MS Excel dasturi - Informatika va AT - Diplom ishlar

MS Excel dasturi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1991 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz MS Excel dasturi. 1

www.arxiv.uz Reja: Kirish. 1. Microsoft Excel imkoniyatlari tavsifi. 2. MS Exsel menyulari 3. MS Exsel da jadvallar tuzish 4. MS Exsel da formulalar va funksiyalar bilan ishlash 5. Ishchi kitobi bilan ishlashning asosiy usullari. 6. Ishchi varaq bilan ishlashning asosiy usullari va tavsifi 7. Yacheykalar, satr va ustunlar bilan ishlashning asosiy usullari.. 8. MS Excel elektron jadvali va oynasining tuzulishi. Katakchalar va ularning manzillari. 9. Varaqlar bilan ishlash. Ma’lumotlarni kiritishning avtomatik yo’llari. Satr va ustunlar ustida amallar bajarish. 10. Diagramma hosil qilish, tanlash, o’lcham va joylarini o’zgartirish. 11. « Мастер функции » (Funksiyalar ustasu) bandi, tarkibi va asosiy bajariladigan amallar. Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar . 2

www.arxiv.uz Kirish Ma’lumotlarni jadval ko’rinishida tasvirlash ularni tahlil qilishni ancha soddalashtiradi, hisob-kitoblar samaradorligi va sifatini oshirish uchun avtomatlashtirilgan hisoblash ishlarini amalga oshirishda elektron jadvallardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jadval ko’rinishida tasvirlanadigan masalalrni yechish uchun maxsus amaliy dasturlar paketi ishlab chiqilgan bo’lib, ulardan biri elektron jadvallar deb ataladi. Elektron jadvallar-avvalo iqtisodiy masalalrni hal qilish uchun muljallangan, lekin uning yordamida muhandislikka doir masalalarni yechishda ham, masalan, formulalar bo’yicha hisob-kitoblarda muvaffaqiyatli ishlatilmoqda. Elektron jadvallar qo’llanilayotgan sohalar juda ko’p bo’lib, ular:  moliyaviy buxgalteriya;  ish haqini hisoblash;  har xil iqtisodiy-texnik hisoblar;  kundalik, xo’jalik mahsulotlarni sotib olish hisoblari va boshqalar. Excel Microsoft Office paketi tarkibidagi dastur bo’lib, u Windows OS muhitida ishlovchi va ma’lumotli elektron jadvallarni tayyorlash hamda qayta ishlashga muljallangan amaliy dasturlardan biri. MS Excel da tayyorlangan har bir hujjat (fayl) ning ixtiyoriy nomi va .xls kengaytmasi bo’ladi. Microsoft Excel da, tayyorlangan bunday fayl «Ish kitobi» (Workbook) deb yuritiladi. Excel ning asosiy ish sohasi-bu «Ish kitobi» bo’lib, u bir yoki bir necha ish varaqlaridan iborat. Ish varag’ida buxgalter (hisobchi) kitobi kabi, sonlar, matnlar, arifmetik ifodalar va hisoblar satr hamda ustunlarda joylashgan bo’ladi. Excel ning buxgalter kitobidan asosiy farqi shundaki, barcha hisob ishlarini jadvalning o’zi bajaradi, lekin ma’lumotlarni kiritish foydalanuvchi zimmasida bo’ladi. 3

www.arxiv.uz 1. Microsoft Excel imkoniyatlari tavsifi. Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan, avvalambor hisoblash va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, berilganlarni tez o'zgartirib turuvchi masalalarni tezkor ravishda qayta ishlab chiqishda, masalan, bank hujjatlari bilan ishlash kabi keng ko'lamli masalalarni echishda qo'llaniladigan o'ta quvvatli vosita hisoblanadi. Hisoblash elektron jadvalining dastlabki dasturi 1979 yili Visicals (Visiblencalculators - ko'rinib turuvchi kalkulyator) nomi bilan Software Arts firmasida chiqqan. Bu dastur Apple II kompyuteri uchun ishlab chiqilgan va ko'p jihatdan uning bozorda ommabopligi aniqlandi. 1981 yil IBM PS kompyuteri paydo bo'lishi bilan bu tipdagi kompyuterlar uchun elektron jadvallar ishlab chiqila boshlandi. Visicals va Supercals dasturlarining yangi ko'rinishlari paydo bo'ldi, shu bilan birgalikda Microsoft- Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo'ldi va u elektron jadvallar yangi avlodining yorqin yulduziga aylandi. Hisoblashlar natijalarini ko'rgazmaliroq tasvirlash uchun joylashtirilgan grafik rejimlarining paydo bo'lishi, bu elektron jadval rivojlanishining navbatdagi qadami bo'ldi. 1983 yil LOTUS firmasining 1-2-3 paketlari chiqib, kutilgandan xam ziyodroq muvaffaqiyatga erishdi. Ammo 1997 yil Microsoft firmasi tomonidan Excel dasturi taqdim etildi, u hozirgi kunda ham o'z sinfidagi eng quvvatli dastur hisoblanadi. Shubha yo'qki, Excel eng ommabop dasturlardan biridir. Bu dastur ixtiyoriy axborotni (matnlar, sonlar, sana va hokazolarni) qayta ishlab chiqish va saqlash imkonini beribgina qolmasdan, balki qilgan ishingiz natijasini bezash, ko'rgazmaliroq ko'rsatish va chop etish imkoniyatini beradi. Bunda siz WinWord dasturidagi tahrirlash vositalaridan foydalanishingiz mumkin. Dastlab Excelning ommaviy imkoniyatlarini o'zlashtirish qiyin emas, ammo dasturning murakkabligi va imkoniyatlarining juda kengligi sababli ular bilan tanishish uzoq davom etishi mumkin, binobarin, aynan ish jarayonida uning yangi-yangi imkoniyatlarini ko'rish mumkin. Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan, hisob va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, oldindan tayyor bo’lgan ma’lumotlarni tezkor ravishda qayta 4

www.arxiv.uz ishlab chiqishda yoki sonli xisobotlar bilan ishlash kabi keng ko’llamli masalalarni echishda qo’llaniladigan o’ta qulay vosita hisoblanadi. Excel dastursini ishga tushirish va unda ishlash Excel Microsoft Office paketi tarkibidagi dastur bo’lib, u Windows operasion tizimi boshqaruvida ma’lumotli elektron jadvallarni tayyorlash va qayta ishlashga mo’ljallangan. Excel da tayyorlangan xar bir xujjat ( ma ’ lumotli jadval ) ixtiyoriy nom va . xls kengaytmadan iborat fayl bo ’ ladi . Excel da odatda bunday fayl “Ish kitobi” (Rabochaya kniga)(Workbook) deb yuritiladi. Microsoft Excel ning asosiy ish soxasi bu Ishchi kitobi bo’lib, u bir yoki bir nechta(boshlang’ich xolatda 16 ta bo’lishi mumkin) ishchi varaqlardan (list- Sheet) tashkil topgan bo’ladi. Har bir .xls kengaytmali faylda 1 dan to 255 elektron jadval joylasha oladi. Excelda Elektron jadval 256 lotin ustun (columns) va 16384 satr (Row)dan iborat bo’lib, kompyuter xotirasiga joylashadi. Ustunlar lotin alifbosi xarflari bilan(A,B,..,Z,AA,..IV), satrlar esa 1 dan 16384 gacha sonlar bilan belgilanadi. Ustun kengligini va qator balandligini o’zgartirish mumkin Ustun va satrlar kesishuvidan Elektron jadvalning Struktura elementi bo’lmish katak (yacheyka) hosil bo’ladi. К atak-bu ishchi jadvaldagi adresli element bo’lib unda sonli qiymat, matn va formula turishi mumkin. К atak o’z adresi bilan aniqlangan bo’lib, u adres ustun nomi va satr nomeridan iborat bo’ladi. Maydon deb yonma-yon joylashgan kataklar guruhiga aytiladi. Maydonning adresini ko’rsatish uchun uning yuqori chap va pastki o’ng kataklarining adresini ikki nuqta bilan ajratib ko’rsatish kerak Ana shu kataklarga matn yoki raqam , yoxud matematik formulalar yoziladi. Masalan: A1,C4, C24, AA2... Bundan tashqari, Excel dasturi ma’lumotlar ombori (MO) bilan ishlash, Visual Basic for Applications dasturlash tilida Makroslar yaratish kabi imkoniyatlarga egaki, bu foydalanuvchiga har tomonlama mukammal bo’lgan hujjatlar tayyorlashga yordam beradi. 5

www.arxiv.uz Excel dasturini ishga yuklash jarayoni quyidagicha: 1. К ompyuter yoqiladi. Ekranda muloqat oynasi paydo bo’lib, foydalanuvchi ismi va paroli so’ralsa, ular kiritilib «Enter» tugmasi bosiladi. 2. «Sichqoncha» ko’rsatkichi ekranning quyi qismida joylashgan Pusk (Start) tugmasiga keltirilib, chap tugmasi bosiladi. 3. «Sichqoncha» ko’rsatkichi «Programmo’» bandiga keltiriladi va tugmacha bosiladi.(1- rasm) 4. Dasturlar ro’yxatidan Microsoft Excel tanlanadi va «Sichqoncha» tugmasi bosiladi, natijada dasturning ishga tushish jarayoni boshlanib, Excel ning ish maydoni ekranda paydo bo’ladi.(2-rasm) Excel oynasi quyidagi asosiy elementlardan iborat: Exsel oynasining sarlavxasi - Ish olib borilayotgan ekranni (dasturni) vaqtincha yopish. Bunda yopilgan dastur «Pusk» menyusi qatorida paydo bo’ladi. - Ish olib borilayotgan muloqot darchasini ekranda to’liq yoki dastlabki holatga keltirish tugmasi. - Ish olib borilayotgan muloqot darchasini yopish tugmasi Asosiy menyu qatori - bajarilishi mumkin bo’lgan buyruqli harakatlar ro’yxati. Standart vositalar qatori–buyruqlarga murojoatni tezlashtirish uchun maxsus piktogrammalar majmui. 6

www.arxiv.uz Formatlash vositalari qatori- kataklarga joylashgan ma’lumotlar ustida ishlashni tashkil qilish buyruqlari majmui. Formula qatori - jadval kataklariga ma’lumotlarni kiritish va taxrir qilish. Sahifadan - sahifaga o’tkazish belgilari – sahifalash jarayonini aks ettiruvchi tugmalar. Faol katak - ayni paytda kursor turgan katak. 7

www.arxiv.uz 2. MS Exsel menyulari Excelning gorizontal menyusi 9 punktdan iborat bo’lib, uning har biri ish bajaruvchi qator buyruqlar majmuidan tashkil topgan: Fayl(File), Pravka(Edit), Vid(View), Vstavka(Insert), Format (For-mat), Servis(Tools), Danno’e(Data), Okno(Window), Spravka(Help) Yuqorida keltirilgan bo’limlar bandlarining shakli Microsoft Office 2000 dasturlarinikiga aksariyat xollarda o’xshash bo’lsada, mazmunan Excel ning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan xolda tuzilgan. Bundan tashqari, ba’zi bo’limlar faqat mazkur dasturga tegishli vazifalarni bajaradi. Fayl(File) punkti quyidagi buyruqlarni o’z ichiga oladi: (Sozdat) New (yangi ish kitobini ochish), О tkrit(Open) (mavjud ish kitobini ochish), Zakrit(Close) (joriy ish kitobini yopish), Soxranit(Save) (joriy ish kitobni xotirada saqlash), Soxranit как (Save ass) (joriy ish kitobini yangi nom bilan saqlab qo’yish yoki boshqa bir katalogga joylashtirish), Soxranit nastroyki(Save Workspace) (berilgan konfigurasiyada ishlash imkoniyatini saqlagan holda ekranning ko’rinishini va sistema sozlanish holatini saqlash), Nastroyki Stranis (Page Setup) (ishchi sahifasini formatlashga oid parametrlardan iborat muloqat oynasini hosil qilish), Predvaritelno’y prosmotr(Print Preview) (bosmaga tayyorlangan hujjatni sahifaga joylashishini oldindan ko’rish), pechat(Print) (faylni bosmaga chiqarish), Vixod (Exit) (EXCEL dan chikish). Pravka (Edit) punkti quyidagi buyruqlar bilan ish yuritadi: Otmenit deystvie(Undo Entry) (ma’lumotlarni o’zgartirishga olib kelgan oxirgi amalni bekor qilish), Povtorit deystvie (Repeat) xarakatni qaytarish, Virezat (Cut) (belgilangan 8

