Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish - Energetika - Diplom ishlar

Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

972.5 KB

Ko'chirib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI MUHANDISLIK - IQTISODIYOT INSTITUTI Muhandis-texnika fakulteti “Umumtexnika fanlari” kafaedrasi BITIRUV MALAKAVIY ISHI hisoblash-tushuntirish yozuvi MAVZU: Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish QARSHI – 2019

KIRISH Respublikamiz aholisi va sanoatini qishloq xо‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlash muhim vazifalardan biridir. Agrar sohada о‘tkazilayotgan chuqur izchil islohatlar о‘z samarasini berib, fermer xо‘jaliklarining yiriklashuvi, texnik bazalarining kengayishi, ularga kо‘rsatiladigan servis tizimining shakllanib, mukammallashuvi hamda yangicha tizim bo’lgan “Klaster”larni tashkil etilishi kishilarni ishlab chiqarish qurollari va yerga bо‘lgan munosabatlarini tubdan о‘zgartirmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan islohatlar, xususan, agrar sektorni rivojlantirish maqsadida aniq va uzoqni kо‘zlab ishlab chiqilgan chora- tadbirlar о‘z samarasini bermoqda. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev tomonidan 2017 yilning 7 fevralida 2017-2021 yillarda О‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasi tо‘g‘risidagi farmon tasdiqlandi. Harakatlar strategiyasida qishloq xo’jaligi sohasini ham yanada rivojlantirish masalalariga e’tibor qaratilgan. Sohada mahsulot ishlab va eksport hajmini oshirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va xizmat ko’rsatish sifatini oshirish muhim vazifalardandir. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2019 yil 4 apreldagi “Agrar sektorni qishloq xо‘jalik texnikalari bilan о‘z vaqtida ta’minlashga oid qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. 1 Qarorning maqsadi - qishloq xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarini sifatli qishloq xо‘jaligi texnikalari bilan ta’minlashni davlat tomonidan moliyaviy qо‘llab-quvvatlash mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, ushbu jarayonga tijorat banklarining moliyaviy mablag‘larini jalb etishdir. 1 О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2019 yil 4 apreldagi “Agrar sektorni qishloq xо‘jalik texnikalari bilan о‘z vaqtida ta’minlashga oid qо‘shimcha chora - tadbirlar tо‘g‘risida”gi qarori 2

Keyingi yillarda respublikamizning agrar sektorini xalqaro standartlarga muvofiq hamda mamlakat hududlarining tabiiy iqlim va tuproq sharoitlariga javob beradigan zamonaviy mahalliy va xorijiy qishloq xо‘jaligi texnikalari bilan ta’minlash bо‘yicha faol chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, birgina 2018 yilda qishloq xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilariga, birinchi navbatda, fermer xо‘jaliklari, paxta-tо‘qimachilik ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va klasterlarga 33,7 mingdan ortiq qishloq xо‘jaligi texnikasi yetkazib berildi. Bu esa 2017 yilgi kо‘rsatkichlar bilan taqqoslaganda 1,5 baravarga kо‘pdir. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, mavjud qishloq xо‘jaligi texnikalarining 25 foizidan ortig‘i 15 yildan ortiq muddat mobaynida ekspluatasiya qilinmoqda, shu bois qishloq xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarini sifatli va arzon texnikalar bilan ta’minlash ustuvor vazifa bо‘lib qolmoqda va davlat tomonidan yanada qо‘llab-quvvatlashni taqozo etadi [1]. Mavzuning dolzarbligi. Ilmiy texnikaviy taraqqiyotda ishlab chiqarishning raqobatli tizimini yaratish va uni yanada takomillashtirishda mashina-traktor parkidan foydalanish qonuniyatlarini о‘rganish va shu asosda uning samaradorligini oshirish dolzarb masalalardan biri bо‘lib qolmoqda. Keyingi yillarda MTP larda bajarilgan mexanizatsiya ishlari hajmi milliardlab sо‘mni tashkil etgan holda, ularni ta’mirlash ustaxonalarida esa juda oz miqdorda ta’mirlash ishlari bajarilayapti. Shu sababli, mashinalar ishonchliligini oshirish, texnikalarini ta’mirlash-xizmat kо‘rsatish ishlari sifatini yaxshilash hamda ta’mirlash–texnik servis bazalarini qayta qurish, kengaytirish, ularni texnikalar bilan qayta jihozlash, yangi korxonalarni tobora takomillashtirish, ta’mirlash, texnik servis ishlariga sarflanadigan harajatlarni kamaytirish davlat ahamiyatidagi vazifadir. Mashinalarni ishlatish jarayonida, detallarining yeyilishi va boshqa shikastlanishlar sababli ishdan chiqishi muqarrardir. Chunki, hanuzgacha butun foydalanish muddati davomida buzilmasdan ishlaydigan mashina yaratilgan emas. Binobarin, mashinalarni ta’mirlash qilish ob‘yektiv zaruriyatdir. 3

