Тошкент ГЭСининг техник ҳисоби

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2381.5 KB

Ko'chirib olish

«Тошкент ГЭСининг техник ҳисоби» мавзусидаги б акалавр даражасини олиш учун МАЛАКАВИЙ БИТИРУВ ИШИ I II III IV V VI VII МУНДАРИЖА КИРИШ УМУМИЙ ҚИСМ 2.1 Тошкент вилоятининг табиий шароити 2.2 Ўрта Чирчик тумани табиий шароити 2.3 Оҳангарон дарёси ҳақида маьлумотлар 2.2 Тошкент сув омбори ҳақида маьлумотлар 2.4.1 Тошкент сув омбори паспорти ТЕХНИК ҚИСМ 3.1 Сув энергетик ва сув ҳўжалик хисоблар 3.2 Тўғонли гидробўғиннинг компоновкаси 3.3 ГЭСни хисобий йилини аниқлаш 3.4 ГЭСнинг хисобий сув сарфини танлаш. ГЭСнинг агрегатлар сони ва турбинанинг сув сарфини аниқлаш . 3.5 Турбини турини танлаш ва унинг параметрлари ва ўлчамларини хусусий графиклар ва универсал характеристикалар асосида танлаш 3.6 Сўрувчи қувурларни турлари ва асосий ўлчамларини танлаш. 3.6.1 Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш 3.7 Турбина камераси турини танлаш. Ёпиқ бетон спирал камераси ҳисоби. 3.8 Турбиналар параметрларини ҳисоби ва уларни ишчи характ е ристикаларини қуриш 3.9 Генератор тури ва схемасини танлаш, унинг ўлчамларини аниқлаш 3.10 Турбинанинг автоматик рослаш тизимини танланиши 3.11 Кранни танланиши 3.12 ГЭС биносининг турини танлаш ва унинг асосий ўлчамларини аниқлаш ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 4 Техник-иқтисодий кўрсаткичлар ХАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ХУЛОСАЛАР АДАБИЁТЛАР бет 6 9 10 12 13 18 19 22 23 24 25 30 31 37 38 39 43 44 47 48 50 53 54 55 65 69

VIII ИЛОВАЛАР 71 КИРИШ Инсоният пайдо бўлгандан буён табиатдаги табиий энергия манбалари бўлмиш қуёшни, шамолни, сув манбаларини ва бошқаларни кузатиб келган. Уларга сиғиниб, баъзиларини масалан, қуёшни, оловни худо ўрнида кўрганлар, улардан фойдаланиш йўлларини ахтарганлар. Турар жойларин қуёшга қаратиб қуриш, қуёш нурида сув иситиш, шамолда хирмон совуриш, шамол ҳамда сув тегирмонлари қуриб улардан фойдаланиш ва бошқалар. Мамлакатимизда биринчи бўлиб қайталанувчи энергия манбаларидан бири бўлган сув энергиясидан фойдаланиш, 1926 йили қурилган Бўзсув гидроэлектростанциясини ишга туширишдан бошланди. Ўтган асрнинг 1987 йилида эса, 3 000 0 С дан ортиқ иссиқлик тўплайдиган дунёда энг катта қуёш печи ишга туширилди. Ҳозирги кунда мамлакатимизнинг Самарқанд вилоятида 400 гектар майдонга қуввати 100 000 МВт га тенг қуёш электро- станцияси учун Осиё тараққиёт банкининг инвестициялари киритилди ва қурилиш ишлари бошлаб юборилди. Кичик қувватли қуёш энергетик қурилмаларидан республикамизнинг барча бурчакларида фойдаланила бош- ланди.Шамол энергиясидан фойдаланиш назарияси ва усуллари 1950йиллар- да ишлаб чиқилган бўлиб, Республикамизда биринчи шамол энергетик қурилмаларидан 1983 йилда, Навоий вилояти Томди тумани чорвадорлари фойдалана бошлашди. Чорва молларининг гўнги, қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг қолдиқлари ҳисобига биогаз ишлаб чиқариш ва ундан фойдаланиш эса, 1990 йиллардан бошлаб амалга оширила бошлади. Мамлакатимизда ноанаънавий ва қайти тикланувчи энергия манбалари- га қизиқиш ва улардан фойдаланиш, мисли кўрилмаган тусда ўзига хос равишда тобора оммалашиб бормоқда. Ноанаънавий ва қайти тикланувчи энергия манбаларига энергетик объектлар қуриш ва улардан фойдаланиш учун чет эл ва халқаро банкларнинг инвестициялари киритилмоқда. Ноанаънавий ва қайти тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш 2

тўғрисида Президентимизнинг 1995 йил 28 декабрдаги 476-сонли «Ўзбекистон Республикасида кичик гидроэнергетикани ривожлантириш ҳақида»ги, 22.02.2001 йилдаги «Энергетикада иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш тўғрисида»ги ҳамда 2013 йил 1 мартдаги «Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонлари қабул қилинди. Ҳозирги жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози даврида ишлаб чиқаришнипасайиши, инқирозни кучайишига, аҳолининг яшаш шароитини ёмонлашувига сабаб бўлади. Шунинг учун мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов ўзининг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли рисоласида инқироз таъсирини камайтириш йўлларидан бири, «Иқтисодиётимизнинг рақобатдошлигини янада кучайтириш, аҳоли фаровонлигини юксалтириш кўп жиҳатдан бизнинг мавжуд ресурслардан, биринчи навбатда, электр ва энергия ресурсларидан қанчалик тежамли фойдалана олишимизга боғлиқдир» деб айтиб ўтган. Ноанаънавий ва қайти тикланувчи энергия манбаларига қуриладиган энергетик объектларда лойиҳа-қидирув ишларини олиб бориш, лойиҳалаш, қуриш, эксплуатация қилиш, таъмирлаш ва реконструкция қилиш учун албатта чуқур билимга эга бўлган рақобатбардош мутахассларни тайёрлаш тақоза этилади. Шунинг учун «Ирригация тармоқлари сув энергиясидан фойдаланиш» йўналиши бакалаврлари албатта мамлакатимиз ирриация тармоқларига қуриладиган ГЭСларни билиши, уларни лойиҳалашни амалга ошириш лозим. “Ўзбекэнерго”га тегишли электростанцияларнинг умумий ўрнатилган қуввати бугунги кунда 12038 МВтни ташкил килади. Улардан 10619 МВт қуввати иссиқлик электростанциялардаги ва 1419 МВт эса гидроэлектростанцияларга тўғри келади. Иссиқлик электростанцияларда ёқилғи сифатида табиий газ, мазут, кўмир ишлатилади. 3