www.arxiv.uz fragmentni ish kitobidan olib tashlash), К opirovat(Sopy) (nusxa olish), Vstavka(Paste) (kursor turgan joyga almashinuv buferida saqlanayotgan ma’lumotlarni qo’yish), Specialnaya Vstavka (Paste Special) (bir necha katakdan nusxa olib qo’yishda ishlatiladi), Zapolnenie(Fill) (kataklar blokini talab asosida to’ldirish), Ochistit(Clear) (kataklarni mavjud qiymatlardan tozalash), Udalit (Delete) (belgilangan katakdagi parametrlarning biror qiymatini olib tashlash), Udalit list(Delete Sheet) (ish kitobidan ishchi sahifasini yo’qotish), Nayti (Find) (qidirib topish), Zamenit (Replace) (qidirib topib almashtirish), Pereyti(Go To) (qo’shni bo’lmagan bir blokdan ikkinchisiga o’tish). Vid(View) punktida quyidagi buyruqlar mavjud: Stroka formul(Formula Bar) (ekranga joriy katak va undagi formulani o’zida aks ettiradigan bo’limni o’rnatish), Stroka sostoyaniya (Status Bar) (ekranga katak qiymatini o’rnatish), Ves ekran (Full Screen) (jadvalni butun ekran bo’yicha kengaytirish), Masshtab (Zoom) (masshtabni o’zgartirish), Paneli instrumentov (ToolBars) (ekranda bir qator vositalar Panelini hosil qilish). Vstavka(Insert) punktda bajariladigan buyruqlar mazmuni: Yacheyki (Cells) (yangi katak qo’yish), stroka (Rows) (yangi satr qo’yish), stolbes (Solumns) (yangi ustun qo’yish), rabochiy list (Worksheets) (yangi ishchi sahifa qo’shish), diagramma (Chart) (diagramma hosil qilish), macros (Macro) (modul yoki muloqot oynasi sahifasini yaratish), razriv stranis (Page Break) (avtomatik ravishda sahifalarga ajratish), funksiya (Funstion) (funksiya ustasi muloqot darchasi ochish), imya (Name) (kataklarni nomlash), primechanie (Note) (katak uchun izoh), risunok (Picture) (rasm qo’yish), karta (Map) (geografik karta qo’yish), ob’ekt (Object) (OLE texnologiyasini joriy qilish). Format (Format) punkti buyruqlarining mazmuni: Yacheyki (Cells) (kataklarni formatlash), Stroka (Row) (satr o’lchamini o’zgartirish, ekrandan olib tashlash), Stolbes (Column) (ustun o’lchamini o’zgartirish), List (Sheet) (ish kitobi sahifalarining xususiyatlarni o’zgartirish), Avtoformat (Autoformat) (ma’lumotlarni jadval ko’rinishida formatlash), Stil (Style) (stilni boshqarish imkoniyati). Servis(Tools) punkti buyruqlarning mazmuni: 9

www.arxiv.uz Orfografiya (Spelling) (imlolarni tekshirish), zavisimosti (Auditing) (kataklarning o’zaro bog’likligini va formula ma’lumotlaridagi xatolikni ko’rsatadi), Avtozamena (Autocorrect) Podbor parametra (Goal Seek) (ko’rsatilgan simvollar ketma - ketligini avtomatik ravishda o’zgartiradi), (resheniya) Solver (parametrlarni tanlash), ssenariya(Scenarios) (echiladigan masala ssenariysi tuziladi), zahita(Protections) (himoya vositasi), zapis makrosa(Record Macro) (makrokomandalar bilan ishlash). Dannie(Data) punkti buyruqlari mazmuni: Sortirovka (Sort) (alfavit bo’yicha tartiblash), Filtr (Filter) filtrlash, forma (form) itogi (Subtotals), tablisa podstanovki (Table), tekst po stolbsam (Text to Columbns), konsolidasiya (Consolidate), СТРУКТУРА (Group and Outline), Svodnaya tablisa (PivotTable) muloqot darchasidan tanlab olingan holda bajariladi. Windows punkti buyruqlari bevosita ma’lumotlar bilan ishlashga mo’ljallangan: Raspolojit (Arrange) buyrug’i – muloqot darchasi bo’yicha bir necha hujjatlar, OB’EKTlar yoki ularning ma’lum bir qismlari bilan bir vaqtning o’zida ishlab, ularni alohida oynalarga joylashtirilgan holda ekranga chiqarib beradi. Novoe okno(New Window) buyrug’i-bir ish kitobi uchun bir necha oyna hosil qilishni amalga oshiradi. Skro’t(Hide) buyrug’i oynalardan birontasini xotirada saqlagan holda ekrandan yo’qotadi. Pokazat (Unhide) buyrug’i - yashiringan oynalardan ixtiyoriysini ekranga chiqarib beradi. Razdelit (Split) buyrug’i-joriy oynani to’rt qismga bo’ladi va bu qismlarning har birida ish sahifasining alohida qismlarini ko’rish mumkin. Zakrepit oblast(Freeze Panes) - buyrug’i bilan ishchi sahifada ixtiyoriy ustun yoki qatorlarni o’rnashtirib qo’yish mumkin. Spravka(Help) - punkti buyruqlari mazmuni Vo’zov spravki (Help Topic) ma’lumotnomani chaqirish, Master podskazok (Answer Wizard), aytib turish ustasi, O programme (About Microsoft Excel) dastur xaqida ma’lumot. 10

www.arxiv.uz 3. MS Excel da jadval tuzish Excel jadvalini hosil qilishda ma’lumotlar alohida kataklarga kiritiladi. Natijalar ustun va qator belgilari bilan aniqlanadi . Masalan , A5, V7 va hakoza. U holda kataklar nisbiy adresli sanaladi. Formulalar bilan ishlaganda, nusxa olish jarayonida bunday adreslar bilan ishlash ba’zan xatoliklarga olib keladi. Shuning uchun ham absalyut adres tushunchasi kiritilgan bo’lib, bunda ustun yoki satr belgisi oldiga $ belgisi qo’yiladi. Masalan, $A5- ustun mutlaqo o’zgarmaydi deb aytish mumkin, yoki $D$12- ham ustun, ham satr o’zgarmaydi. К ataklar diapazoni deganimizda quyidagicha belgilash qabul qilingan. U holda Insert-Name- Define buyrug’i bilan muloqot darchasi ochiladi. Unda ixtyoriy nom berilib O К tugmachasi bosiladi. Shunda katak muayyan nom bilan ataladi. Jadval kataklariga ma’lumot kiritish uchun avval “sichqoncha” chap tugmasi bilan katak ajratiladi, so’ngra formula qatorida yana tugmachasini bosamiz. Formula qatorida ma’lumot kiritishni boshqaradigan uchta tugmacha hosil bo’ladi: qizil krestli, yashil belgili va f x . Agar qizil krestli tugmacha bosilsa, ma’lumot kiritish to’xtatiladi; f x tugmachasiga bosilsa, ekranda Master funksiy degan muloqot oynasi hosil bo’ladi. Ma’lumotlar kiritishni 3 - xil usulda amalga oshiriladi: -Enter tugmasini bosish; -yashil belgili tugmachada “sichqoncha” ni bosish, -boshqa katakda turib “sichqoncha” chap tugmasini bosish. Bundan tashqari, biz tanlagan ixtiyoriy katakka axborotlarni kiritmoqchi bo’lsak, u holda quyidagicha ish yuritamiz, ya’ni «sichqoncha» tugmachasini 2 marta bosish kifoya. К ataklarga yangi ma’lumotlar kiritishda yoki eskisini o’zgartirishda joriy katakka 11

www.arxiv.uz joylashtirish jarayonida katak tozalanadi, matnli kursor paydo bo’lib formula qatori faollashadi. Menyuning Tools punktidagi Tools-Options buyrug’i bilan ochilgan muloqat darchasi yordamida standart shrift tanlab olinadi. Excelda ustun kengligini va satr balandligini o’zgartirish mumkin. Ustun kengligi 0 dan to 255gacha simvol bilan kengaytiriladi. Satr balandligi esa 0 dan to 409 punktgacha. Ustun kengligi va satr balandligini o’zgartirishning 2 xil usuli mavjud bo’lib, ular: - kursorni ustun sarlavhasining o’ng tomoniga qo’yib chegarani chaproqqa yoki o’ngga “Drag-and Drop” usuli bilan surish, - satr balandligini o’zgartirish uchun esa kursorni satr sarlavhasini pastki chegarasiga qo’yib (ko’rsatkich qora krest shaklida bo’ladi) yuqoriga yoki quyi tomon suriladi. Bordiyu, biror katak kengligini yoki satr balandligini tezda o’zgartirish lozim bo’lib qolsa, u holda Format-Columns-Width yoki Format-Rows-Heigt buyruqlaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Elektron jadval ixtiyoriy katagiga sonlarni, formula va matnli axborotlarni kiritish mumkin. Jadvalning ixtiyoriy katagini ajratish uchun “sichqoncha” chap tugmachasini bosish lozim. Uni siljitish uchun esa klaviaturaning chap, o’ng, yuqori va pastga qaratilgan tugmachalarini ishga solamiz. Jadval kataklarini chap va o’ngga, yuqoriga va pastga siljitish mumkin. Ishchi sahifalarini siljitish uchun holat satrida ish yuritiladi. Jadval elementlarini oniy(mgnovenno) aniqlash uchun Excel menyusining «Pravka» punktiga kirib GO TO buyrug’i orqali ish yuritamiz. Qidirilayotgan katak nomi bo’lsa, u holda Excel oynasining «Formula qatori» dagi nomlar ro’yxatidan qidiriladi. Jadval bo’laklari (satrlar, ustunlar yoki bloklar bo’yicha) ajratilishi uchun “sichqoncha” tugmasini ishga solib birinchi katak o’z holatida qolganlarini esa qora rangda ifodalaymiz. Masalan , 3Rx5C (Rows, Columns). К eyinchalik ajratilgan fragment ustida biror joyga o’rnatish, nusxasini olish, formatlash va yo’qotish buyruqlari orqali ish yuritamiz. Buning uchun esa «Standart» panel piktogrammalaridan foydalanamiz. 12

www.arxiv.uz Jadval kataklarini tozalash uchun menyuning Edit punkti orqali Clear buyrug’i bilan ish bajaramiz, yoki klaviaturaning Delete tugmachasini ishlatamiz. Jadval kataklarini o’rnatish va yo’qotish (olib tashlash) uchun menyuning Insert punkti orqali ish bajaramiz: Insert – Cells, Insert –Columns, Insert – Rows. Jadval kataklaridagi axborotlarni yo’qotish uchun esa menyuning Edit punktiga kirib Delete buyrug’ini ishga solamiz. К atakdagi axborotlarni siljitish, nusxa olish va fragmentlarini o’rnatish uchun “Standart” panelning Sut, Copy, Paste piktogrammalaridan foydalanamiz. Jadvalning ixtiyoriy kataklaridagi axborotlarni qidirish uchun Edit-Find buyrug’idan, almashtirish uchun esa Edit-Replace buyruqlaridan foydalanamiz. Jadval kataklaridagi axborotlarni bekor qilish va qaytarish uchun ”Standart” panelning maxsus piktogrammalaridan foydalaniladi. 13

www.arxiv.uz 4. Formulalar kiritish va funksiyalar bilan ishlash EXCEL da formula «q» belgisi bilan boshlangan belgilar ketma-ketligi tushiniladi. Bu belgilar ketma-ketligiga – o’zgarmaslar; katak adreslari; funksiyalar; operatorlar kiradi. Formulalar natijasi xisoblangan qiymatlar bo’ladi. Xisoblash natijalari kataklarda, formulalar esa formulalar qatorida beriladi. К atak adresini kiritilayotgan formula ustiga «sichqoncha» chap tugmasini bosish bilan aniqlaymiz. Masalan, qo’lda q S6+S7 ifodani terib o’tirmay, quyidagicha ish yuritamiz: a) “q” belgisini C8 katakka kiritamiz; b) S6 katagida «sichqoncha» tugmasini bosamiz; v) «Q» belgisini kiritamiz; g) S7 katakda «sichqoncha» tugmasi bosiladi. Natijada ushbu formula yozilgan katakda C6 katak qiymati bilan C7 katak qiymatining yig’indisi paydo bo’ladi. Yuqoridagi S6 katakka 30 raqami va S7 katakka 55 raqamini kiritib natijani ko’ring? EXLELda funksiyalar standart xisoblashlarni bajarish uchun ishlatiladi. EXLELda 400 ga yaqin o’rnatilgan funksiyalar bo’lib, ular 9 guruxga birlashtirilgan. Moliyaviy(Finansovo’e) Vaqt va sana(Data i vremya) 14