Ushbu bitiruv malakaviy ishi “Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish” mavzusida bo’lib, ustaxonada texnikalarni ta’mirlash- xizmat kо‘rsatish ishlari sifati yaxshilash hamda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish va takomillashtirish, faoliyatini kengaytirish, uskunalar bilan to’liq jihozlash masalalarini echishga qaratilgan. Bugungi kunda Shahrisabz tuman MTPda xizmat ko’rsatish sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish hisobidan olingan foyda evaziga aylanma mablag’larni ko’paytirish, ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, eskilarini qayta tiklash, xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarish, yangi turdagi qishloq xo’jalik texnikalarini sotib olish evaziga xizmat turlarini ko’paytirishga harakat qilinmoqda. Bu maqsadlarga erishishda MTP ustaxonasining elektrotexnika uchastkasi ishini yaxshilash ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 4

I.TASHKILIY QISM I.1. Shahrisabz tuman MTP haqida umumiy ma’lumotlar Hozirgi Shahrisabz tuman mashina- traktor parki davlat aksiyadorlik jamiyati O’zbekiston Respublikasi davlat mulk Qumitasining Qashqadaryo viloyat hududiy boshqarmasining 1997 yil 21 noyabrdagi 811-sonli buyrug’iga muvofiq tashkil etilgan hamda shu davrda tumandagi xo‘jaliklarga texnika xizmati ko‘rsatish, texnikalarni ta’mirlash va ularni ehtiyot qismlar bilan ta’minlash vazifalarini bajarib kelgan. Shahrisabz tuman mashina-traktor parki davlat aksiyadorlik jamiyati Shahrisabz tumani Ipak yo’li ko’chasi 2 uyda joylashgan. Shahrisabz tuman MTP hozirgi kunga qadar xo‘jaliklar uchun turli xil xizmatlarni ko‘rsatib kelmoqda. Hozirgi kunda MTPda 22 nafar malakali ishchilar, 4 nafar idora xodimlari faoliyat ko‘rsatmoqda. 1 - jadval. Shahrisabz tuman mashina-traktor parki davlat aksiyadorlik jamiyati da mavjud texnikalar to’g’risida ma’lumot № Texnikalar nomi Soni Ishlab chiqarilgan yili Bittasini narxi (so’m) Holati 1. Magnum 8940 traktori 7 1998 80 462 618 Soz 2. Keys-2166 kombayni 3 1996 147 385 033 Soz 3. Keys-2366 kombayni 5 1999 147 385 033 Soz 4. VT-150 traktori 1 2005 79 474 428 Nosoz 5. Keys-4088 kombayni 1 2018 1 110 000 000 Soz 6. Belorus-1523 traktori 1 2018 355 000 000 Soz 7. ARION-630C traktori 1 2018 650 000 000 Soz 8. U-62 mini traktori 1 2017 190 100 000 Soz 9. TD-5.110 traktori 1 2018 275 000 000 Soz 10. T 6070 traktori 2 2018 580 000 000 Soz 11. JOHN DEERE 30 45B 2 2018 132 000 000 Soz 12. TTZ 100 HC traktori 2 2018 240 000 000 Soz 5

