘lmaydi, yaxlitlaganda esa sonning tashqi ko‘rinishi bilan xotiradagi ko‘rinishi bir xil o‘zgaradi. I . 4-§. Keysni yechish bo‘yicha o‘qituvchining varianti 1 – vazifani yechish. MS Excel da 1-jadvalni hosil qilamiz . 2.5-rasm. H4 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni H5, H6, H7 kataklariga ko‘chiramiz. =C4*D4-E4 I4 katagiga quyidagicha funksiyani kiritamiz va I5, I6, I7 kataklariga ko‘chiramiz. =ПЛТ(F4/12;G4;-C4) J4:J7 kataklarini belgilaymiz, va Формат – Ячейки… oynasining Число bo‘limining Числовые форматы qismidan Процентный format turini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. J4 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni keyingi kataklarga ko‘chiramiz: =I4/H4 Natija quyidagicha bo‘ladi: 19

2.6-rasm. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 3-bank bo‘yicha kredit olish eng maqbul variant hisoblanadi. Chunki, bu bank bo‘yicha Тўлаш фоизи ko‘rsatkichi eng kamdir. 2 – vazifani yechish. Ustunli diagramma qo‘yish uchun, avvalo jadvalning kerakli sohasi belgilanadi. Buning uchun, B3:B7 kataklari belgilanadi, keyin esa klaviaturadan CTRL tugmasini bosib turgan holda sichqoncha bilan J3:J7 kataklari belgilanadi. Ekranda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘linadi. 2.7-расм. Keyin Вставка menyusidan Диаграмма ... oynasiga kiriladi. U holda quyidagi Oyna hosil bo‘ladi: 2.8-rasm. 20

Rasmda ko‘rsatilgandek, kerakli diagramma tipini va ko‘rinishini tanlab, tugmasi bosiladi. Keyingi oynadan qayta tugmasi bosilsa, quyidagi oyna hosil bo‘ladi: 2.9-rasm. Bu oynada diagrammaning parametrlarini kiritib, tugmasi bosilsa, quyidagi oxirgi oyna chiqadi: 2.10-расм. Bu oynadan отдельном ga belgi qo‘yib , tugma bosilsa, alohida listda kerakli quyidagi diagramma hosil bo‘ladi. 21

2.11-rasm. Bu diagrammadan ham ko‘rinib turibdiki biz uchun qulay bo‘lgan bank 3- bankdir. 3- vazifani yechish. 1-vazifada aniqlangan jadvalda 3-bankning Олинди ko‘rsatkichini, ya’ni H6 katakni belgilaymiz va menyuning Сервис bo‘limidan Поиск решения... oynasiga kiramiz (agar, bu bandi bo‘lmasa, Сервис bo‘limidan Надстройки... oynasiga kirib, Поиск решения ga belgi qo‘yamiz , shundan keyin, bu band Сервис bo‘limida faollashadi). Quyidagi oyna hosil bo‘ladi. 2.12-расм. Bu oynaning maydoniga H6 katak adresini kiritamiz, maydoniga nuqta qo‘yib 10000000 qiymatni kiritamiz, maydoniga esa, 3-bank bo‘yicha Кредит ҳажми ni (C6) adresini kiritib, tugmasi bosiladi. Keyingi chiqqan oynadan 22

2.13-rasm. Сохранить найденное решение ga nuqta qo‘yib, OK ni bosiladi va quyidagi natijaga ega bo‘lamiz. 2.14-расм. Demak 10000000 so‘m kredit olish uchun 10659574 so‘m kredit rasmiylashtirish lozim bo‘ladi. 4-vazifani yechish. 1-jadval joylashgan listning o‘zida 2 – jadvalni hosil qilamiz: 2.15-расм. 23

Asociy to‘lovni topish uchun kredit xajmini 12 ga bo‘lib, chiqqan miqdorni barcha oylar bo‘yicha kiritamiz. Yanvar oyining Фоизи boshlang‘ich bo‘yicha hisoblanadi: Январ Фоизи ( С11 )= С3* F 3/12 Январ Қолдиқ( Е11 ) = С3-С11 Qolgan oylarning фоизи oldingi oyning қолдиқ summasidan hisoblanadi. D12 quyidagi formula yoziladi va u qolgan ( D13: D22) kataklarga ko‘chiriladi: =E11*$F$6/12 Qolgan oylarning Қолдиқ summalarini hisoblash uchun Е12 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni qolgan ( Е12:Е22) kataklarga ko‘chiramiz: =E11-C12 Natija quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 2.16-расм. I. 4-§. “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusini o‘qitish texnologiyasi Keys-o‘qitish texnologiyasi modeli quyidagi jadvalda keltirilgan: Mavzu Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel. Mashg‘ulot soati - 2 soat O‘quvchilar soni: 25 kishi . O‘quv mashg‘uloti shakli: Bilim va ko‘nikmalarni kengaytirish va chuqur- lashtirish bo‘yicha tajriba. Tajriba rejasi: 1. O‘quv mashg‘ulotiga kirish 2. Bilimlarni faollashtirish 3. Keys bilan kichik guruhlarda ishlash 24