www.arxiv.uz Matematik (matematicheskie) Statistik(staticheskie) Massivlar va sso’lka(sso’lki i massivo’) Malumotlar bazasi bilan ishlash(Rabota s bazoy danno’x) Matnli(Tekstovo’e) Mantiqiy(Logicheskie) Xulosa va belgilarni tekshirish(Proverka svoystv i znacheniy) Formula va funksiyalar bilan ishlash qoidalari Formulalar bir yoki bir necha funksiyalarni o’zida birlashtirishi mumkin; Xar bir formula nomidan keyin () uning argumentlari beriladi. Agar argumentsiz bo’lsa, uning nomidan keyin () qavslar bo’shliqsiz yoziladi; Argumentlar vergullar orqali ajratilib yoziladi; Formulalarning elementi va funksiyaning argumenti sifatida kataklar adresi qatnashishi mumkin. Bu xolatda xisoblashlarda formulada adresi berilgan yacheykaning qiymati qatnashadi; Formulalar bushliqlarsiz yoziladi; Funksiya 30 ortiq bo’lmagan argumentlarni o’zida saqlaydi; Formulaning uzunligi 1024 elementdan oshmasligi lozim. Ma’lumki, elektron jadvalda bir qator funksiyalar ishlatiladi, ularning majmuini f x bilan belgilanib “Funksiyalar ustasi” (“Master funksiy”) deb ataladi va u “Standart ” panelda o’z piktogrammasiga ega. Demak, ushbu piktogrammani faollashtirsak, ikkita darchadan iborat muloqat oynasi paydo bo’ladi (funksiyalar kategoriyasi va funksiyalar nomi). Bunda funksiyalar kategoriyasiga matematik, statistik, iqtisodiy, informasion, mantiqiy va boshqa 15

www.arxiv.uz bir qator funksiyalar (jami 30ga yaqin) kirsa, funksiyalar nomida esa har bir kategoriyaga mansub funksiyalar kiradi. Ushbu “Funksiyalar ustasi” ni ishlatish texnologiyasi quyidagicha: Funksiyalar kategoriyasidan kerakli funksiya tanlab olinadi, Next (<shag >) tugmachasi bosiladi. Shunda ekranda yangi muloqat oynasi paydo bo’ladi.Ushbu oynada funksiya argumentini tanlab olamiz va “Finish” tugmasini bosamiz. U holda tanlagan argument bo’yicha funksiya qiymati chiqadi. Standart paneldagi f x belgili piktogramma yordamida ekranda funksiya masteri (master funksiy) muloqat oynasi paydo bo’ladi. 16

www.arxiv.uz 5. Ishchi kitobi bilan ishlashning asosiy usullari. 1. Microsoft Excel ishchi joyini tasvirlash. Ish joyining asosiy elementlari: - Sarlavha paneli - hujjat nomidan iborat bo'lib, tepadan birinchi panel. Sarlavha panelida hujjatning sistemali menyusi tugmasi va uni boshqarish tugmalari mavjud; - menyular satri - ikkinchi yo'lak menyular ro'yxatidan iborat bo'lib, ularning har biri shaxsiy menyusiga ega. Menyuni tanlash - "sichqoncha" kursorini menyular satridagi menyu nomiga joylab, chap tugmasi bosiladi. 17

www.arxiv.uz Rasm. Microsoft Excel jadval muharririning oynasi. Har bir menyu vazifalarining tavsifi: - "Fayl" menyusi - hujjatlarni hosil qilish, ochish, saqlash va chop etish, Excel dan chiqish; - "Taxrir" menyusi - diapazondan voz kechish, o'chirish, nusxa olish, joylash, izlash, almashtirish buyruqlari; - "Ko'rinish" menyusi - hujjatlarni namoyish etish, uskunalar paneli va hujjat tasvirining masshtabini sozlash; - "O'rnatish" menyusi - hujjatga katakchalar, varaqlar, grafik tasvirlar va diagrammalar joylash; - "Format" menyusi- ajratilgan obyektning tashqi ko'rinishini o'zgartirish; - "Servis" menyusi - Excel vositasi parametlarini o'zgartirish, berilgan hujjatlarning bog'lanish tahlili; - "Ma'lumotlar" menyusi - varaqdagi axborotni qayta ishlab chiqish buyruqlari; - "Oyna" menyusi - ochiq hujjatlar oynalarini tartiblash va oynaga hujjatni ko'chirish; - "?" menyusi - Excel dasturi bilan ishlash xaqidagi ma'lumotlarni olish; - standart uskunalar paneli - Excel ning ko'pchilik eng muhim uskunalarini o'z ichiga oladi. Ixtiyoriy uskunani yuklash uskuna belgisida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi; - formatlash uskunalari paneli - bunda o'lchamni belgilovchi shrift stilini o'zgartiruvchi, shrift turini tanlash imkonini beruvchi uskunalar tugmalaridan tashkil topgan. Panellar sonini o'zgartirish mumkinligini eslatib o'ting: -formulalar satri - ekranda ajratib olingan katakchada mavjud ma'lumotni chiqarish; - hujjatning ishchi varag'i - ustun va satrlarga biriktirilgan katakchalar to'plami; - hujjat varaqlarining qismlarini ishchi varaqlar orasiga ko'chirish; - satr va ustunlar sarlavhasi - ishchi varaqlarining ajratilgan ustun va satrlari sarlavhasini chiqaradi; - vaziyat paneli - ekranning eng pastki yo'lagi bo'lib, joriy joyni ko'rsatib turadi, bundan tashqari biror menyu yoki buyruq tanlanganda, vaziyat qatorida bu buyruq yoki menyu nima ish bajarayotgani haqida ma'lumot hosil bo'ladi. Shu bilan birgalikda, ish joyida vertikal yo'laklar mavjud bo'lib, ishchi varag'i ustida siljitish uchun hizmat qiladi. Bu yo'lakda "yugurdak" joylashtirilgan, vertikal yo'lakda u 18

www.arxiv.uz hujjatning yuqori - pastki qismiga ko'chirish va ishchi varag'ining qaysi qismida ishlab turganingizni aniqlash uchun xizmat qiladi. Microsoft Excel fayli ishchi kitobi deyiladi. Excel yuklangach, avtomatik ravishda yangi ishchi kitobi hosil bo'ladi. Agar Excel yuklangan bo'lsa, u holda uskunalar panelidagi mos keluvchi ishchi kitob hosil qilish tugmasi yoki Ctrl+N tugmalari birgalikda bosiladi. Agar avval hosil qilingan ishchi kitobini ochish kerak bo'lsa, uskunalar panelidagi mos keluvchi tugma yoki (CTRL+O) tugmalari birgalikda bosiladi va fayllar ro'yxatidan keraklisini tanlab, OK ni bosish kerak. Ishchi kitobini saqlash: a) Uskunalar panelidagi tugma yordamida yoki b) CTRL+S tugmalar birgalikda bosiladi. Agar kitob saqlanmagan bo'lsa, "Kabi saqlash" dialog menyusi chiqadi. Fayl nomi maydoniga ishchi kitobingiz nomini kiriting yoki dasturda tavsiya etilganini qoldiring. OK tugmasini bosing. Agar kitob oldin saqlangan bo'lsa, dialog oynasi chiqmaydi. Boshqa nom bilan saqlash uchun CTRL+S ni bosish, fayl nomini yozish va OK ni bosish kerak. Ishchi kitobni yozish - Fayl menyusidan Yopish buyrug'i (CTRL+F4). Agar bir necha ishchi kitob ochilgan bo'lsa, u holda Fayl menyusida Hammasini yopish buyrug'i bosiladi. Ishchi kitob varaqlardan iboratdir. Ishchi kitob 1 dan 255 gacha bo'lgan miqdordagi varaqlardan tashkil topishi mumkin. Yangi ishchi kitobi ochilganda, 1 varaq, 2 varaq, ... deb nomlanuvchi 16 varaq bo'ladi. Ishchi kitobi tarkibida varaqlarning quyidagi asosiy ko'rinishlari bo'lishi mumkin: a) ishchi varaq; b) diagramma varag'i; v) VISUAL BASIC tipidagi modul varag'i; g) dialoglar varag'i. Varaqlar nomlari ishchi kitobi oynasining pastki qismida darchada chiqadi. Varaqdan varaqqa ko'chirish - "sichqoncha" kursorini kerakli varaq nomiga keltirib, chap tugmasini bosish bilan bajariladi. Faol varaqning yorlig'ida varaq nomi yarim qalin shrift bilan ajratilgan. Ishchi varaqlar bilan ishlash uslublari: a) 1.Varaqni joylash "Joylash" menyusida Ishchi varaq buyrug'i. 2. SHIFTQF1 tugmalari. b) 1.Varaqni o'chirish- birinchi varaq yoki varaqlarni tanlash, o'chiriladigan varaq 19

www.arxiv.uz ustiga SHIFTQ, agar qo'shni emas varaqlar bo'lsa, o'chiriladigan varaqlar ustiga CTRLQ ni bosish. 2. To'g'rilash menyusidagi varaqni o'chirish buyrug'i. v) varaqlarni qayta nomlash; - Format Menyusida Varaq buyrug'ini tanlash, so'ng qayta nomlash, varaq nomi maydoniga yangi nomni yozish; - darcha ikki marta bosiladi va yangi nom yozib, ENTERni bosish kerak. 6.Ishchi varaq bilan ishlashning asosiy usullari va tavsifi. 1. Ishchi varaq - axborotlarni saqlash va qayta ishlab chiqish uchun mo'ljallangan, ustun va satrlarga biriktirilgan katakchalar majmuidir. Har bir katakcha o'z adresiga egadir, u kesishish orqali topiladigan ustun va satrlar adreslari bilan beriladi. Ishchi varaq qismlari xaqida ma'lumotlar berish: 2. Excel ning ixtiyoriy obyekti bilan ishlash quyidagicha bajariladi: avval ajratib olinadi, keyin bu obyekt bilan ishlash uchun buyruq yoki uskunalar panelidan tugma tanlanadi. Ishchi varag'idan ajratib olingan katakcha faol katakcha deyiladi. Faol katakchalar ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: a) katakchaga berilganlarni kiritish; b) katakchadagi mavjud berilganlarni tahrirlash; v) katakchalarni nusxalash; g) katakchalarni ko'chirish; d) katakchalarni formatlash; e) katakchalarni tozalash; j) katakchalarni faollashtirilgandan so'ng, unga to'g'ridan-to'g'ri berilganlarni kiritish - klaviaturada terish, ENTER ni bosish; z) berilganlarni formula satri orqali katakchaga kiritish - formula satriga bosish, klaviaturada terish, kiritish tugmasini bosish. Katakchada saqlanishi mumkin bo'lgan berilganlarning turi: - doimiy qiymatlar (sana, vaqt, pulli miqdorlar, foizlar, kasrlar yoki matn) 20

www.arxiv.uz - bu ma'lumotlar katakchaga toki yangi ma'lumotlar kiritilmaguncha, o'zgarmasligini ta'kidlash lozim. Kasr sonlarni kiritishda ularni " , " lar bilan ajratiladi. Sana va vaqtlarni kiritish xaqida gapirib bering. - formulalar (mavjud qiymatlardan doimiy qiymat, katakcha adreslari, funktsiyalarni keltirib chiqarish ketma-ketligi) - agar ishchi varag'ining qiymatlari o'zgarsa, formula hisoblash natijasi sifatida chiqaruvchi qiymatlar ham o'zgarishini ta'kidlab o'ting (buni birorta funktsiya misolida tushuntiring). Kiritishdan voz kechish uchun: 1. Tuzatish menyusidan voz kechishi yoki CTRL+Z tugmalari bosiladi. b) berilganlarni katakchada tahrirlash: 1 "Sichqoncha" chap tugmasini ikki marta bosish, yangi berilganlarni kiritish, ENTER ga bosish yoki 2. Ishchi varaq katakchani ajratib olib, formula satrida bosish, yangi berilganlarni kiritish, ENTER ni bosish yoki kiritish tugmasini bosing. v) katakchani nusxalash uchun: 1. Nusxalash lozim bo'lgan katakchani ajratib olish, Tuzatish menyusida "Nusxalash" buyrug'ini tanlash yoki 2. Katakchani ajratib olib, "sichqoncha" o'ng tugmasini bosish, kontekstli menyudan "Nusxalash" buyrug'ini tanlash yoki 3. Katakchani ajratib olib, asboblar panelidagi "Nusxalash" tugmasini bosish yoki 4. Katakchani ajratib olib, CTRL+C ni bosish. Ta'kidlash lozimki, ushbu katakcha nusxasi almashish buferidadir. Nusxani katakchaga joylash uchun: 1. Nusxa joylanishi kerak bo'lgan katakcha ajratib olinadi, "Tuzatish" menyusidagi "Joylash" buyrug'ini tanlash yoki 2. Katakcha ajratib olinib, "sichqoncha" o'ng tugmasi bosiladi, "Joylash" buyrug'i beriladi. 3. Katakchani ajratish uskunalari panelidagi "Joylash" tugmasini bosish yoki 4. Katakcha ajratib olinib, CTRL+V ni bosing. g) katakchalarni ko'chirishda ular almashish buferiga olinadi va keyin mavjud katakchalar ustiga joylashtiriladi. 21

