J.M. Gustav Le Klezio ijodining badiiy-lisoniy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

243.5 KB

Ko'chirib olish

O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ‘ RTA MAXSUS TA ’ LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Xorijiy tillar fakulteti fransuz tili va adabiyoti kafedrasi 012-25 guruh talabasi To’rayeva Aziza Shavkat qizining “5120100 Fransuz tili ” ta ’ lim yo ‘ nalishi bo ‘ yicha bakalavr darajasini olish uchun J . M . Gustav Le Klezio ijodining badiiy - lisoniy xususiyatlari . B I T I R U V M A L A K A V IY I S H I Ilmiy rahbar : katta o’qit. Bo’riyeva F. Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: ___________f.f.n. Y.Hamrayeva “____”__________2016yil Qarshi-2016yil 1

MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………...3 I . BOB . J . M . G . L Е KLEZIO IJODI VA ASARLARI POETIKASI 1.1. J . M . G . Leklezio hayoti va ijodi…………………………………………9 1.2. J.M.G.Leklezio asarlari poetikasi… ……………………………………1 II. B OB . “ SAHRO ” ROMANI PROBLEMITIKASI 2.1. “Sa h ro” (Désert) romanida sahroi insonlar taqdiri.... …………… .. ……2 5 2.2. L allaning baxti va “ yangi qullar ” orasidagi hayoti ………………… … ....3 0 II I . BOB . . LEKLEZIO ROMANLARINING LISONIY XUSUSIYATLARI 3.1. “Sahro” romaning lisoniy xususiyatlari……..…………………………….4 2 3.2. “Sahro” romanidagi tabiat tasvirida qo’llanilgan lisoniy vositalar………………………………………………………………… . …….. 49 3.3. “Ochlik xirgoyilari” romanida qo’llanilgan lisoniy vositalar…………………………………………………………………… . …..5 2 IV. XULOSA ………………………………………………………………… .. 5 6 Rezume 2

Kirish Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim ti zimidagi islohotlar samaradorligini yanada oshirishda “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun hamda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etayotir. Prezidentimiz Islom Karimovning 2012 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori ham respublikamizda ta’lim sohasidagi islohotlarning izchil davom etayotganidan dalolat. E’tiborli jihati shuki, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy ta’lim bosqichida chet tillarni kasbga yo‘naltirilgan holda o‘rgatish masalasi ilgari surilmoqda. Umumta’lim maktabda chet tillar umumiy tarzda o‘rgatilsa, masalan, qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan kollejda bu fanni o‘qitishda yo‘nalishga doir mavzular o‘rgatiladi. Maqsad esa har bir talaba o‘z kasbiga tegishli xorijiy tillardagi adabiyotlarni, internet ma’lumotlarni o‘qib, tushunishi, muloqot qila olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, xorijlik mutaxassislar bilan muzokara yurita olishiga qaratilgan. Shu o‘rinda yana bir muhim jihat esa, “Chet tillarni bilishning umumevropa kompetensiyasining o‘rganish, o‘qitish va baholash (CEFR) tizimi”ga asoslanib o‘quvchi va talabalarning bilimini baholashda milliy xususiyatlardan kelib chiqib belgilash ko‘zda tutilmoqda. Unga ko‘ra, Xalq ta’limi tizimida 1-5 sinflar A1, 6-9 sinflar esa A2 darajasini egallashi lozim. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida bu daraja V1, bakalavr yo‘nalishida esa V2 etib belgilangan. Chet tillarni bilishning keyingi darajasi S1 bo‘lib, mazkur ko‘rsatkich oliy ta’lim tizimining magistratura yo‘nalishi talabalari va katta ilmiy izlanuvchilar uchun joriy etiladi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda 51,7 ming nafardan ziyod chet tili mutaxassislari tayyorlangan. Ularning aksariyati yurtimizdagi o‘quv muassasalarida faoliyat yuritmoqda. Shunga qaramay, respublikamizning uzoq tuman va qishloqlarida chet tillar o‘qituvchilariga ehtiyoj mavjud. “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezidentimiz qarorida ta’kidlanishicha, o‘qituvchilar malakasini oshirish hamda 3

zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallar bilan ta’minlash, umumta’lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv muassasalarida chet tillar o‘qituvchilariga zarur ehtiyoji bo‘lgan uzoq tumanlar va qishloq aholi punktlarida yashayotgan aholi ichidan mahalliy davlat hokimiyati organlarining tavsiyanomalari asosida chet tillar o‘qituvchilari ixtisosligiga oliy ta’lim muassasalariga maqsadli qabulni amalga oshirishga ruxsat etilyapti. Bundan tashqari, Prezidentimizning qaroriga asosan, mamlakatimizda chet tillar o‘qituvchilari malakasini oshirish, respublikamizning chekka tuman va qishloqlarida bu boradagi ehtiyojlarni ta’minlash jarayoni Oliy va o‘rta maxsus ta’limi, Xalq ta’limi vazirliklari, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi hamda Davlat test markazlari bilan kelishilgan holda amalga oshirilmoqda. Ushbu jarayon eng avvalo, bizda qancha chet tili o‘qituvchilari bor, ularning bilim saviyasi qay darajada, qaysi hududlarda mutaxassislarga ehtiyoj sezilmoqda kabi bir qator tahliliy jarayonlarni aniqlab olishni taqozo etadi. Bilamizki, mustaqillik yillarida chet tillarni o‘rgatish bo‘yicha qator qarorlar qabul qilingan. Prezidentimizning 2012 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori esa bugungi zamon talabi ekanligi bilan ham o‘ta ahamiyatlidir. Rostki, bugungi kunda butun dunyoda chet tillarni mukammal biladigan mutaxassislarga ehtiyoj ortib bormoqda. Ushbu qarorga ko‘ra, 2013- 2014 o‘quv yilida umumta’lim maktablarining birinchi sinflardan o‘yin tarzidagi darslar va og‘zaki nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan esa, alifbo, o‘qish va grammatikani o‘zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanadi. Bu esa o‘z navbatida mutaxassislar zimmasiga mavjud darsliklarni takomillashtirish, yo‘qlarini yaratish kabi mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Ta’kidlash lozimki, birinchi sinflar uchun o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar yaratish, xorijiy tillar o‘qituvchilari uchun zamonaviy o‘quv-metodik qo‘llanmalar tayyorlash eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayonda ta’limning an’anaviy uslublaridan qochib, noan’anaviy saboq berish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zamon shiddat bilan taraqqiy etmoqda. Odamlar ham u bilan hamnafas yashashlari shart. Zero, bu azaliy haqiqat. Shu nuqtai nazardan biz zamon talabi deya ta’rif bergan 4

chet tillarni o‘rganish ham har birimiz uchun muhim jihatlardan biridir. “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorda ta’kidlanganidek, ishlab chiqarishdan ajralmagan holda chet tillarni o‘qitish tizimi tubdan qayta ko‘rib chiqilishi va kuchaytirilishi zarur. Bu borada yo‘lga qo‘yilgan ishlar ham o‘z samarasi bilan muhimdir. Aytish mumkinki, chet tillarni mustaqil o‘rganishni istovchilar talim.uz saytida elektron darsliklardan bepul foydalanish imkoniga egadirlar, qolaversa, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti qoshidagi Respublika til o‘qitish markazi faoliyat olib bormoqda. Ushbu markazda qiziquvchilar o‘zlari uchun qulay vaqtda kelib xorijiy tillarni o‘rganishlari uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ilm-fanning barcha sohalarini rivojlantirish, ilmiy ishlarini jadal olib borish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da respublika ilmiy jamoatchiligi oldiga bu dasturni samarali bajarish uchun ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish vazifasi qo‘yildi1. Respublikamizning jahon hamjamiyatiga teng huquqli suveren davlat sifatida qo‘shilishi tufayli ayniqsa xorijiy tillarni o‘rganishga, til muammolarini o‘zbek tili bilan bog‘lab, qiyoslab o‘rganish, shu sohada ilmiy- izlanish ishlari olib borishga e’tibor kuchaydi. So‘nggi yillarda fan va ta’lim sohasiga alohida e’tobor qaratilishi tadqiqotchilar oldiga nazariy va amaliy sohalarda mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi. Bunday vazifalardan biri o‘rganish va o‘rgatishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ta’biri bilan aytganda, “Bugun jahon hamjamiyatidan o‘ziga munosib o‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o‘z buyuk kelejagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo‘qdir” Tadqiqotning dolzarbligi, m amlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng xalqimizning qadimiy va boy madaniy merosi, adabiy yodgorliklarini atroflicha, jissiy tadqiq etish ishlarining ko’lami kengaydi. Bu borada g’arb tillaridan o’zbek tiliga va o’zbek tilidan Yevropa xalqlari tillariga bilvosita va bevosita tarjimalarni 5

asliyat bilan qiyosiy-tipologik aspektda ilmiy tadqiq etish ishlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Darhaqiqat, fransuz-o’zbek tarjimachiligi tarixi ham qariyb yuz yillik tarixni o’z ichiga oladi. Fransuz adabiyotidan o’zbek tiliga o’girilgan tarjimalar tarixi va amaliyoti tarjimashunos olim Muhammadjon Xolbekov tomonidan o’rganilgan va targ’ib qilingan 1 . O’tgan asr davomida o’zbek kitobxoni fransuz adabiyoti namoyondalari bo’lmish Fransua Rable, Molyer, Volter, Monteske, Stendal, O.de Balzak, G.de Mopassan, E.Zola, V.Gyugo, A.Duma, G.Flober, J.Sand, P.Merime, A.Frans, F.Moriyak, A.Sent-Eksyuperi, A.Kamyu, Le Klezio, F.Sagan singari adiblarning asarlarini ona tilida o’qishga muyassar bo’ldi. Bu tarjimalar xususida, umuman fransuz-o’zbek va o’zbek-fransuz tarjimachiligi tarixi, nazariyasi va amaliyoti Respublikamiz olimlari tomonidan keng qamrovda o’rnatilgan. Biz ushbu magistrlik dessertatsiyamizda o’tgan asrning 50-60-yillarida fransuz adabiyotining roman janridan tilimizga o’girilgan tarjimalarda asliyat matnida ifodalangan milliy koloritning berilishini o’rganishni muhim omil qilib oldik. Muammoning alohida mavzu tarzida o’rganilishi, ishimizning dolzarbligini ta’kidlaydi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Mazkur bitiruv malakaviy ishida; • fransuz adabiyotidan o‘girilgan tarjimalarda milliylikni kasb etuvchi frazeologik birliklarning berilishini qiyosiy-stilistik tahlil asosida baholash; • fransuz adabiyotidan o‘girilgan tarjimalarda asliyat matnidagi milliy xos so‘zlar – realiyalarning berilishini ilmiy tahlil qilish; • badiiy asarda milliy o‘ziga xoslikni ifodalovchi so‘z va iboralarning bilvosita va bevosita tarjima qilish tamoyillariga munosabat bildirish. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Fransuz adabiyotidan o’zbek tiliga o’girilgan ko’plab asarlar Y.Po’latov,A.Narziqulov, I.Mirzayev, M.Xolbekov, B.Ermatov, O.Rustamov, R.Shirinovlar tomonidan alohida tadqiqot obyekti tarzida 1 Xolbekov M . N. Французская художественная литература в переводах на узбекский язык ( История и переводческий опыт ). – Toshkent: 1982. – 20 С .; Xolbekov M.N. Fransuz adabiyoti O’zbekistonda. Biobibliografik ko‘rsatgich. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 1990. – 78 bet. 6

o’rganilgan 2 . Ulardan M.Xolbekovning doktorlik dessertatsiyasida va A.Narziqulov, I.Mirzayev, B.Ermatov, R.Shirinovalarning nomzodlik dissertatsiyalarida fransuz adabiyotidan o’zbek tiliga o’girilgan bilvosita va bevosita tarjimalarda asliyat matning milliy o’ziga xosligini saqlash muammosi xususida fikr-mulohazalar yuritilgan. Xususan, I.Mirzayev va R.Shirinova o’z tadqiqotlarida fransuz badiiy prozasi tarjimasida xos so’zlar –realiyalarning qay tarzda berilishiga oid nazariy xulosalari alohida ahamiyatga ega. Shu jumladan Gustav Le Klezio asari ham. Ammo hozirga qadar fransuz adabiyotidan o’tgan asrning 50-60 yillarida o’zbek tiliga o’girilgan tarjima matnlarida milliy koloritning (frazeologik birliklar va realiya-so’zlar misolida) berilishi tadqiqot obyekti sifatida alohida ilmiy tadqiq qilinmagan. Tadqiqot obyekti va predmeti. BMIning ilmiy-nazariy masalalarini ishlab chiqishda Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” va “Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” risolalaridagi tarjimachilik sohasini rivojlantirishga oid ko‘rsatmalari, tarjimachilik sohasidagi yig‘ilgan ko‘p yillik nazariy qarashlarga suyanildi. Shuningdek, ishda taniqli tarjimashunos olimlar Y.Po‘latov, A.Narziqulov, I.Mirzayev, M.Xolbekov, B.Ermatovlar bilan birga chet el olimlari A.V.Fedorov, I.Kashkin, L.S.Barxudarov, Y.Nayda, E.Kari, V.Komissarovlarning ilmiy xulosalaridan foydalanildi. Tadqiqotda asosan lingvistik, qiyosiy chog‘istirma va stilistik tahlil metodlari qo‘llanildi. Tadqiqotning predmeti fransuz adabiyotidan o‘zbek tiliga bilvosita va bevosita o‘girilgan tarjimalarda adekvatlik va ekvivalentlik muammolari hisoblanadi. O‘tgan asrning 60-70 yillarida fransuz badiiy prozasi, xususan Gustav Le Klezio 2 Qarang: Pulatov Y. Zarubejnaya literatura v Uzbekistane i perevoda novell Gi de Mopassana. Avtoref. diss. … kand. filol. n auk. – Samarkand, 1963; Narzikulov A.M. Fransuzskaya frazeologiya i voprosi fransuzsko-uzbekskogo xudojestvennogo perevoda. Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. – Leningrad, 1969; Mirzayev I.K. Problema peredacha slov, oboznachayushix realii fransuzskoy jizni, na uzbekskiy yazik. Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. – Leningrad, 1975; Xolbekov M.N. Uzbeksko-fransuzskiye literaturniye vzaimosvyazi (v aspekte perevoda, kritiki i vospriyatiya). Avtoref. diss. … dok. filol. nauk. – Tashkent, 1991; Ermatov B.S. Fransuzskaya realisticheskaya novella XIX veka v perevode na uzbekskiy yazik. Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. – Tashkent, 1991; Shirinova R. Diniy realiyalarni badiiy tarjimada qayta yaratishning ayrim tamoyillari (Fransuz adabiyotining o‘zbekcha tarjimalari misolida). Filol. fanlari nomzodi ... diss. avtoref. Toshkent, 2002. 7

asarlari va romanlarining o‘zbekcha tarjimalari va ularning asl nusxa matnlari tashkil etadi. Chet – tili o’qitishning maqsad ham boshqa fanlari singari umumta’lim, tarbiya va kommunikasiya hosil qilish hamda hosil qilingan malaka, ko’nikmalarini boshqa maqsadlarda ishlatishdan iboratdir. Ishning ilmiy yangiligi. Tarjimada milliy o‘ziga xos leksika (frazeologik iboralar va xos so‘zlar)ni saqlab qolishning ekvivalentlik va adekvatlik mezonlari tavsif qilindi. Milliy o‘ziga xos so‘z va birikmalarni tarjimada aks ettirishning tamoyillari: a) ekvivalent tarjima; b) analogik tarjima; v) adekvat tarjima; g) kalka (so‘zma-so‘z tarjima) aniqlandi. Tadqiqotning metodologik asoslari va usullari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ilm-fanni rivojlantirish, uning dolzarb muammolarini ilmiy tahlil etish to‘g‘risidagi asarlari, F. Bryuno, V.V. Vinogradov, V.G. Gak, V.Z. Panfilov, Y.S. Stepanov, A.V. Bondarko va YE.YE. Kordilarning nazariy mulohazalari metodologik asos qilib olindi . Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Badiiy tarjimada ekvivalentlik va adekvatlik mezonlarining tavsiv va tadqiq qilinishi tarjima tahlili jarayonida obyektiv baho berilishi uchun xizmat qiladi. Mazkur tadqiqot natijalaridan oliy o‘quv yurtlari xorijiy tillar fakultetlarida tarjima nazariyasi va amaliyoti kurslarini o‘qitishda, BMIlari yozishda, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar yaratishda foydalanish mumkin. Ish natijalaridan француз адабиётидан darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratishda, shuningdek, tadqiqot materiali va undagi ilmiy xulosalardan tadqiqotchilar o‘z ilmiy ishlarida foydalanishlari mumkin . Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Qo‘yilgan vazifalarning ketma-ket izchilligiga asoslanib, u kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 8