4. Natijalarni namoyish qilish 5. Eng to‘g‘ri va maqbul variantni tanlash, baholash va muhokama qilish. 6. Xulosa. guruhlar va o‘quvchilar faoliyatini, o‘quv mashg‘ulotida erishilgan natijani baholash. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: o‘quvchilarga MS Excel elektron jadvalining asosiy imkoniyatlari haqida tushuncha berish, iqtisodiy masalalarni yechishda MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish.  O‘qituvchining vazifalari:  MS Excel elektron jadvali haqida umu-miy tushuncha berish;  Formulalardan foy- dalanishni o‘rgatish;  MS Excelning stan-dart funksiyalarini keltirish;  Diagrammalar tayyor- lashni o‘rgatish.  O‘quv faoliyati natijalari:  MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushunchaga ega bo‘ladilar;  Formulalardan foydalanishni o‘rganadi-lar;  MS Excel ning standart funksiyalarini qo‘llashni bilib oladilar;  Jadvallarga diagrammalar hosil qilishni o‘zlashtiradilar O‘qitish uslublari: Keys-stadi, munozara, aqliy hujum. O‘qitish vositalari: Keys, tarqatma materiallar, kompyuter va namoyish texnikasi, slaydlar. O‘qitish shakli: Individual, frontal, guruhlarda ishlash. O‘qitish sharoitlari: Guruhlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan, kompyuter texnikasi va zaruriy dasturlar bilan ta’minlangan o‘quv – amaliyot xonasi. Monitoring va baholash Kuzatish, blits-so‘rov, taqdimot, savol javob, baholash 25

Keysni o‘qitish texnologik xaritasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Ishlar bosqichi Faoliyat tuzilishi O‘qituvchi O‘quvchilar Tayyorlov bosqichi Keys maqsadi va uning kasbiy bilimlarni rivojlantirishga ta’sirini tushuntiradi. Keys materialini tarqatadi va vaziyatni tahlil qilish algoritmi bilan tanishtiradi (o‘quvchi uchun uslubiy ko‘rsatmaga qarang). Eshitadilar Keysning mustaqil o‘rganadi 1-bosqich. O‘quv mash- g‘ulotiga kirish (15daqiqa) 1.1.Mashg‘ulot mavzusi, uning maqsadi, vazifalari va rejalashtirilgan o‘quv faoliyat natijalarini gapiradi. 1.2.Mashg‘ulotda ishlash tartibi va baholash mezonlari bilan tanishtiradi. 2-bosqich Asosiy (55daqiqa) 2.1.Bilimlarni faollashtirish maqsadida blits – so‘rov o‘tkazadi: MS Excel nima maqsadda ishlatiladi? MS Excel dasturi yordamida jadvallar ustida qanday amallarni bajarish mumkin? Jadvalni formatlash deganda nimani tushunish lozim? Funksiyalar bilan ishlashni tavsiflab bering? Formulalar yaratishni namoyish qiling? 2.2.O‘quvchilarni kichik-guruhlarga ajratadi. Guruxda ishalash qoidalarini eslatadi. 2.3. Quyidagi topshiriqlarni beradi: Banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlang va maqbul bankni tanlash; Banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlarni diagramma ko‘rinishida ifodalash; Maqbul bankdan 10 mln. so‘m kredit olinishi uchun qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirishni aniqlang. Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvalini tayyorlang. 2.4. Kichik-guruxlar natijalarini guruxga taqdim qilish va keysni eng to‘g‘ri va maqbul javobni aniqlash. 2.5. Har bir guruh ishini tahlil qilish va xatolarni to‘g‘rilash. 2.6. Keysni yechish bo‘yicha o‘zining variantini tushuntirish. Savollarga javob bera-dilar Guruhlarga bo‘linidilar. Keys materi-ali asosida keys yechish algorimti bo‘yicha har bir topshiriqqa hisobot tayyor- laydi. Guruhlar o‘z-larining keys yechimlarini tayyorlaydilar Har bir guruh o‘zining yechi- mini taqdim qiladi. 3-bosqich Yakuniy- baholash (15 daqiqa) 3.1. O‘quv faoliyat natijalarini umumlashtiradi, har bir guruh ish natijalarini e’lon qiladi. 3.2. Keys-stadining bo‘lajak mutaxassislarni Eshitadilar, o‘zlarining fikrlarini bildiradilar 26