Ўзбекистоннинг энергетик қувватлари барчаси эксплуатация ресурсларини ишлаб бўлган, ва улардан кейинчаликда фойдаланиш электростанциялар барқарорлигини ва тежамлигини пасайтиришга олиб келиши мумкин. Ҳозирги пайтда уларнинг қўлларида жихозлар ва иншоотларнинг ейилиш даражаси чегараланган даражасига келиб қолган. Бундан ташқари охирги йилларда Пскем дарёси хавзаси бўйида кичик фермер хўжаликлари ривожланиб дарё атрофида ерларни ўзлаштирилиши оқибатида, иқлимни ўзгариши, яъни ёғингарчиликларни кескин камайиши иккинчи тарафдан ушбу сув манба ларида оқим миқдорини кескин камайишига олиб келмоқда. Юқорида кўрсатилган сабаблар ва муаммолар малакавий битирув ишда ёритиладиган масалани долзарблигини кўрсатади. Шу сабабли ҳозирги кунда барча эскириб қолган, янги йил давомида эксплуатация қилинаётган ГЭСларни, жумладан Юқори Пскем ГЭСини қуриш зарурияти пайдо бўлмоқда ва уни сув манбаисида камайган сув миқдорига лойихалаш зарурияти ҳосил бўлди. Битирув ишининг мақсади ва асосий вазифалари: Битирув ишини асосий мақсади Юқори Пскем ГЭСининг техник ҳисобини бажариш саналади. Қўйилган мақсад қуйидаги асосий вазифаларни бажарилишини талаб қилади: ─ ГЭС жойлашган ҳудудининг гидрологик, геологик, иқлимий, топографик ва бошқа шароитларни ўрганиш; ─ Сув энергетик ва сув хўжалик ҳисобларни бажариш; ─ ГЭСнинг асосий энергетик параметрларини аниқлаш; ─ ГЭСнинг асосий жихозларини танлаш; ─ ГЭСнинг таркибига кирган иншоотларни лойиҳалаш. Ишнинг амалий аҳамияти: 4

Ишнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, унда ҳозирги кунда содир бўлган муаммоларни хисобга олган холда Юқори Пскем ГЭСни лойиҳалаш ва қуриш ечимлари кўриб чиқилади. 5

2.1 ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ Тошкент вилояти – Ўзбекистон Республикасидаги вилоят. Республиканинг шимоли – шарқида 1938-йил 15-январда ташкил қилинган. Шимол ва шимоли – ғарбдан Қозоғистон Республикаси, шимоли – шарқдан Қирғизистон Республикаси, шарқдан Наманган вилояти, жанубдан Тожикистон Республикаси, жануби – ғарбдан Сирдарё вилояти билан чегарадош. Майдони 15.3 минг км 2 . Маркази – Тошкент шаҳри. Табиати. Чирчиқ ва Оҳангарон дарёлари хавзаси рельефи турли тумандир. Вилоятнинг шимолий, шарқий, жанубий қисмлари Ғарбий Тяншан тоғлари ва унинг Қоржантоу, Угом, Пском, Чотқол ва Қурама тармоқлари билан банд. Энг баланд жойи Писком тизмасидаги – Аделунг чўққиси, баландлиги 4301 м. Тоғларнинг ўртача баланлиги 3000 – 3500 м. Чирчиқ – Оҳангарон дарёлари хавзасининг 50 % ни тоғли зоналар ташкил этади. Тоғли ва тоғ олди худудларининг ўртача баландлиги 800 – 1200 м, текисликларда 300 – 500 м. Ўртача нишаблиги (қиялиги) тоғ олди худудларда 0.02 – 0.05, текисликларда 0.002 – 0.004. Чотқол ва Қурама тоғлари орасида Оҳангарон дарёси кесиб ўтган, Оҳангарон платоси жойлашган. Вилоят ҳудудининг катта қисми Сирдарё томон қияланиб борадиган тоғ олди текслиги яъни Чирчиқ – Оҳангарон водийсидан иборат. Оҳангарон дарё водийси, Қурама тоғи, Ангрен – Олмалиқ атрофида фойдали қазилмалардан мис, полиметалл рудалари, олтин, кумуш, қўрғошин, алюминий хом ашёси, қўнғир кўмир, молибден конлари, плавик шпати ва дала шпати, турли хил қурилиш материаллари бор. Термал ва минерал сув захиралари кўп. Вилоят кучли сейсмик зонада жойлашган. Айниқса Чирчиқ ва Оҳангарон ҳавзаларида аниқ сезиладиган зилзилалар бунинг ифодасидир. Турли интенсивликдаги ер ости вақти – вақти билан ҳозирги кунда ҳам давом этмоқда. Иқлими. Тошкентн вилояти тоғли зонога яқин жойлашгани сабабли иқлими Ўзбекистоннинг бошқа жойларига нисбатан бирмунча 7