1. BOB. J.M.G.LEKLEZIO IJODI VA ASARLARI POETIKASI 1.1. J.M.G. Leklezio hayoti va ijodi Leklezio aslida 1940 yil 13 aprelda Fransiyaning janubida, O‘rta dengiz qirg‘og‘idagi go‘zal Nitssa shahrida dunyoga kelgan bo‘lsa ham, uning ajdodlarining tarixi uzoq XVIII asrdan, hozirgi Mavrikiy orolidan boshlanadi. Uning bobokoloni Fransua Aleksis Leklezio Valmi (1792 yil 20 sentabrda fransuzlar prussiyaliklar ustidan zafar quchgan jang) jangidan so‘ng oilasi bilan dengiz orqali Hindistonga yetib olishga harakat qiladi va 1794 yili ilgarilari Fransiya oroli deb atalmish hozirgi Mavrikiyda panoh topadi. Bu paytda orolga inglizlar hukmronlik qilardi. Oradan yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tib Leklezioning nabiralaridan biri Fransiyaga kelib turmushga chiqadi va shu tariqa Jan-Mari Gyustav dunyoga keladi. Jan-Mari Gyustavning onasi fransuz bo‘lsa-da, otasi Buyuk Britaniya fuqarosi edi. Jan-Mari Gyustav Leklezioning o‘zi ham ikki davlat fuqarosi – ham Fransiyaning, ham Mavrikiyning. Bu haqida Leklezioning o‘zi shunday deydi: “Men Fransiyani uning tili, madaniyati uchun tanlaganman.- deydi Leklezio 2008 yil 9- oktabrda Parijda, Gallimar nashriyotida uyushtirilgan matbuot konferensiyasida. – Men o‘zimni uning birorta departamenti bilan bog‘lamayman. Qisman Britaniya departamenti menga yaqin, zero ajdodlarim o‘sha yerdan chiqqan. Biroq men uchun eng qadrdon joy – Mavrikiy oroli. U yerga borsam, o‘z uyimga kelgandek bo‘laman”. Jan-Mari Gyustav Leklezioning otasi harbiy vrach bo‘lib, tez orada Afrikaga xizmatga jo‘nab ketadi. Bola yetti yoshida otasini axtarib yo‘lga tushadi va shu safar chog‘idayoq qo‘liga ilk bor qalam oladi. Uning paroxod bortida yozgan ilk romani “Uzoq safar” yo‘qolib ketgan. Jan-Mari Gyustav o‘n yetti yoshida til va adabiyot litseyini muvaffaqiyatli tamomladi. U bir muncha vaqt teatrga ham havas qiladi va hatto “Krimen” nomli italyan detektiv komediyasida mashhur aktrisa Silvana Mengano yonida kichik bir rol ham ijro etadi. 9

Leklezio Nitssada, Bristolda va Londonda ta’lim oldi. Gumanitar yo‘nalish bo‘yicha oliy ma’lumot olgandan so‘ng, Bristol va Londonda ikki ingliz universitetida ishladi. Biroq Leklezioda adabiyotga ishtiyoq so‘nmagan edi. U 1963 yili “Bayonnoma” (Le Procès verbal) romanini yozadi va asarning qo‘lyozmasini pochta orqali Gallimar nashriyotiga jo‘natadi. Bu asar o‘sha davrda turg‘unlikka tushib qolgan fransuz romaniga kuchli zarba berdi, zamonaviy hayotning kirdikorlarini, mansabdorlarni va hatto supermarketlarni tanqid qildi, mustamakachilikni qoraladi. “Men dunyoni shunday tasavvur qilaman”. – deb yozgan edi Leklezio romanga ilova qilingan maktubida. Ko‘pchilik bunda A.Kamyuning “Begona” romanining ta’sirini ko‘rdi. “Bayonnoma” romani uchun adib 1964 yil Fransiyaning nufuzli Renodo mukofotiga sazovor bo‘lgan. Renodo mukofoti Gonkur mukofotidan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. 1968 yili harbiy xizmatga chaqirilgan Leklezio bir muddat Taylandda, so‘ng Meksikada xizmat qildi. Leklezio harbiy xizmatini tugallab. Markaziy Amerikada qolib ketdi. Yozuvchi Janubiy Amerika, Janubiy – Sharqiy Osiyo va Afrika bo‘ylab ko‘p sayohat qiladi. Bu sayohatning natijasida u yangi asarlari uchun mavzu topardi. Leklezio Tailand, AQSH, Yaponiya, Nigeriya va Mavrikiy orolida turli vaqtlarda yashab ijod etgan. U 1970 yildan 1974 yilgacha Panamadagi ameridiyen xalqlaridan bo‘lmish Emberas va Vaunanas qabilalari orasida yashaydi. «Men bu xalqlarning turmush tarzi bilan tanishishga muyassar bo‘ldim, natijada bu mening butun hayotimni, olam va san’at haqidagi fikrlarimni, o‘zgalarga munosabatimni, yurish-turishimni, ovqatlanish, uxlash, sevish tarzimni va, hatto, tushlarimni ham o‘zgartirib yubordi». 1970 yilda Parijda Leklezio “Urush” degan romanini e’lon qildi. Vyetnam urushi voqealariga asoslangan asar muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan so‘ng Leklezio yana Panamaga qaytib ketishga majbur bo‘ldi. 1977 yildan boshlab Leklezio AQShning Yangi-Mexiko shtatida joylashgan Albukerk universitetida fransuz adabiyotidan dars bera boshladi. U ko‘plab 10

hindular qishloqlarida bo‘ldi, rezervatsiyalarning ayanchli ahvoli uni ranjitdi. So‘ng u Meksikaning Michoakan viloyatida bir muddat yashab, mayalarning sirli kitoblarini o‘rganishga kirishdi. Leklezio mayalarning “Michoakan hikoyasi” va “Chilam Balamning bashoratlari” nomli kitoblarini fransuz tiliga tarjima qildi. Adib shu yerda nauxatl (antik tillardan biri) da ijod qiluvchi shoirlar bilan uchrashdi. Tadqiqotlari natijasida “Meksika orzusi yoki buzilgan fikr” (1988) nomli ilmiy monografiya yaratdi. Leklezio Amerikaning bosib olinishi natijasida yuksak sivilizatsiyaning yo‘qolib ketishi, asrlar davom etgan kolonializmning o‘rnatilishi va qul olib-sotishning jahon miqyosiga ko‘tarilishini o‘ta ishonarli tasvirladi. 1978 yili Leklezioning “Mondo va boshqa hikoyalar” nomli hikoyalar to‘plami hamda “Zamindagi begona” romani e’lon qilindi. “Mondo va boshqa hikoyalar” to‘plami erishgan ulkan muvaffaqiyat uchun (700 000 adadda sotilgan) Leklezio 1980 yil Fransiya Fanlar Akademiyasining Pol-Moran nomli mukofotiga sazovor bo‘ldi. Leklezioning ijodida XX-XXI asrlar bo‘sag‘asi eng sermahsul davr bo‘ldi. Shu davrda adib “Doira va boshqa hodisalar” (1982) hikoyalar to‘plamini, “Sahro” (1980), “Onitsha” (1991), “Karantin” (1995) va “Oltin baliq” (1997) kabi romanlarini va “Rodrigesga sayohat” (1985) kundaliklarini yaratdi. 1994 yili Fransiyada chiqadigan nufuzli “Lir” adabiy-badiiy jurnali jurnalxonlar orasida so‘rov o‘tkazdi. So‘rovga binoan jurnalxonlar yilning “fransuz tilida ijod qiluvchi eng buyuk tirik yozuvchisi”ni aniqlashlari lozim edi. Jurnalxonlar bu unvonga Leklezioni loyiq topishdi. O‘quvchilarning 13%i Leklezio uchun, 10,9%i Jyulyen Grin, 10,9%i Jan d’Ormeson va 10,1%i Jyulyen Grak uchun ovoz berishdi (“Lire” jurnali, № 230, noyabr 1994 yil). So‘rov natijalari kitobxonlar orasida Leklezioning obro‘si oshib borayotganini yana bir bor tasdiqladi. Ikki minginchi yillarda Leklezioning “Afrikalik” (2004), “Urania” (2006) va “Ochlik hirgoyilari” (2008) romanlari e’lon qilindi. 11

Leklezio faqatgina bir janr bilan kifoyalanib qolmaydi: u romanlar va esselardan tashqari ertaklar, hikoyalar, biografiyalar (“Diyego va Frida”), novellalar, bolalar uchun asarlar (“Daraxtlar o‘lkasiga sayohat”), bezakli kitoblar (“Bulutlardagi odamlar”) hamda monografiyalar, turli-tuman maqolalar va asarlarga so‘zboshilar yozgan. Leklezioning ijodi Fransiyadan ko‘ra Afrika, Lotin Amerikasi va Sharq mamlakatlari, jumladan, Mavrikiy bilan uzviy bog‘liq. Nobel qo‘mitasining qarorida ta’kidlanishicha, Leklezio “yangi yo‘nalishlar, badiiy sarguzashtlar, tuyg‘ular to‘lqini” haqida ijod qiladi, u “rivojlangan tamaddundan yiroq insonlar qalbining tadqiqotchisi” hisoblanadi. Bu chindan ham shunday. Agar Leklezio o‘zining ilk asarlarida boqiy dunyodagi odamiylik munosabatlarining keskin tus olishi bilan bog‘liq umidsizlik va tushkunlik tuyg‘ularini murakkab lisoniy va obrazli tizimli metaforik shaklda bera olgan bo‘lsa, 70–yillarning oxiridan boshlab o‘z asarlarida chin insoniy qadriyatlarni tasvirlay boshlaydi. 3 Biroq 1980 yil e’lon qilingan “Sahro” (Désert) romanidan boshlab adibning yozuv uslubida aniq o‘zgarish ko‘zga tashlanadi. Afsonaviy zamon tez-tez qorishib turishi, turli voqealar to‘qnashib turishiga qaramay xronologiya asosan liniyaviy tus oldi. O‘sha paytda “L'Humanité” (Yumanite) gazetasining adabiy tanqidchisi bo‘lgan Jan-Klod Lebrenning fikricha, Leklezioning uslubi endi “ziyrak gumanizm bilan sug‘orilgan zamonaviy yuksak klassitsizm” (un haut classicisme contemporain, chargé d'un humanisme vigilant) namunasiga aylandi.2 3 1980 yillarga kelib Leklezio o‘z ildizlarini topishga yo‘naltirilgan turkum asarlar yozishga kirishadi. Veronik Paj-Jodlovskiy o‘zining “Bir asar qiroati” (Lecture d'une œuvre) nomli kollektiv asarida Leklezioning intilishlarini Pyer Bergunu, Iv Sharne, Anni Erno, Pyer Mishon, Jan Ruo kabi adiblarning “oila atrofiga jamlangan avtobiografik tadqiqotlari”ga taqqoslaydi. Otasining hayotiga bag‘ishlangan “Afrikalik” (L'Africain) romani nashr etilgach, Leklezio “Ildizlar” 3 Уваров Ю.П. Современный французский роман (60-80-е годы). – М. : Высшая школа , 1985 . – С .89. 12

(Origines) romanining muallifi Amin Maaluf bilan bo‘lgan suhbatda o‘zi boshlagan ishning naqadar muhimligini tushuntirgan edi (L'Express, 29 mart 2004). “O‘z ajdodlarining izlarini” qidirish”, “Mavrikiy oroliga birinchi bo‘lib kelgan Leklezioning qabrini” topish asosiy maqsadga aylanadi. “Inqiloblar” (Révolutions, 2003) romani muqaddimasida bitilgan quyidagi jumla zaruriyatga aylanadi: «Il m'a toujours semblé [...] qu'un romancier doit être porté à écrire sur les premières années de sa vie, où le principal lui a été donné.» 4 (Hamisha nazarimda [...] har bir adib o‘z hayotining birinchi yillari, unga eng asosiy xislatlar berilgan davr haqida albatta yozishi kerakdek tuyuladi. – tarjima bizniki, U.U.) Shu tariqa Leklezioning “mavrikiy turkumi” paydo bo‘ldi. Ushbu turkumga uning bobosi haqidagi uch asari – “Karantin” (La quarantaine) romani, “Rodrigesga sayohat” (Voyage à Rodrigues) kundaliklari hamda onasi haqidagi “Ochlik hirgoyilari” (Ritournelle de la faim) romani kiradi. Leklezio asarlarining aksariyati avtobiografik xarakterga ega yoki ajdodlarining tarixi bilan bog‘liq. U “Mondo” va unga kiruvchi hikoyalarda o‘z bolaligini tasvirlasa, “Sahro”da Marokkashning janubida o‘zining bo‘lajak rafiqasi Jemia bilan tanishuvi va Jemia qabilasi boshiga tushgan mudhish falokat hikoya qilinadi. “Onitsha” va “Afrikalik” romanlarida Leklezioning Afrikaga xizmatga ketgan harbiy vrach otasini axtarishi va otasining boshidan kechgan voqealar zo‘r mahorat bilan bayon etiladi. “Krantin” romanida adibning ona tomonidan bobokoloni bo‘lmish Aleksis Leklezioning qizamiq epidemiyasi tufayli Mavrikiyga kirolmay kichik bir orolchada qolib ketishi hikoya qilinadi. “Ochlik hirgoyilari” asarida esa Leklezio bo‘lajak onasining Mavrikiydan Parijgacha bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘lini chizadi. Romanga shunday bag‘ishlov bitilgan: “Yigirma yoshida beixtiyor qahramonga aylangan qiz xotirasiga”. 4 Taniqli ispan adabiyotshunos olimasi Mersedes Monman Leklezioni zamonaviy fransuz adabiyotining eng yirik vakili deb baholaydi. 4 Le Clézio. Mondo et autres histoires. – Paris : CLE, 2004. – P. 11. 13

Leklezioning ijodida yolg‘izlik mavzusi alohida o‘rin tutadi. Uning “Bayonnoma” (Le Procès verbal, 1963) va “Sahro” (Le Désert, 1980) romanlari fikrimizning dalilidir. J.M.G.Leklezioning “Bayonnoma” romani 1963 yilda nashr qilingan ilk asari bo‘lib, bu roman uchun muallif Fransiyaning adabiyot sohasidagi yuksak mukofoti “Femina” (Femina)ga sazovor bo‘lgan. M.Monmanning fikricha bu roman “hikoya tizimining shaxsiy va aniq voqealarga bog‘liq adekvat ipini saqlagan eksprementatorlik ruhidagi avangard asardir.” 5 Asarning bosh qahramoni Adam Polyo – yolg‘iz, uyi-joyining tayini yo‘q yosh bir yigit. Biroq u juda ta’sirchan, juda sezgir, juda aqlli inson. Bu dunyoning ishlaridan “charchagan” Adam undan ko‘z yumishga azm qiladi. Lekin uning bu niyatiga hech kim ahamiyat bermaydi. Hayot o‘z yo‘lida davom etadi. Darbadarlik ila kun ko‘ra boshlagan Adamdan hamma o‘zini olib qocha boshlaydi. Ana shunda u o‘zining bu dunyoda kimligiga, kimlarga va ularga nima uchun kerakliligiga baho beradi. Bir tomondan olib qarasa – u hammaga kerak, ikkinchi tomondan – hech kimga kerak emas. Tez-tez uning tushlariga o‘ziga o‘xshagan millionlab yoshgina “adamlar” va nima qilishini, oxirati nima bo‘lishini bilmaydigan qarib qartaygan “adamlar” kira boshlaydi. Natijada yigitning hayoti fojiali tugaydi. Adam va Adamga o‘xshagan qahramonlar Leklezio ijodida ko‘plab uchraydi. Bunga adibning romanlari va kichik janrdagi asarlaridan ham qator misollar keltirish mumkin (jumladan, “Mondo” novellasi). “Karantin” (La quarantaine, 1995) romanida asar qahramoni, Mavrikiyda yashovchi Aleksis (adibning ona tomonidan bobokaloni) ning qizamiq epidemiyasi tufayli katta oroldan shu davlatga qarashli kichik bir orolchaga chiqib ketishi va u yerdagi hayoti hikoya qilinadi. Aleksis va uning hamrohlari ma’lum bir muddat shu yerda kun kechirishga majbur bo‘lishadi. “Le rassemblement force de voyageurs contraints à la cohabitation dans un lieu ferme, la menace de la 5 Barbier Diane. Jean-Marie Gustave Le Clézio. Le chercheur d’or // Connaissance d’une oeuvre. – Paris, Bréal, 2005. – P. 6 . 6 Barbier Diane. Jean-Marie Gustave Le Clézio. // Connaissance d’une oeuvre. – Paris, Bréal, 2005. – P. 6 . 14

maladie, l’incertitude, l’angoisse sont les ingredients necessaires pour faire de cette Quarantaine le plus romanesque des huis clos.” 6 “Kasallikdan qochib jon saqlashni istagan, ertangi kuniga ishonchi yo‘q, vujudlarini qo‘rquv qamragan va bir-biriga zid turfa tabiatli insonlarning kichik bir makonda majburiy to‘planishi “Karantin”ni shunga o‘xshash romanlar orasida eng romantik asar qilib ko‘rsatuvchi unsurlardir.” Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, Leklezioning “Karantin”i Bokkachchoning “Dekameron”ini, Margarita Navarsskayaning “Geptameron”ini yodga soladi. Leklezio hozir ham AQShning Nyu – Mexiko shtatidagi Albukerk shahrida yashamoqda. Fransuz televideniyasi TV 5 kanali muxbirining adib nima uchun bu shaharni tanlagani haqidagi savolga Leklezio quyidagicha javob bergan: “Mening ajdodlarim ko‘chmanchi (daydi) odamlar bo‘lishgan. Men ham bir yerda uzoq turolmayman. Bugun bu yerdaman, ertaga boshqa yoqqa ko‘chib ketishim mumkin.” Leklezio ikki marta o‘ylangan, ikki qizning otasi hisoblanadi. 1.2. J.M.G.Leklezio asarlari poetikasi (“Ochlik hirgoyilari” romani va boshqa asarlar) Poetika badiiyat demakdir. Adabiyotshunoslikda poetika tushunchasi ikki ko‘lamda mavjud. Agar ayrim adabiyotshunoslar poetikani u yoki bu adib “ijodining badiiy xususiyatlari jamlamasi” deb hisoblashsa, boshqalar uchun u “... alohida badiiy asarni yaratish unsurlari va xususiyatlari” yoki “badiiy-lisoniy asarlar yaratish yo‘llari, usullari va shakllari haqidagi, adabiy asarlar turlari va janrlari strukturasi haqidagi” 7 fandir. Keng ma’noda poetika atamasini “hayotni obrazli yoritishning, badiiy tatbiq qilishning usullari va vositalarini o‘rganuvchi “ilmiy fan” deb ta’riflash mumkin. Akademik M.B.Xrapchenkoning poetikaga bergan ta’rifi, nazarimizda, barcha ta’riflarning mukammali hisoblanadi, hamda, boshqa belgilar qatori, olamni badiiy 6 7 7 Монмань Мерседес. Леклезио .Эссе. // Вестник Европы, 2009, № 12. – С.3. 15