13. TTZ-60-10 2 1998 189 000 000 Soz 14. T-4A 2 1982 17 200 000 Nosoz MTP da markaziy ta’mirlash ustaxonasi mavjud. Ustaxonada turli qishloq xo‘jalik texnikalariga xizmat ko‘rsatiladi. Ammo Shahrisabz tumani MTPning markaziy ta’mirlash ustaxonasida avtotraktorlarning elektr jihozlariga texnik xizmat ko‘rsatadigan va ta’mirlaydigan elektrotexnika uchastkasi talabga javob bermaydi. Mavjud elektrotexnika uchastkasini zamon talablari darajasida qayta jihozlash zarur. 1 - rasm. Shahrisabz tumani MTP ning bosh rejasi . 1-qarovulxona; 2-ma’muriyat binosi; 3-omborxona; 4-markaziy ta’mirlash ustaxonasi; 5-bog’; 6-texnikalarni saqlash maydoni; 7-hojatxona. Mavjud texnikalarning elektr jihozlarini to’liq tamirlash uchun uchastkada zamonaviy jihozlar yetishmaydi, natijada avtotraktorlarning elektr jihozlari MTPdan tashqarida ta’mirlanib, ortiqcha mablag‘ sarflanmoqda. MTPda elektrotexnika yoki elektr jihozlarini ta’mirlovchi ustaxonani zamonaviy jihozlar bilan ta’minlanmaganligi sababli elektr va elektron bloklari, agregatlari (generatorlar, startyorlar, turli uzatma elektromotorlari, elektron bloklar va h.k.) va boshqa nazorat-o‘lchov asboblarini tekshirish va zarurat bo‘lganda ta’mirlash imkoniyati mavjud emas. Shuni ta’kidlash 63 47 1265

lozimki, bu jihozlarni nosozligi avtotraktorlarni o‘zida, ta’mirlash postlarida tozalash, qotirish va sozlash ishlari bilan bartaraf etiladi va iloji bo‘lmagan hollarda bu ustaxonaga keltiriladi. Ta’mirlashga keltirilgan jihozlar avval maxsus stendlarda tekshirilib qo‘rilib, so‘ngra qismlarga ajratiladi, yuviladi, tozalanadi, so‘ngra quritiladi va defektovka qilinadi, ya’ni yaroqsizlari yangisiga yoki yaroqlisiga almashtiriladi, ba’zilari ta’mirlanadi va yana yig‘ilib sinab ko‘riladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasini qayta jihozlash hisobiga ortiqcha sarf- harajatlarni kamaytirib, iqtisodiy samaradorlikka erishish maqsad qilib olingan. I.2.Avtotraktorlarning elektr jihozlariga TXK va ta'mirlash ishlari texnologiyasi Avtotraktorlarni ekspluatatsiyasi davrida elektr jihozlari tizimida paydo bo'lgan nosozliklarni bartaraf etish va xizmat ko'rsatish TXK va JT ish hajmlarini 11-17 % ni tashkil etadi. Asosiy nosozliklar akkumulyator batareyasida , o ' t oldirish tizimida , uzgich - taqsimlagich , to ' g ' rilagich - rele , generatorda va boshqa qismlarda paydo bo ' ladi . Akkumulyator batareyalarining nosozliklari. Bunga bankalardagi kuchlanishning pasayishi, sulfatlanish va qisqa tutashishlar misol bo'la oladi. Sulfatlanish nosozliklarning eng qiyin bartaraf etiladigani bo'lib, u plastinka yuzalarini yirik Pb 2 SO 4 kristallari bilan qoplanishi natijasida sodir bo'ladi (akkumulyator batareyalari ko'p saqlanganda, elektrolit zichligi yuqori bo'lganda, Startyor bilan ko'p qo'shilganda). Sulfatlanish kam tok kuchida (akkumulyatorlar sig'imining 0,04 ga to'g'ri keluvchi) uzluksiz kuchlanish berish(zaryadlash) bilan bartaraf etiladi. Qisqa tutatish plastinkalardan aktiv massalarning to'kilishi natijasida sodir bo'ladi. Akkumulyator batareyasiga TXK va ta'mirlash texnologiyasi . 7