яхши ва ёқимли. Бироқ вилоят иқлими кескин континентал. Қиши нам, нисбатан илиқ, ёзи иссиқ ва қуруқ бўлиб узоқ давом этади. Вилоятда январ ойининг ўртача температураси -1.3 0 ,- 1.8 0 С; энг паст температура текисликларда -34 0 С, тоғ этакларида -38 0 С ; июльнинг ўртача температураси 26.8 0 С, энг юқори температура 43 0 – 47 0 Сни ташкил этади. Энг сўнгги совуқ кунлар март ойининг охирларида, биринчи совуқ кунларнинг бошланиши эса октябр ойининг охирларида кузатилади. Вилоятнинг текислик қисмида йилига 250 мм, тоғ олди ҳудудларда 350 – 400 мм, тоғли зоналарда 500 мм ёғин ёғади. Қор тоғлардагина узоқроқ сақланади. Вилоятда йилига ўртача 2870 соат қуёш чарақлаб туради. Вегетация даври текислик қисмида 210 кун давом этади. Тошкент вилоятида шамол асосан шарқий ва шимоли шарқий томондан эсади. Шамол тэзлиги ўртача 3 – 4 м /секундни ташкил этади. Дарёлари. Тошкент вилояти сув ресурсларига бой. Дарёлари Сирдарё хавзвсига мансуб: Сирдарё ва унинг ирмоқлари Чирчиқ, Оҳангарон, Пском. Бу дарёлар Тяншан тоғларидан бошланади. Сувидан элэктр энэргия олишда ва суғориш ишларида фойдаланилади. Суғориш каналлари : Бўзсув, Қорасув, Далварзин, Тошкент ва бошқалар. Туябўғиз сув омбори ( Тошкент денгизи ), Чорвоқ сув омбори, Оҳангарон сув омборлари бор. Вилоятни жануби – ғарбий чегарасидан Сирдарё оқиб ўтади. Бу дарёга чап томондан хеч қандай ирмоқ қўшилмайди. Ўнг томондан эса унга Оҳангарон, Чирчиқ, Келес, Арис келиб қуйилади. Сирдарё Норин ва Қорадарёларни қўшилган жойдан бошланади. 2.2 Пскем ГЭСининг жойлашиши ва белгиланиши Юқори Пскем гидроузели Республикамизни Тошкент вилоятидаги Бўстонлиқ районида қурилиши режалаштирилмоқда Юқори Пскем ГЭСи 8

Пскем дарёсининг ўрта оқимида Чорбоғ сув омборидан дарёнинг 15 км юқори қисмида қурилиши режалаштирилмоқда. Юқори Пскем ГЭСи Ўзбекистонда Чорбоғ ГЭСидан кейин қуввати бўйича иккинчи бўлади. Унинг таьсир кўрсатувчи зўнаси сифатида Чирчиқ дарёсининг хавзаси ҳисобланади ва ушбу худуд энг иқтисодий тарафдан ривожланган ҳисобланиб хамда Республикада аҳолиси кўп районлардан бири ҳисобланади. Республика ҳудудидан 3.5 % ташкил қилиб бу ерда 20 % аҳоли , 22 % мехнат ресурслар мавжуд бўлиб Республиканинг миллий даромадини 20 % ташкил қилади. Тошкент райони резерв ижтимоий – иқтисодий потенциали бўйича Республикада 1 чи ўринни эгаллаб (38.1 %) бошқа районлардан бозор ўзгартириш даражаси бўйича илғори ҳисобланади. Районнинг иқтисодиётининг асосий соҳаси саноат соҳаси ҳисобланади. Ушбу регионда 2000 йилда Республиканинг саноат махсулотидан 36 % ишлаб чиқилди, булардан 70 % оғир ва энергетик соҳаларга тўғри келади. Ушбу худуд Ўзбекистонда сарфланадиган электро энергия ва ёқилғидан 40 % сарфланади. Тошкент вилоятининг аграр секторига Ўзбекистон экин майдонларидан 8.4 % тўғри келади. Чирчиқ дарёси хавзасида суғориш дехқончилиги, жуда кенг ривожланган. Вилоятнинг замонавий сув хўжалиги жуда мураккаб ва хилма – хил. Унинг мухим хусусияти комплекс сув истезмоли хисобланади : қишлоқ хўжалиги , саноат , энергетик , коммунал , балиқчилик. Пскем гидроузели ирригацион энергетик гидроузели хисобланиб, унинг сув жамлаш сув омборининг умумий хажми 520.8 млн м 3 фойдали хажми 486.5 млн м 3 ташкил қилади, дарёнинг оқимини йил давомида рослашини таьминлайди. Сув омборининг узунлиги 19 км ташкил қилади ва майдони 8.64 км 2 ташкил қилади. 9

Лойхаланиётган гидроузелнинг асосий вазифаси : 1. Электро энергияни умумий энергетик тизимга 900 ГВт*соат ўртача кўп йиллик миқдори билан ишлаб бериши ҳисобланади. Суғориш майдонларни 387.8 минг гектарга ошириш имкониятини яратади 2.3 Пскем дарёсининг қисқача иқлимий таърифи Худудни иқлими – континентал ҳисобланади. Кўп йиллик ўртача ой давомида кузатиладиган хавонинг харорати январда миннус 3.6 ˚ С дан июлда 22.1 ˚ С ни ташкил қилади. Хароратни абсолют минимуми минус 3.6 ˚ С ва абсолют максимуми 41.7 ˚ С ташкил қилади. Совуқсиз давр ўртача 246 сутка давом этади. Йиллик ёғингарчилик қатлами 835мм ташкил қилади. Иссиқ давр. Ўрта Осиёнинг худуди иссиқ даврида (май - октябр) катта чўл зўналарни исиши оқибатида иссиқ қуруқ туран континентал тропик хаво хосил бўлишига олиб келади. Бу даврда деярли циклоник фаолияти ва у билан боғланган ёғингарчилик тўхтайди ва булутсиз қуруқ иссиқ об – хаво ўрнатилади. Ўрта Осиёда белгиланган асосий циркуляцион жараёнларни ўзгаришлари тоғли районларда кузатилади. Биринчи навбатда тоғлик жой рельефини таъсири тоғ сойлик циркуляциясини ривожланишида намаён бўлади (шамол кундузи водийлардан тоғлар тараф эсади, кечаси эса тоғлардан водийлар тарафгф эсади), ҳамда орен хосил бўлишлари тоғлар тарафидан эсадиган қуруқ иссиқ шамол хосил бўлишига олиб келади. Хавонинг ўртача кўп йиллик харорати 100м баландликка кўтарилиш билан ўртача 0.5 ˚ – 0.6 ˚ С градусга пасаяди.(5 ˚ - 6 ˚ хар бир 1000м). 10