anglashning turli tomonlari va xususiyatlarini, jumladan badiiy metodni o‘rganishni nazarda tutadi. Biroq “poetika badiiy asarning ichki tuzilishi, adabiy janrlar va ularning taraqqiyotini o‘rganmasdan turolmaydi.” Bu borada rus adabiyotshunos olimi V.F.Pereverzevning “Tvorchestvo Gogolya” kitobiga yozgan so‘zboshisi namunalidir. Olim adabiyotshunoslik va adabiy tanqid badiiy asarlardan “yiroqlashib”, boshqa fanlar bilan shug‘ullanyotganidan noligan edi. “Mening etyudim, - deb yozgan edi V.F.Pereverzev, - boshqa hech narsaga emas, faqat Gogol asarlariga bag‘ishlanadi.” Olim o‘z oldiga Gogol asarlari xususiyatlariga “iloji boricha chuqurroq kirib borishni” maqsad qilib qo‘ygan edi. Demak, “hayotni obrazli yoritishning, badiiy tadbiq qilishning usullari va vositalarini o‘rgana turib” nafaqat “hikoyaviy shakllarning o‘ziga xosligi va ularning taraqqiyoti qonunlarini” o‘rganish, balki u yoki bu asar badiiy xususiyatlari bilan, u yoki bu adabiy yo‘nalish yoki adibning ijodiy tamoyillari va badiiy metodi bilan tanishib chiqish lozim bo‘ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, biz mazkur faslda J.M.G.Leklezio romanlari poetikasining peyzaj, obraz, qahramon, portret, ruhiyat kabi kategoriyalarini tahlil qilamiz. Bizi mazkur masalani adibning “Ochlik hirgoyilari” romani misolidan boshlamoqchimiz. Leklezio “Ochlik hirgoyilari”da bo‘lajak onasining Mavrikiydan Parijgacha bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘lini chizadi. Unga shunday bag‘ishlov bitilgan: “Yigirma yoshida beixtiyor qahramonga aylangan qiz xotirasiga”. “Ochlik hirgoyilari” romani nomi haqida muallif shunday deydi: «Il y avait à Nice, quand j’étais enfant, une vielle dame assez pathétique qui chantait dans les cours, et je me souviens que mon père enveloppait une piece dans un journal qu’il lui jetait. Il pretendait qu’elle avait été une cantatrice célèbre, et, comme beaucoup de vielles personnes à Nice à cette époque-là, elle était completement abandonnée, et reduite à chanter des ritournelles. Par exemple Le temps des cerises ou bien L’auberge du cheval blanc... des extraits d’opérette. Pour moi, c’était l’idée que la faim n’était pas seulement une sensation physique grave, 16

mais aussi une chanson. Une sorte de chanson qui revenait dans les cours tous les jours, et qui rappelait qu’on pouvait avoir faim, même dans la ville la plus riche du monde» . 8 (“Bolaligimizda Nitssada keksa bir kampir bo‘lib, hovlima-hovli hirgoyi qilib yurardi, esimda, otam biror tangani gazeta bo‘lagiga o‘rardi-da, unga tashlardi. Otamning aytishicha kampir juda mashhur qo‘shiqchi bo‘lgan ekan va o‘sha paytdagi Nitssadagi ko‘plab keksa insonlar kabi o‘z holiga tashlab qo‘yilgan va shu sababli uzuq-yuluq qo‘shiqlarni hirgoyi qilib yurar ekan. Jumladan operrettalardan olingan “Olcha gullaganda” yoki “Oq tulpor qahvaxonasi” kabi. Nazarimda ochlik faqatgina og‘ir jismoniy muxtojlik emas, balki qo‘shiq ham edi. Bu shunday qo‘shiq ediki, har kuni hovlilarga qaytib kelar va inson dunyoning eng boy shahrida ham och qolishi mumkinligini yodga solardi”. – tarjima bizniki, A.K.). “Ochlik hirgoyilari”ning bosh qahramoni Etel adibning onasiga juda yaqin. Bu obraz asosan adibning onasi unga hikoya qilib berganlaridan jamlangan, qisman adibning o‘zi eshitganlaridan ham. Unda qisman adib qattiq hurmat qilgan va onasidan bir oz katta bo‘lgan adiba Natali Sarrot so‘zlab bergan ayollarning xislatlari ham bor. Natali Sarrot adib bilan bir kvartalda, Margerin ko‘chasida (XIV okrug) yashagan, onasi hikoya qilishicha yozuvchi u bu yerda juda ko‘p ruslarni uchratar ekan. Shunda yozuvchining miyasiga “E, to‘xta, onam nonvoyxonada Natali Sarrotni uchratib turgan!” degan fikr kelib qoladi. Shundan so‘ng Leklezio o‘z kitobida Natali Sarrotning so‘zlarini, ayniqsa uning “Bolalik” asarida, aytgan so‘zlarini keltirishni istab qoladi. Etel jamlama obraz, unda biroz Natali Sarrotdan, biroz onasidan va biroz o‘zi tanigan keksa ayollardan bor. Etelning otasi Aleksandr Bren vazmin tabiatli tadbirkor inson. U Mavrikiyda tug‘ilgan, Mavrikiy lahjasini saqlab qolgan. Aleksandr yaxshigina qo‘shiq ham aytadi, uning ovozi bariton. Haftaning har birinchi yakshanbasida Aleksandrning Konstanten ko‘chasida joylashgan xonadoni salonida oila a’zolari, do‘stlari va yaqin tanishlari yig‘ilishadi. Dasturxon atrofida birgalashib tamaddi qilinganidan 8 Le Cl é zio J.M.G. Ritournelle de la faim. Avant-première/ / Lire, No 369, octobre 2008. – P.64. 17

so‘ng, kattalar bu dunyoning ishlari haqida qizg‘in suhbat quradilar. Dastlab so‘z Gitler va Mussolidan boshlanib, yangi kitoblar va spektakllarni muhokama qilish bilan tugaydi. Ayrim mehmonlar – ularning orasida bir polkovnik, general ayol, musiqa o‘qituvchisi va notarius ham bor – Fransiyani egallab olgan “negrlar” va “metislar”dan nolishni ham kanda qilmaydilar. Etel uchun eng qadrdon odam – bu uning katta amakisi Samuel Soliman. Etel uni bobo deb chaqiradi. Janob Samuel Soliman Afrikada harbiy vrach bo‘lib ishlagan. Har oqshom bobosi ovqatdan so‘ng o‘z kreslosiga o‘tirib konyak ichib, sigara chekishni odat qilgan. Solimanning ikki chakkasidagi moshrang bakendbarlari uzun–uzun. Bobo yugurganida ular ortga taralib, quloqlarini qoplaydi. Buni ko‘rib Etel miriqib kuladi, uning kulganini ko‘rib bobo ham kuladi: « Quan il court, ses favoris gris s’écartent en cadence, et ça fait rire Ethel et, de la voir rire, il rit aussi. » 9 Janob Soliman juda tez yuradi. Ko‘chadagi shovqin–suron orasidan Etel bobosining kelayotganini yaxshi ajratib oladi, zero uning tuflilari tagiga taqa qoqilgan bo‘lib, ular bir ohangda jaranglaydi. Bu ovoz ot tuyoqlarining taqillashini yodga soladi. Qizcha bobosini otga taqqoslashni yaxshi ko‘radi, bobosiga ham bu xush yoqadi: « Monsieur Soliman march bien. Il marche bien droit son chapeau noir vissé sur son crâne, avec sa canne à bec d’argent qui ne touche pas le sol. Malgré le brouhaha de la rue, Ethel dit qu’elle l’entend arriver de loin, le bruit rythmé des talons de fer de ses bottes sur le trottoir. Elle dit qu’il fait un bruit de cheval. Elle aime bien comparer M.Soliman à un cheval, et à lui non plus cela ne déplait pas.» 10 Etel bobosi bilan shahar bo‘ylab sayr qilishni yaxshi ko‘radi. U bobosining qo‘lidan ushlab sayr qilar ekan, bo‘yi uning tirsagigacha yetadi. 9 Le Cl é zio J.M.G. Ritournelle de la faim. Avant-première/ Lire, No 369, octobre 2008. – P.6 5 . 1 0 Le Cl é zio J.M.G. Ritournelle de la faim. Avant-première/ Lire, No 369, octobre 2008. – P.6 5 . 10 18

Janob Soliman saksonni urib qo‘ygan bo‘lsa ham, ba’zan Etel bilan sayrga chiqishganida uni yelkasiga o‘tkazib oladi. Bobosining bo‘yi balandligi tufayli qizcha daraxtlarning past shoxlariga tegib o‘tadi: « ... de temps en temps, malgré ses quatre-vingt ans, il la juche sur ses épaules pour allar se promener au jardin public et, comme il est très grand, elle peut toucher les branches basses des arbres. » Janob Soliman Etelga ba’zan Afrika haqida, Kongo haqida, u yerdagi ko‘llar va botqoqliklar haqida gapirib beradi. Etel uning hikoyalarini yaxshi ko‘radi. U bu hikoyalarni faqat Etelgagina gapiradi. Etel dunyo haqida nima bilsa, faqat bobosining hikoyalaridangina bilib olgan: «Monsieur Soliman parle souvent des lacs et des marigots qu’il a vus autrefois, en Afrique, quand il était médecin militaire, au Congo français. Ethel aime le faire parler. Il n’y a qu’a elle que Monsieur Soliman raconte ses histoires. Tout ce qu’elle connaît du monde, c’est ce qu’il a raconté. » Asarning keyingi bobida biz Etelni yigirma yoshga to‘lganda uchratamiz. Endi uning bobosi Soliman olamdan o‘tgan, otasi Aleksandrning tijorati inqirozga uchragan. Shu yerda Leklezio Etel haqida “U yigirmaga to‘ldi, o‘ylab qarasa u bolalikni bilmabdi.” (Elle a vingt ans et elle se rend compte qu’elle n’a pas eu d’enfance). 2008 yil 9 oktabrda Leklezio Fransiyaning «France 5» telekanali «La Grande Librairie» (Katta kitob do‘koni) ko‘rsatuvining boshlovchisi Fransua Byusnelning “Bolalikni ko‘rmagani Etelni otasining zo‘ravonliklari va o‘zini aldashga hamda haqoratlashga harakat qilganlarga qarshi bir qarorga kelish uchun ochiq, kuchli, hatto g‘azabnok qilib qo‘yganmi?” (Est-ce le fait de n’avoir pas eu d’enfance qui rend aussi lucide, aussi forte, presque même violente, lorsqu’elle se heurte à l’autorité paternelle, et qu’elle décide à la place de ceux qui vont l’escroquer et l’humilier? ») degan savoliga Leklezio shunday javob beradi: « Oui. J’aime bien penser à des personnages de roman qui incarnent cette légère amertume qu’on peut avoir quand il a manqué quelque chose dans la vie. Je suppose que je dois par la traduire un manque personnel, mais on ne va pas insister 19

là-dessus... Et j’ai imaginé, certainement avec raison, que dans cette période-là, qui a été celle de la préparation du deuxième conflit mondial, on avait déjа volé l’enfance a beaucoup d’adolescents. Ils se retrouvaient prèsque mûrs, avec une certaine connaissance de la vie. » (Ha. Men roman personajlari hayotda biror narsadan mahrum bo‘lgan odamlar his qiladigan armonni ifoda etishlari xususida o‘ylaganman. Men bu yerda shaxsiy yo‘qotishlarni nazarda tutganman, biroq bu aynan shunday bo‘lishi kerak degani emas... Men ikkinchi Jahon ziddiyatiga tayyorgarlik ketayotgan shunday bir paytda ko‘plab o‘smirlarning bolaligi o‘g‘irlanganligini tasavvur qilganman. Ular hayot haqida ma’lum tushunchaga ega bo‘lib, birdaniga ulg‘ayib qoldilar. – tarjima bizniki, A.K.) Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, romanning “o‘zi bilmay yigirma yoshida qahramonga aylangan qiz” (qui fut malgré elle une héroïne à vingt ans) – onasiga bag‘ishlanishi ham bejiz emas. Leklezioning mazkur romani uning ijodida alohida o‘rin tutadi. Roman Leklezio shu davrgacha yaratgan asarlari orasida o‘ziga xosligi va o‘ta ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. « Très habile dans sa manière d’explorer le territoire de la fin de l’enfance et de l’adolescence, de peindre les contours d’une fille unique trop sensible qui va devenir une jeune femme commençant à ressentir le vide, la douleur et les vertiges, Le Clézio délivre de superbes pages en demi- teinte. » Etel kelib chiqishi litvalik bo‘lgan Kseniya Antonina Shavirova bilan do‘stlashadi. Bu dugonasining otasi Rossiyada 1917 yilgi inqilob davrida bolsheviklar tomonidan qamoqqa olingan bo‘lib, qizcha onasi bilan Fransiyaga kelib qolgan edi. Ikki dugona yaxshi va yomon kunlarni birgalikda boshlaridan o‘tkazishadi. Ular o‘rtasidagi do‘stlik uzoq yillar saqlanib, turli sinovlardan o‘tadi. Etel muhabbatning birinchi mevalarini Fransiyaning Bretaniya departamentida joylashgan Puldyu shaharchasida, angliyalik yigit Loran Feld qo‘chog‘ida totib ko‘radi. Etel “qizg‘ish, jimjima sochli” “qizdek chiroyli” bu yigitni ilk bor Parijda, o‘zlari yashaydigan Kotanten ko‘chasida uchratadi. Jiddiy, 20

“na kulishu na yig‘lashni” biladigan Loran Etelning otasi Aleksandr Brenning bolalikdagi bir do‘stining o‘g‘li bo‘lib chiqadi. Afsuski, ularning muhabbati uzoqqa cho‘zilmaydi. J.M.G.Leklezio zamonda ortga qaytadi, tarix g‘ildiragini va uning uzilishlarini kuzatadi. Ikkinchi Jahon urushi boshlanadi. 1940 yil Fransiya Germaniyaga jangsiz taslim bo‘ladi. Aleksandr Brenning xatolari natijasida bor–yo‘g‘idan ajralgan oila nemislardan Ausvays (Ausweis) olib, Nitssaga ko‘chib ketishga majbur bo‘ladi. “Operettalar shahri”, “quyosh kuydiradigan, sement olinadigan vodiyning achchiq shamoli yo‘lida joylashgan, beparvo va shafqatsiz” bu shaharni Etel tark etib, yana Parijga qaytadi. “Ochlik hirgoyilari”da Ravelning “Bolero”si leytmotiv bo‘lib jaranglaydi. Bu musiqa haqida adib shunday yozadi: “Ma mère m’a confié que cette musique avait changé sa vie. Le Bolero n’est pas une pièce musicale comme les autres, il est une prophétie. Il raconte l’histoire d’une colère, d’une faim.” . (“Onamning ta’kidlashicha, bu musiqa uning hayotini o‘zgartirgan ekan. “Bolero” boshqa musiqalarga o‘xshamaydi, uning muqaddasligi bor. U g‘azabning tarixidan, ochlik tarixidan kuylaydi.” – tarjima bizniki, A.K.). Yosh Leklezioga bu balet kuyini onasi pianinoda chalib berardi. Uning asl ma’nosi haqida adib shunday deydi: “C’est une musique prodigieuse. Ravel disait que ce n’était pas de la musique. C’est quelque chose d’envoutant, d’extraordinaire. Cette musique, j’ai l’entendue assez tôt parce que ma mère m’en jouait une interprétation au piano. Plus tard, j’ai lu les pages de Mythologiques dans lesquelles Levi-Strauss parle du Bolero de facon tout à fait étonnante. J’ai immagine que c’était un point virulent de l’histoire de la societé occidentale, en tout cas dans la societé française, quand a eu lieu la représentation de ce ballet, avec Ida Rubinstein. Je pense que c’était un moment exceptionnel, et je crois que c’est du a ce rythme, a ce crescendo. C’et du aussi, peut-être, au contexte, celui d’une societé extremement lourde, figée, vivant 21

sur des critères completement obsolètes. Tout à coup cette musique vient frapper quatre coups, puisqu’elle se termine par ces quatre, et tout ce crescendo amène à ce finale extraordinaire. Je me dis que c’est là que ça s’est passé, c’est là que le monde occidental pouvait encore choisir entre ce qui allait arriver ou, peut-être, Ravel qui proposait un monde différent, qui introduisait le tam-tam dans la musique, qui introduisait une pensée nouvelle. Le monde n’a pas entendu. ” 11 (“Bu g‘aroyib musiqa. Ravelning o‘zi buni musiqa deb hisoblamagan. Bu qandaydir g‘ayritabiiy, insonni butunlay chulg‘ab oladigan narsa. Men bu musiqani juda erta eshitganman, zero onam uni menga pianinoda chalib berardi. Keyinchalik men “Mifologik qo‘shiqlar”da Levi-Strausning “Bolero” haqidagi hayajonli fikrlarini o‘qidim. Nazarimda u G‘arb jamiyati tarixining, jumladan fransuz jamiyatining ma’nan yuksak bir nuqtasi degan tasavvur paydo bo‘ldi, ayniqsa bu baletni Ida Rubenshteyn ijro etganida. Balki jamiyat tang, nochor ahvolda, mutlaqo yot omillarga tayanib yashayotgani uchun ham shunday tuyulgandir. To‘satdan musiqa to‘rt bong urib to‘xtadi, to‘rt ritm g‘ayritabiiy finalga olib keldi. Shunda men o‘zimga hamma narsa mana shu yerda ro‘y berdi, aynan mana shu yerda G‘arb dunyosi o‘z kelajagini tanlashi kerak, yo‘qsa uni Ravel, yangicha dunyoni taklif qilayotgan, musiqaga tam-tam ohanglarini va yangi tafakkurni kiritayotgan Ravel tanlashi mumkin dedim. Dunyo buni eshitmadi.” – tarjima bizniki, R.E.). “Ochlik hirgoyilari”da Etelning onasi Jyustinaning bir gapi bor: “Hayot juda og‘ir xurjunga o‘xshaydi”. (La vie est un sac très lourd.) Adibning ta’kidlashicha, har bir qahramonning, har birimizning yelkamizda og‘ir xurjun bor. Biroq bu xurjunning ichida nima borligini bilmoq lozim. Fransua Byusnelning “bunday dunyoqarash qayerlarga olib keladi?” degan savoliga Leklezio quyidagicha javob qaytaradi: « Moi, j’ai toujours rêvé d’écrire sur les bateaux. Et j’ai eu la chance de pouvoir le faire quand j’avais sept ou huit ans. J’ai pu écrire mon premier roman parce que j’étais enfermé dans la cabine d’un bateau, et qu’il n’y avait rien d’autre 11 « J’écris pour essayer de savoir qui je suis ». J.M.G.Le Clézio. / LIRE, No 370, novembre 2008 . – P.48. 22