www.arxiv.uz Ta'kidlab o'ting: nusxalash bilan ko'chirish amallari ketma-ketligi bir xil, faqat ko'chirishda amallar nusxa olish buyrug'i o'rniga kesib olish tanlanadi. Yangi joyga joylash bir xil. d) katakchadagilarni formatlash - katakchadagilarni formatlashda quyidagi parametrlarni o'zgartirish mumkin: 1. Shrift; 2. Shrift stili; 3. Shrift rangi; 4. Shrift o'lchami; 5. Katakchadagilarni to'g'rilash; 6. Katakchani tekislashni o'rnatish; 7. Katakchani har xil rang va bezaklar bilan to'ldirish. Katakchadagilarni formatlash ishi WORD for WINDOWS da matnlarni formatlashga o'xshaydi. e) Katakchalarni tozalash - undagilarni yo'qotish. O'chirish va tozalash orasidagi farqni ko'rsatish foydali. Tozalash amallari - katakchani ajratish, Tuzatish menyusida tozalash buyrug'i, keyin Hammasini tanlash (shrift, o'lcham, bezaklar, tekislash, katakchadagi axborot belgilari ham) yoki katakchada borlarini tanlash (faqat berilganlarni va formulalarni), yoki formatlar.Ikkinchi usul - katakchani ajratib olish va DEL tugmasini bosish bilan faqat katakchadagilar tozalanadi.Katakchani o'chirish - katakchani ajratib, Tuzatish menyusida Katakchani o'chirish buyrug'ini tanlash. 22

www.arxiv.uz 7. Yacheykalar oralig'i, satr va ustunlar bilan ishlashning asosiy usullari va tavsifi 1. Oraliq-bu ishchi varaqdagi ikki yoki undan ko'p ajratilgan yacheykalardir. Bu erda shuni ta'kidlash lozimki, yacheykalar oralig'i bir vaqtning o'zida bir necha yacheykalar bilan ishlash imkonini beradi. Bu ishni ancha osonlashtiradi. Oraliqlar qo'shni yoki qo'shni bo'lmasligi mumkin. Qo'shni oraliqlarni hosil qilish uchun birinchi yacheyka oralig'ida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish, kursorni esa oxirgi yacheykagacha olib borish lozim. Qo'shni bo'lmagan oraliqlarni hosil qilish uchun esa "sichqoncha" chap tugmasi yordamida birinchi yacheyka oralig'ini ajratib olib, CTRL tugmasini bosing, keyin Sizga kerakli qo'shni bo'lmagan yacheyka ustiga qo'ying. Bu amallarni bekor qilish uchun ishchi varag'ining bo'sh joyiga "sichqoncha" ni olib borib harakatlantiring. 2. Yacheykalar oralig'i bilan ishlashning asosiy uskunalari. Yacheykalar oralig'idagi axborot oraliqlarning har bir yacheykasida paydo bo'ladi. Yacheykalar oralig'i ustida bajariladigan amallar: a) ma'lumotlarni yacheykaga kiritish; b) yacheykadagi ma'lumotlarni tahrirlash; v) yacheykalarni nusxalash; g) yacheykalarni ko'chirish; d) yacheykalar ichini formatlash; e) yacheykalarni tozalash. Ma'lumotlarni yacheykalarga kiritish uchun yacheykalar oralig'ini ajratib, 23

www.arxiv.uz ma'lumotlarni kiritish, so'ngra ENTERni bosish kerak (klaviaturadan kiritilgan ma'lumotlar hamma yacheyka oraliqlarida paydo bo'ladi). Ma'lumotlarni formula satri orqali yacheykaga kiritish uchun esa klaviaturada terish va formula satrida kiritish lozim. Kiritilganlarni bekor qilish (ENTER bosilgunga qadar) ESC tugmasi bilan amalga oshiriladi. Kiritilganlarni bekor qilish (ENTER bosilgandan keyin) "To'g'rilash" menyusi yoki CTRL+Z bilan amalga oshiriladi. Yacheykalar oralig'idagi ma'lumotlarni tahrirlash uchun ishchi varag'ida yacheykalar oralig'ini ajratib, yangi ma'lumotlarni kiritib, so'ng ENTER ni bosish lozim. Yacheykalarni nusxalash uchun nusxalanishi kerak bo'lgan yacheykalarni ajratib, "Tuzatish" menyusidan "Nusxalash" tugmasini bosish kerak. Yacheykalar intervalini ajratish va CTRLQC ni bosib ta'kidlash, katakcha intervalining nusxasi qo'shimcha varaqda saqlanadi. Katakchalar intervalining nusxasini qo'yish uchun: 1. Katak intervalining nusxasi qo'yiladigan katakni ajratish, "Tuzatish" menyusida "Qo'yish" buyrug'ini tanlash yoki 2. Katakni ajratib, "Qo'yish" buyrug'ini tanlab, "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi yoki 3. Katakni ajratib, uskunalar panelida "Qo'yish" tugmasi bosiladi yoki 4. Katakni ajratib, CTRL+U ni bosiladi. g) ta'kidlash: katak oralig'ini o'zgartirish amalining oxirida nusxalash o'rniga qirqish amali beriladi. Yangi katakchaga qo'yilib, "Qo'yish" tugmasi bosiladi. d) kataklar oralig'i mundarijasini formatlashda quyidagi parametrlarni o'zgartirish mumkin: 1. Shrift; 2. Shrift kattaligi; 3. Shrift rangi; 4. Shrift qalinligi; 5. Katak oralig'ini tenglashtirish; 6. Katak oralig'ini o'rnatish; 7. Kataklarni har xil rang va chiziqlar bilan to'ldirish; 8. Kataklar oralig'ini mundarijasini bo'lish va burish. e) kataklar oralig'i mundarijasini tozalash - ularning mundarijasini yo'qotadi. Klaviaturadan foydalanib, qatorda yoki ustunda katakni ajratish, qatorni ajratish uchun 24

www.arxiv.uz SHIFT+ BackSpace ni bosish, ustunni ajratish uchun esa CTRL+BackSpace ni bosish lozim. 8.MS Excel elektron jadvali va oynasining tuzulishi. Katakchalar va ularning manzillari. Kompyuter texnologiyasining rivojlanib borishi va insonning ish faoliyatida keng qo’llanilishi ta’sirida ma’lum bir yo’nalishdagi dasturlarga bo’lgan talab yanada ko’paydi.Ma’lumki,dasturning yaratilishi va matn muharrirlari va protsessorlari ma’lumotlarni matn ko’rinishida saqlash va qayta ishlash uchun kerak bo’lsa,grafik muharrirlar tasvirlar ustida kerakli amallar bajarish uchun xizmat qiladi. Elektron jadvallarning asosiy vazifasi ma’lumotlarni jadval ko’rinishida tasvirlash va qayta ishlash bo’lib, birlamchi vazifasi hisob-kitoblarni avtomatlashtirishdir. Birinchi elektron jadval dasturi VisiCal с nomi bilan o’tgan asrning 80-yillari boshida ishlab chiqilgan. Undan keyin kompyuterlarning turlari va vazifasiga qarab, SuperCalc, Multiplan, Framework, Simphony, Works, 1C-Buhgalteriya, Master, MS Excel va boshqalar ishlab chiqarilgan va takomillashtirib bormoqda. Dastlabki naqli 1994-yilda Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va takomillashib borilayotgan Excel dasturi hozirgi kunda eng ommalashgan jadval protsessoridir. Excel dasturini ishga tushirish Microsoft Office paketining MS Word dasturi kabi uch xil usul bilan amalgam oshirilishi mumkin. 25

www.arxiv.uz Exelda menyular satri Word matn protsessoridagi menyular satridan farqlanadi. Exceldagi menyular satri Word matn protsessoridagi menyular satridan farqlanadi.Masalan, Word matn protsessorida Таблитца (Jadval) menyusi o’rnida Excelda Данные (Ma’lumotlar) menyusi bor; biror nusxa ko’chirilgach, Правка (Tahrirlash) menyusi nusxani Word dasturidagdan farqli har xil xususiyatlari bilan joylashtirish imkoniyatini beradi. Excel dasturi ishga tushirilganda u shartli – Книга 1 (Kitob1) nomi bilan yangi hujjat hosil qilishni taklif etadi. Tavsiya etilgan kitobda 3 ta varaq ( Лист 1, Лист 2, Лист 3)bo’lib, zaruratga qarab yana varaqlar qo’shish mumkin bo’ladi. Yangi kitob hosil qilish esa quyidagi imkoniyatlardan birini tanlash orqali bajariladi: ● fayl menyusidagi Создать (Hosil qilish) buyrug’ini tanlash yoki Ctrl + N klavishlarini birgalikda bosih orqali; ● vositalar panelidagi   Elektron jadvallar ustun va satrlarning birlashmasidan iborat jadval bo’lib, satr va ustun kesishmasi katakcha (yoki yacheyka) deb ataladi. Katakcha quyidagi xossalarga ega bo’lishi mumkin: 26

www.arxiv.uz ● fon turi va rangi; ● shrift turi, o’lchami rangi; ● tekislash turi; ● son turi; ● matn yo’nalishi turi ; ● himoya; ● chegara turi, rangi va o’tkazilish joyi. Har bir katakcha ustun va satrning tartibidan kelib chiqqan holda o’zining adresi (o’rni)ga ega bo’ladi.Masalan,A3,X3,A8,T6,AZ1994,… . Jadvaldagi ajratilgan (hoshiyali) katakcha joriy katakcha deyiladi. Elektron jadvallarda yana katakchalar bloki tushunchasi bo’lib, u jadvaldagi katakchalardan iborat ixtiyoriy to’rtburchak yoki to’rtburchaklar to’plamidir. Shuni yodda tutish kerakki, ustun va satrlarning soni, demak, katakchalar soni dasturlarning imkoniyatlariga bog’liq bo’ladi. SuperCalc4 elektron jadvali varag’ida satrlar 9999 ta va ustunlar 255 ta bo’lgani uchun katakchalar soni 9999 * 255=2549745 ta Excel electron jadvali varag’ida 16384*256=4194304 (65536*256=16777216) ta katakcha bo’ladi. Elektron jadvallarda bir katakchadan boshqa joyga murojaat qilish mumkin. Murojaat − bu formula yozishda qo’llanilayotgan katakcha, satr yoki ustun yoxud katakchalar blokining (shu varaqdagi, boshqa varaqdagi, boshqa kitobdagi) adresidir. Elektron jadvallarda ikki xil nisbiy va absolut murojaat qo’llaniladi. Nisbiy murojaatda formula nusxasidagi katakchalar adreslari nusxa joylashtirilayotgan katakchaga mos holda o’zgaradi.Masalan, a2 katakchadagi A1 +B4 yig’indining A3 katakchaga nusxasi A2 + B5, A7 katakchadagi nusxasi A6 +B9, F17 katakchaga nusxasi D16 +E19 kabi o’zgarib joylashadi. Absolyut murojaatda katakcha adresi o’zgarmaydi.Elektron jadvallarda absolyut adres xususiyatini ifodalash uchun maxsus belgidan (Excelda - $) foydalaniladi. Masalan,A2 katakchadagi A1 + $B$4 yig’indining F17 katakchaga nusxasi D16 + $B$4, C7 katakchadagi B3 – C$6 ayirmaning F9 katakchaga nusxasi E5 –F$6, L11 katakchadagi D6 * $C3 ko’paytmning M14 katakchaga nusxasi E9 * $C6 kabi joylashadi. Bundan ko’rinadiki, $ belgisi qo’ilgan ustun yoki satr nusxa ko’chirilganda o’zgarmay qolar ekan. 27