Ғарбий Тень Шень тоғларни этакларида (847 м – ет Абльк) ўртача йиллик харорат 12.6 ˚ С ташкил қилади. Ипольнинг харорати: Йилнинг энг иссиқ ойи бўлиб кенглик ва баландлик зўналарига хослик қонуниятлариги боғлиқ бўлади. Жанубда июлнинг +30 ˚ С изотермаси 833 м баландликда ўтади, +20 ˚ С изотермаси 600 – 1200 м баландликда, +26 ˚ С – 1000 –1575 м баландликларда, +20 ˚ С – 2600 – 2700 м да, 10 ˚ С – 4150 – 4500 м да. Ғарбий Тянь – Шаньда эса +28 ˚ С изотермаси - 560 м баландликда ўтади (Ангрен), +26 ˚ С – 700 – 900 м да +20 ˚ С – 1400 – 1800 м да ва 10 ˚ С изотермаси 3000 – 3400 м баландликларда ўтади. Ёз фасли тоғни пастки ва ўрта қисмларида узоқроқ давом этади ва тоғни юқори қисмларида қисқа давом этиб анча салқин бўлади. Кундузлари хаво анча исиб, кечалари тоғларнинг юқори қисмларида хавонинг харорати 0 ˚ С градусгача пасайиши мумкин . Тоғларда ёз фасли хаво ва тупроқларнинг қуруқлиги ва хароратнинг баландлиги билан характерланади. Совуқ давр. Қишки сезоннинг давом этиш вақти республиканинг жанубий ва шимолий тоғларида хар хил бўлиши мумкин. Ғарбий Тянь-Шань тоғларида (Тошкент вилояти) совуқ даврининг баландлик отметкасига қараб давом этиши қуйдагича фарқланади: Баландлик 1200 м гача бўлганда совуқ даврнинг давом этиши 120 кун ташкил қилади,отметкалар 1200-1500 м бўлса 120 – 150 кун ва 1500 м дан юқорида жойлашган отметкаларда эса 150 кундан кўпроқ давом этади. Ўрта Осиёнинг иқлимининг қуруқлигига қармасдан тоғлик районлар анча намлиги билан фарқланиб туради. Лекин бу ерда ёғингарчиликлар айрим тоғлар тизимлари , баландлик зоналари йилнинг фасллари бўйича бир хилда бўлмаган холда тақсимланган хамда ушбу холат абсолют баландлик тоғлар тизимларини жойлашиши билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Шундай қилиб Ўрта Осиё тоғларида атмосфера ёғингарчиликларни ўртача йиллик миқдори 11

575 мм ни ташкил қилади , улардан 374 мм буғланишга йўқолиб 201 мм ер усти оқимни хосил бўлишига сарфланади.Ёғингарчиликларнинг вертикал градиентлари Ўзбекистон тоғларининг хар хил қисмларида хар хил турлича бўлиши мумкин . Пскем тоғлар тизмасидаги ғарбий қияларида 100 м да 75-95 мм ташкил қилади , Чотқол тоғлар тизмасидаги жанубий қияларида эса -11-19 мм ташкил қилади . Ёғангарчиликни асосий миқдори куз-қиш –бахор даврига тўғри келади. Намлик анча юқори ойлар-декабр-апрель , қуруқ ойлар – июнь- сентябрь, ўтиш ойлари эса ноябрь ва май ойлари хисобланади. Ўзбекистон тоғларида кўп миқдорда қор ёғади. Бу ерда қорнинг қалин қопламаси 2 ойдан 6 ойгача сақланади. Ўртача 10 кун давомидаги қорнинг қалинлиги тоғлар этагида 30-40 см , тоғларда 150 см гача ташкил қилади. Тоғни юқори қисмлари томонга кўтарилиш сари қор қопламаси бир хилда бўлиб анча қалин кузатилади. Баландлик билан қорнинг эриш давом этиши хам боғлиқ бўлади. Тоғлар қанча баланд бўлса қорни эриш муддати шунча узоқроқ бўлади. 12

3. 1 Сув энергетик ва сув ҳўжалик хисоблар “Ўздавсувлойиҳа” Институтининг бажарган “Сув хўжалик”номидаги тадқиқотларда Тошкент вилоятида суғориш ва бошқа талабларга истеъмолчилар сув сарфларини миқдорларини аниқлаган. Сув истеъмол қилиниши Сирдарё хавзвсининг сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш бош схемаси асосида аниқланган. Саноат-коммунал хўжаликларни сув истеъмол қилиш ҳажмлари “Ўзгипроташпром” томонидан аниқланган. “Ўзгидромет” институти маълумотлари асосида Оҳонгорон дарёсида ГЭС кесимигача олиб келинадиган сув сарфларининг кузатувлари (13 йил давомида) йиғилган. Сув истеъмолчиларнинг талаблари, хамда Оҳонгорон дарёсида қолган сув миқдори бўйича йиғилган маълумотлар ГЭС қисмида ўтаётган ҳисобий миқдори ва оқим гидрографини аниқлаш имкониятини яратади. Ўзбекистон дарёлари гидроэнергостанцияларидан самарали фойдаланиш, хамда электротаъминотни яхшилаш мақсади билан 28 декабрь 1996 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 476-қарори ишлаб чиқилди. Ушбу қарорга биноан Республика худудида 44 та ўрта ва катта ГЭС лар қурилиши режалаштириб 113 та ГЭС нинг қурилиши имконияти мосланган. 2001 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов “Ўзбекистон Республикаси энергетикада иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш тўғрисида” фармонини ишлаб чиқди. Ушбу фармоишда энергетика соҳасида иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш бўйича устивор йўналишлари белгиланган. ─ соҳада бозор ислохотларни чуқурлаштириш; ─ демополизация жараёнларини такомиллаштириш; ─ электроэнергетика корхоналарини иқтисодий самарадорлигини ошириш; 13