а faire. J’ai gardé de ce premier roman, qui s’appelait d’ailleurs Un long voyage , la nostalgie de la cabine du bateau, où on est coupé du monde, où on flotte. Le temps est beaucoup plus long, ponctué seulement par des occupations alimentaires ou passagères. On ne pense plus à la réalité, on n’a plus la terre ferme qui vient vous rappeler à l’ordre... Donc le bateau et le radeau sont une façon de toujours remettre cette idée de l’endroit idéal. Il y a beaucoup de romanciers qui ont écrit sur les radeaux, les bateaux. » 12 (Men doimo kemalarda ijod qilishni orzu qilganman. Men yetti yoki sakkiz yoshligimda bu baxtga muyassar bo‘lganman. Men birinchi romanimni kema kayutasida yozganman, zero boshqa qiladigan ishim yo‘q edi. Uzoq sayohat deb atalgan shu birinchi romanimdan kema kayutasiga nostalgiya qolgan, u yerda odam dunyodan ajralib qolgan, faqat suzib ketaverasan. Vaqt o‘tishi qiyin, u faqat ovqat yeyish va boshqa o‘tkinchi yumushlar bilan belgilangan. Real borliq yodingdan ham chiqib ketadi, oyog‘ing tagida tartibga chaqiruvchi qattiq yer ham yo‘q... Demak, kema va parom ijod qilish uchun ideal joy desak ham bo‘ladi. Qator romannavislar kemalarda, paromlarda ijod qilgan. – tarjima bizniki, - R.E.). Leklezio Nyu–Meksika, Mavrikiy, Afrika va Markaziy Amerikadagi yerlik aholi bilan boshqa millat vakillari o‘rtasidagi tafovutlar, madaniy va o‘zaro kelishmovchiliklarga alohida e’tibor qaratgan. Masalan, “L’africain”, “Etoile errante” asarlari real tarixiy voqealarni aks ettirishga bag‘ishlangan. Yozuvchi ilk “Bayonnoma” (“Le procès - verbal”) romani bilan shuhrat pillapoyasiga ko‘tarilgandi. Uning qahramoni Adam Pollo ismli o‘smir nigohi bilan shaharning zerikarli hayotni kuzatadi va Albert Kamyu va Prust qahramonlarining prototipini yaratadi. Adibning asarlarida badiiy tasvir vositalari juda mohirona ishlangan. U har bir odamni, har bir predmetni, har bir joyni ko‘zga yaqqol ko‘rinadigan qilib tasvirlaydi. Leklezio asarlarida hayotning quruq nusxasini emas, balki real voqelikni umumlashma obrazlarda aks ettirganini guvohi bo‘lamiz. 12 « J’écris pour essayer de savoir qui je suis ». J.M.G.Le Clézio. / LIRE, No 370, novembre 2008 . – P.49. 23

Leklezio o‘z asarlarida syujetning zerikarli, monotonligidan qochish uchun bayon uslubida tasviriy, tavsifiy, ya’ni asar personajining atrofini o‘rab turgan muhitni, uning ichki holatini, mentalitetini, didi, hayot tarzini ifodalovchi unsurlardan keng foydalangan. 24

2 BOB . “SAHRO” ROMANI PROBLEMATIKASI 2.1. “Sahro” (Désert) romanida sahroi insonlar taqdiri “Sahro” romani (1980) Leklezio ijodida yangi bir davrni boshlab berdi. Marokkashdagi tuareglarning kechagi kuni va buguniga bag‘ishlangan bu roman kompozitsion qurilishi bilan ajralib turadi. Unda hikoya ikki yo‘nalishda olib boriladi: bir tomondan XX asrning boshida Marokkash bilan Mavritaniya oralig‘ida joylashgan Rio de Oro sahrosida yashovchi tuareglarning hayot uchun kurashi tasvirlansa, ikkinchi tomondan Lalla ismli qizning hayoti – uning o‘smirligi, orzu–uylari, his–tuyg‘ulari, boshidan kechirgan yaxshiyu yomon kunlari – sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, har ikki hikoyaning qahramonlari bir qabilaning vakillari – birinchi hikoyaning qahramonlari Lallaning ajdodlari. Rio de Oro tuareglarining boshiga tushgan kulfatlar tarixiy faktlarga asoslangan. XX asr boshida G‘arbiy Sahroi Kabir tuareglari – “moviy odamlar” (tuareglar qum bo‘ronlaridan, issiqdan saqlanish uchun yuzlarini moviy rangdagi ro‘mol bilan to‘sib yurganliklari uchun shunday atalganlar – izoh bizniki.) suv va ekin ekishga yaroqli yerlar axtarib Marokkashning shimoliga qarab yo‘l oladilar. Biroq ularning sardori Ma al–Aynin (Ko‘z suvi) deb ham ataluvchi mavritaniyalik keksa shayx Mulla Ahmad ben Muhammad al Fadel bu safar oxirida o‘zi va uning odamlari falokatga duch kelishlarini yaxshi biladi. Shunga qaramay u o‘z qavmini yo‘lga boshlaydi. Oqibatda tuareglar fransuz kolonial lashkarlari tomonidan qirib tashlanadi. Bu voqea Marokkashning Agadir shahri yaqinida 1912 yil 30 mart kuni sodir bo‘lgan. Romanda tuareglarning shimolga yurishi haqida hikoya qiluvchi voqealar Sagyyet al–Hamra vohasida 1909–1910 yilning qishidan boshlanadi. Leklezioning tuareglari sahro barxanlari ustida to‘satdan, xuddi tushdagidek paydo bo‘ladi: « Ils sont apparus, comme dans un rêve, au sommet de la dune, à demi cachés par la brume de sable que leurs pieds soulevaient. Lentement ils sont descendus dans la vallée, en suivant la piste presque invisible. En tête de la caravane, il y avait les hommes, enveloppés dans leurs manteaux de laine, leurs 25

visages masqués par le voile bleu. Avec eux marchaient deux ou trois dromadaires, puis les chèvres et les moutons harcelés par les jeunes garçons. Les femmes fermaient la marche.» 13 Ular bir necha kundan beri yo‘lda. Bugun ham tong sahardan yo‘lga chiqishgan. Leklezio karvondagi tuareglarning umumiy portretini chizadi. Ular faqat soyalardan iborat, charchoq va chanqoqlikdan azob chekadilar. Qurg‘oqchilik ularning lablari va tillarini quritgan, ochlik yutib yuboray deydi. Ular sahro misoli tildan qolishgan: hech narsa ham demaydilar, hech bir narsani xohlamaydilar. Yangi eritilgan metal tomchilaridek qora ko‘zlar cheksiz sahroga tikiladi, qum barxanlari orasidan yo‘l qidiradi: « C’étaient des silhouettes alourdies... Ils marchaient depuis la premi è re aube, sans s’arr êter, la fatigue et la soif les enveloppaient comme une gangue. La sécheresse avait durci leurs lèvres et leur langue. La faim les rongeait. Ils n’auraient pas pu parler. Ils étaient devenus, depuis si longtemps, muets comme le désert... Ils ne disaient rien. .. Les yeux noirs, pareils à des gouttes de métal, regardaient à peine l’étendue de sable, cherchaient la trace de la piste entre les vagues des dunes. » 14 Quyosh yondiradi, tinmay kuchli shamol esadi. Shamol odamlarning atrofidan o‘tadi, hatto ularning badanlarini teshib o‘tadi – odamlar arvohlarga aylanadi: « Le soleil était encore haut dans le ciel nu, le vent emportait les bruits et les odeurs. Le vent soufflait continûment, le vent du désert, chaud le jour, froid la nuit... Le vent passait sur eux, à travers eux, comme s’il n’y avait personne sur les dunes. » 15 Erkaklar, ayollar shunday doimo yo‘lda hayot kechiradilar, tinim nimaligini bilmaydilar. Umrlari qachon va qay tarzda tugashi ham ularga qorong‘u. Chodirlarda doyalar yordamida dunyoga kelgan farzandlar sahro – cheksizlik, 13 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 7. 14 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 7 – 8. 15 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 7 – 8. 26

quyosh va qum bo‘ronlari mulkiga aylanadilar. Qizchalar tinmay turmush tashvishlarini, o‘g‘il bolalar esa ov qilish va jang sir–sinoatlarini o‘rganadilar: « Les hommes, les femmes vivaient ainsi, en marchant, sans trouver le repos. Ils mouraient un jour, surpris par la lumière du soleil, frappés par une balle ennemie, ou bien rongés par la fièvre. Les femmes mettaient les enfants au monde, simplement accroupies dans l’ombre de la tente, soutenues par deux femmes, le ventre serré par la grande ceinture de toile. Des la première minute de leur vie, les hommes appartenaient à l’étendue sans limites, au sable, aux chardons, aux serpents, aux rats, au vent surtout, car c’était leur veritable famille. Les petites filles aux cheveux cuivrés grandissaient, apprenaient les gestes sans fin de la vie. Elles n’avaient pas d’autre miroir que l’étendue fascinante des plaines de gypse, sous le ciel uni. Les garçons apprenaient à marcher, à parler, à chasser et à combattre, simplement pour apprendre à mourir sur le sable. » 16 Sagyyet al–Hamra vohasida, Smara nomli maskanda Ma al–Aynin boshchiligida bir qarorga kelgan tuareglar shimolga qarab yo‘l oladilar. Safar kuni yetib keladi. Hamma otlar va tuyalarni egarlab yo‘lga otlanadi. Yo‘lga tushgan olomonni Smara ostonasida kuzatib turgan Ma al–Aynin ham o‘zining so‘nggi safariga – o‘limiga yuzma–yuz yo‘lga chiqadi: « Quand le jour est venu, les hommes et les femmes ont sellé les chevaux, roulé les grandes toiles de laine des tentes, chargé les chameaux. Le soleil n’était pas très haut dans le ciel quand on a commencé à marcher sur la route de poussière, vers le nord... Quelque part, aux portes de Smara, Ma el Aïnine regardait la longue caravane qui s’étirait а travers la plaine désertique. Lentement, sans se retourner, il s’éloignait de Smara, il s’en allait vers sa fin. » 17 Asarning bu qismida hikoyaning bosh qahramoni shayx Ma al–Aynin emas, aksincha karvon yo‘lboshchisi va undagi yagona miltiqli kishining (uning ismi keltirilmaydi – R.E.) o‘g‘li Nur hisoblanadi. 16 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 25. 17 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 72. 27

Nur – o‘smir yigit. U otasi, onasi, akasi va singillarining yonida ketib bormoqda. Uning quyoshda qoraygan yuzi g‘amgin, biroq ko‘zlari yonadi, nigohining nuri esa g‘ayritabiiy: « Son visage était sombre, noirci par le soleil, mais ses yeux brillaient, et la lumière de son regard était presque surnaturelle. » 18 Leklezio yo‘lda ketayotgan ommaning jamoaviy obrazini yaratadi. Mana, karvonning eng ortida qo‘lidan hech narsa kelmaydigan odamlar – qariyalar, bolalar, jarohatlanganlar, erlari olamdan o‘tib, yemak va suv topib berishga hech kimlari qolmagan yosh juvonlar kelmoqda: «Mais tout à fait en dernier venaient ceux qui n’en pouvaient plus, les vieillards, les enfants, les blessés, les jeunes femmes dont tous les hommes étaient morts, et qui n’avaient plus personne pour les aider à trouver la nourriture et l’eau. Ils étaient nombreux. C’étaient eux que Nour regardait surtout avec compassion.» 19 Adib bosh qahramon Nur ko‘zi bilan ommaning jamoaviy portretini chizadi. Ularning yuzlari chang–to‘zondan kulrang tus olgan, ko‘zlari bezgakdan qizargan. Lablaridan qon oqadi, qo‘llariga, ko‘kraklariga yaralar toshgan. Oyoq kiyimi yo‘q ayollarning oyoqlari qumda kuygan, tuzlarga yem bo‘lgan. Eng ayanchlisi – ularning tilsizligi. Na birortasi gapiradi, na qo‘shiq aytadi. Hech kim nolimaydi ham, yig‘lamaydi ham. Ularning barchasi – oyoqlari qonga belangan erkaklar, ayollar, bolalar jangda mag‘lub bo‘lgan askarlarday shovqin–suronsiz, miq etmay ilgarilaydi. Faqatgina ularning qumga qo‘yilgan qadam tovushlariyu hansirashlari eshitiladi. Ular bo‘rondan omon qolgan g‘alati hashoratlarga o‘xshaydilar: « Ils avaient des visages gris, émaciés, aux yeux qui brillaient de fièvre. Leurs lèvres saignaient, leurs mains et leur poitrine étaient marquées de plaies où le sang caillé s’était mêlé à l’or de la poussière. Le soleil frappait sur eux, comme sur les pierres du chemin, et c’étaient de vrais coups qu’ils recevaient. Les femmes n’avaient pas de chaussures, et leurs pieds nus étaient brûlés par le sable et rongés par le sel. Mais ce qui était le plus douloureux en eux, ce qui faisait naïtre l’inquiétude et la pitié, c’était leur silence. Tous, hommes, femmes, enfants aux 18 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 9. 19 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 226–227 . 28

pieds ensanglantés, ils avançaient sans faire de bruit, sans prononcer une parole. On entendait seulement le bruit de leurs pas dans le sable, et le halèntement court de leur souffle. Puis ils s’éloignaient lentement, en faisant rouler leurs fardeaux sur leurs reins, pareils à de drôles d’insectes après la tampête.» 20 Leklezio bu odamlarni quyidagicha tasvirlaydi: « Nour restait debout au bord de la piste, son fardeau deposé à ses pieds. De temps en temps, quand une vieille femme, ou un soldat blessé marchait vers lui, il essayait de leur parler. Mais eux restaient silencieux, ils ne le regardaient même pas, et leur visage était dur comme les pierres de la vallée, serré par la douleur et par la lumière. » 21 Karvonni qo‘riqlab ketayotgan askarlar – sahro jangarilarining ham ahvoli og‘ir: ularning kiyim–boshlari uvadaga aylangan, oyoqlariga, tizzalariga bog‘langan lattalar qon dog‘lariga belangan: « Arrivaient un groupe d‘hommes du désert, des guerreiers de Chinguetti. Leurs grands manteaux bleu ciel étaient en lambeaux. Ils avaient bandé leurs jambes et leurs pieds avec des chiffons tachés de sang. Ils marchaient douloureusement, comme les vieillards et les enfants. » 22 Jangarilardan biri hatto so‘qir – u oldinda ketayotganlarga bog‘langan, yo‘lda toshlarga, butalarga qoqilib ketmoqda: «L’un d’eux était aveugle, et tenait aux autres par un pan de manteau, titubant sur les pierres du chemin, butant contre les racines des mauvais buissons.» 23 Hali yosh sahroyi jangarining quyosh nurlari ko‘r qilgan ko‘zlariga iflos latta bog‘langan: « Le guerrier du désert avait un visage encore jeune, mais épuisé par la fatigue, et un morceau d’étoffe sale barrait ses yeux brûlés. » 24 20 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 227 . 21 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 228 . 22 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 228 . 23 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 228 . 24 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 228 . 29