www.arxiv.uz Excelda katakchalar nomlash va shu nom orqali murojaat qilish mumkin.Buning uchun katakchani belgilab, Joylashtirish menyusining Nom – Berilsin ( Имя – Присвоить )… bo’limi tanlanadi va ixtiyoriy nom kiritiladi. Bu katakchaga murojaat etganda katakcha adresi o’rniga nomini ko’rsatish kifoya. Excel electron jadvalida formulalar satri ma’lumotlarni, formulalarni yozish va tahrir qilish uchun qo’llaniladi. Bu satrning chap tomonida katakcha nomini ko’rsatuvchi joy bo’lib unda jadvaldagi joriy katakchaning adresi yoki nomi ko’rinib turadi. Microsoft Excel Microsoft Office ga kiruvchi WINDOWS ning ilovalaridan biri MS Excel elektron jadvallarini WINDOWS boshqaruvida tayyorlash va qayta ishlash uchun mo‘ljallangan dastur hisoblanadi. Excel turli-tuman masalalarni yechish imkonini beradi va hisoblashga doir hisobotlarni ham bajaradi. Jadval o‘lchamlari katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash imkoniyatlarini beradi. Excel quyidagicha ishga tushiriladi: (Pusk) da sichqoncha chap tugmachasi bosiladi, undan Dasturlar (Programm ы ), bo‘limi tanlanadi va shu yo‘nalish bo‘yicha Microsoft Excelga o‘tib, sichqoncha chap tugmachasi yana bir marta bosiladi. Excel oynasi quyidagilardan tashkil topgan: Sarlavha - hosil qilinadigan hujjat nomi va oynani boshqarish tugmachalari. Menyu : Fayl, Tekshirish (Proverka) , Ko‘rinish ( Vid ), qo‘yish (Vstavka ) Format, Servis, Berilganlar ( Dann ы ye) ,Oyna (Okno), Ma’lumot (Spravka). Menyu - hujjatlar bilan ishlash buyruqlaridan tashkil topadi. Uskunalar paneli tugmachalari Menyu buyruqlarini takrorlaydi. Yacheyka - nom maydoni. Formulalar satri. Satr sarlavhalari (1,2,3) va ustunlari (A,B,C…). Hujjat ma’lumotlari kiritiladigan, satr va ustunlarga bo‘lingan ishchi maydoni. Varaqlarni boshqaruvchi satr. Holat satri. Aylantirish yo‘lkalari. Excel hujjati XLS kengaytmasi bo‘lgan fayl hisoblanadi. Bunday fayl Excel ning 28

www.arxiv.uz ishchi kitobi deb ataladi. Har bir kitobga 1 dan to 255 tagacha elektron jadval joylashgan bo‘lib, har biri ishchi varaq deb ataladi. Excel varag‘i 16384 satr va 256 ustundan iboratdir. Satr (qator) lar 1 dan to 16384 gacha butun sonlar bilan nomerlangan, ustunlar esa A,B,C… lotin alfaviti harflari bilan belgilangan (AA,AB, AC..IV). Qator va ustunlarning sarlavha chegarasida sichqonchani bosgan holda qator balandligini va ustunnning kengligini o‘zgartirish mumkin. Ustun va satrlarning kesishgan joyida jadvalning asosiy elementi yacheykalari joylashgan. Hohlagan yacheykaga ma’lumot, son va matn, hisoblash uchun formula kiritish mumkin. Konkret-aniq yacheykani ko‘rsatish uchun adresdan foydalaniladi, qator nomi va ustun belgilaridan iborat bo‘lgan, masalan B4, AA3. Yacheyka bloki diapozondagi boshlang‘ich va oxirgi yacheykalarning adresini ikki nuqta orqali ko‘rsatiladi. Masalan B2, E6 yacheykalarga nom berish mumkin, buning uchun qo‘yish (Vstavka), nom berish (imya Prisvoit) amallari bajariladi. Yacheyka faollashi uchun (yacheykani belgilash) sichqonchani chap tugmasini bosish kifoya. Nom (Imya) maydonida faol yacheykaning nomi ko‘rsatiladi Formula satri maydonida faol yacheykaning mazmuni yoritiladi. Yacheyka mazmunini yacheykaning o‘zida ham, yoki formula satrida ham o‘zgartirish mumkin. Satrni (qatorni) belgilash-satr sarlavhasida sichqoncha tugmachasi yoki SHIFT SPACE (bo‘shliq) orqali amalga oshiriladi Ustunni belgilash- ustunni sarlavhasida sichqoncha tugmachasi yoki CTRL Space (bo‘shliq) o‘z varag‘ini belgisi ustida ustun va satrlarning kesishgan sarlavhalarida bosish bilan amalga oshiriladi. Varaqlarni boshqarish satri ishchi kitobi bir necha varag‘ini tashkil qiladi. Yorliqning ustida sichqoncha chap tugmachasi bosilib, kerakli varaqni chaqirish mumkin. Agar varaq yarlik satriga sig‘magan bo‘lsa, chapga qaragan strelka bilan kerakli varaqni topish mumkin. Varaqni qayta nomlash uchun : varaq yorlig‘i ustida sichqoncha o‘ng tugmachasi bosilib, Qayta nomlash (Pereimenovat ) tanlanadi, Yorliq ustida matn kursori paydo bo‘ladi va yangi nomni kiritish mumkin bo‘ladi. Varaqni o‘chirish uchun: sichqoncha o‘ng tugmachasi varaqa yorlig‘i ustida, O‘chirish («Udalit» ) operatsiyasini bajarish mumkin. Varaqni qo‘shish uchun sichqoncha o‘ng tugmachasi Qo‘shib qo‘yish (Dobavit ) amallari bajariladi. Holat satri (stroka sostoyaniya) axborotni 2 xil turda tasvirlash imkoniyatiga ega: Oxirgi qilingan ishlar natijalari hakida ma’lumot beradi. Bu ishning tug‘riligi yoki xato kodi ekanligini bildiradi. 29

www.arxiv.uz Tugallanmoqchi bo‘lgan ishlar hakidagi ma’lumot. Agar uskunalar panelida sichqonchaning kursorini sekinlik bilan harakatlantirsak, holat satrida bu ma’lumot namoyon bo‘ladi. Holat satrida Kalkulyator , satrdan o‘ngda NUM so‘zi bor, NUM so‘zi ustida sichqonchaning o‘ng tugmachasi bosilsa, kalkulyator bajarishi mumkin bo‘lgan amallar ro‘yxati chiqadi: o‘rta (C реднее ), Qiymatlar soni ( Количество значений ), Maksimum, Minimum, Yig‘indi ( Сумма ). “3” belgisi yig‘indi so‘zi oldida turadi. Bu shu amalning faol ekanligi bildiradi. Masalan V ustunda 1,2,3,4 sonlarini teramiz. V ustundagi bu sonlarni belgilasak, holat satrida avtomatik ravishda Summaq10 ya’ni , yig‘indi 10 ekanligini bildiradi. Boshqa amallarni bajarish uchun sichqoncha chap tugmachasini kerakli amal ustiga olib borib “3” belgisi qo‘yiladi . Bu sonlarning o‘rtacha qiymati q25, Maksimumi q 4, Minimum-1 va x.k ekanligini bildiradi. Excel elektron jadvali 16384 ta (row) satr va 256 ta ustun (collumn) dan iborat. Satrlar 1 dan 16384 gacha bo’lgan butun sonlar bilan tartiblangan bo’lsa, ustunlar lotin alifbosining bosh harflari (A, B,…, Z, AA, AB, …, IV) bilan belgilangan. Satr va ustun kesishmasida elektron jadvalning asosiy tarkibiy elementi-yacheyka (cell) joylashgan. Har bir yacheykaga son, matn yoki formula ko’rinishdagi ma’lumotlar kiritiladi. Ustun kengligini va satr balandligini sichqoncha orqali o’zgartirish ham mumkin. Jadvalning tanlangan yacheykasiga o’tish uchun aniq manzil (adres) ko’rsatilishi kerak. U satr va ustun kesishmasida, masalan A1, V4, F9, AB3 kabi ko’rsatiladi. 1.Kompyuter elektr tarmog’iga ulanib, ishga tushiriladi. Ekranda muloqot oynasi paydo bo’lib, foydalanuvchining nomi va paroli so’ralsa, ular klaviatura orqali kiritilib, so’ngra «Enter» klavishi bosiladi. 2.«Sichqoncha» ko’rsatkichi « Пуск » (Start) tugmasiga keltirib, chap tugmasi bosiladi. 3. Ocholgan muloqat oynasidagi « Все программы » bandiga keltirilib, dasturlar ruyhatidan «Microsoft Office», so’ngra «Microsoft Office Excel» dasturi tanlanib, sichqonchaning asosiy chap klavishi bosiladi (1-rasm). 1-rasm 30

www.arxiv.uz 4.Natijada MS Excel dasturi yuklanadi va uning ish kitobi jadvali ekranga chiqadi (2-rasm). 2-rasm MS Excel elektron jadvalining 2-rasmda ko’rsatilganidek menyular satrida Е x с el hujjatlarini hosil qilish va yuklash. Agar siz MS Excel ni yuklagan bo‘lsangiz protsessor ( Книга 1 shartli nomi bilan hosil qilingan yangi hujjat bilan ishlashni taklif etadi) yangi hujjatni hosil qilishni boshlash uchun shartli nom Kniga 1 nomni beradi. Yangi hujjatni hosil qilish uchun : Fayl, Hosil qilish ( Создать ) . Hosil qilingan hujjatni saqlash uchun: Fayl , “ qanday saqlash ” ( Сохранить как ) kerakli papkani ochib nomni kiritish va saqlash kerak bo‘ladi. Agar Excel hujjati nomi mavjud bo‘lsa , u holda uni ishga tushirish uchun : Fayl , Ochish (“O т k ры t”) kerakli papkani tanlab, fayl nomi ko‘rsatiladi. MS Excel ko‘p oynali ilova hisoblanadi. Bu bir vaqtning o‘zida bir necha hujjatlarni ochish imkonini beradi. Ochilgan hujjatlar mashqlar panelida va oyna menyusida ko‘rinadi. Jadvaldagi ma’lumotlarni bezash. Excel da jadvalni o‘zingizga yoqqan holatda bezash imkoniyatlari bor. Ustun va satrlarning kengligini o‘zgartirishingiz mumkin, bu yacheykalarga rasmlarni .uzun matnlarni va ko‘p sonlarni yozish imkonini beradi. Yacheykalarni birlashtirish (ob’yedinit) – kerakli yacheykani belgilab tugmachasi birlashtirib markazga joylash “ Формативание “ panelida amalga oshiriladi. Vertikal matn yacheykani faollashtirib, sichqoncha o‘ng tugmachasi ,Yacheykalar formati “ Формат ячеек ” , To‘g‘rilash “ Выравнивание ” sahifasiga kirib, kerakli oriyentatstatsiyani o‘rnatish mumkin . So‘zlar bo‘yicha ko‘chirish sichqoncha o‘ng tugmachasi “Format yacheyek Tasvirlash (“Otobrajeniye),So‘zlar bilan ko‘chirish ( Переносить по словам ) punktiga “3” belgisi qo‘yiladi . Yacheykadagilarni to‘g‘rilash uchun yacheykadagilarni faollashtirib , sichqoncha o‘ng tugmachasi Yacheykalar formati (Format yacheyek), To‘g‘rilash (V ы ravnivaniye) sahifasi gorizontal yo‘nalish bo‘yicha chekinish (joy qoldirish) ,(qiymati bo‘yicha ), quyi chegarasi bo‘yicha , markazdan , chap tomondan, o‘ng tomondan kengligi ) va vertikali bo‘yicha ( balandligi bo‘yicha , markazi bo‘yicha , quyi chegarasi bo‘yicha ) ishlarni amalga oshirish mumkin . Jadvalni obramlash – hosil qilingan jadvalni belgilab, tugmachasi bosiladi . Chegarasi ( Граница ) kerakli tugmacha 31

www.arxiv.uz tanlanadi. Rangli chegaralarni hosil qilish uchun : menyu “Format”, “ Yacheyka”, Chegara sahifasi ( Страница граница ) , chegarani chiziq rangini o‘rnatish kerak. Jadvalni avtomatik ravishda bezash uchun “Avtoformat"dan foydalaniladi: Hosil qilingan jadval belgilanib, format bosiladi. Ma’lumotlarni formatlash. Yacheykaga ma’lumotlar formatlangan holda kiritiladi. Yexsel yozuvlarning tipini aniqlaydi(son,sana , vaqti va boshqalar) va mos formatda chiqaradi. Yexsel ning yangi hujjatini ochishda yacheykalarda standart sonli format o‘rnatilgan bo‘ladi. Lekin biz yacheykalarga o‘zimizning formatimizni qo‘yishimiz mumkin va shunda bu yacheykalardagi ma’lumotlar o‘rnatilgan formatda chiqariladi. Yacheyka formatini o‘zgartirish uchun : yacheykani faollashtirib, sichqoncha o‘ng tugmachasi,Yacheykalar formati (Format yacheyek) , “ Raqam sahifasi”( Stranitsa chislo ) va kerakli menyusi , Avtoformat, kerakli namuna tanlanib OK tugmachasi formatni tanlash. Bu sonli (chislovoy), pulli ( denejn ы y) , moliyaviy ( finansov ы y) , sana (data) ,vaqti (vremya), foizli (protsentn.) , kasrli (drobn.) , eksponsionaln ы y , matnli (tekstov ы y). Har bir format uchun namuna beriladi. Masalan , pulli (denejn ы y) formatni ko‘rib chiqamiz. Bu format o‘rnatilishi bilan kiritilgan son yonida valyuta birligi paydo bo‘ladi. (45$ yoki 45 r) 32