─ хусусийлаштиришни кенгайтириш ва бу жараёнга махаллий ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш; ─ истеъмолчиларни электроэнергиябилан таъминлаш сифати ва барқарорлигини ошириш. 3.2 Тўғонли гидробўғиннинг компановкаси Гидробўғинларда махсус гидротехник иншоотлар ёрдамида сув манбасининг сатхлар фарқини бир кесимда тўплаш мумкин ҳамда ушбу кесимда бирор Н-миқдорли босимни хосил қилиш мумкин. Босимни хосил қилиш учун икки усул ишлатилади: тўғонли ва деривацион. Бизни ҳолатда тўғонли усулни қўллаймиз. Ушбу турдаги гидробўғинда ГЭСда ишлатиладиган босим тўғон ёрдамида ҳосил қилиниб сув манбасини тўсади ва суъний равишда сув омборни сув сатхини дамланишини (кўтарилишини) хосил қилади. Тўғондан олдин ва ундан кейинги сув сатхларини фарқлари ҳисобига босим хосил қилинади. Н  ЮБСС -  ПБСС = 90.0 м. Бунда  ЮБСС ва  ПБСС тўғондан олдинги ва ундан кейинги сув сатхлари. Тўғонли гидробўғинларнинг компановкалари уч хил тури мавжуд бўлиши мумкин : а) Ўзанли ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғин; б) Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғин; в) алохида жойлашган ГЭС биноси билан жихозланган тўғон гидробўғин; Бизнинг шароитларга биноан босим Н ст  90.0 бўлганлиги сабабли иккинчи турдаги тўғон олди гидробўғиннинг компановкасини танлаймиз. Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғинлар компановкалари таркибига қуйдаги иншоотлар кириши мумкин: 14

1-расм. Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғиннинг компановкаси. 1 - сув манбаси канал, 2 - гравитацион тўғон, 3 - сув омбори, 4 - ГЭС носи, 5 -сув олувчи иншоат, 6 - турбина қувурлари, 7 - сув ташлагич иншоати. 3.3 ГЭСни хисобий йилини аниқлаш ГЭСларни лойихалаштирилаётганда сув хўжалик ҳисобларини бажаришга тўғри келади. ГЭСни ҳисобий йили, ҳисобий сув сарфи ва ҳисобий босимини, ГЭСни ўрганилган қувватини аниқлаш бўйича ҳисоблар сув хўжалик ва сув энергетик ҳисоблар саналанади. ГЭСни хисобий йилни аниқлаш учун таянч кўрсаткичлар сифатида ўртача йиллик сув сарфлари саналади. Ушбу кўрсаткичлар дарёнинг умумий сув билан таминланганлиги тўғрисида ва уни вақт давомида тақсимланганлиги тўғрисида маълумот беради. Жадвалда келтирилган, қисқа муддатли (19 йиллик) гидрологик кўрсатувларни кўриб чиқамиз. Ушбу холат учун, 19 йиллик кузатув маълумотлар мавжудлигида, ГЭСни хисобий йилини танлаш учун математик статистика усулларидан фойдаланамиз. 15

Дарёнинг йиллик оқимини ўзгариши модуль коэффициентлар билан ифодаланган ўзгарувчанлик қияликлар билан белгиланади. Модуль коэффитиенти ва таминланганлик фо и зи орасидаги график боғланиши энг қулай график саналади. Р - бу кўп йил давомида мазкур сувнинг сарфини фоизда кўрсатилган давомийлик эхтимоли К = f ( P ) Бунда K – модуль коэффициенти , P - таъминлангалик фоизи, % K Q ўрт.йил. /Q ўрт. кўп.йил. 10 10 1 . . . . .   йил ўрт йил кўп Ўрт Q Q Ўзгарувчанлик қиясини қуриш учун биринчи навбатда унинг параметрларини анқлаш керак, яъни вариация коэффициенти С v қуйдаги формула ёрдамида аниқланади . 1 )1 ( 2     n K CV Асиметрия коэффициенти С S С S  2*С v Уларни хисоблаб 1- жадвални тўлдирамиз 1 - жадвал Вариация коэффициентини аниқлаш Хронологик тартиб Камайиб борувчи тартиб К К-1 (К-1) 2 Йиллар Q ср Q ср Йиллар 1997 74,57 105,41 2002 1,28 0,28 0,08 1998 102,47 105,08 2015 1,28 0,28 0,08 1999 66,79 104,58 2012 1,27 0,27 0,07 2000 66,76 102,47 1998 1,25 0,25 0,06 2001 77,22 89,26 2003 1,09 0,09 0,01 2002 105,41 88,51 2010 1,08 0,08 0,01 2003 89,26 86,87 2009 1,06 0,06 0,00 2004 82,98 83,13 2005 1,01 0,01 0,00 2005 83,13 82,98 2004 1,01 0,01 0,00 2006 68,59 78,55 2014 0,96 -0,04 0,00 2007 74,27 77,22 2001 0,94 -0,06 0,00 2006 61,73 77,22 2011 0,94 -0,06 0,00 2009 86,87 74,57 1997 0,91 -0,09 0,01 2010 88,51 74,27 2007 0,90 -0,10 0,01 2011 77,22 68,59 2006 0,84 -0,16 0,03 2012 104,58 66,79 1999 0,81 -0,19 0,03 2013 65,98 66,76 2000 0,81 -0,19 0,03 16