Safdoshlari ko‘zi ojiz jangarini tashlab ketishadi. Shundan so‘ng uni Nur yetaklab yuradi. Yo‘lda karvon tunlari to‘xtab–to‘xtab harakat qiladi. Tuareglar Tarudan shahri ostonasiga yetib keladilar. So‘ngra Agadir shahri devorlari ostida yig‘iladilar. Shayx Ma al–Aynin shu yerda vafot etadi. Mustamlakachilar bu tuareglar olomonini isyonchilar deb hisoblab, ularga qarshi kuchli qo‘shin safarbar qiladi. Dengizdan “Cosmao” kreyseri tuareglarga qarshi to‘plardan o‘t ochadi, quruqlikdan esa sahroyi jangarilarni polkovnik Manjen boshchiligidagi to‘rt batalyon pulemyotlardan o‘qqa tutadi. Minglab tuareg sipohilari halok bo‘ladi. Qariyalar, ayollar va bolalar ham o‘qqa tutiladi. Ertasi kuni omon qolgan tuareglar – erkaklaru ayollar jangda halok bo‘lgan qavmdoshlarini dafn etadilar; jangari sipohilarning otlari ham ko‘miladi. Shundan so‘ng so‘nggi moviy odamlar janubga - o‘z vatanlariga qarab yo‘l oladilar. 2.2. Lallaning baxti va “yangi qullar” orasidagi hayoti Romanning ikkinchi liniyasidagi hikoya asar asosini tashkil etadi. Leklezio adibning mahorati aynan shu hikoyada yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Asarning tuareglarning qismati haqida hikoya qilingan birinchi qismidan farqli o‘laroq, uning shu qabila avlodidan bo‘lmish Lalla ismli qizning taqdiriga bag‘ishlangan ikkinchi qismi boblari alohida–alohida nomlangan. Shu tariqa Lallaning Marokkashdagi beg‘ubor bolaligi va o‘smirligiga bag‘ishlangan bob “Baxt” (Le Bonheur), uning Fransiyadagi hayoti va yurtiga qaytishi yoritilgan bob esa “Qullar orasidagi hayot” (La vie chez les esclaves) deb ataladi. Biz Lalla bilan dengiz bo‘yida tanishamiz: uni dengizning sahroga tutash qirg‘oqlarida uchratamiz. Leklezio Lallaning tashqi ko‘rinishiga uzoq to‘xtalmaydi – biz qizning qop–qora sochlarini shamol o‘ynashiniyu, chehrasi quyosh nurida mis rangda tovlanishini bilamiz, xolos: 30

« Ses cheveux très noirs sont tressés par le vent, d’un seul côté, et son visage est couleur de cuivre dans la lumière de soleil. » 25 Leklezio tabiat tasviri ustasi, u Lalla o‘ynab yurgan qirg‘oqni quyidagicha tasvirlaydi: « Le soleil se lève au-dessus de la terre, les ombres s’allongent sur le sable gris, sur la poussière des chemins. Les dunes sont arrêtées devant la mer. Les petites plantes grasses trembles dans le vent. Dans le ciel très bleu, froid, il n’y a pas d’oiseau, pas de nuage. Il y a le soleil. Mais la lumière du matin bouge un peu, comme si elle n’était pas tout à fait sûre... Ici, autour, il n’y a que cela: la lumière du ciel, aussi loin qu’on regarde. Les dunes vibrent sous les coups de la mer qu’on ne voit pas, mais qu’on entend. Les petites plantes sont luisantes de sel comme de sueur. Il y a des insectes çа et là . » 26 Lalla bu yerga deyarli har kuni keladi. U bu yerdagi har bir butani, yo‘lni yaxshi biladi. U so‘qmoqlarni hatto ko‘zini yumib ham topa oladi: « Lalla conna î t tous les chemins, tous les creux des dunes. Elle pourrait alle r partout les yeux ferm é s, et elle saurait tout de suite où elle est, rien qu’en touchant la terre avec ses pieds nus.» 27 Lalla yetim qizcha. Uni xolasi Aamma boqib olgan – otasi u tug‘ulmasidan oldin, onasi tug‘ulganidan so‘ng vafot etgan. Lalla o‘zining dunyoga kelishi tarixini xolasidan eshitadi. U tug‘ulishi arafasida tunda onasi Hava hech kimga bildirmasdan chodirdan chiqib ketadi va buloq bo‘yidagi daraxt tagiga borib Lallani dunyoga keltiradi: qabilada o‘sha davrda udumda bo‘lgan odatga ko‘ra farzandlar buloq boshida tug‘ilishi lozim. Tuareglar uchun bu katta ramziy ma’noga ega bo‘lgan – suv doimo serob bo‘lsin. Lallaning dunyoga kelishi sahnasi asar uchun ham alohida ramziy ma’noga ega, zero u Lallaning keyingi taqdirida o‘z izini qoldiradi: « Hawa a senti que tu allais venir, et comme tout le monde dormait encore, elle est sortie de la tente sans faire de bruit. Elle a simplement serré son ventre avec 25 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 8 2. 26 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 75. 27 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 76. 31

un linge, et elle a marché comme elle a pu au-dehors, jusqu’à un endroit où il y avait un arbre et une source, parce qu’elle savait que quand le soleil apparaîtrait, elle aurait besoin de l’ombre et de l’eau. C’est la coutume là-bas, il faut toujours naître auprès d’une source. » 28 Lalla o‘zining 1912 yilda fransuz lashkarlari tomonidan o‘qqa tutilgan tuareglar avlodidan ekanligini ham xolasidan bilib oladi: « Al Azraq, celui qu’on appelait l’Homme Bleu, était de la tribu de la grand- mère de ta mère, il vivait tout а fait au sud, au-delа du Draa, au-delа même de la Saguiet el Hamra.» 29 Lallaga turli hikoyalar so‘zlab beruvchi xolasi doimo gapini qisqa qiladi: u uzoq gapirishni yoqtirmaydi: «Aamma est comme cela; elle ne veut jamais parler très longtemps». 30 Lalla xolasi bilan katta shahar yaqinida joylashgan Site deb nomlangan xaroba shaharchada yashaydi. Katta shahardan shaharchani kichikkina daryo ajratib turadi. Shaharchaning “uylari” loydan, kesakdan, faner va tunuka parchalaridan bunyod etgan, ularning tomlariga to‘l to‘shalib, ustiga toshlar bostirilgan. Vodiy bo‘ylab kuchli shamol esganda fanera va tunuka parchalarining taraq–turuqi, yirtilayotgan to‘llarning qirilishi eshitiladi. Ana shunda tomlar ustidan yuzlab hayvonlar va kalamushlar yugurib o‘tayotgandek yoki odam o‘zini tuproq yo‘lda sakrab–sakrab ketayotgan avtobus ichida o‘tirgandek his qiladi: « La Cité, c’est surtout cet amoncellement de cabanes de planches et de zinc, avec, en guise de toit, ces grandes feuilles de papier goudronné maintenues par des cailloux. Quand le vent souffle très fort sur la vallée, on entend claquer toutes les planches et tintinnabuler les morceaux de zinc, et le crépitement des feuilles de papier goudronné qui se déchirent dans une rafale. Ça fait une drôle de musique qui brinquebale et craquette, comme si on était dans un grand autobus déglingué sur une route de terre, ou comme s’il y avait des tas d’animaux et de rats qui galopaient sur les toits et le long des ruelles.» 31 28 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 8 8 . 29 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 110-120. 30 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 90. 31 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 90. 32

Shamol bo‘ronga aylanganida esa o‘z yo‘lidagi barcha narsani supurib ketadi. “Xaroba”ni yana qaytadan tiklashga to‘g‘ri keladi: « Parfois la temp ê te est tr è s dure, elle balaie tout. Il faut reconstruire la ville le lendemain.» 32 Biroq shaharcha ahli qashshoqligiga qaramay baxtli yashaydi: « Mais les gens font ça en riant, parce qu’ils sont si pauvres qu’ils n’ont pas peur de perdre ce qu’ils ont. Peut-être aussi qu’ils sont contents, parce qu’après la tempête, le ciel au- dessus d’eux est encore plus grand, plus bleu, et la lumière encore plus belle. А utour de la Cité, il n’y a rien d’autre que la terre très plate, avec le vent de poussière, et la mer, si grande qu’on ne peut pas la voir tout entière.» 33 Lalla dengiz qirg‘og‘ida o‘ynab yurar ekan, fransuzcha bir qo‘shiqni hirgoyi qiladi, qo‘shiq esa atigi bir so‘zdan iborat bo‘lib, qizcha uni radioda eshitgan, ma’nosi nimaligini ham bilmaydi: « Elle joint ses mains autour de ses genoux, elle se balance un peu d’avant en arrière, puis sur les côtés, en chantonnant une chanson en français, une chanson qui dit seulement : « Méditerra-né-é-e... » Lalla ne sait pas ce que cela veut dire. C’est une chanson qu’elle a entendue à la radio, et elle n’a retenu que ce mot-là, mais c’est un mot qui lui plaît bien.» 34 “Méditerranée” o‘zbek tiliga “O‘rta dengiz” deb tarjima qilinadi. Lalla bu qo‘shiqni yo juda xursandligida, yo mayusligida kuylaydi: «Alors, de temps en temps, quand elle se sent bien, qu’elle n’a rien à faire, ou quand elle est au contraire un peut triste sans savoir pourquoi, elle chante le mot... Maintenant, elle chante le mot à voix basse, parce qu’elle est heureuse.» 35 Lalla qirg‘oqda keksa baliqchi Namanni kutadi. Naman uzoq vaqt Yevropa davlatlarida ishlab qaytib kelgan. Shu yerda Leklezio Namanning ajoyib portretini chizadi: « C’est un homme assez grand, maigre, avec des épaules larges, et un visage osseux à la peau couleur de brique. Il va toujours pied nus, vêtu d’un pantalon de 32 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 90. 33 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 90. 34 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 76-77. 35 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 77. 33

toile bleue et d’une chemise blanche trop grande pour lui qui flotte dans le vent. Il a un visage aux trait nets, durcis par le vent de la mer, la peau de son front et de ses joues est tendue et noircie par le soleil de la mer. Il a des cheveux épais, de la même couleur que sa peau. Mais ce sont surtout ses yeux qui sont d’une couleur extraordinaire, un bleu-vert mêlé de gris, très clairs et transparents dans son visage brun, comme s’ils avaient gardé la lumière et la transparence de la mer.» 36 Naman Lallaga o‘zi bo‘lgan yurtlar, shaharlar haqida so‘zlab beradi. Har safar uning hikoyalari yangi detallar bilan boyiydi. Lallaga hatto shaharlarning nomlari ham xush yoqadi: « Lalla aime bien entendre les noms des villes, et elle demande souvent à Naman de les lui dire, comme cela, rien que les noms, lentement, pour avoir le temps de voir les choses qu’ils cachent : «Algésiras», «Madrid», «Marseille», «Lyon», «Paris», «Genève». 37 Lallaning «Méditerra-né-é-e...» qo‘shig‘i va keltirilgan shaharlarning nomlari asarning leytmotivlariga aylanadi. Lalla Namandan o‘zini nomlari qayd etilgan shaharlarga olib borishini so‘raydi. Naman endi qarib qolganligini, u shaharlarga bora olmasligini, qizcha esa u yerlarga borishi, borganda ham yana yurtiga qaytib kelishini aytadi: « Emmene-moi là-bas quand tu partiras », dit Lalla. Le vieux Naman secoue la tête : « Je suis trop vieux maintenant, petite Lalla, je n’irai plus maintenant, je mourrai en route. » Pour la consoler, il ajoute : «Toi, tu iras. Tu verras toutes ces villes, et puis tu reviendras ici, comme moi.» 38 Keksa Namanning bu so‘zlari bashoratga aylanadi. Kunlar ketidan kunlar o‘tadi. Lalla o‘n yetti yoshga to‘ladi. U Hartani ismli cho‘pon yigitchani yoqtiradi. Hartani Lalladan yosh bo‘lsa ham bo‘yi bo‘yiga teng. 36 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 8 3. 37 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 102. 38 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 103-104. 34

Hartanining qayerdanligini hech kim bilmaydi. U boshqa yigitlarga o‘xshamaydi. Uni go‘daklik paytida bir kuni janublik sipohi jangarilardan biri xaroba shaharchadagi quduq yoniga tashlab ketgan. Suv olishga kelgan Yasmina ismli ayol uni topib olib, boqib olgan. Yasmina uni o‘z o‘g‘liday tarbiyalagan, katta qilgan. Uning terisi janublik qullarniki kabi qora bo‘lgani uchun bolaga Hartani (qora tanli) deb laqab berganlar. Hartani odamlarday gaplasha olmaydi, savollarga ham javob bera olmaydi – u soqov. Eshitishga har baloni eshitadi – yerning tagida ilon qimirlasa ham biladi. Hamma uni kar–soqov deb o‘ylaydi. Biroq bu noto‘g‘ri ekanligini Lalla juda yaxshi biladi. Leklezio Hartanining quyidagi obrazini yaratadi: « le Hartani ne connaît pas le langage des hommes, il ne répond pas aux questions. Le fils aîné d’Aamma dit que le Hartani ne sait pas parler parce qu’il est sourd. C’est en tout cas ce que le maître d’école lui a dit un jour ; cela s’appelle des sourds-muets. Mais Lalla sait bien que ce n’est pas vrai, parce que le Hart а ni entend mieux que personne. Il sait entendre des bruits si fins, si légers, que même en mettant l’oreille contre la terre on ne les entend pas. Il sait entendre un lèvre qui bondit de l’autre côté du plateau de pierres, ou bien quand un homme approche sur le sentier, à l’autre bout de la vallée. Il est capable de trouver l’endroit où chante le criquet, ou bien le nid des perdrix dans les hautes herbes. Mais le Hartani ne veut pas entendre le langage des hommes, parce qu’il vient d’un pays où il n’y a pas d’hommes, seulement le sable des dunes et le ciel.» 39 Odamlar bilan gaplashish kerak, ular so‘zlaringni kutishadi. Hartaniga esa gapirish kerak emas. Lalla bilan Hartani bir–birlarini so‘zsiz tushunishadi: «Les autres n’attandent que des paroles, ou bien des actes, des preuves, mais lui, le Hartani, il regarde Lalla, avec son beau regard de métal, sans rien dire, et c’est dans la lumière de son regard qu’on entend ce qu’il dit, ce qu’il demande.» 40 Lalla Hartani bilan toshlardan iborat tekislikda uchrashib turadi. Hartani xursand paytlarida qo‘llarini Lallaning yonoqlariga qo‘yadi va qizga uzoq termulib qoladi. Hartanining chehrasini qo‘yosh nurlari yoritadi, Lalla esa uning 39 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 131. 40 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132. 35

qo‘llarining taftini sezadi, bu iliqlik qizning ich–ichigacha kirib boradi, unga olam–olam quvonch bag‘ishlaydi. Shuning uchun ham qiz Hartanini yaxshi ko‘radi – u chindan ham sehrgarga o‘xshab ketadi: « Quand il est inquiet, ou quand il est au contraire très heureux, il pose ses mains sur les tempes de Lalla, et il reste un long moment, le visage tout éclairé de lumière. Et Lalla sent la chaleur des paumes contre ses joues et contre ses tempes, comme s’il y avait un feu qui la chauffait. C’est une impression étrange, qui la remplit de bonheur à son tour, qui entre jusqu’au fond d’elle-même, qui la dénoue, l’apaise. C’est pour cela surtout que Lalla aime le Hartani, parce qu’il a ce pouvoir dans les paumes de ses mains. Peut-être qu’il est vraiment un magicien. » 41 Leklezio Hartanining portretini chizar ekan, uning qo‘llariga alohida to‘xtaladi. Uning qo‘llarining sehri bor. Lalla Hartanining qo‘llaridan ko‘z uzolmaydi: « Elle regarde les mains du berger. Ce sont de longues mains aux doigts minces, à la peau fine et brune, presque noire sur le dessus, et d’un rose un peu jaune en dessous, comme ces feuilles d’arbre qui ont deux couleurs. » 42 Hartanining qo‘llari gapirishni biladi. Lallaga bu xush yoqadi. Hartanining uzun, deyarli oppoq kiyim–boshi orasidan kulrang chehrasiyu xuddi shu rangdagi qo‘llari ko‘rinib turadi, xolos. U qo‘llari va lablarining imo–ishorasi, ko‘zlarining nuri bilan gapiradi. Lalla uchun uning hikoyalaridan zo‘r hikoyalar yo‘q, uning aytganlarining barchasi chin haqiqat: « Surtout ses mains savent parler. C’est cela que Lalla préfère. Ses habits sont très clairs, presque blancs, et on ne voit alors que son visage et ses mains couleur d’ombre, et c’est comme cela qu’il commence à parler. Ce sont plutôt des images qu’il fait naître dans l’air, rien qu’avec les gestes, avec ses lèvres, avec la lumière de ses yeux. Des images fugitives qui tracent des éclairs, qui s’allument et s’éteignent, mais jamais Lalla n’a rien entendu de plus beau, de plus vrai. » 43 41 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132. 42 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132. 43 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 133. 36