tayyorlashga katta ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. II.Bob MS EXCELning grafik imkoniyatini o’qitish. II.1 Excelda diagramma tushunchasi . Excelda hisoblanayotgan misollarni ko’rgazmali tasvirlab tushuntirish yani diagrammasini qurib ko’rsatish, echilayotgan masalalarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Excel diagrammasidagi berilganlar qatori bu - asosida ishchi varroqdagi alohida qator yoki alohida ustun bo’lgan, diagrammada berilgan o’zaro bog’langan elementlar guruhidir. Berilganlar markeri bu – varroqdagi berilganlarning alohida elementini yoki katakchaning qiymatini tasvirlovchi ustunlar, bloklar, nuqtalar, sektorlar yoki diagrammadagi boshqa simvollardir. Bog’langan markerlar diagrammada berilganlar qatorini tashkil qiladi. Agar diagrammada bir nechta berilganlar qatori tasvirlangan bo’lsa, u holda qatorlarga mos markerlar ham har xil bo’ladi. O’qlar. O’q bu - diagramma qurilma sohasining bir tomonini chegaralovchi va berilganlarni o’lchash va taqqoslash shkalasini hosil qiluvchi chizikdir. Excelda uch o’lchovli diagrammalar (ya’ni, uch – o’q bilan) qurish mumkin. X o’qi asosan gorizontal holatda (chapdan o’nga), U o’qi esa vertikal (pastdan yuqoriga) bo’ladi. Uch o’lchovli diagrammalarda Z o’qi vertikal holatda, X va U o’qlar esa yaxshiroq tasavvur etish uchun har xil burchaklar ostida joylashgan bo’ladi. Kategoriyalar nomlari asosan ishchi varroqdagi X o’qi bo’ylab qurilgan yozuvlarga mos keladi. Мастер диаграмм yangi diagramma qurishda kategoriyalar nomlarini taniydi va ba’zi diagramma turlari uchun kategoriyalarni U o’qi bo’ylab tasvirlaydi. Qatorlar nomlari ishchi varroqdagi U o’qi bo’ylab joylashtirilgan yozuvlarga mos keladi. Qatorlar nomlari asosan har bir berilgan qatorni jihozlanish ko’rgazmasi bilan birga Legenda da tasvirlanadi. Мастер диаграмм avtomatik ravishda qator nomlarini taniydi va Legenda hosil qiladi. B o’ linma belgilari va tor chizi q lari. 27

B o’ linma belgilari bu - koordinata o’q larini chizi q dagi belgilarga o’x shab kesib o’ tuvchi kalta kesmalardir. O’q ustida avval chap so’ng o’ng tugmani bosib , h osil b o’ lgan menyudan Сетка ni tanlab , qo’ shimcha uzunro q tor chizi q larini qo’ shish mumkin. Мастер диаграмм diagramma nomi hamda boshqa elementlarga avtomatik tarzda matn qo’ shadi. Beril gan lar qatori Diagramma bo’limi tugmasi Qatorlar markeri Diagramma nomi O’ k nomlari Kategoriya nomlari Legenda “ Мастер диаграмм ” ni ishga tushirish va u bilan ishlash. Diagramma yaratish. Avval diagramma yaratish uchun kerak bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ishchi varroqni tashkil qiling. 1. Bo’sh satr va ustunlarni hamda natijaviy yig’indilarni kiritmagan holda diagramma uchun kiritilgan berilganlarni ajrating. 2. Мастер диаграмм tugmasini bosing. Natijada Мастер диаграмм muloqot darchasi ochiladi. 28