2014 78,55 65,98 2013 0,80 -0,20 0,04 2015 105,08 61,73 2006 0,75 -0,25 0,06 Модуль коэффициенти ва таъминланиши орасидаги боғланишни аниқлаш учун Рыбкин – Фостер жадвалидан фойдаланамиз. Аниқланган варация коэффициенти ва ассиметрия коэффициентлари асосида график тузиш учун ҳисобларни жадвал шаклида олиб борамиз.1- жадвалда аниқланган С S миқдори учун Рыбкин -Фостер жадвалидан Фостер рақамларини топамиз, яъни Ф р  К-1 ва хар бир таъминланганлик фоиз учун тўғри келган рақамларни қўйиб чиқамиз. Ушбу миқдорлар С v  1 бўлган холат учун берилган. Агар С v  1 К аниқлик учун ўзгартирувчи коэффициент киритилади. агар С v  1 К  Ф р +1 агар С v  1 К  Ф р *С v +1 2-жадвал бўйича график қурамиз. Бу графикка таъминланиш фоизини қўйиб К Ҳ аниқлаймиз ундан кейин модуль коэффициентини аниқлаб хисобий сув сарфини формула орқали аниқлаймиз Q Ҳ К Ҳ *Q Ўрт.йил. Бу ерда : К Ҳ = 0,8 ; Q Ўрт кўп. йил. = 82,1 м 3 /с Q Ҳ = 65, 6 8 м 3 /с 3.4 ГЭСнинг хисобий сув сарфини танлаш. ГЭСнинг агрегатлар сони ва турбинанинг сув сарфини аниқлаш . ГЭСни хисобий сув сарфини аниқлаш учун қуйидаги маълумотлар керак бўлади: Гидрограф билан тасвирланган дарёнинг режими, сув сарфларини вақт давомийлигида график кўринишида ўзгариши. Ушбу гидрограф юқорида келтирилган сув хўжалик ва энергетик хисоблар асосида танланган ҳисобий йил учун қурилган. 17

2 - Жадвал Таъминланганлик қиялиги P 0,01 0,1 1 5 10 25 50 75 90 95 99 99,9 K-1 4,38 3,52 2,54 1,72 1,31 0,64 -0,04 -0,7 -1,24 -1,55 -2,1 -2,67 (K-1)Cv 0,74 0,60 0,43 0,29 0,22 0,11 -0,01 -0,12 -0,21 -0,26 -0,36 -0,45 (K-1)Cv1 1,74 1,60 1,43 1,29 1,22 1,11 0,99 0,88 0,79 0,74 0,64 0,55Таъминланганлик қиялиги 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 0 20 40 60 80 100 120 фоиз, % М одул коеф ф ициент , К 2-расм. Таъминланганлик графиги

Пскем дарёси гидрографи (2006й) 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ойла р Сув сарф и м 3/сек3-расм. Пскем дарёсининг гидрографи 19

Ушбу гидрограф сув сарфларни қайтарилиш графигида қайтатдан қурилади. Бунинг учун сув сарфлар камайиши тартибда графикда жойлаштирилади. Қайтарилиш графикига керакли таъминланганлик фоизи қўйилиб (Р) ГЭСнинг ҳисобий сарфи аниқланади. Ундан кейин гидрографда ГЭСни ҳисобий сарфини қўйиб графикни икки қисмга бўламиз: а) Графикни пастки қисми ГЭСни сув сарфлар графикини ҳосил қилади. б) Графикни юқори қисми эса сув манбаисидан қолган сув сарфларни ҳосил қилади. Агрегатларни сонини аниқлашда қуйидагиларни ҳисобга олиш шарт: * имкон борича камроқ агрегатларни сонини қабул қилиш лозим (уларни сони 2 тадан кам бўлиши мумкин эмас) Ушбу холат қурилиш ишларини хажмларини қисқаришига олиб келади. * сув сарфларини қайтарилиш графикини ишлаётган турбиналар яхшилаб қоплаши лозим. Қайтарилиш графикига асосан қурилаётган мисол учун 3 турбина қабул қиламиз. Турбинанинг сув сарфи қуйидагича аниқланади: Q Т =Q 1 / 3=120 / 3=40 м 3 / с Қуйида келтирилган қайтарилиш графикида ишлаётган турбиналар графикини киритамиз. Ушбу график ГЭС сарфлар графикига анча мос тушканлиги яққол кўриниб турибди. 3.5 Турбин а турини танлаш ва унинг параметрлари ва ўлчамларини хусусий графиклар ва универсал характеристикалар асосида танлаш. Турбинани танланиши қуйидагича бўлади: Турбина, генератоплпр сингари ГЭСни асосий жихозларига киради.Турбина тури турбиналарни қўлланишининг жамловчи графики асосида аниқланади. Бунинг учун қуйидаги асосий маълумотларни билиш зарур: 20