Biroq ularning baxtiga kulfat soya soladi – kutilmaganda bir kuni tongda Aammaning uyida kulrang–yashil kostyum kiygan, oyoqlaridagi qop–qora tuflilari oyna kabi yaltiragan katta yoshli bir kishi kirib keladi. U daryoning narigi betidagi katta shaharda turuvchi boyvachcha bir kishi bo‘lib, arzimas sovg‘a–salom keltirgan edi. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, u Lallaning qo‘lini so‘rab kelgan ekan. Lalla unga turmushga chiqishdan bosh tortadi va bu yerlardan uzoqlarga ketishga qaror qiladi. Uning bu qarorini keksa baliqchi Naman ham qo‘llab– quvvatlaydi. Lalla Hartanidan o‘zini kuzatib qo‘yishni iltimos qiladi. Ikkovlon uzoq yo‘l yurishadi, qum barxanlari osha, tog‘u toshlar osha xarobalar shaharchasidan uzoqlashishadi. Ikkisi ham holdan toyishadi. Lalla Hartaniga dilidagi gaplarni ochib soladi: u Hartanidan boshqani istamaydi, faqat u bilan bo‘lishni, olis– olislarda – janubda, sahroda u bilan birga yashashni orzu qiladi: « Maintenant que c’est toi que j’ai choisi pour mari, plus personne ne pourra m’emmener de force devant le juge pour me marier... Maintenant nous allons vivre ensemble, et nous aurons un enfant, nous pourrons aller vivre dans le pays du sud, très loin, dans le désert... » 44 Shundan so‘ng ozodlikka erishgan ikki yosh tunda toshlar orasida qovushadilar, baxtiyor onlarni kechiradilar: « Elle ne ressent plus la fatigue, ni la douleur, mais seulement l’ivresse de cette liberté, au milieu du champ de pierres, dans le silence de la nuit. Elle serre très fort la corps du jeune berger, jusqu’à ce que leurs odeurs et leurs haleines soient completement mêlées. Très doucement, le garçon entre en elle et la possède, et elle entend le bruit précipité de son coeur contre sa poitrine. » 45 Ikki yosh ochiq osmon tagida baxtiyor yotibdi. Shu yerda ularning holatini tasvirlash uchun Leklezio yulduzlarga to‘la falak tasvirini chizadi. Ikki yosh ustiga yulduzlar yomg‘iri yog‘iladi: atrof sutdek oqaradi. Samoda esa har daqiqada yangi yulduz paydo bo‘ladi, u o‘z yonidagi qo‘ng‘ir, qizg‘ish va oq yulduzlar o‘rmoniga qo‘shiladi. Yulduzlar go‘yo yoshlarning boshi uzra turgandek tuyuladi, qo‘l uzatib 44 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 2 19. 45 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 2 19. 37

bir parcha uchqunlarni kaftingga jamlasang bo‘ladigandek. Yo‘q, shu onda yoshlar yerda emas, ular ham yulduzlar orasida: ular samolarda sayr qilib yurishibdi: « Ils ne voient plus la terre, à présent. Les deu х enfants serrés l’un contre l’autre voyagent en plein ciel. » 46 Shundan so‘ng Hartani ko‘rinmaydi, u qayerda qoldi, uning keyingi taqdiri nima bo‘ldi – bu haqida ham gap yo‘q. Endi faqat Lallaning Fransiyadagi hayoti tasvirlanadi (u paytda Marokkash Fransiyaning mustamlakasi edi). O‘rta dengizdan Xalqaro Qizil yarim Oy jamiyati kemasida suzib o‘tgan Lalla Marselda paydo bo‘ladi. Shu yerda hikoyada mantiq buziladi: Marsel portida Lallani bir necha oydan beri shu yerda yashayotgan xolasi Aamma kutib oladi (!?): « Elle avance entre les rangées de femmes et d’hommes, sans les voir, elle va droit devant elle, au hasard, jusqu’ à ce qu’elle sente quelqu’un qui la prend par le bras, la serre, l’embrasse. Aamma l’entraîne vers la sortie des quais, vers la ville. Aamma habite seule dans un appartement de la vieille ville, près du port. Quand elle est arrivée à Marseille, il y a plusieurs mois, elle a d’abord logé dans un meublé, dans la banlieue. » 47 (таъкид бизники – Р.Э.) Marsel – katta shahar. Lalla uning bundayligini xayoliga ham keltirmagandi. U bu yerga kelganidan keyin bir necha muddat ishsiz yuradi, shaharni shimoldan janubga, sharqdan g‘arbga qarab kezib chiqadi. Ko‘chalar odamlarga to‘la. Ular sizga ahamiyat ham berishmaydi. Bu yerda dunyoning turli burchaklaridan kelgan, turli tillarda so‘zlashuvchi odamlar uchraydi: « Cette ville est vraiment très grande. Lalla n’avait jamais pensé qu’il pouvait y avoir tant de gens vivant au même endroit. Depuis qu’elle est arrivée, elle occupe ses journées à marcher à travers la ville, du sud au nord, et de l’est à l’ouest. Elle ne connaît pas les noms des rues, elle ne sait pas où elle va. » 48 Oradan ikki–uch oy o‘tganchgina Lalla Sent–Blansh mehmonxonasiga farrosh bo‘lib ishga joylashadi: arzongina bu mehmonxonada asosan chetdan – Jazoir, Marokkash, Mavritaniya va boshqa Afrika davlatlaridan, Yugoslaviya, 46 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 22 1. 47 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 264-265 . 48 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 26 6. 38

Yunoniston, Latviya va o‘zga yurtlardan kelgan qashshoq ishchilar yashashadi. Lalla ularning ayrimlari bilan tanishadi. U ko‘chada tilanchilik qiluvchi lo‘li bola Radiyes bilan ham tanishadi. Lalla unga ba’zan pul–mul berib turadi. Bir kuni Lalla Radiyes bilan tamaddi qilish uchun kafega kirganida unga bir fotograf yaqinlashdi va juvonning go‘zalligini ta’kidlab, rasmlarga tushishni taklif qiladi. Shundan so‘ng Lallaning hayoti butunlay o‘zgarib ketadi: endi jurnallarning muqovalarida, gazetalarning birinchi sahifalarida, katta–katta devoriy taqvimlarda Lallaning har xil holatdagi rasmlari chiqa boshlaydi, unga Fransiyaning har tarafidan maktublar kela boshlaydi. Kimdir uni qadimgi inklar malikasiga, kimdir Nefertitiga o‘xshatadi. Ko‘plab erkaklar sevgi ham izhor qiladilar: «... des lettres de jeunes garçons qui son tombés amoureux d’elle, et qui disent qu’elle est belle comme Nefertiti ou comme une princesse inca, et qu’ils aimeront bien la renconter un jour. » 49 Lalla mashhur bo‘lib ketadi. Hammaning og‘zida Lalla, Lalla Hava. Endi u fotografning yangi ko‘p qavatli uydagi ajoyib xonadonida to‘kis yashay boshlaydi. Fotograf samolyotda uni Parijga olib boradi, uni Sena daryosi qirg‘oqlarida, olamga mashhur tarixiy yodgorliklar oldida rasmlarga tushiradi. Lalla jurnalistlarga intervyu beradi. Lallani pul qiziqtirmaydi: u fotograf uzatgan pullardan ikki–uchtasini olib qoladi–da qolganini unga qaytaradi. Olgan pulini maydalab ko‘chadagi kechagi tanishlariga – lo‘lilarga, kampirlarga, boylarning axlatxonalarini titikilayotgan chollarga, boshpanasiz daydilarga ulashib chiqadi: «Elle parcourt les rues de la ville, à la recherche des mandiants aux coins des murs, et elle leur donne de l’argent, par poignées de pièces aussi, en appuyant bien sa main dans la leur pour qu’ils ne perdent rien. Elle donne de l’argent aux gitanes voilées qui errent pieds nus dans les grandes avenues, et aux vieilles femmes en noir accroupies à l’entrée des bureaux de poste ; aux clochards allongés sur les bancs, dans les squares, et aux vieux qui fouillent dans les poubelles des riches, à 49 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 347. 39

la nuit tombante. Tous, ils la connaissent bien, et quand ils la voit arriver, ils la regardent avec des yeux qui brillent.» 50 Marsel shahrida Lallaning ko‘zi ochiladi: bu yerda u yangi qullar (ilgari Fransiyaning mustamlakalari bo‘lgan davlatlardan kelgan ishchilar)ning haqiqiy hayotini kuzatadi: “Bor vujudini yo‘qotgan, kaltaklangan, tahqirlangan qullar endi izg‘irin shamol ostida, dovul ostida tosh yo‘llarda chuqur qazishadi... Ularning qorinlari och, qalblari qo‘rqinchga to‘la, ishonchsizlik va yolg‘izlik tinkalarini quritgan.” Lalla Hartanidan homilador bo‘lgan. Uning qorni kundan–kunga kattalashib boradi. Lalla bu haqida fotografga ma’lum qiladi. Lalla fotografga o‘zining u bilan ishlashi vaqtinchalik ekanligini, u baribir o‘z yurtiga qaytib ketishini, butunlay qaytib ketishini ma’lum qiladi: « Un jour, tu sais, un jour je m’en irai, je partirai, et il ne faudra pas essayer de me retenir, parce que je partirai pour toujours... » 51 Lalla o‘z yurtiga qaytadi, Sahroi Kabir emas, balki rivojlangan Marsel va, umuman, Yevropa unga bo‘shlik makoni – sahro bo‘lib tuyuladi. Lalla xarobalar shaharchasiga borib ulgurmaydi – u ham xuddi onasiga o‘xshab yakkayu yolg‘iz, kimsasiz sahroda, o‘zi tug‘ilgan buloq boshida o‘sgan daraxtga suyanib farzandini doyasiz dunyoga keltiradi. “Sahro” romani haqida tanqidchilar turli fikrlarni bildirganlar. Ularning orasida Fransiyada chiqadigan «Lire» adabiy–tanqidiy jurnalining bosh muharriri Bernar Pivoning fikri diqqatga sazovordir. Bernar Pivo jurnalning “muharrir minbari”da “Sahro” romanining chop etilishiga bag‘ishlangan maqolasida quyidagicha yozadi: «Or voilà un livre qui nous dit que le désert éxiste, qu’il est beau et immense et que c’un grand malheur que d’en avoir perdu l’usage. Le Clézio ne dit pas cela aussi brutalement. Il ne nous dit même rien de tel. Il ne nous fait pas la morale. Il 50 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 352. 51 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 351- 352 . 40

se contente de nous raconter deux admirables histoires où le désert est presént, fascinant, tentateur.» 52 “Mana bu kitob bizga sahro mavjudligini, uning go‘zalligi va cheksizligi ko‘rsatdi, undan foydalana olmaslik esa katta baxtsizlik. Leklezio buni ochiq yozmagan. Bu haqida gap ham yo‘q. U bizga nasihat ham qilmaydi. U bizga o‘ziga rom etuvchi, chorlovchi sahro mavjud ikki maftunkor rivoyatni hikoya qilib berish bilan qanoatlanadi, xolos.” (tarjima bizniki – R.E.) “Sahro” romanining yozilishiga Leklezioning Marokkashning janubida o‘zining bo‘lajak rafiqasi Jemia bilan tanishuvi, ularning shu mamlakat janubidagi romantik sarguzashtlari asos bo‘lgan. Asar qahramoni Lalla qandaydir ma’noda Jemianing prototipi hisoblanadi. Lalla obrazini yaratishda, ayniqsa uning portretini chizishda Leklezio aynan rafiqasi Jemiadan nusxa ko‘chirgan. 3 BOB. LEKLEZIO ROMANLARINING LISONIYXUSUSIYATLARI 3.1. “Sahro” romanining lisoniy xususiyatlari. Yozuvchining tili o‘zining rang-barangligi va boyligi bilan ajralib turgan holda, ayni paytda hamma uchun tushunarli bo‘lishi ham kerak. Yozuvchi mahorati aytilmoqchi bo‘lgan fikr, tasvirlanayotgan predmet va ruhiy holatni eng aniq va eng yorqin ifoda eta oladigan so‘z va iboralarni topa bilishdan iboratdir. Bu, xalq tilini, uning nozik tomonlarini va yasalish qonunlarini yaxshi bilishni, til 52 Pivot Bernard. L’appel du Désert / Lire, juin 1980. 41

boyliklaridan erkin foydalana olishni taqozo etadi. Eng talantli yozuvchilardan ham bu sohada katta mehnat talab qilinadi. Badiiy til faqat shakl yaratish vositasi emas, balki shakl bilan mazmun birligini ta’minlovchi vosita hamdir. Shu sababli badiiy til hamisha mazmun yaratishning ham asosiy qurollaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy tilning bu ko‘p tomonlama funksiyasi turli davr va turli janrlarda juda ko‘p xilma xilliklar kashf etadi. Turli xil qatlamlaridan adabiy asar uchun foydalanganda, avtorning pozitsiyasi va davr ruhi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Realistik asarda individuallashgan tipik qahramonlar tili bilan avtorning nutqi va uslubi orasida juda murakkab, juda xilma xil bog‘lanishlar bo‘ladi. Masalaning eng muhim tomoni shundaki, haqiqiy realistik asarda biz faqat alohida qahramonlarning xarakterinigina emas, yozuvchining o‘ziga xos ichki dunyosini va shaxsiy uslubini ham his qilamiz. Busiz asardagi hayot tasviri bizga to‘liq yetib kelmaydi. “Har bir yozuvchining uslubi, - deb yozadi A.Blok – uning qalbida nima borligiga shu darajada chambarchas bog‘liqki, tajribali kishi avtor qalbini uning uslubidan bilishi, shaklni o‘rganish orqali mazmunning eng teran mag‘ziga kirib borishi mumkin.” A.Blok uslub ham til kabi asarning shaklini belgilaydigan omil ekanini juda aniq ko‘rsatgan. Biroq asar tili va uslubini qandaydir o‘ziga xos bir “ustqurma” deb o‘ylash to‘g‘ri emas. Mashhur fransuz yozuvchisi Flober eng yaxshi stilist nomini olgan. Uning uslubini qandaydir juda go‘zal bir tashqi bezakka o‘xshatib talqin qiluvchilar bo‘lgan edi. Floberning shogirdi Mopassan esa Flober biror fikrni aytish uchun ishlatiladigan fikr va kompozitsiyalar hamisha shu fikrga mutlaqo mos keladi va yozuvchining temperamenti, qalb harorati so‘zlarining hashamatida emas, aniqligida namoyon bo‘ladi, deb ta’kidlagan edi. 42

Realist yozuvchi uslubining so‘z hashamatiga aloqasi yo‘qligini Mopassan juda to‘g‘ri takidlaydi. Uslub beradigan estetik zavq badiiy tilning yozuvchi qalbida bor obrazni aniq va to‘liq ifoda etishidan kelib chiqadi. Har bir predmet o‘z so‘zi bilan xarakterlanganda uning ishontirish kuchi, ta’siri oshadi. Agar biror kishi boshidan kechirgan eng og‘ir hodisani umumiy tarzda “juda qiynalganman, e, juda yomon bo‘lgan!” kabi iboralar bilan aytib borsa, buning uncha qizig‘i bo‘lmaydi. Lekin boshdan kechirilgan voqeaning aniq tafsilotlari, detallari, belgilari haqqoniy tasvirlansa, ana unda kitobxon ham o‘sha voqealarni o‘z boshidan kechirayotganday ta’sirlanadi. “So‘z bilan surat chizish” degan obrazli ibora realistik tasvirda badiiy tilning tutgan o‘rnini juda aniq belgilab beradi. Qalamga olingan har bir odamni, har bir ashyoni, har bir joyni ko‘zga yaqqol ko‘rinadigan qilib tasvirlash uchun yozuvchi eng avval o‘sha odam, o‘sha ashyo, o‘sha joyni hayolida juda aniq va to‘la – to‘kis gavdalantiradi, keyin ularni qog‘ozda ham tirik va ta’sirli qilib gavdalantirib berish uchun kerakli so‘z va iboralar hali tarashlanmagan marmar shaklida bo‘ladi. Haykaltarosh qo‘pol bir toshni tarashlab, undan npfis obraz yaratishga qancha kuch, vaqt sarflasa, yozuvchi ham hali ishlanmagan til materialiga sayqal berib, uni ko‘zga yaqqol ko‘rinadigan aniq tasvirga aylantirguncha o‘shanchalik mehnat qiladi. Misol uchun Leklizoning “Mondo” asaridan misol keltiraylik: “ Personne n’aurait pu dire d’où venait Mondo. Il était arrivé un jour, par hasard, ici dans notre ville, sans qu’on s’en arepçoive, et puis on s’était habitué à lui. C’était un garçon d’une dizaine d’années, avec un visage tout rond et tranquille, et de beaux yeux noirs un peu obliques. Mais c’était surtout ses cheveux qu’on remarquait, des cheveux brun cendré qui changeaient de couleur selon la lumière et qui parassaient presque gris à la tombée de la nuit. ” 53 - “Mondo qayerdan kelib qolganini hech kim bilmasdi. U shahrimizda to‘satdan, hech kimga sezdirmasdan paydo bo‘lib qolgan, keyinchalik hammamiz unga o‘rganib ketgan edik. Bola o‘n yoshlarda edi, yuzi dumaloq, bir oz qiyiq 53 Le Clézio. Mondo et autres histoires. – Paris : CLE, 2004. – P. 11. 43

ko‘zlari tim qora. Ammo uning eng ko‘zga tashlanadigan sifati och jigar rang sochi edi. Kun davomida sochi turli ranglarda tovlanar, biroq qorong‘u tushgandan keyin kulrang bo‘lardi – qolardi.” Mondo beg‘ubor, tabiatdan zavq olishni xush ko‘radigan sarguzashtalab bolakay. Yozuvchi Mondoni hech kimi yo‘q bo‘lsa-da, o‘zi mustaqil yashashga intilishini, uni kichkina bo‘lgani uchun ushlab, g‘aribxonaga yuborishlaridan cho‘chishini, buning oqibatida bir joyda uzoq qolmasdan g‘oyib bo‘lishni voqealar davomida badiiy tasvir vositalarida bolakayning sof va samimiy orzu – tilaklari bilan kitobxonni o‘ziga oshno qiladi. Yuqoridagi misolda adib bolakayning tashqi ko‘rinishini kitobxon ko‘z o‘ngida xuddi rassomdek gavdalantiradi, ayniqsa, sochiga sifat berish, ya’ni “ des cheveux brun cendré qui changeaient de couleur selon la lumière ” iborasi orqali bolakayning tashqi ko‘rinishini aniq detallar yordamida chizadi. Yozuvchi bu yerda so‘zlar vositasida surat chizadi. Bu suratning ta’sir kuchi shundaki, biz bolakayni qog‘ozda emas, hayotda o‘zimiz ko‘rayotgandek aniq tasavvur qilamiz. Aniq va yorqin tasvir bizni yozuvchi tasvirlagan hayotning ichiga olib kirib, qahramoning his – tuyg‘ularini bizga yaxshi ma’noda “yuqtiradi”, asarning voqea – hodisalariga bizni ishtirokchi qilib qo‘yadi. Lekelzio o‘z asarlarida hayotning quruq nusxasini ko‘chirmaydi, balki real voqelikni aks ettiradi, hayotiy materialni qayta ishlab, uni o‘z g‘oyasi va iste’dodi, mahorati va tajribasi bilan boyitib, umumlashma obraz holiga olib keladi. Mana shu vazifani bajarish uchun yozuvchi umumxalq tilida mavjud bo‘lgan hamma shevalardan, turli – tuman til qatlamlarining барчасидан тасвирий восита tarzida foydalanishi mumkin. Tilda yozuvchi uchun ta’qiqlangan soha yo‘q. Faqat har bir sohaning o‘ziga xos til materialiga yozuvchi badiiy adabiyot nuqtai nazaridan yondoshishi va har qanday til qatlamini original bir obraz yaratishga xizmat qildira bilishi kerak. Leklezio o‘z asarlarida fransuz tilining turli qatlamlariga mos vositalardan keng foydalanadi. Ular orasida leksik, semantik va stilistik birliklar, frazeologizmlar, metafora va metonimiyalar, dialektizmlar, professionalizmlar, 44