3. Bunda diagrammalarning turli tiplari va mos ko’rinishlarini aks eta di. Тип bo’limidan masalaga mos tipni tanlab, keyin darcha o’ng tomonidan shu tipga oid biron bir ko’rinishni belgilaymiz. 4. Ajratilgan soha “chumoli yo’li” deb ataluvchi harakatlanuvchi nuqtalar bilan chegaralanadi. 5. Agar noto’g’ri tipni ya’ni mos bo’lmaganini tanlagan bo’lsangiz uni keyiroq ham o’zgartirish mumkin. 6. muloqot darchada diagrammani qatordagi yoki ustundagi ma’lumotlar bo’yicha qurish so’raladi. Ulardan birini tanlang va Далее tugmasini bosing. 7. s arlavhalar berish, o’qlarni nomlash, torlarni o’rnatish, legendani joylash kabi ishlarni bajarish mumkin. Bunda d iagrammaning maketini ham k o’ ramiz. Agar u sizni q anoatlantirsa Далее tugmasini bosi b, keyingi darchaga o’tamiz. 8. tayyorlangan diagrammani ma’lumotlar kiritilgan joriy varroqga yoki yangi varroq yaratib, unga joylash tanlanadi. Agar siz nimanidir o’zgartirmokchi bo’lsangiz Готово tugmasini bosishdan avval orqaga qaytib boshqa parametrlarni tanlashingiz mumkin Готово tugmasini bosishingiz bilan Excel diagramma yaratadi. Agar diagramma tayyor bo’lib, uni alohida varoqqa joylashtirish yoki mavjud varoqda qoldirmoqchi bo’lsak, kontekst menyudan Размещение buyrug’ini tanlaymiz. Bog’langan ob’ektlar – bu alohida faylda saqlangan ob’ektlardir (diagrammalar, tekst, rasmlar va xokazo). Diagramma o’lchamlarini o’zgartirish . Diagrammaning o’lchamlarini o’zgartirish uchun belgilangan diagrammani o’rab turuvchi kichkina qora markerlarni kursor yordamida suring. Agar biror 29

belgilar va o’qlardagi yozuvlar ko’rinmasa, shuningdek diagrammaning umumiy ko’rinishini yaxshilash uchun diagrammaning o’lchamlarini o’zgartirish mumkin. Diagrammada yozuvlarni o’zgartirish. Ba’zan diagrammadagi ba’zi elementlari aniqlashtirish yoki belgilash kerak bo’ladi. Yozuvni boshqa joyga ko’chirish yoki uning o’lchamini o’zgartirish uchun yozuv ustida sichqon chap tugmasini bosing. Ramka o’zgaradi va masshtablarning 8 ta markeri paydo bo’ladi. Bu ramkani Windows boshqa ob’ektlariga o’xshab joyini va o’lchamini o’zgartirish mumkin. Matnni qo’shimcha formatlash uchun Форматирование panelidagi tugmalarni yoki menyuning mos buyruqlarini qo’llash mumkin. Ramkaning konturini yoki fon bo’yog’ini o’zgartirish yoki soya qo’shish uchun yozuv chegarasida sichqon chap tugmasini ikki marta bosing. Bunda Форматирование объекта muloqot darchasi ochiladi. Bu darchada kerakli bo’lim va parametrni tanlang. Diagrammani tahrirlash va bosmaga chi q arish. Diagrammani tahrirlash. Diagrammani tahrirlash uchun uni avval belgilash kerak. Buning uchun diagramma ustida sichqon cha chap tugmasini ikki marta bosing. Bunda diagramma ning qaysi elementi ustida chisqoncha tugmasi bosilganligiga qarab , shu element parametrlarini sozlash imkonini beruvchi muloqot darchasi ochiladi . 30

Berilganlar qatorini belgilash uchun, ixtiyoriy berilgan lar markeri ustida , tor chizi q larni belgilash uchun ularning us ti da sichqoncha chap tugmasini bosi sh kerak . Diagrammani bosmaga chiqarish. Agar aksi buyurilmagan bo’lsa Excel barcha diagrammalarni bosmaga chiqaradi. Ishchi varroqda joylashgan diagramma chop etilmasligi uchun diagramma ustida sichqoncha o’ng tugmasini bosing. Формат областе диаграммы ... bo’limini tanlang va hosil bo’lgan shu nomli muloqot darchaning (34-rasm) Свойства tugmasini bosing. Bu bo’limda Выводитобъект на печат bo’limi oldidagi belgini o’chiring va OK tugmasiga bosing. Agar diagramma alohida ishchi varroqda joylashgan bo’lsa Excelning oddiy ishchi varrog’idek bosmaga chiqariladi. Diagrammani o’chirish uchun uni belgilang va Делете tugmasini bosing. Alohida diagramma varrog’ini uchirish uchun Правка menyusidan Удалить лист buyrug’ini tanlang. Dekart koordinata s i stemasi Analitik geometriya geometrik ob’ektlarni ularning tenglamalari asosida o’rganadi. MS Excel xar xil tenlamalarni vizual ravishda ko’rib chikish imkonyatiga ega. MS Excel tekislikdagi kiyshik chiziklar va sirtlarni fazoda kurish nixoyatda kulay bajariladi. Geometrik ob’ektlarni nuktalarini sonlar yordamida yozish va tenglamalarni keltirish uchun tizim koordinatalari beriladi. Tizim koordintalarining xar xili 31