1. Турбиналарнинг қуввати N Т = N ГЭС / n* Г = 6003,7 / 3*0,95 = 31598,5 кВт N ГЭС = 9,81Q х H иш η a = 9,81*120*90*0,85 = 90055.8 кВт Бунда: η a = η Г* η Т = 0,85 η Г = 0,95 n = 3 та - турбиналар сони. Q х = 120,0 м 3 / с – хисобий сув сарфи. 2. Ишчи босим Н иш = 90 м 3. Турбинанинг сув сарфи Q T = 40 м  / с Турбиналарни қўлланишининг жамловчи графикида турбинанинг турбина қувватининг миқдори (N т = 31598,5 кВт) ва ишчи босим миқдорларини (Н иш =90м) қўйиб турбинанинг тури аниқланади. 5 – расмдаги графикка асосан РО 82 В М маркали турбина қабул қиламиз. Бу турбина реактив ; РО - турбинани тизими; 82 - радиал ўқий турбинанинг завод рақами; В - турбина вертикал; М - металл камерасида жойлашган. Кейинчалик маълум ҳисоблар амалга оширилгандан кейин турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри аниқланади. Танланган турбина учун хусусий графики асосида турбинанинг вақтинчалик параметрлари аниқланади: n - 2503 - турбинанинг айланиш сони D 1 - 250 см - турбина ишчи ғилдирак диаметри h - 0 м - турбинанинг сўриш баландлиги Кейинчалик турбиналар каталогидан танланган турбинанинг бош универсал характеристикасини аниқлаб, унинг ёрдамида турбинанинг ҳақиқий параметрлари ҳисобланади. 21

Пскем дарёси сув сарфи қайтарилиш графиги (2006й) 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 VI V VII VIII IV IX III XI X I XII II Ойла р Сув сарф и м3/сек 4-расм. Сув сарфларини қайтарилиш графиги 75 25 Р,% 22

5 – расм. Йирик турбиналарни қўлланиш минтақаси йиғма графиги 23

6 – расм. РО 82 ВМ турдаги йирик турбиналарнинг қўлланиш чегараси ФИК ва келтирилган айланиш сони (n 1 ’) ва келтирилган сув сарфлари (Q 1 ’ ) орасидаги график боғланиши турбинанинг “Бош универсал харатеристикаси” ҳисобланади. Ушбу характеристикаларда турбинанинг йўналтирувчи аппаратининг очилиш чизиқлари (Q 0 ..) кавитация коэффициентларининг чизиқлари (  ); парраклари бурилган бурчаклари (  ) хам келтирилган. 24

Универсал характеристикасида вақтинчалик режимли А  нуқтаси қўйилиб (максимал ФИК қиялигининг марказида), ушбу нуқта учун вақтинчалак келтирилган айланиш сони n ва сув сарфини Q қабул қиламиз. Танланган турбина учун n 1 ’ = 65 айл/мин ва Q 1 ’ = 0,700 м 3 /с қабул қилинди. Турбинанинг хақиқий параметрлари ва ўлчамлари модель турбинанинг ФИК максимал бўлган холати учун қуйидагича аниқланади: Турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри Д 1 = (Q Т / Q ׳ 1 (H иш ) 0,5 ) 0,5 = ( 40 / 0,7*( 90) 0,5 ) 0,5 = 2,45м = 245см Олинган қиймати стандарт диаметргача яхлитланиб Д 1 =250 см қабул қиламиз. Турбинанинг айланиш сони n = n ׳ 1 * (H иш ) 0,5 / Д 1 = 65*90 0,5 / 2,5 = 246 айл / мин Олинган қийматини стандарт айланиш сонига яхлитлаб n = 250 айл / мин қабул қиламиз. Режимли А нуқтани бош универсал характеристикасидаги реал координаталари ва жойлашиши аниқланади: Q ׳ 1 = Q Т / Д 1 2 * (H иш ) 0,5 = 40 / 2,5 2 *(90) 0,5 = 674.6 л/с n ׳ 1 = nД 1 / ( H иш ) 0,5 = 250*2,5 / (90) 0,5 = 65 , 9  66 айл / мин Аниқлаштирилган режим нуқтаси А турбина ишлаш зонасида фойдаланиб юқори ФИКтига эга (5 -расм) Турбина ишчи ғилдирагининг ўлчамлари ва схемаси чизилади: (Потапов В.М. ИВЭ 1972 122-124 б)  Д 1 = 2, 5 0 м ишчи ғилдирак диаметри  Д 2 = 1,080*Д 1 = 1,080*2,5 = 2.7м ишчи ғилдиракнинг чиқиш диаметри  b 0 = 0,35 * Д 1 = 0.35* 2 . 5 = 0,875м йўналтирувчи аппаратнинг баландлиги  Д 0 = (1,6 ÷ 1,2) * Д 1 = 1.4*2.5 = 3,5м йўналтирувчи аппаратни парракларини диаметри  Д а = 1,73 * Д 1 = 1.73*2.5 =4,3 м статор колонкасининг ички диаметри 25

Hs  min a Д в = 1,45 * Д 1 = 1.45* 2 . 5 = 3,6м статор колонкасининг ташқи диаметри 3.6 Сўрувчи қувурларни турлари ва асосий ўлчамларини танлаш. Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш. Сўрувчи қувурлар сувни турбинанинг ишчи ғилдирагидан ГЭСни пастки бьефига энергияни энг кам йўқолишлари билан олиб чиқиши учун хизмат қилади, ҳамда кмнетик энергияни потенциал энергиягяайлантиришда ҳизмат қилади. Сўрувчи қувурнинг тури турбинанинг тури ва унинг ишчи ғилдирак диаметрига боғлиқ бўлади. Вертикал турбиналар учун ёки тўғри ўқий конусли ёки эгрувчан сўрувчи қувурлар қабул қилинади. Дастлабки маълумотлар: -турбина тури - РО 82 ВМ -ишчи ғилдирак диаметри - Д 1 = 2.5 м Эгрувчан сўрувчи қувур қабул қилинади. Унинг ўлчамлари қуйидагича: Сўрувчи қувурнинг ўлчамлари Д=1,0 бўлган турбина учун Потапов В.М. “использование водной энергии” (116-117 б) адабиётидан фойдаланиб жадвал шаклига келтирамиз: 8– расм. Эгилган сўриш қувури схемаси 1 – конус, 2 – тирсак, 3 – диффузор, 4 – иш ғилдираги камераси 26