www.arxiv.uz 9. Varaqlar bilan ishlash. Ma’lumotlarni kiritishning avtomatik yo’llari. Satr va ustunlar ustida amallar bajarish. Axborotlarni Excel ga kiritishda quyidagi tugmachalar va tugmachalar birikmalaridan foydalaniladi: HOME- joriy qatorning boshiga boradi. END – joriy qatorning oxiriga boradi. CTRL+ HOME- hujjatning A1 yacheykasi boshiga boradi. CTRL+END- hujjatning oxiriga, ya’ni oxirgi to‘ldirilgan yacheykaga boradi. Page Up- bir “ekran saxifasi” yuqorisiga boradi. Page Down- bir “ekran sahifasi” pastga boradi. END+ - hujjatning A1 yacheykasi boshiga boradi. END+ - varaqning A16384 satri oxirgi yacheykasiga boradi. END+ - varaqning - IV 16384 ustunidagi oxirgi yacheykasiga boradi. END+ - joriy satrning boshiga olib boradi. Yacheykaga axborotni kiritish uchun uni faol yacheykaga aylantirish kerak, so‘ng F2 funksional tugmachasi yoki sichqoncha chap tugmachasi yacheykada 2 marta bosiladi va yacheyka ichida matn kursori paydo bo‘ladi. Yacheykaga axborotni kiritishni tugatish uchun “ENTER” tugmachasini bosish , yoki boshqa 33

www.arxiv.uz yacheykada sichqoncha tugmachasini bosish bilan amalga oshiriladi. Yacheykadagi axborotni o‘chirish uchun uni faol yacheykaga aylantirib, so‘ngra “DELETE” (o‘chirish) tugmachasi , yoki sichqoncha o‘ng tugmachasi bekor qilish (otmenit) , yoki Tuzatish (Pravka ) menyusida Tozalash (Ochistit) amali bajariladi. Ustun va satrlarni qo‘shish satr yoki ustunlarni belgilab , sichqoncha o‘ng tugmachasi Yacheykalarni qo‘shish (Dobavit yacheyki”) bilan amalga oshiriladi. Menyu bandlarining vazifasi. Elektron jadvalda asosan yangi jadvallarni tashkil etish jarayonida uni ochish, yopish, xotirada biror nom bilan saqlash va qog’ozga chop etish ishlarini « Файл » menyusi orqali amalga oshiriladi. Quyida ana shu menyu bandlarining vazifalarini ko’rib chiqamiz. « Файл » menyusi (3-rasm ). 3-rasm Ko’rinib turibdiki, « Файл » menyusi bo’limlarida yuqoridagi kabi amallarni bajarish mumkin bo’lib, qayd etilgan vazifalar Microsoft Office guruhidagi dasturlarning barchasi uchun umumiydir. « Правка » menyusi (4-rasm). « Вид » menyusi (5-rasm) . 4-rasm 5-rasm « Формат » menyusi ( 6 -rasm). 34

www.arxiv.uz Excel dasturida formatlash ( 6 -rasm), asosan, katak, satr va ustunlarning ustida bajariladi. Bo’lim bandlarida satrning balandligi ustunning eni, katak chiziqlarini hosil qilish va yuqotish, yangi varaq hosil qilish, unga nom berish vazifalari amalga oshiriladi. 6 -rasm 7 -rasm « Стиль » bandida satr yoki ustun nomi belgilanishi, katakda ma’lumotlarning berilish va to’ldirish usullari aniqlanadi. Katakda yozuvlarning alifbosi va o’lchamini belgilash mumkin ( 7 -rasm). « Сервис » menyusi (8 -rasm). Mazko'r menyu bandlari Office muhiti dagi amaliy dasturlarnikiga o’hshash bo’lib, ularning mazmuni quyidagilardan iborat: 8-rasm -Matnning xatolarini aniqlash; -Turli ma’lumotlar majmui; -Xatolar sonini aniqlash; -Umum ishchi sohani aniqlash; -Kitobga kirish uchun ruxsat; -Ozgartirishlarni belgilash; -Kitoblarni solishtirish va birlashtirish; -Dasturni himoyalash; -Hamkorlikda ishlash; -Katak qiymatlarini tahrir qilish; -Yangi yunalishlarni 35

www.arxiv.uz berish; -Formula bog’lanishlari bilan ishlash; -Makro ma’lumotlar; -Yangi ustqurmalar kiritish; -Avtomatik almashtirish xususiyatlari; -Uskuna panelini taxrir qilish; -Jadval xususiyatlari; Excel dasturida ko’p foydalanuvchilarga ish jarayonini tartibga solish ularga ustuvorliklar belgilash, kitobga kirish uchun ruxsat berish kabi vazifalarni « Доступ к книге » банди бажаради . « Параметры » bandi dastur haqida umumiy, qiymatlar, hisob ishlari, diagrammalar, o’zgartirish xususiyatlari haqida esa batafsil ma’lumotlar beradi, ba’zi xossalarni tahrir qilish imkoniyatlarini ta’minlaydi. « Данные » menyusi (9-rasm). Excel da bu menyu kataklardagi qiymatlar ustida amallar bajarishga muljallangan: 9-rasm Mazko'r bandning dastlabki ikki « Сортировка » va « Фильтр » bandlari ustun yoki satr elementlarini biror belgisi bo’yicha saralash va tartiblash vazifasini bajaradi. « Форма » bandi tanlab olingan hisobot shakli bo’yicha satr elementlarini tekshirish va tahrir qilish ishlarini amalga oshiradi. « Итоги » bandi ustun yoki satr bo’yicha umumiy natijalarni olish shaklini belgilaydi. Qo’yilgan masala bo’yicha kiritilayotgan ma’lumotlarning to’g’riligini tekshirish « Проверка » bandi orqali amalga oshiriladi. Bunda muloqot oynasi hosil bo’lib, kiritilishi zarur bo’lgan ma’lumotlar xususiyatlari va hosil bo’lgan xatoliklar haqidagi xabarnoma 36

www.arxiv.uz mazmuni belgilanadi. Elektron jadvalda ma’lum qiymatlarning tanlab olingan nomi bo’yicha, biror qonuniyat bo’yicha yangi jadvallar hosil qilish vazifasini « Таблица подстановка » bandi bajaradi. Keyingi qolgan bandlar jadval elementlarini birlashtirish, yaxlitlash va ajratish, tashqi tarmoqlardan ma’lumotlar to’plash uchun xizmat qiladi. Qator yoki ustunlarning k е ngligini o’zgartirish Excelda qatorlarni 1,2,3 …. lar bilan b е lgilab qatorlar sarlavxasi hosil qilingan . Shu qatorlar sarlavxasidan k е rakli qator osti dagi chiziqqa sichqoncha ko‘rsatkichi k е ltiriladi va uning ko‘rinishi o ’l chov o ’ zgartirish holatiga k е lganda uning chap tugmasini bosib turib, k е rakli tomonga qarab to k е rakli joygacha sudrab olib boriladi . Ustunlarning k е ngligini o ’ zgartirish ham xuddi shu tartibda bo ’ lib , faqat ustunlar sarlavxasidan o ’ zgartiriladi . Quyida A ustun kengaytirilgan: Kataklarni b е lgilash. Kataklarni b е lgilash uchun sichqonchani b е lgilash boshlanadigan joyga k е ltirib uning chap tugmasini bosib turib k е rakli joygacha sudrab borishimiz k е rak. Yoki kursorni b е lgilanish boshlanadigan joyga k е ltirib, <Shift> tugmasini bosib turib «str е lka»li tugmalar orqali k е rakli joygacha b е lgilanadi. Masalan: B3 katagidan Е 5 katagigacha b е lgilash k е rak bo’lsa, kursorni B3 katagiga k е ltirib <Shift> tugmasini bosib turib, «str е lka»li tugmalar orqali Е 5 katagiga boramiz va k е rak bo’lgan b е lgilashni hosil qilamiz. 37

www.arxiv.uz Agar shu b е lgilashga G1 dan G3 gacha bo’lgan kataklarni ham qo’shish k е rak bo’lsa Ctrl tugmasini bosib turib, sichqoncha orqali G1, G2, G3 kataklarni unga qo’shamiz va biz b е lgilagan kataklar B3 - Е 5, G1-G3 kataklar to’plamidan iborat bo’ladi. Agar B,C,D va G ustunlarni b е lgilamoqchi bo’lsak, u holda ustunlar sarlavxasidan B ustun ustiga borib sichqonchaning chap tugmasini bosib turib D ustunigacha u G ustunini b е lgilaymiz va quyidagi ko’rinishni hosil qilamiz. Jadval qarab olib boramiz va Ctrl tugmasini bosib turib ustunlar sarlavhasidan G ustunini b е lgilaymiz va quyidagi ko’rinishni hosil qilamiz. . Agar 2,3,4 va 6 qatorlarni b е lgilamoqchi bo’lsak, u holda qatorlar sarlavxasidan 2 qator ustiga borib sichqonchaning chap tugmasini bosib turib 4 qatorigacha olib boramiz va Ctrl tugmasini bosib turib qatorlar sarlavxasidan 6 qatorini b е lgilaymiz va quyidagi ko’rinishni hosil qilamiz. 38

www.arxiv.uz Joriy yoki b е lgilangan katakning formatini o’zgartirish Excel da katta-kichik, qalin, kursiv, osti chizilgan va hokazo formatlardagi matnni yozishimiz mumkin. Buning uchun yozadigan matnimiz yoki b е lgilangan matn uchun formatni « Ф орматирование» pan е lidagi tugmalar orqali tanlashimiz k е rak. MS Excel dasturida formula yozish. Excelda formula aktiv katakka “=” b е lgisini yozish bilan boshlanadi. Misollar: C7 katagi B1 katagida yozilgan qiymatga t е ng bo’lsa uni ikkinchi marta kiritib o’tirmasdan C7 katagiga kursorni o’rnatib “=B1” d е b kiritsak, Excel C7 katagi B1 katagi qiymatiga t е ngligini tushunadi va B1 katagidagi yozuvni takrorlaydi. C10 katagida B10 katagining 25 foizini yozish k е rak. C10 katagiga kursorni o’rnatib “=B10*25/100” ni kiritsak, u B10 ning 25 foizini C10 katagiga yozadi. K е yinchalik B10 ning qiymatini o’zgartirganda, avtomatik C10 ning qiymati ham mos ravishda o’zgaradi. Shu tartibda ixtiyoriy mat е matik amallarni bajarish mumkin. Yuqoridagi misolda C10 katagida B10 katagining 25 foizini yozdik d е ylik. Endi, C11 ga B11 ning , C12 ga B12 ning … C20 ga B20 ning 25 foizini yozish k е rak bo’lsa, sichqoncha yordamida C10 katakdagi formuladan C11… C20 gacha nusxa ko’chirish kifoya: 39

www.arxiv.uz MS Excel dasturining standart funksiyalaridan foydalanish MS Е xcel dasturining o’zida standart mat е matik, moliyaviy, statistik va boshqa formulalar o’rnatib qo’yilgan. Ulardan foydalanish tartibi quyidagicha: «Стандартная » pan е lidan tugmasi bosiladi va quyidagi « Мастер функций » oyna si hosil bo’ladi: Bu oynaning «Категория» bandidan kеrakli mavzu tanlanadi, f unksiya bandidan esa kеrakli fun k siyani tanlab OK tugmasi bosiladi. Masalan «Категория» bandidan «Мат e матические» qismi tanlanib, «Функция» bandidan esa «COS» fun k siyasi tanlanib Ok tugmasi bosilsa, quyidagi oyna hosil bo’ladi. 40

www.arxiv.uz Bu oynaning « число » qismiga istagan sonning kosinusini hisoblash k е rakligini yozamiz yoki tugmasini bosib qaysi katakda yozilgan son kosinusi hisoblanishi k е rakligini ko’rsatamiz. Joriy (kursor o’rnatilgan) katakda yuqoridagi funksiya javobi hisoblab yoziladi. Katakda funksiya javobi ko’rinadi. MS Excel dasturida rasm chizish. MS Excel da rasm chizish « Рисование » pan е lidagi tugmalar orqali amalga oshiriladi : Bu pan е l orqali joylashtirilgan ob ’ yektlarning har birini xossalari mavjud bo ’ lib , ular shu ob ’ yekt ustiga sichqoncha ko ’ rsatgichini o ’ rnatib chap tugmasini bosganda hosil bo ’ lgan m е nyudan «Формат автофигуры» qismini tanlaganda chiqadi va u orqali biz shu avtofigura uchun hamma xossalarini o ’ zgartirish imkoniga ega bo ’ lamiz . MS Exsel dasturida rasmni joylashtirish Rasmlarni ikki xil usulda joylatirish mumkin:  «картинки» – Excel ning o’zida bo’lgan rasmchalar to’plamidan biror rasmni olib joylashtirish ;  « Из файла …» - Biror fayldan rasmni olib joylashtirish. Birinchi band, ya'ni Excel ning o’zida bo’lgan rasmalar to’plamidan biror rasmni qo’yish uchun m е nyuning rasmda ko’rsatilgan bandiga kirsak hosil bo’lgan oynadan k е rakli rasmni tanlab «Вставить» tugmasi bosilsa, tanlangan rasm matnda joylashadi. Ikkinchi band, ya'ni biror fayldan rasm qo’yish uchun «Из файла …» bandini tanlasak quyidagi oyna hosil bo’ladi: 41