jargon va argolar alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, uning romanlarida va hikoyalarida bir metafora borki, uni adib juda ko‘p qo‘llaydi. Bu “kema” metaforasi. Bu metafora adibning deyarli barcha asarlarida uchraydi. “Sayohat kemasi”, “nikoh kemasi”, “oila kemasi”, “nikoh paromi” va hkz. “Kema”ning ko‘chimlari ham tez-tez qo‘llaniladi. Biror predmet, narsa, voqelik, belgi yoki harakat nutqda boshqa predmet, narsa, voqelik, belgi yoki harakatning nomi bilan vaqtincha ifodalanib kelishi mumkin. Bunday hodisa tilshunoslikda nutqiy ko‘chma ma’no hosil bo‘lishi deb ataladi. Nutqiy ko‘chma ma’noni yuzaga keltiruvchi obyektlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat esa turlicha xarakterga ega. Metafora usulidagi ma’no ko‘chishda narsa hodisalar orasidagi o‘xshashlikka asoslanadi. Tabiatan metaforani yashirin o‘xshashlik deb atash mumkin. Yashirin o‘xshashlik deb atalishiga sabab shuki, metaforada o‘xshatilayotgan narsa tushirib qoldirilgan holda o‘xshatilayotgan narsa uning ma’nosini bildiradi. Tabiiyki, bunda o‘xshatilayotgan narsalardan aynan o‘xshashlik talab qilinmaydi, ikki narsa hodisaga xos belgilardan birortasi asos uchun olinadi. Nutqiy ko‘chma hosil qiluvchi hodisalar, asosan metonimiya va metaforaga bo‘linadi. O‘xshatishga asoslanib nutqiy ko‘chma ma’no hosil bo‘lish hodisalari, ya’ni mubolag‘a (giperbola) litota va jonlantirish hodisalariga metaforaning bir turi deb qaraladi. Leklezio asarlaridagi “kema”ning ko‘chimlari asosan salbiy ma’nolarga ega. Jumladan, “tog‘ora”, “teshik tog‘ora”, “o‘yinchoq”, “qo‘g‘irchoq”, “alimsoqdan qolgan arava” va hkz. Bunday holatni adibning ko‘p asarlari dengiz hayotiga, dengizchilar hayotiga bag‘ishlangani, uning o‘zi ham ko‘p safar qilgani bilan izohlash mumkin. Biz bu haqida keyinroq alohida to‘xtalamiz. Leklezioning asarlarida metafora, metonimiya va o‘xshatish kabi ko‘chimlar alohida o‘rin egallaydi. Bunga adibning ilk asarlaridan biri bo‘lmish “Sahro” (Désert) da ko‘plab misollar topish mumkin. Ma’lumki, “Sahro” romanida Sahroi Kabirning g‘arbida yigirmanchi asr boshida yashab o‘tgan tuareglarning foijali hayoti va shu tuareglar avlodidan bo‘lmish Lallaning hayoti tasvirlangan. 45

Tuareglarning Shimolga – Marokashning Agadir shahri yaqiniga qilgan safari chog‘idagi holatini Leklezio quyidagicha tasvirlaydi: « Les yeux fermés, les bras écartés, leur vis age tourné vers la nuit, ils planaient, ils glissaient sur le chemin du Nord.» 54 (“Ko‘zlari yumiq, qulochlari ochiq, nigohlari tunga boqib, ular Shimol yo‘li uzra uchardilar, sirpanardilar.” tarjima va ta’kid bizniki – R.E.) Leklezio tuareglarning ko‘zlarini qora metal tomchilariga qiyoslaydi: « Les yeux noirs, pareils à des gouttes de métal , regardaient à peine l’étendue de sable, cherchaient la trace de la piste entre les vagues des dunes.» 55 (ta’kid bizniki – R.E.) Quyosh yondiradi, tinmay esayotgan kuchli shamol odamlarning badanlarini teshib o‘tadi – odamlar arvohlarga aylanadi: « Le soleil était encore haut dans le ciel nu, le vent emportait les bruits et les odeurs. Le vent soufflait continûment, le vent du désert, chaud le jour, froid la nuit... Le vent passait sur eux, à travers eux, comme s’il n’y avait personne sur les dunes. » 56 (таъкид бизники – Р.Э.) Леклезио туарегларнинг юзларини “саҳронинг қаттиқ тошлари”га ўхшатади: « Mais eux restaient silencieux, leur visage était dur comme les pierres de la vallée , serré par la douleur et par la lumière. » 57 (таъкид бизники – Р.Э.) Tuareglarning umidlari ushalmadi – fransuzlar ularga qarshi qurol ishlatishdi. Shundan so‘ng so‘nggi moviy odamlar janubga qarab yo‘l oladilar – bu yo‘lning oxiri ko‘rinmaydi. Tuareglarning qarshisida sho‘r bosgan tep–tekis cho‘l dengiz kabi yastanib yotibdi. Sarob bu yerlarda devorlari oppoq yaltiroq gumbazli saroylar quradi: « Quand tout fut fini, les derniers hommes bleus ont recommencer à marcher, sur la piste du sud, celle qui est si longue qu’elle semble n’avoir pas fin. Devant eux, la terre très plate s’étendait comme la mer, scintillante de sel. Elle 54 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 72. 55 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 7 – 8. 56 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 7 – 8. 57 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 228. 46

ondoyait, elle créait ses cités blanches aux murs magnifiques, aux coupoles qui éclataient comme des bulles. » 58 (ta’kid bizniki – R.E.) Moviy odamlarning ozodligi ham tegralaridagi zamin kabi cheksiz, yorug‘lik kabi go‘zal va shafqatsiz, buloqlar kabi musaffo. Bu yerlarda - sahroda ulardan boshqa hech kim yashay olmaydi. Ular sahroga ta’zim qiladilar. Ular tush kabi paydo bo‘lgandilar, tushdagi kabi g‘oyib bo‘ladilar: « Il n’y avait pas de fin à la liberté, elle était vaste comme l’étendue de la terre, belle et cruelle comme la lumière, douce comme les yeux de l’eau. Chaque jour, à la première aube, les hommes libres retournaient vers leur demeure, vers le sud, là où personne d’autre ne savait vivre. Tournés vers le désert, ils faisaient leur prière sans paroles. Ils s’en allaient, comme dans un rêve, ils disparaissaient.» 59 Leklezio asar boshida Lallaning tashqi ko‘rinishiga uzoq to‘xtalmaydi – biz qizning qop–qora sochlarini shamol o‘ynashiniyu, chehrasi quyosh nurida mis rangda tovlanishini bilamiz, xolos: « Ses cheveux très noirs sont tressés par le vent, d’un seul côté, et son visage est couleur de cuivre dans la lumière de soleil. » 60 Leklezio keksa baliqchi Namanning portretini chizishda ham ko‘chimdan ustalik bilan foydalanadi: «C’est un homme assez grand, maigre, avec des épaules larges, et un visage osseux à la peau couleur de brique . » Biroq Namanning ayniqsa ko‘zlari yodda qoladi – ular moviy-yashil, qo‘y ko‘zga yaqin, dengiz nuri va shaffofligini o‘zida mujassam etgan: «Il a des cheveux épais, de la même couleur que sa peau. Mais ce sont surtout ses yeux qui sont d’une couleur extraordinaire, un bleu-vert mêlé de gris, très clairs et transparents dans son visage brun, comme s’ils avaient gardé la lumière et la transparence de la mer. » 61 Leklezio o‘z asarlarida frazeologizmlardan keng foydalanadi. Bunga ko‘plab misollar keltirish mumkin. 58 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 438. 59 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 439. 60 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 82. 61 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 83. 47

Lallaning sevimlisi yosh soqov yigit Hartani odamlardan qo‘rqmaydi, aksincha, boshqalar undan qo‘rqishadi. Odamlar uni “majnun”, shaytonlagan, afsungar va yomon ko‘zli, deb hisoblashadi: «Il n’a pas peur des gens. Ce serait plutôt lui qui ferait peur aux gens. Ils disent qu’il esst « mejnoun », possède des démons, qu’il est magicien, qu’il a le mauvais oeil. » 62 Leklezio Hartanining ko‘zlarini tasvirlashda ham biz yuqorida ko‘rgan tuareglarning ko‘zlari tasviridagi qabi “metal” so‘zini ishlatadi («Les yeux noirs, pareils à des gouttes de métal ). Biroq bu yerda endi “ regard de métal ” iborasi “tikilib qaramoq” ma’nosida keladi: «Le Hartani, il regarde Lalla, avec son beau regard de métal , sans rien dire, et c’est dans la lumière de son regard qu’on entend ce qu’il dit, ce qu’il demande.» 63 Hartani xursand paytlarida qo‘llarini Lallaning yonoqlariga qo‘yadi, Lalla esa uning qo‘llarining taftini sezadi, bu iliqlik qizning ich–ichigacha kirib boradi, unga olam–olam quvonch bag‘ishlaydi: « ... il pose ses mains sur les tempes de Lalla, е t Lalla sent la chaleur des paumes contre ses joues et contre ses tempes, comme s’il y avait un feu qui la chauffait. C’est une impression étrange, qui la remplit de bonheur à son tour, qui entre jusqu’au fond d’elle-même, qui la dénoue, l’apaise .» 64 Hartanining qo‘llarining rangi daraxtlarning kuzdagi barglari rangiga o‘xshaydi: « Ce sont de longues mains aux doigts minces, aux ongles nacrés, à la peau fine et brune, presque noire sur le dessus, et d’un rose un peu jaune en dessous, comme ces feuilles d’arbre qui ont deux couleurs. » 65 Leklezio Lalla bilan Xartanining baxtiyor onlarini jannatga - falaklarda uchib yurgan qushlarga qiyoslaydi: 62 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 131. 63 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132. 64 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132. 65 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 132 . 48

« Ils ne voient plus la terre, à présent. Les deu х enfants serrés l’un contre l’autre voyagent en plein ciel . » 66 Leklezio o‘zining boshqa asarlarida ham frazeologizmlarni juda ko‘p qo‘llaydi. Fikrimizning dalili uchun biz yuqorida ko‘rib o‘tgan “Ochlik hirgoyilari” romanida ikki misol keltiramiz. Jumladan, asar boshida Etel hali o‘n yoshga ham to‘lmagan qizcha. Malla sochli, bobosining tili bilan aytganda “ayyor” bu qizcha “ichingdagini topishga usta” (Elle sait arracher les vers du nez). 67 Etelning onasi Jyustina Reyunyon orolidagi boy oilalardan chiqqan. Biroq u doimo hayotdan nolib yuradi, o‘zini baxtsiz hisoblaydi. U “hayot og‘ir” (la vie est difficile), “hayot juda og‘ir hurjunga o‘xshaydi” (la vie est un sac très lourd) degan jumlalarni tez–tez takrorlab yuradi. Bunga adibning boshqa asarlaridan ham misollar keltirish mumkin. 3.2. “Sahro” romanidagi tabiat tasvirida qo‘llanilgan lisoniy vositalar “ Sahro” romanida tabiat tasvirini berishda Leklezio turli-tuman lisoniy vositalardan foydalanadi. Jumladan, Leklezio kunlarga alohida urg‘u beradi. Adib tasavvurida “barcha kunlar bir biriga o‘xshash” (les jours sont tous les jours les mêmes) 68 -“shunday kunlar ham borki, ular boshqalariga o‘xshamaydi, bular bayram kunlari, odamlar shu kunlar uchun yashaydi, shu kunlarni kutadi, shu kunlarga umid qiladi” (il y a des jours qui ne sont pas comme les autres, les jours de fête, et c’est un peu pour ces jours-là qu’on vit, qu’on attend, qu’on espère) 69 - “uzun kunlar ham bor, buni tushuntirish qiyin, biroq tong otgandan kun botgungacha bir oy o‘tib ketganga o‘xshaydi” (même les jours sont plus longs, c’est difficile à expliquer, mais depuis le moment du lever jusqu’au crépuscule, on dirait parfois qu’il s’est passé un mois tout entier) 70 66 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 221. 67 Le Cl é zio J.M.G. Ritournelle de la faim. Avant-première/ Lire, No 369, octobre 2008. – P.64. 68 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 15. 69 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 66. 70 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 67. 49

“yomg‘irli kunlar, shamolli kunlar, yoz kunlari” (les jour de pluie, les jours de vent, les jours d’été) 71 “shunday kunlar borki, qayerga borishingni yoki nima bo‘lishini bilmaysan” (il y a des jours où l’on ne sait pas où on va, où l’on ne sait pas ce qui va arriver) 72 “och qolganingda kunlar boshqa kunlarga qaraganda ancha uzun tuyuladi” (il y a des jours qui sont plus longs que les autres, parce qu’on a faim) 73 “g‘amgin kunlar, sog‘inch kunlari” (des jours tristes, des jours d’agnoisse,) 74 bor. Kunlar ketidan kunlar o‘tadi. O‘n yetti yoshga to‘lgan Lalla olovni yaxshi ko‘radi. Xaroba shaharchada olovning turi ko‘p: « Il y a les feux du matin , quand les femmes et les petites filles font cuire le repas dans les grandes marmites noires, et que la fumée court le long de la terre, mêlée à la brume de l’aube, juste avant que le soleil apparaisse au-dessus des colines rouges. Il y les feux d’herbes et de branches , qui brûlent longtemps, tout seuls, presque étouffés, sans flammes. Il y a les feux des braseros , vers la fin de l’après-midi, dans la belle lumière du soleil qui déclin, au milieu des reflets de cuivre. La fumée basse rampe comme un long serpent vaugue, appuyée de maison en maison, jetant des animaux gris vers la mer. Il y les feux qu’on allume sous les vieilles boîtes de conserve, pour faire chauffer le goudron, pour boucher les trous des toits et des murs. » 75 (таъкид бизники – Р.Э.) Xarobalarda hamma olovni yaxshi ko‘radi, ayniqsa bolalar va qariyalarga u xush yoqadi. Ular olov atorfida tizzalab o‘tirib, raqs tushayotgan olov yollariga termuladilar : « Ici tout le monde aime le feu, surtout les enfants et les vieux . Chaque fois qu’un feu s’allume, ils vont s’asseoir tout autour, accroupis sur les talons, et ils regardent les flammes qui dansent avec des yeux vides . Ou bien ils jettent de temps en temps à autre des petites brindilles sèches qui s’embrassent d’un coup en 71 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 84. 72 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 85. 73 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 85-186. 74 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 131 . 75 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 42. 50

crйpitant, et des poignées d’herbes qui se consument en faisant des tourbillons bleutés.» 76 (таъкид бизники – Р.Э.) Naman ham dengiz bo‘yida o‘t yoqadi, Lalla uning yoniga kelib o‘tiradi: « Lalla va s’asseoir dans le sable, au bord de la mer, là où Naman le pêcheur a allumé son grand feu de branches pour chauffer la poix, pour calfater son bateau. » 77 Naman duch kelgan yerda o‘t yoqishi mumkin, unga faqat yirik quriq shoxlar bo‘lsa bas: « Naman fait son feu n’importe où, là où il trouve de grosses branches mortes échouées dans le sable. » 78 Naman o‘t yoqadi (il allume le feu, P.143), olov ikki–uch marotaba o‘chib ham qoladi (le feu prend et s’éteint deux ou trois fois, P.143), so‘ng avjiga chiqadi (quand le feu est fort, P.144). Olov avj olganda uning yollari ravshanlashadi va balandlarga ko‘tariladi (à ce moment-là, les flаmmes sont bien hautes et claires, P.144), ular harakatga tushadi, qasir–qusir qiladi (elles bougent et craquent) va raqsga tushadi (elles dansent), alangalar orasida har xil narsalarni ko‘rish mumkin (on voit toutes sortes des choses dans leur plis). Lalla tutun orasidan ko‘kka ko‘tarilib, bir yaraqlab so‘ng so‘nayotgan uchqunlarga termuladi (Elle regarde aussi les é tincelles qui montent le long de la fum é e grise, qui brillent et s’ é teignent, qui disparaissent dans le ciel bleu, P.144). Ayniqsa tunda uchqunlar chiroyli ko‘rinadi: ular osmondagi uchayotgan yulduzlarga o‘xshaydi (La nuit les étincelles sont encore plus belles, pareilles à des nuées d’étoiles filantes, P.144). Kunduz kunlari esa gulxan atrofidagi qum ham olovdek yonadi (Le sable brûle comme du feu, P.143) “Sahro” romani turli-tuman mavzularda ijod qiluvchi, turfa ramzlarga boy Leklezio badiiyatini tushunishda alohida rol o‘ynaydi. Mazkur asarda adib falsafasining ona zaminga sadoqat va sotsiumga ishonchsiz munosabat kabi 76 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 42. 77 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 42- 143. 78 Le Clézio. Désert. – Paris : Gallimard, 1980. – P. 1 43. 51