7 -расм. РО 82 ВМ Турбинанинг бош универсал характеристикаси А 1А 1 27

3 - жадвал Турбина ўлчамларини аниқлаш Турбина тури Д 1 м Д 4 м h, м h 4 , м h 5 , м h 6 , м B 5 , м L , м L 1 , м 1.0 1.17 2. 30 1. 17 1. 20 0. 584 2. 38 4.50 1.5 0 РО 82 2.5 2,925 5,75 2,925 3 1,46 5,95 11,25 3,75 3.6.1 Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш Турбина кавитация ходисасини олдини олиш учун турбинада унинг ишчи ғилдиракдан чиқишидаги босим буғ ҳосил бўлиш босимидан каттароқ бўлиши зарур. Бу холат турбинани пастки бьеф сатхига нисбатан тўғри жойлашиши билан аниқланиб, турбинанинг сўриш баландлиги билан аниқланади. Мумкин бўлган сўриш баландлиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: H s.м.б =H A - k σ H иш -▼ПБС мин / 900 = 10,33 -0,22*90 – 574 / 900 = -10.1м Бунда : На-10,33 м – нормал атмосфера босими  - кавитация коэффиценти, А режим нуқтаси учун бош универсал характеристикалардан қабул қилинади. К -  учун тўғирловчи ко э ффиц и енти РО - турдаги турбиналар учун К*  =  +  = 0,22  ПБС / 900 - худуддаги босим учун тўғирловчи ко э ффицент. Турбинанинг ҳақиқий сўриш баландлиги Нs Hs м.б. миқдоридан кичикроқ бўлиши зарур (Hs  Hs м.б.) , ҳамда сўриш қувурининг қиррасини чуқурлаштириш шароитлар асосида аниқланади. 3.7 Турбина камераси турини танлаш. Ёпиқ металл спирал камерасининг ҳисоби. 28

Турбина камералари турбиналарга минимал гидравлик йўқолишлар билан сувни олиб келиш учун хизмат қилади. Турбина камералари ёпиқ ёки очиқ бўлишлари мумкин. Очиқ турбина камералари кичик турбиналарда босим 10 метргача ва ишчи ғилдирак диаметри 1.6 метргача бўлган холларда ишлатилади. Катта босимли, яъни Н > 10 м ва ишчи ғилдирак диаметрлари D1 > 1.6 м бўлса, ёпиқ турбина камералар ишлатилади. Ёпиқ метал сперал камералар босим 15 ÷ 350 м хосил қилганда, ҳамда кўпинча радиал-ўқий турбиналар учун ишлатилади. Метал камералар билан жихозланган турбиналар учун тавсия этиладиган қамраб олиш бурчаги (спирал билан турбина ишчи ғилдирагини қамраб олиш) ß=315º ÷ 345º ташкил қилиши мумкин. Камеранинг спиралини ташқи кўринишини ҳисоби бир хил тезлик билан спирални ичида оқаётган сувгв асосланган (V=const), чунки бундай холда камерада гидравлик йўқолишлар минимал бўлади. Дастлабки маълумотлар: - Турбина тури РО 82 - Ишчи босим Н иш = 90м - Турбина сув сарфи Q т = 40,0 м³/с - Турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри Д 1 = 2,5 м - Турбина статор колонкасининг ташқи диаметри D а = 4 , 3 м - Йўналтирувчи аппаратнинг баландлиги Во = 0, 87 5 м Спирал камеранинг қ а мраб олиш бурчаги В = 345º қабул қиламиз. Спирални ичидаги сувни тезлигини аниқлаймиз: ишH k v = 7,6 м/с Бунда к- тезлик коэффиценти; к = 0.8÷1 катта босимларда к = 0,8 деб қабул қилинади. Спирални хар бир қисмидаги сув сарфи 360 Т i i Q Q   формула бўйича аниқланади. 29

$Спирал хар бир қисмининг радиуси қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:v Q r i i 14.3  . Спирални радиуси эса i A i r 2 D R   ; Сув сарфлари, спирал кесимининг радиуси, ҳамда спирал радиусларини жадвал шаклида олиб борилиб натижалар 5.1 жадвалига ёзилади. 4- жадвал Спирал камерасининг ўлчамлари Bº 345 300 225 210 165 120 75 30 Q i, м 3 \c 38,33 33,33 28,33 23,33 29,44 13,33 8,33 3,33 r i ,м 1,27 1,18 1,09 0,99 1,11 0,75 0,59 0,37 R i ,м 4,68 4,51 4,33 4,13 4,37 3,64 3,33 2,90 Жадвал бўйича турбинанинг металик спирал камераси қурилади. 3.8 Турбиналар параметрларини ҳисоби ва уларни ишчи характеристикаларини қуриш. Ишчи характеристикалари ─ ишчи босим (Н иш ) ва айланиш сони (n) таъсирлигидаги турбинанинг сарфи (Q T ) , қуввати (N T ) ва унинг фойдали иш коеффиценти (ФИК) орасидаги график боғланиши ҳисобланади. ДАСТЛАБКИ МАЪЛУМОТ: ─ Турбина тури - “РО”82 ВМ ─ ишчи босим - Н иш = 90м ─ режим нуқтаси (А) кўрсатилган турбинанинг универсал характеристикаси. ─ ишчи ғилдирак диаметри - D 1 = 2.5 м Режим нуқтаси А устидан горизонтал тўғри чизиқ ўтказилиб ушбу чизиқ ва ФИК қиялар билан кесишган нуқталари топилади ва хар бир нуқтаси учун тўғри келган модел турбинанинг сув сарфи Q 1 1 ва ŋ қийматлари жадвалга кўчириб олинади, ундан кейин турбинани хақиқий сув сарфи, ФИК ва қувватларини аниқлаш бўйича ҳисоблар амалга оширилади: ИШ Т H D Q Q 21 11  30$