mavjud: Dekart, polyar, kiyshik chizikli va bosh. Shular ichida keng kulaniladigani bu dekart tug’ri burchakli tizimi. M(x;u) yozuvi : kaerda x – birinchi koordinata si absstissa, u – ikkinchi koordinata si ordinata. Fazodagi tugri burchakli Dekart tizim koordinatasi bu bir-biriga perpendikulyar uchta sonlar o’qi (2 rasm). Tekislikdagi chizi q lar 0xu tekisligidagi tenglama deb F(x;u) q 0 yoki u qf(x) teglamalar aytiladi. Tekislikdagi to’gri chizik tenglamasi Dekart koordinatalarida xar xil sharoitdan kelgan xolda yozilishi mumkin. 1. Burchak koeffistientli u q kx + b to’gri chizi q tenglamasi. Bu erda: k = tg α to’g’ri chiziq burchak koeffistienti, x — o’qiga to’gri chiziqni egilish burchagi, b — u o’ki bilan to’gri chizikni kesilish nuktasining ordinatasi. 2. Berilgan (x 1 ; y 1 ) nuqtadan o’tadigan to’gri chiziq tenglamasi ) x k(x y-y 11   3. Ikkita berilgan nuqtadan (x 1 ; y 1 ) va (x 2 ; y 2 ) o’tadigan to’gri chiziq tenglamasi 2 1 2 2 1 2 x x x x y y y y      . 4. 1  b y a x «kesilmalarni» to’gri chiziq tenglamalari (4 rasm). 5. Ax + By + C= 0 tugri chiziqni umumiy tenglamasi. MS Excelda to’gri chiziq, qiyshik va sirtlarni tuzish uchun maxsus asbobdan foydalanish mumkin «Master diagramm» va uning yordamida xar xil turdagi grafiklarni chizish mumkin. Master diagrammdan foydalanish uchun ishchi jadvalga to’gri chizikni nuktalarini kiritish lozim, Master diagrammni chakirish, diagrammani turini belg’ilash, ma’lumotlar diapazonini va o’qlar nomini kiritish kerak. Master diagrammni qulanishini misolarni yechish vaqtida ko’rib chiqamiz. II.2.Tekslikda ikkinchi tartibli chiziqlar (Aylana, parabola, giperbola) 32

Analitik geometriyada ko’riladigan ikkinchi tartibli chiziqlarga parabola, giperbola, aylanma va ellips kiradi. Ikkinchi tartibli ixtiyoriy chiziq umumiy holda ikkita o’zgaruvchili ikkinchi darajali tenglama yordamida keltiriladi: Ax 2 + 2Bxy + Cy 2 + 2Dx + 2Ey + F = 0 (1) A, B va C koeffistientlar nolga teng emas. Yuqorida nomlari qayd etilgan ikkinchi tartibli chiziqlar keltirilgan tenglamani ng xususiy h ollari . Parabola Avval parabola tushunchasini esga tushurib olamiz. Parabola tenglamalari (1)gi ikkinchi tartibli chiziqlar tenglamalaridan hosil bo’ladi qachonki B koeffistienti 0 teng bo’lsa va A yoki C koeffistient ham 0 teng bo’lsa. Masalan, A=0 va C≠0, unda Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 (2) Bu parabola tenglamasi simmetriya o’qi bilan va ordinat o’qiga perpedikulyar. Agar A≠0, C=0 u holda: Ax 2 + Dx + Ey + F = 0 (3) Bunda parabola tenglamasi simmetriya o’qi bilan va abstsissa o’qiga perpedikulyar. (2) va (3) tenglamalar o’zi bilan parabolani umumiy tenglamalarini keltiradi. Parabolani kanonik tenglamalari: Y 2 = 2px, qaerda p – parabola parametri; X 2 = 2py – o’qi vertikal joylashgan parabola uchun. Parabolani sxematik ko’rinishi 1 rasmda keltirilgan. 33