www.arxiv.uz Bu oynadan k е rakli faylni tanlab, « Добавить » tugmasi bosilsa, tanlangan rasm matnda joylashadi. MS Excel dasturida ob’yektlarni joylashtirish. MS Excel da Windows qo’llab quvvatlagan har qanday ob’yektni qo’yish mumkin. Buning uchun Excel m е nyusining «Вставка» bandidan «Объект…» qismi tanlanadi. Bizga quyidagi ko’rinishda oyna hosil bo’ladi: Bu oynadan biz matnda joylanishi lozim bo’lgan ob’yekt tipini tanlaymiz va OK tugmasini bossak, kursor turgan joyda ob’yekt joylashadi va o’zgartirish uchun shu ob’yektning muharriri (r е daktori) ochib b е riladi. Agar biz matnda oldindan tayyorlangan ob’yektni joylashtirmoqchi bo’lsak, shu oynadan « Создание из файла » bandiga kirib ob’yekt saqlangan faylni ko’rsatishimiz k е rak va OK tugmasi orqali o’sha ob’yekt matnimizda joylashtiriladi. .Sahifa tushunchasi 42

www.arxiv.uz Har bir Excel hujjatida bir n е chta sahifalar bo’lishi mumkin. Quyidagi rasmdagi Excel hujjatida 3ta «Лист1», «Лист2» va «Лист3» lar bor . Hozirgi rasmdagi hujjatda joriy sahifa «Лист1» hisoblanadi . Лист2 ham birinchisiga o ’ xshash bo ’ sh sahifadir , unda ham birinchi sahifaga o ’ xshab k е rakli jadvallarni hosil qilishimiz mumkin . Ikkinchi sahifaga o ’ tish uchun sichqonchani bilan ko ’ rsatilgan joyga k е ltirib uning chap tugmasini bosish е tarli . Sahifaning nomini o ’ zgartirish uchun sichqonchani « str е lka » bilan ko ’ rsatilgan joyga k е ltirib , uning o ’ ng tugmasi bosiladi va quyidagi m е nyu hosil bo ’ ladi : M е nyu bandlarining vazifalari :  «Добавить…» - dokum е ntga yangi sahifa qo ’ shadi .  «Удалить» – joriy sahifani o ’ chiradi .  «Переименовать» – sahifa nomini o ’ zgartiradi .  « C копировать» – joriy sahifa nushasini hosil qiladi .  «Выделить все листы» – hujjatdagi hamma sahifalarni b е lgilaydi . Jadvalni xotiraga yozib qo ’ yish . Jadval hosil qilganimizdan k е yin uni kompyut е r xotirasiga yozib qo ’ yish k е rak bo ’ ladi . Yuqorida k е ltirilgan «Стандартная» pan е lidan «Сохранить» tugmasini bosib xotiraga yozish mumkinligini aytib o ’ tgan edik . Endi shu jarayonni birma - bir ko ’ rib o ’ tamiz : «Стандартный » pan е lidan «Сохранить» tugmasini bosamiz . Quyidagi oyna hosil bo’ladi: 43

www.arxiv.uz Bu oynada :  «Имя файла» bandiga matn nomini kiritamiz.  «Папка» bandidan shu fayl joylashadigan katalogni ko’rsatamiz.  «Тип файла» bandidan fayl formatini tanlaymiz. Formati – Книга Excel, Шаблон , Текст DOS, Документ HTML va hokazolar bo’lishi mumkin.  «Параметры » bandidan k е rakli param е trlar (faylni ko’rish, o’zgartirish uchun parol va hokazolar) b е lgilanadi. Bu banddan param е trlarni faqat zarur bo’lganda b е lgilash mumkin.  «Сохранить» tugmasi bosiladi, yuqorida kiritilgan ko’rinishdagi fayl ko’rinishida fayl hosil bo’ladi. Faylni ochish. Jadval kompyut е r xotirasiga yozib qo’yilgan bo’lsa, uni ochish uchun «Стандартн ая » pan е lidan «Открыть» tugmasini bosish k е rak. Endi shu jarayonni birma-bir ko’rib o’tamiz: « Стандартн ая » pan е lidan « Открыть » - tugmasini bosamiz. Quyidagi oyna hosil bo’ladi: 44

www.arxiv.uz  «Папка» bandidan shu fayl joylashadigan katalogni ko’rsatamiz.  «Тип файла» bandidan fayl formatini tanlaymiz.  Rasmda «str е lka» bilan ko’rsatilgan joyda fayllar ro’yxati ko’rinadi, k е rakli fayl shu joydan tanlanadi.  « Открыть » tugmasi bosiladi, yuqorida tanlangan fayl ochiladi. 10. Diagramma hosil qilish, tanlash, o’lcham va joylarini o’zgartirish. MS Excelda hisob-kitob ishlaridan tashqari olingan natijalarning o’sish foizi va grafiklarini ham chiqarish imkoniyatlari bor. Bu imkoniyatlar asosan « Вставка » menyusining 45

www.arxiv.uz « Диаграмма …» va « Функций …» bandlarida amalga oshiriladi. Ana shi menyu bandlari bilan yaqindan tanishib chiqamiz (10-rasm). Bu menyuning bandlari katak, satr, ustun, varaq, diagramma, belgilar, funksiyalar ustida amallar bajarish uchun muljallangan bo’lib ularning mazmuni quyidagicha: 10-rasm Mazko'r bo’limning dastlabki to’rtta bandi dastur ishlashi davomida vujudga keluvchi joriy vazifalar (yangi katak, ustun va satr hosil qilish) ni bajarishga muljallangan. « Диаграмма » bandi esa dastur natijalaridan foydalanib, grafiklari, gistogramma va diagrammalari hosil qilinadi. Bandga murojaat qilinganda ekranda « Мастер диаграмм » muloqat oyna hosil bo’ladi (11-rasm). 11-rasm Mazko'r oynada elektron jadvalda olingan natijalarini tasvirlashning 75 xil usuli foydalanuvchi uchun taklif qilinadi. Masalan, « График » ko’rinishi taklif qilinsin. « График » diagramma tanlab olingandan so’ng, « Далее » tugmasi bosiladi va ekranda 12-rasm qiymatlarning chegarasini belgilovchi va tasvir hoshiyalarida izohli yozuvlar hosil qiluvchi « Диапозон данных » deb nomlanuvchi oyna paydo bo’ladi. Bu yerda kerakli izohlar yozilgandan so’ng, « Далее » tugmasi orqali tasvir parametrlarini aniqlovchi « Параметры диаграммы » deb ataluvchi oynaga o’tiladi. 46

www.arxiv.uz 13-rasm va tasvir nomi, koordinata o’qlaridagi belgilashlar hamda tasvir ko’rinishi aniqlanadi (13-rasm). 14-rasm So’ngra diagrammani joylashtirish usuli « Поместить диаграмму на листе :» oynasida so’ralgan ma’lumotlar kiritilib « Готово » tugmasi orqali natija sahifaga olinadi (14- rasm). Diagrammalar va ularni tanlash. « Мастер диаграмма » muloqot oynasida « Стандартные » (Standart type) ni tanlaymiz (14-rasm). « Тип » (Chart type) guruhida Siz « Гистограмма » (Column) tanlasangiz, « Вид » (Chart subtype) guruhida gistogrammalar ko’rinadi. « Далее » (Next) tugmasi orqali diagramma ko’rinishini almashtirishingiz mumkin. 15-rasm Alohida varaqda diagramma chizish uchun « Вставка » (Insert) menyusiga kirib, « Диаграмма » (Chart) buyrug’i tanlanadi. « Мастер диаграмм » ning muloqat oynasi ochiladi va unda Siz diagramma turini va ko’rinishini tanlaysiz, masalan « Стандартные » guruhini tanlab, « Тип » guruhida « Гистограмма » ni, « Вид » guruhining yuqori satridagi birinchi diagrammani tanlang, « Далее » ochiladi. « Название диаграммы » (Chart title) maydonida Siz diagrammaga nom quyishingiz mumkin. « Подписи данных » (Date tabels) va « Подписи значений » (Date tabels) guruhlari yordamida 47

www.arxiv.uz diagrammalarga izohlar berishingiz mumkin. Natijada misol uchun olingan 15-rasm dagi diagramma hosil bo’ladi. 11. «Мастер функции» (Funksiyalar ustasu) bandi, tarkibi va asosiy bajariladigan amallar. Formula va funksiyalar bilan ishlash Excel da tayorlanadigan ma’lumotli jadvallar matn yoki sonlar bilan to’ldirilishini 48

www.arxiv.uz yuqorida aytib o’tgan edik. Ba’zan yacheykalardagi qiymatlar ustida ayrim hisoblashlarni bajarish zaruriyati tug’iladi, bunday vaziyatlarda formulalardan foydalaniladi. Excel yacheykasidagi formulaning dastlabki simvoli hamma vaqt «=» (tenglik) hisoblanadi. So’ngra , arifmetik operatsiya belgilari bilan o’zaro bog’langan arifmetik ifodalar teriladi. Masalan, 15-rasmdagi E8 yacheykada = Сумм (E4:E7) formula yozilgan bo’lsa, E8 ning qiymati E4 dan E7 gacha bo’lgan qiymatlar yig’indisi (405 ekanligi) dan iborat ekanligidan dalolat beradi. Excel da arifmetik amal belgilari ham ishlatiladi. Bular quyidagilardan iborat: + (qo’shish); - (ayirish); * (ko’paytirish); / (bo’lish); ^ (darajaga ko’tarish). Matematik funktsiyalar. Product <argumentlar ruyxati> ( Произвед )-argument qiymatlarining ko’paytmasini hisoblaydi; Sqrt (son) (ildiz)-sonning kvadrat ildizini hisoblaydi; Fact (son ) (Faktor)- argument sifatida berilgan butun songacha bo’lgan natural sonlar ko’paytmasini hisoblaydi; Rand (tasodifiy son)-0 va 1 oralig’idagi tasodifiy sonni hisoblaydi; Abs (son)-argument qiymatining modulini hisoblaydi; Ln (son)-sonning natural logarifmini aniqlaydi; Exp (con)-sonning eksponentasini hisoblaydi; Sin (con)-sonning sinusini hisoblaydi; Cos (son)-sonning kosinusini hisoblaydi; Tan (son)-sonning tangensini hisoblaydi (radianda); Statistik funktsiyalar Averge (argumentlar ruyxati)-barcha argumentlar qiymatining o’rta arifmetigini hisoblaydi; Max (argumentlar ruyxati)-argumentlar ruyxatidan eng kattasi (maksimal son) ni 49

www.arxiv.uz topadi; Min (argumentlar ruyxati)-argumentlar ruyxatidan eng kichigi (minimal son) ni topadi; Sum (argumentlar ruyxati)-barcha argumentlar qiymatining yig’indisini hisoblaydi; Дисп (argumentlar ruyxati)-barcha argumentlar uchun dispersiyasini hisoblaydi. Доверить ( а ;b;n) a-ishonchlilik darajasi uchun tanlab olingan qiymat. Masalan, a 0 ga teng bo’lsa, ishonchlilik 100% ni tashkil qiladi, agar a 0,05 bo’lsa, ishonchlilik darajasi 95% ni tashkil qiladi. b-tanlab olingan tajriba natijasi to’plami uchun o’rtacha farqlanish bo’lib, oldindan ma’lum deb faraz qilinadi. c-tanlanmadagi elementlar soni. Mantiqiy funktsiyalar Ayrim amaliy masalalarni yechishda hisoblashlar u yoki bu shartlarga bog’liq bo’lishi mumkin. Bunday holat IF shartli funktsiyasidan foydalanish mumkin. Bu funktsiyaning formati quyidagicha: IF(<mantiqiy ifoda>; 1-ifoda; 2-ifoda) Uning ishlash printsipi quyidagicha: <mantiqiy ifoda> ning qiymati «chin» (1) bo’lsa, <1-ifoda>, «yolg’on» (0) bo’lsa,< 2-ifoda> bajariladi. Ma’lumotlarning avtomatik qatorlari Ma’lumotlar qatori – bu qiymatlar to‘plami bo‘lib, bir-biridan qandaydir qadam bilan farq qiladi. Bu holda berilganlar sonli , matnli, kalendar oylari, hafta kunlari va boshqalar. Qatorni hosil qilish: Ularni belgilab, kursorni o‘ngdan quyida joylashgan burchakka olib boriladi va «+» 50