xislatlari mujassamlashgan. Leklezioni ekolog adib deb hisoblashadi, zero uning butun ijodi shaharlarga, yolg‘izlik va tabiatga nisbatan zo‘rovonlik qilishga qarshi kurashdan iborat. 3.3. “Ochlik hirgoyilari” romanida qo‘llanilgan lisoniy vositalar “Ochlik hirgoyilari” romanining ajoyib bir xislati shundan iboratki, Leklezio bu asarida shahar obrazini yaratgan. Shahar tasvirida Leklezio asosiy e’tiborini ommaga, yo‘lovchilarga qaratadi. Bu ayniqsa Etel bilan bobosi Samuel Solimanning shahar bo‘ylab sayr qilib yurgan epizodida yaqqol ko‘zga tashlanadi: «Dans les boulevards alentour la foule se presse.», «ensemble ils courent à travers le boulevards, devant les fiacres et les autos.», «La foule va dans l’autre sens, maintenant, vers le bout du lac.», «Monsieur Soliman ne veut pas marcher dans le même sens que la foule. Il se méfie des mouvements collectifs.», «Les promeneurs sont moins nombreux.», «La foule passe sans s’arrêter, coule d’un même mouvement, complets noirs, chapeaux noirs et le froufrou léger des robes des femmes, leurs chapeaux à plumes, à fruits, à voilettes.» 79 Shahar obrazini Leklezioning barcha asarlarida uchratish mumkin. U ona shahri Nitssa haqida juda ko‘p yozadi. Biroq uning Nitssa haqidagi taassuroti salbiy. Zero shahar o‘z labirintlari bilan odamga dushmanlik qiladi, bu yerda odam emin–erkin yashay olmaydi. Ikkinchi tomondan, u shaharning bog‘lari va fontanlarini, lavr darxatzorlarini, palmalarini, gullarini, barcha o‘simlik dunyosini va ayrim joylarini – dengizga turtib chiqqan burunni, qabristonni, oppoq villalarni, samolarga intilgan qoyalarni, dengiz bo‘yidagi yo‘lni, chinorlar soya berib turgan maydonlarni – tasavvur sig‘adira oladigan bir shaharni tasvirlaydi: «Une belle ville blanche, avec des coupoles et des bulbes, beaucoup de pigeons et des vieux, de grandes avenues bordées de platanes et encombrées d’autos jusque sur les trottoirs.» (“ Poisson d’or” – “ Олтин балиқча” ). Leklezio bu shaharning o‘zi sevgan maskanlari ro‘yxatini tuzadi: «Chez toi/ les caf é s de la Place/ les magasins 79 Le Cl é zio J.M.G. Ritournelle de la faim. Avant-première/ / Lire, No 369, octobre 2008. – P.66. 52

de l’Avenue/ le bord de la mer/ l’église/ la gare des autobus/ la rue Smolett/ la rue Neuve/ la descente Crotti » ( “ Le Procès-verbal ” – “ Жараён” ). Biroq ikkinchi tomondan, u shaharning salbiy portretiga urg‘u beradi: uning binolari bir xil tusda ( “ Terra amata ” ) , umumiy foydalanishga ajratilgan xojatxonalari iflos, qahvaxonalari “plastik stullarga yopishib olib pivo ichib o‘tirgan odamlar”ga to‘la, barlarida “mavhum soyalar” daydib yuradi ( “ La Fièvre ” – “ Истма” ) , kinoteatrlaridagi filmlar ichiga kirib ketasan, emin–erkin emasligini sezib hayratlanasan ( “ Les Géants ” – “ Буюклар” ). “ La Guerre ” – “ Urush” (“bu roman mening shaharga munosabatim”, Pyer Lost bilan suhbat ) asarining asosiy obyekti bo‘lmish shahar – dushman, baxtsizlik manbai. “Shahar” ostida faqatgina Nitssani emas, maydalangan, ezilgan, tiriklayin ko‘milgan, himoyasiz hashoratlar kabi bir–birlari bilan kurashayotgan tirik jonzotlar yig‘indisidan iborat barcha megapolislarni tushunmoq lozim. 1971 yil «Hap» nomli asarida Leklezio quyidagilarni yozadi: “Ulkan shaharlar kulrang betondan yodgorliklar ko‘taradilar, maydonlar sementlangan ko‘llarga o‘xshaydi, avtomobillarning chiroqlari ko‘zni oladi. Buning hammasi xarobalarga yaqin turadi. U yoki bu o‘zgarishning sabablari aytilmaydi. Ular til muomalasida yo‘q, zotan so‘zlar ham muqim emas: ular qo‘llanadilar, siyqalanadilar, sinadilar va parchalanib ketadilar.” Shisha devorlar bilan o‘ralgan, shovqinli trolleybuslar qatnovchi, turli mahluqlarga to‘la shaharlar temir va betondan qurilgan qabristonlardir. “Le Livre des fuites” – “ Qochqinlar kitobi”dagi kabi shahar “yaltiroq devorlar va ko‘chalarga to‘shalgan toshlar, to‘rtburchak ko‘chalar, shoxko‘chalar, bulvarlardan iborat ulkan nekropoldan o‘zga narsa emas.” Shahar – “yo‘laklari har tomonga ketgan” nafasni siquvchi va iflos blokxauz (“ La Fièvre” ), shaharlardagi minglab uyatsiz nigohlar u yerda yashash baxtsizlik ekanini yashirish uchun “gazeta sotish bahonasida yo‘laklar chekalaridagi kiosklarga bekinib oladilar” (“ L’Homme qui marche” – “Yo‘ldagi kishi”). 53

Shaharda, doimiy nazorat ostida yashovchi inson qulning bir turiga aylanadi. Turli shakllardagi mashinalarning notinch dengizi markazida ayollar va erkaklar o‘z–o‘zlarining va shaharning qullariga aylanadi: “Bu kundalik kasallik, doimiy telbalik. – deb yozadi Leklezio “ La Fièvre”da. – Erkaklar va ayollar o‘z inlarida qo‘llaridan kelganicha yashaydilar, biroq ularning derazalarining tashqarisidagi hujum xavfi hech qachon arimaydi.” Tinimsiz bordi–keldi va shovqin– suronga to‘la shu morg, shu “bug‘uvchi handaq”, shu “chirindilar axlatxonasi” o‘rtasida yo‘qolgan odamning qo‘lidan nima keladi (“ La Fièvre” )? Odamning jahli chiqadi, g‘azabi qo‘zg‘iydi. Qum sahrosidan ham dahshatli zamonaviy shahar sahrosida u o‘ziga o‘zi choh qaziydi. “Hap” dan olingan quyidagi misralarda aynan shu haqida so‘z yuritiladi: “Shaharlar, mexanika tashkilotlari, odamlarning yig‘inlari, binolarning to‘dalari, fanlar sxemalari va lug‘atlar muammoni bilamiz deyishga harakat qilishadi. Quloq soling, ular rivojlanish, tarix, olamni o‘zlashtirish haqida gapirishayapti. Ular oxirat insonning o‘zida deyishyapti. Shaharlar bilim olishga vaqt bermaydi. Ular o‘zlariga o‘zlari choh qaziganlar, sabab va oqibat iplarini bir–birlariga bog‘laganlar.” Shaharda uchraydigan eng yomon illatlardan biri qashshoqlik. Bu – supermarketlarda o‘g‘irlik qilishga majbur bo‘lganlarning qashshoqligi (“Désert”); bu – kunlarning sanog‘idan adashganlarning qashshoqligi, zero ular ochlikdan o‘lishlari yaqinligini biladilar (“Mondo et autres histoires” – “Mondo va boshqa hikoyalar”); bu – “barcha narsalarini sotgan va boshqa hech nimasi qolmagan”, bozorlarda tilanchilik qilib olgan mevalarini yeb kun ko‘rayotgan Gabining qashshoqligi (“Printemps et autres saisons” – “Bahor va boshqa fasllar”); bu – mashinalarda olib kelinib sotilayotgan qizlarning, oshxonalar atrofida o‘ralib yurganlarning, boshpanasi yo‘qlarning, ko‘p qavatli uylarning zinalarida o‘zlarini zaharlayotgan giyohvandlarning qashshoqligi; “Ritournelle de la faim” – “Ochlik hirgoyilari”ning markazida turgan yigirma yoshli bosh qahramon qiz Etelning qashshoqligi. 54

“Rodrigesga sayohat”da Leklezio xaroba shaharlar va ayollar bel ko‘tarmay ter to‘kadigan plantatsiyalar qashshoqligini umumiy qashshoqlikka qarshi qo‘yadi. Umumiy qashshoqlik “odamni lalmikor yerlarga, yovvoyi hayvonlar yashaydigan qurg‘oq tepaliklarga bog‘lab qo‘yadi.” Dunyoning Nitssa kabi boshqa shaharlarini ham pul kasalligi chulg‘agan. Leklezioning nazarida undan qutilishning yagona yo‘li bu shaharlarni tark etmoq, tabiat qo‘yniga qaytmoqdir. 55

XULOSA Leklezioning ijodi Fransiyadan ko‘ra Afrika, Lotin Amerikasi va Sharq mamlakatlari, jumladan, Mavrikiy bilan uzviy bog‘liq. Nobel qo‘mitasining qarorida ta’kidlanishicha, Leklezio “yangi yo‘nalishlar, badiiy sarguzashtlar, tuyg‘ular to‘lqini” haqida ijod qiladi, u “rivojlangan tamaddundan yiroq insonlar qalbining tadqiqotchisi” hisoblanadi. Bu chindan ham shunday. Agar Leklezio o‘zining ilk asarlarida boqiy dunyodagi odamiylik munosabatlarining keskin tus olishi bilan bog‘liq umidsizlik va tushkunlik tuyg‘ularini murakkab lisoniy va obrazli tizimli metaforik shaklda bera olgan bo‘lsa, 70–yillarning oxiridan boshlab o‘z asarlarida chin insoniy qadriyatlarni tasvirlay boshlaydi Leklezio asarlarining aksariyati avtobiografik xarakterga ega yoki ajdodlarining tarixi bilan bog‘liq. U “Mondo” va unga kiruvchi hikoyalarda o‘z bolaligini tasvirlasa, “Sahro”da Marokkashning janubida o‘zining bo‘lajak rafiqasi Jemia bilan tanishuvi va Jemia qabilasi boshiga tushgan mudhish falokat hikoya qilinadi. “Onitsha” va “Afrikalik” romanlarida Leklezioning Afrikaga xizmatga ketgan harbiy vrach otasini axtarishi va otasining boshidan kechgan voqealar zo‘r mahorat bilan bayon etiladi. “Krantin” romanida adibning ona tomonidan bobokoloni bo‘lmish Aleksis Leklezioning qizamiq epidemiyasi tufayli Mavrikiyga kirolmay kichik bir orolchada qolib ketishi hikoya qilinadi . Maqol va matallar milliylikni ifoda etish chog‘ida o‘zbekcha tarjimalarda quyidagi hollar uchraydi: Leklezio o‘z asarlarida syujetning zerikarli, monotonligidan qochish uchun bayon uslubida tasviriy, tavsifiy, ya’ni asar personajining atrofini o‘rab turgan muhitni, uning ichki holatini, mentalitetini, didi, hayot tarzini ifodalovchi unsurlardan keng foydalangan. 56

$RESUMÉ DU TRAVAIL Jean-Marie Gustave Le Clézio , plus connu sous la signature J. M. G. Le Clézio , né le 13 avril 1940 à Nice , est un écrivain de langue française , comme il se définit lui-même , de nationalités française et mauricienne . Il connaît très vite le succès avec son premier roman publié, Le Procès- verbal ( 1963 ). Jusqu’au milieu des années 1970 , son œuvre littéraire porte la marque des recherches formelles du Nouveau Roman . Par la suite, influencé par ses origines familiales, par ses incessants voyages et par son goût marqué pour les cultures amérindiennes , Le Clézio publie des romans qui font une large part à l’ onirisme et au mythe ( Désert et Le Chercheur d’or ), ainsi que des livres à dominante plus personnelle, autobiographique ou familiale ( L'Africain ) . Il est l’auteur d’une quarantaine d’ouvrages de fiction (romans, contes, nouvelles) et d’essais. Les locutions phrasealogique sont des unites lexicales qui par leur fonctionnement se rapprochent souvent des mots ce qui permet d’envisager leur formation a cote de la formation des mots. Le premier examen approfondi de la phraseologie francaise a ete entrepris par le linguiste suisse Charles Bally. A.Sechehaye, J.Marouzeau soulevent aussi certains questionss ayant trait a la phraseologie fracaise. La phraseologie etudie agencement de mots particuliers. En se combinant dans la parole, les mots formes deux types d’agencement essentiellement differents. Ce sont d’une part des groupement de mots individuels, passagers et instables; les liens ente les composants de ces groupments se rompent sitot apres leur formation et les mots constituant le groupe recouvrent la plaine liberte de s’angencer avec d’autres mots. Ces groupements de mots se formentau moment meme du discours et dependent exclusivement de l’idee que le locuteur tient a exprimer. Ce sont des groupements tels que: un bon camarade, un mauvais camarade, un grand travail, un grand edifice. 57$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. – T.: “O‘zbekiston”, 2009, 40 bet. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1998, – 536 bet. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 4. G‘afurov I. Tarjimonlik mutaxassisligiga kirish. Toshkent: “Mehriyona” nashriyoti, 2008. 5. Mirhaydarov N.K., Musayev S.S., Aliqulov T. fransuzcha maqollarning o‘zbekcha-ruscha muqobillari. Toshkent: “O‘qituvchi”, 1994. 128 bet. 6. Salomov G‘. Tarjima nazariyasi asoslari. Toshkent. O‘qituvchi, 1983. 7. Salomov G‘. Tarjima tashvishlari. Toshkent: 1983. 8. Salomov G‘. Til va tarjima. Toshkent, “Fan”, 1966. 9. Xolbekov M.N. Fransuz adabiyoti O‘zbekistonda. Biobibliografik ko‘rsatgich. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 1990, 78 bet. 10. Балли Ш. Французская стилистика. М.: ИИЛ, 1961. 11. Нарзикулов А. К вопросу художественного перевода с французского на узбекский язик. Ташкент: «Фан», 1974, - стр. 98. 12. Jasques Pinlaux. Proverbes et dictons français. Paris, 1956. 13. Doniyorov X., Mirzayev S. So‘z san’ati, Toshkent, O‘zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti, 1962. 14. Hakimov M. Maqollarning paydo bo‘lishiga doir. “Tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid tadqiqotlar va materiallar”, Toshkent, 1965. 15. Badalov F.A. Frazeologik birliklarning semantik xususiyatlarini o‘rganishdagi ba’zi bir mulohazalar. Xalqaro simpozium materiallari. Termiz. 2004. 16. Mamatov A.E. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari. Fil.f.dok...dis.: 10.02.02. O‘zb.FA Tilshunoslik instituti, T., 1991. 17. Shirinova R. Diniy realiyalarni badiiy tarjimada qayta yaratishning ayrim tamoyillari (Fransuz adabiyotining o‘zbekcha tarjimalari misolida). Filol. fanlari nomzodi ... diss. avtoref. Toshkent, 2002. 18. Мирзаев И.К. Проблема передача слов, обозначаюших реалии французской жизни, на узбекский язик. Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ленинград, 1975. 19. Мусаев К. Стилистические вопроси художественного перевода с английского на узбекский язик. Афтореф. Дисс. ... канд. филол. наук. Ташкент: 1967. 58

20. Пулатов Й. Зарубежная литература в Узбекистане и перевода новелл Ги де Мопассанан. Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Самарканд, 1963. 21.Холбеков М.Н. Узбекско-французские литературние взаимосвязи (в аспекте перевода, критики и восприятия). Автореф. дисс. … док. филол. наук. – Ташкент, 1991. 22. Холбеков М.Н. Французкого художественная литература в переводах на узбекский язык ( Истории переводический опит ). Автореф . дисс . … канд . филол . наук . – Тошкент : 1982. 23. Эрматов Б.С. Французская реалистическая новелла XIX века в переводе на узбекский язык . Автореф . дисс . … канд . филол . наук . – Ташкент , 1991. 24. Ганшина.К.А. Французко-русский словарь . Москва : “ Русский язык ”, 1987. 25. Дал В.И. Толковий словарь живого великорусского языка , т . Третый M.: 1955. 26. Ретскер. Е.И. Французско-русский фразеологический словарь . Москва: 1963. 27. Розентал Д. Э., Тулункова М. А. Словарь - справочник лингвистических терминов . M.: 1976. 2 8 . Sodiqova M. Ruscha-o‘zbekcha frazeologik lug‘at. Toshkent: 1993. 29. Fransuzcha-o‘zbekcha lug‘at tuzuvchilar: X.Ibragimov, A.Mamadaliyev, U.Mansurov va boshq. T.: 2008. 30. Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. Toshken: “O‘qituvchi”, 1985. 31. Щерба Л.В. и проф . М.И.Матусевич. Русско- французкий словарь . 1969. Internet saytlari http://ziyonet.uz/ http://google.co.uz/ http://google.fr/ http://fr.wikipédia.org/ 59

O'xshashlar

Les formes non-personnels du verbe et leurs particularités dans les propositions simples et composées

Gaplarda «être» va «avoir» yordamchi fe’llarining qo’llanilishi

Fransuz va o’zbek tillarini qiyoslab o’rgatishda zamonaviy pedtexnologiyalarning roli

« EN » va «Y » o‘rin ravishlarini fransuz tili gap va iboralarida ishlatilishining o‘ziga xos jihatlari