Giperbola Ikkinchi tartibli chiziq (1) giperbola deb ataladi agar A va C koeffistientlar qarama qarshi belgilarga ega bo’lishsa, yani AC<0 . Giperbola tenglamasining kanonik ko’rinishi quydagicha:c a b a c b y a x      , 1 2 2 2 2 2 2 2 Bu erda c – koordinatalar boshidan fokuslargachang bo’lgan masofa; a - koordinatalar boshidan giperbolaning chukisigachang bo’lgan masova. Oddiy holatda giperbola tenglamasi quydagicha: x k у Giperbola parabola o’xshash ko’riladi. Aylana Aylananing umumiy tenglamasi kuydagi ko’rinishga ega: Ax 2 + Ay 2 + 2Dx + 2Ey + F = 0 (4) Odatda (4) umumiy tenglama aylamalar normal tenglamalari holatiga keltiriladi: x 2 + y 2 = R 2 Bu aylana tenglamasida markaz koordinatalar boshida R radiusi bilan. (x – a) 2 + (y – b) 2 = R 2 Bu aylana tenglamasi ( a ; b ) markazi bilan. Aylana qurish masalasi parabola va giperbolalarga nisbatan farqlanadi, negaki tenglamani y=f(x) ko’rinishiga keltirish kerak. 1. x 2 +y 2 = R 2 yuqori aylanasini x=[-3(0,2)3], R=3 diapazonida quring. Aylanani qurish uchun ( x va y) Avvalam bor tenglamani y-ga nisbatan yechish lozim: 2 2 х R у   MS EXCEL da ellips aylanaga o’xshash ko’riladi. 34

Ikkita nomalumli tenglamalr sistemalari taxminan grafik usulida yechish mumkin. Ularning yechimi chiziqlar kesilmalarining nuqtalar koordinatalari bo’lib ular tenglamalar tizimiga to’gri keladi. Bunda yechilish aniqligi o’zgarish qadami bilan belgilanadi (qadam qancha kichik bo’lsa shunchalik aniqlik yuqori bo’ladi). Uch ulchovli fazoda sohalar Tekislik Ixtiyoriy chiziqli tenglama tekislikni aniklaydi va aksincha, xar kanday tekislik tenglamasi bu birinchi darajali tenglama. Ax + By + Cz + D = 0 Kurinishdagi tenglama tekislikning umumiy tenglamasi deb ataladi. A , B , C , D koeffistientlar bazi birlari 0 -ga teng bo’lganda tekislik tenglamasini xususiy xollari paydo bo’ladi. 1. Kesmalardagi tekislik tenglamasi: x/a + y/b + z/c =1 kaerda a , b , c – belgini hisrbga olgan xolda koordinat o’kidagi tekislik kesadigan kesmalar. 2. Berilgan nuktadan o’tadigan tekislik tenglamasi: a(x-x 1 )+b(y-y 1 )+c(z-z 1 )=0 3. Uchta nuktadan utadigan M 1 (x 1 , y 1 , z 1 ), M 2 (x 2 , y 2 , z 2 ), M 3 (x 3 , y 3 , z 3 ) tekislik tenglamasi.0 1 3 1 3 1 3 1 2 1 2 1 2 1 1 1           z z y y x x z z y y x x z z y y x x MS Excel da Master diagramm tekisliklarni kurishda xam kulanilishi mumkin. Tekislik nuktalari ishchi jadvalga kiritiladi Master diagramm chakiriladi, diagrammani turi kursatiladi, ma’lumotlar diapazoni, x o’kining yozuvi, o’klarning nomlari kiritilad. Fazoda ikkinchi tartibli sirtlar Iqqinchi tartibli sirtlarni umumiy tenglamasi iqqkinchi tenglamalar ko’rinishiga ega: Ax 2 +By 2 +Cz 2 +2Dxy+2Eyz+2Fzx+2Gx+2Hy+2Kz+L=0 (1) A, B, C, D, E, F bir vaqtda 0 teng bo’lishi mumkin emas. 35

Ellipsoid, giperboloid va paraboloid asosiy iqqinchi tartibli sirtlarni (1) tenglamani ayrim xolarini tashkil kiladi. Ellipsoid Ellipsoid bu kandaydur tugri burchakli dekart koordinat tizimidagi sirt va u kuydagi tenglama bilan aniklanadi:1 2 2 2 2 2 2    c z b y a x (2) Bu tenglama ellipsoidni kanonik tenglamasi deb ataladi. Excel da ellipsoidni qurish uchun (2) kanonik tenglamani z o’zgaruvchiga nisbatan yechish kerak ( z=f(x, y) ko’rinishda keltirish kerak ). Dizayn ko`rinishidan grafikni yanada takomillashtirish. Siz yangi diagrammaning barcha turidagi jadvalni o`zgartirish.Dizayn ko`rinishida buyruq tugmalaridan foydalanishingiz mumkin. Dizayn yorlig`i quyidagi buyruq tugmalarini o`z ichiga oladi.  Grafik turinio`zgartirish : Diagrammaning turini o`zgartirish va Excel diagrammasining barcha turidagi change grafik muloqot oynasidagi yangi grafikdagi tugmani bosing.  Template sifatida saqlash. 36