www.arxiv.uz (qo‘shish belgisi) ga aylanganda , uni sichqoncha chap tugmachasini ushlagan holda kerakli yacheykagacha cho‘zib boriladi. Cho‘zilishda Excel qanday element olinayotganligini ko‘rsatadi. 2ta elementdan foydalanish ular orasidagi qadamni aniqlaydi va shu qadam bilan qolgan elementlarni masalan: u V ustunga , qo‘shni katakchalarga 5 va 10 sonlari kiritiladi. Ularni belgilab, ustun bo‘yicha to 35 gacha cho‘zib boramiz. 5 10 15 20 25 30 35 qatorni hosil qilamiz. u S ustunda noyabr so‘zini kiritamiz. Qolgan oylarni davomini olish uchun ikkinchi element dekabrni kiritish shart emas,chunki Excel oylar nomini kiritilayotganini tushunadi. Noyabrni belgilab , kerakli oygacha pastga cho‘zib borish kifoyadir. Xuddi shunday haftalar nomi nomi ham kiritiladi: ponedelnik, vtornik . u 7-qatorda 105 01 sanani kiritamiz, uni belgilab, o‘ngga to 9 maygacha cho‘zib borsak , unda biz 1 may 2001 yildan to 9 may 2001 yilgacha bo‘lgan sanalar qatorini hosil qilamiz. Qatorlarni To‘g‘rilash ( Правка ) menyusi orqali ham hosil qilish mumkin. 5 10 15 20 25 30 35 qator xuddi arifmetik progressiyaning 5 qadam bilan o‘zgarib borishini ko‘rsatib turibdi, ya’ni 1-elementi 5 dan boshlanib, oxirgi elementi 35 bilan tugagan . Arifmetik progressiyani hosil qilish uchun : 1- elementni berib, Tuzatish ( Правка ) menyusi , To‘ldiring ( Заполнить ), Progressiya, Arifmetik ( Арифметическая ) da nuqtani o‘rnatish, qator yoki ustun bo‘yicha ( по строкам и п o столбцам ) qadamni berish kerak, oxirgi qiymat beriladi va OK bosiladi. Geometrik progressiyani hosil qilish uchun : 1-element beriladi, Tuzatish ( Правка ) menyusi , To‘ldirish ( Заполнить )Ge о metrik ( Геометрическая ) bo‘limida nuqtani o‘rnatiladi, ustun yoki qator bo‘yicha ( по строкам и п o столбцам ) qadamni berish , oxirgi qiymat kiritilib , OK bosiladi. Sanalar bo‘yicha qator – 1-element kiritilib, to‘ldirilishi kerak bo‘lgan qo‘shni katakchalarni belgilab, menyu Tuzatish (Pravka), To‘ldirish “Zapolnit” Progressiya , Data da nuqtani o‘rnatib, Birligini aniqlash “Opredelit Yedinitsa”, ya’ni birligini aniqlash ( masalan ish kuni) , qadamni berib, OK bosiladi. Xulosa – Progressiya ( qatorni) berish uchun quyidagilarni ko‘rsatish zarur: 1. Progressiya turi 2. Interval ( nechadan –nechagacha) 3. Progressiya qadami Katakchada ma’lumotlar turli xilda bo‘lishi mumkin: sonlar, matn, sana , vaqt va h.k. 51

www.arxiv.uz Ba’zi ma’lumotlar , masalan sonlar zarurat bo‘lganda kiritiladi va o‘zgartiriladi, lekin ma’lumotlarning ba’zi qismlari formula bo‘yicha hisoblanadi. Biz sonlarni qo‘shish va ayirish , ko‘paytirish , ildizdan chiqarish, max , min qiymatlarini , sinus va kosinus va boshqa hisoblashlarni amalga oshirish mumkin. Formula - q ( barobar ) belgisi bilan boshlanadigan simvollar ketma-ketligidir. Bu ketma- ketlikka: domiy qiymatlar , katakchalarga murojaatlar , funksiyalar, nomlar , operatorlar kiradi. Masalan S5 yacheykaga 30 soni , S6 yacheykaga 20 soni ,S7 yacheykaga 10 soni kiritiladi. S8 yachekaga q S5+S6+S7 formulani kiritamiz. Katakchalar nomini klaviatura orqali ham kiritish mumkin, yoki katakchada sichqoncha tugmachasi bosilsa, uning adresi formulada paydo bo‘ladi. “ENTER” tugmachasi bosilishi bilanoq , S8 yacheykada 60 raqami paydo bo‘ladi.Bu yig‘indi natijasidir. S10 yacheykaga q S5 formulani kiritamiz. “ENTER” tugmachasi bosilishi bilan S10 yacheykada S5 yacheykaning qiymati 30 soni paydo bo‘ladi. Shunday qilib , biz katakchada hisoblash natijasida hosil bo‘lgan sonni ko‘rishimiz mumkin . Formulani ko‘rish uchun katakchani faollashtirilsa , formulalar satrida formula paydo bo‘ladi. Agar S5 katakchadagi son o‘zgartirilsa , masalan 15 soni kiritilsa. U holda S7, S10 katakchadagi sonlar ham o‘zgaradi. S7 katakchada 35 , S10 katakchada esa 15 soni paydo bo‘ladi. Funksiya – standart hisoblashlarni bajarishda foydalaniladi. Qo‘shish amalini bir necha yacheykalarda olib borilsa interval (katakchalar bloki) dan foydalanish mumkin S5:S7. Lekin buning uchun funksiya berilishi kerak ( aks holda Excel yacheykalar bilan nima ish qilishni bilmay qoladi). Formula quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: q СУММ (S5:S7), ya’ni S5 yacheykadan S7 yacheykagacha bo‘lgan sonlar yig‘indisini beradi. Funksiya nomi doim bosh harf bilan yoziladi. СУММ - funksiya nomi , (S5:S7) interval funksiya argumentlaridir. Natijada biz berilgan intervaldagi funksiyaning qiymatini olamiz. Masalan q Произвед (E11:N15)/ 3 + V20 formulasi natijasida E11 dan N15 gacha bo‘lgan yacheykalar bloki 3 ga bo‘linganini va V20 yacheykasidagi qiymatning qo‘shilganini olamiz. Formula bir necha har xil funksiyalardan ham tashkil topishi mumkin. Masalan: SUMM(S5:S7,E4)- КОРЕНЬ ( ПРОИЗВЕД (E11:N15) +A10) 52

www.arxiv.uz Berilgan intervaldagi yig‘indini topish uchun Avtosumma q uskunalar panelidagi tugmacha bosiladi. Buning uchun yig‘indi hosil bo‘ladigan katakcha faollashtiriladi va q tugmachasi bosiladi. Excel avtomatik ravishda СУММ funksiyasining nomini yozib interval sizni qanoatlantirsa , “ENTER” tugmachasi bosiladi, aks holda sichqoncha tugmachasi yoki klaviatura yordamida kerakli intervalni kiritishingiz mumkin .Avtosummani ALT+qorqali klaviaturadan kiritish ham mumkin. Funksiyalar masteri bilan iishlash Funksiyalarning klaviaturada qo‘lda termaslik uchun , funksilar ro‘yxatini va vazifasini "Funksiyalar masteri" dan foydalanish kerak. Funksiyalar masterini chaqirish uchun Standart (“ Стандартная ”) paneli fx tugmachasi bosiladi . Bundan tashqari menyu Qo‘yish “ Вставка ”, Funksiya orqali ham chaqirish mumkin. Funksiyalar masteri oynasi 2 ta bo‘limdan iborat bo‘lib , Kategoriya( Категория ) va Funksiyalarga( Функциялар ) bo‘linadi.. Kategoriya funksiya turini bildirsa , Funksiya esa tanlangan tur bo‘yicha funksiya vazifalari ro‘yxatini ko‘rsatadi. Oynaning pastki qismida tanlangan funksiyaning yozuv formati va qanday amal bajarilayotganligi ko‘rsatiladi. Funksiya tanlangandan so‘ng OK tugmachasi bosiladi. Tanlangan funksiya oynasi paydo bo‘lib , Excel tanlangan funksiyaning parametrlarini beradi. Parametrlar qanoatlantirsa, unda OK bosiladi. Agar qanoatlantirmasa , uni o‘zingiz tanlashingiz mumkin. “Funksiya masteri”( Мастер фунция ) da parametrlar qanday kiritilsa, katakchada ham xuddi shunday joylashtiriladi. Masalan: V5 katakchaga 10 sonini , V6 katakchaga 5 sonini , V7 ga esa 20 sonini kiritamiz. V8 katakchaga “Funksiya masteri”ni chaqiramiz va shu katakchada avtomatik ravishda “q”, ya’ni tenglik belgisi joylashtiriladi. “Matematicheskaya” ( Математическая ) kategoriyasini , funksiya “Ko‘paytma” ( ПРОИЗВЕД ) ni tanlab OK ni bosamiz. “Chislo 1”( Число 1) maydonida V5 :V7 gacha bo‘lgan diapozon ko‘rinadi, bu esa biz tanlagan katakchalardir. Shuning uchun OK ni bosamiz va V8 katakchada shu sonlarning ko‘paytmasi bo‘lgan 1000 soni hosil bo‘ladi. V9 katakchada “Funksiyalar masteri”ni chaqiramiz va Statik (“ Статическое ”) kategoriyasini, funksiya MAX ni tanlaymiz va OK bosamiz. “ Число 1” maydonida V5:V8 diapozoni hosil 53

www.arxiv.uz bo‘ladi. Bu diapozon bizga kerak emas, shuning uchun sichqoncha bilan V5 dan V7 gacha bo‘lgan katakchalarni belgilaymiz , so‘ng OK ni bosamiz. V9 katakchada 20 soni daydo bo‘ladi , bu kiritilgan sonlardan eng kattasi ekanligini bildiradi. Xulosa. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki katakchada ma’lumotlar turli xilda bo‘lishi mumkin: sonlar, matn, sana , vaqt va h.k. Ba’zi ma’lumotlar , masalan sonlar zarurat 54

www.arxiv.uz bo‘lganda kiritiladi va o‘zgartiriladi, lekin ma’lumotlarning ba’zi qismlari formula bo‘yicha hisoblanadi. Biz sonlarni qo‘shish va ayirish , ko‘paytirish , ildizdan chiqarish, max , min qiymatlarini , sinus va kosinus va boshqa hisoblashlarni amalga oshirish mumkin. Funksiyalarning klaviaturada qo‘lda termaslik uchun , funksilar ro‘yxatini va vazifasini "Funksiyalar masteri" dan foydalanish kerak. Funksiyalar masterini chaqirish uchun Standart (“ Стандартная ”) paneli fx tugmachasi bosiladi . Bundan tashqari menyu Qo‘yish “ Вставка ”, Funksiya orqali ham chaqirish mumkin. Funksiyalar masteri oynasi 2 ta bo‘limdan iborat bo‘lib , Kategoriya( Категория ) va Funksiyalarga( Функциялар ) bo‘linadi.. Kategoriya funksiya turini bildirsa , Funksiya esa tanlangan tur bo‘yicha funksiya vazifalari ro‘yxatini ko‘rsatadi. Oynaning pastki qismida tanlangan funksiyaning yozuv formati va qanday amal bajarilayotganligi ko‘rsatiladi. Funksiya tanlangandan so‘ng OK tugmachasi bosiladi. Tanlangan funksiya oynasi paydo bo‘lib , Excel tanlangan funksiyaning parametrlarini beradi. Parametrlar qanoatlantirsa, unda OK bosiladi. Agar qanoatlantirmasa , uni o‘zingiz tanlashingiz mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Figurnov Shafrin YU. Osnovi kompyuternoy texnologii. Spravochnik M.:2007 2. Figurnov V.E. IBM PC dlya polzovatelya, M.: INFRA-M, 2008 3. Berkasheva T.D. Kurs polzovatelya T.:2006 55

www.arxiv.uz 1. Tayloqov 9-sinf informatika va hisoblash texnikasi darsligii T.:2006 2. Додж М , Стин c он К . Эффективная работа : Microsoft Office Excel 2003. - СПб .: Питер , 2005. 3. Додж М ., Стинсон К . Эффективная работа: Excel 2002. - СПб.: Питер, 2005. 4. www.informatika.moipkro.ru 5. www.microsoft.com 6. www.inform.ru 56

O'xshashlar

Ta’lim tizimida excel dasturining grafik imkoniyatlarini o’qitish

Elektron jadvalning vazifalari va imkoniyatlari mavzusini multimedia asosida o‘qitish

Akademik litseylarda MathCAD dasturi imkoniyatlaridan foydalanish

“Flash dasturi yordamida geometrik masalalarni tayyorlash”

Adobe Muse dasturi yordamida A.Oripov hayoti va ijodi mavzusida multimediali elektron resurs yaratish