Jadvallarni yaratish uchun grafitni formatlash va tartibni saqlash charf muloqot qutisini ochish uchun shu tugmani bosing. Switch row/column: Tanlangan jadvalda Legend Entries uchun ishlatiladigan ish sahifa Data Interchange uchun ushbu tugmani bosing.  Selekt Data: Legend elementlarini o`zaro qayta taxrir qilish yoki boshqa turkimga alohida yozuvlar qo`shib bo`lmayd,tahrir Data qutisini ochish uchun ushbu tugmani bosing.  Char Layouts. Grafik tartibidagi pastki galereyasida barcha kichik suratlarni namoyish qilasiz va keyin tanlangan grafikni istagan yangi reja uslubida Thumbnailni bosing va Chart Layouts guruhiga ko`plab tugmalarni bosasiz.  Chart Styles. Chart Styles ochilayotgan galereyasida barcha kichik suratlarni va tanlangan grafikni istalgan yangi sxema uslubiga Thumbnailni bosing. Move Chart Ish kitobi sahifalaridan biriga qog`ozga grafik ko`chirish uchun chart muloqot qutisida shu tugmani bosing . Chizma tartibi va uslubini o`zgartirish. Excel sahifangizdagi grafik jadvalida kontekstual yorlig`ini qo`shib hisoblab chiqiladi va Dizayn yorlig`i tanlanadi. Keyin yana yangi jadvalga takomillashtirish jadvali tartibi va CHART styls galereyasidan foydalanishingiz mumkin. Grafikdagi qatorlar va ustunlar kommutatsiyasi. Excel ustun sarlavhalarini diagrammaning pastki qismidagi garizantal o`qini va satr sarlavhalarini paydo qiladi va avtomatik ravishda mobil tanlashda qator ma`lumotlar jadvallarini yaratadi. Siz bu grafik jadvaliga kontek-stual ko`rinishida Switch Row/Ustun buyuruq tugmasini bosishingiz mumkin. 37

1-7 Rasm;Ustun satrlarning ustun grafigi. Grafa grafiki ma’lumotlar taxriri. Chart Toolsni kontekstuali ko’runishida tanlang va Data buyruq tugmasini bossangiz Excel 1-7 shakilga o’xshash Edit Data Source oynasi ochiladi. Ushbu muloqot oynasidagi ma’lumotlar uchun quydagi o’zgarishlani amalga oshirish uchun ;  Girafik malumotlar matin qutisiga bosing va keyin ish saxifasiga yozib yangi dastur tanlash orqali ma’lumotlar jadvalida grafikni o’zgartiring .  Switch Row/Column tugmasini bosib oldinga va orqaga satr va ustun sarlavhalarini qo’ying,  Lengind yozuvlari yoki gorizontal teglar tomoniga Edit tugmasini bosib , ish sahifasiga tegishli satr yoki ustun sarlavha tanlab oling yoki ma’lumotlar qatorini aniqlash uchun teglarni taxrir qiling.  Series nomli matn maydoniga sahifa tanlab Legend Entries tomonida add tugmasinibosing.  Legend Entries listbox nomini bosing va keyin Remove button tugmasini bosing va yorliq ochiriladi.  Legend Entries papkasiga series nomini bosing va ma’lumotlar grafigini istalgan holatda paydo bo’lguncha Down Up seriyasi tartibini o’zgartiring.  Hidden and Empty Cells tugmasi bosh sahifaga bosish va grafik qilingan ma’lumotlar bilan shug’ulanish (Zerova Span bilan Line , grafiklar uchun bo’shliqlar ). 38

Satrga Shon Datani bosing va ustunlar tanlangan grafikka ma’lumotlar diapazoni doirasida grafik ma’lumotlarini katagiga belgi qo’ying . 1-6 va 1-7 rasmlardan ustun grafigida korsatilgan Data Source oynasidan foydalanish kerakligi umumiy vaziyatni ko’rsatadi .Bu jadval ma’lumotlar diapazoni A2; Q7 aslida A3 Comact Disc satrini o’z ichiga oladi.Excel ustun girafigi birinchi ma’lumotlarni ketma-ket bo’sh satrni o’z ichiga oladi Grafikdagi bosh ma’lumotlarni qatorini olib tashlash uchun siz quydagi bosqichlarni bajarasiz; 1. Grafik ko’rinishida tanlang va Data buyruq tugmasini bosing. 2. Select Data Source dialog qutisiga muloqot oynasini tanlab Switch Row/Column tugmasini bosing. 3. Legend Entries ro’yxati qutisi ustiga CDni bosing va Remome buttuon tugmasini bosing. 4. Jadval satrida ustun sarlavhalarini almashtirish ,muloqot qutisini yopish uchun Close tugmasi bosiladi keyin Switch Row/Column tugmasini bosasiz. 39

Xulosa O’qitish texnologiyasi kasb – hunar kollejlarida o’qitiladigan barcha fanlar singari informatika fanini o’qitish jarayonini takomillashtirish, har bir ta’lim oluvchining potensial imkoniyatini rivojlantirish, o’quv biluv faoliyatini faollashtirish bilimlarini mustahkam bo’lishini ta’minlaydi. Ularning ko’nikmalarini shakllanishi va bilimlarini oshishiga olib keladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishda quyidagi natijalarga erishildi: - Microsoft Excel ni o’qitishda keys metod dan foydalanishni mazmun mohiyati o’rganib chiqildi. - Keys metod i ni Microsoft Excel ni o’qitish jarayoniga foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlandi. MS Excel amaliy dasturini ng grafik imkoniyati ni o’qitish bo’yicha ishlar tahlil eti ldi. - MS Excel amaliy dasturining grafik imkoniyati ni o’qitish jarayoni bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlandi. Ishlab chiqilgan ish natijasidan akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, hamda oliy o’quv yurtlarida foydalanish mumkin. 40

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Т .: O ’ zbekiston, 1999. - 48 b. 2. I.Karimov. Barkamol avlod – О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: “О‘zbekiston”. – 1998 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008. 4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T: 1997. 5. A.A.Abduqodirov,Q.M.Karimov,I.A.Yuldoshev Aniq fanlarni o’qitishda keys texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti.T.:”Fan va texnologiya”2015-184 b. 6. Абдуқодиров А.. Внедрение кейс-технологий в процесс обучения при подго-товке инженерно-педагогических кадров. Материалы науч.-прак. конф. «Иновационые направления подготовки квалифицированых кадров в ВУЗах», 2013 г., 24-25 мая, Шымкент, 2013 7. Абдуқодиров А.А. Основные педагогические функции и принципы «кейс-метода» в преподавании информатики вузе. Межд. науч.-практ. конф. “Информатизация обрзования: история, проблемы, перспективы”, Омск, 19-21 ноября, 2012 г. 8. Abduqodirov A.A., Astanova F.A., Abduqodirova F.A. «Case-study» uslubi: nazariya, amaliyot va tajriba.-T.: “Taffakur qanoti”, 2012.-134 b. 9. Abduqodirova F., Abduqodirov A.. Keys texnologiyasi va undan matematika darslarida foydalanish metodikasi. “Yosh matematiklarning yangi teoremalari – 2013” Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami №3, Namangan, 2013. – B 10-11. 10. A . A . Abduqodirov , A . X . Pardayev Ta ’ lim jarayonini texnologiyalashtirish hazariyasi va metodologiyasi . Toshkent – 2012 11. Азизходжаева H.H. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. Учеб. пособие. - Т.: ТДПУ 2003. - 192 с. 12. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T., 2005. – 202 b. 13. Астранов М.Ж., Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Проблемно – моделноэ обучениэ: вопроси теории и технологии. – Алма – Ата: “Мектеп” 1980. 208 с. 41

14. Чошанов М. А Гибкая технология проблемно-модульного обучения. М.:1996. 15. Щуркова Н. Е Педагогическая технология: Педагогическое воздействие в процессе воспитания школника. – М.: 1992. – 88с 16. Никишина И.Б Использование интерактивных форм и метод в процессе обучения учащихся и педагогов. 2-у изд., стереотип. – Волгоград: «Учитель», 2008. – 91с 17. Монахов В.М Технологическиe основы проектирования и конструирования учебного процесса. – Волгоград, 1995. 18. Makarova N.V. “Informatika”T.:”Talqin”2005,344 b. 19. Eshmuxammedov R. O’quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalarni qo’llash uslubiyati. – T.: RBIMM, 2008. – 68 b. 20. Кузнецова Н.Э. Педагогические технологии в предметном обучении: лекции. – Спб.: Оброзавание, 1995.-50 c 21. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. – М.: Знание. 1989. 75 с. 22. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi. Nasaf. 2000. 80 b. 23. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va va pedagogik texnologiya. – T.: O‘zMU. 2003. - 66 bet. 1. www.ziyonet.uz 2. www.tatu.uz 3.www.edu.uz 42

O'xshashlar

Elektron jadvalning vazifalari va imkoniyatlari mavzusini multimedia asosida o‘qitish

MS Excel dasturi

Informatika o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Informatika va at fanini o’qitishda zamonaviy texnik vositalardan foydalanish

C++ tilining multimedia imkoniyatlaridan foydalanish