AKB ga TXK da uning sirti jipsligi, elektrolit sathi va zichligi, qarshilik bilan kuchlanishni tekshirishdan iborat. Elektrolit sathini me'yoriga keltirish uchun distillangan suv quyiladi. Elektrolit zichligi areometr yordamida tekshiriladi va farq 0,01g  sm3 dan oshmasligi kerak. O'zbekiston sharoitida akkumulyator batareyalaridagi elektrolit zichligi 1,25 g  sm3 bo'lishi kerak. Akkumulyator batareyasini yuklama vilkasi bilan tekshirish, uning qizigan dvigatelni yurgazish tartibiga mos kelgan zaryadsizlanish holatini aniqlashga imkon beradi. Yuklama vilkasi yordamida zaryadlanganlik darajasini aniqlashda voltmetr ko'rsatkichi quyida keltirilgan ma'lumotlarga mos tushishi lozim: Akkumulyatorning kuchlanishi, V 1,7  1,8 1,6  1,7 1,5  1,4 1,4  1,5 1,3  1,4 Zaryadlanganlik darajasi, foiz 100 75 50 25 O Soz akkumulyator batareyasining kuchlanishi yuklama vilka bilan tekshirilganda kamida 5 sekund davomida o'zgarmasligi keraq Akkumulyator batareyasi qopqog'idagi teshiklar tiqinlar bilan berkitilgan bo'lishi lozim. Elektrolitning zichligi 1,2 g  sm3 dan kam bo'lgan akkumulyatorlarni yuklama vilkasida tekshirish tavsiya etilmaydi. 2-rasm. Elektr jihozlarining umumiy ko’rinishi. 8

Elektrolit zichligining 0,01g  sm3 ga kamayishi akkumulyator batareyasining 6% zaryadsizlanganligini ko'rsatadi  Batareyaning zaryadsizlanishi yozda kamida 50% ni, qishda 25% ni tashkil etsa, uni zaryadlash kerak. Akkumulyator batareyasi uch oyda bir marta batareya haqiqiy sig ' imining 1  10 dan 1  13 gacha tok kuchi bilan zaryadlanadi . Batareyalarni zaryadlash ikki usul bilan : - doimiy tok kuchi bilan ; - doimiy kuchlanish bilan zaryadlanadi . Birinchi usulda , batareyani zaryadlash tarmog ' iga ketma - ket guruhlab kuchlanishlar reostati orqali ulanadi . Batareya ikki bosqichda zaryadlanib , birinchi bosqichda zaryadlash , batareyaning bitta elementidagi kuchlanish 2 , 4 V ga yetguncha , ikkinchi bosqichda esa , tok kuchi 50 % ga kamayguncha bajariladi . Bu usulning kamchiligi shuki , zaryadlash 10  15 soat davom etadi hamda ulanadigan batareyalar bir xil sig ' imda bo ' lishi va tok kuchi har soatda nazorat qilib turilishi zarur . Ikkinchi usulda , doimiy kuchlanish bilan har xil sig ' imdagi va har xil darajada zaryadlanadigan batareyalarni zaryadlash mumkin . Batareyalarning bir xil kuchlanishdagilari guruhlarga ajratiladi va zaryadlash qisqa vaqt davom etadi hamda tok kuchi rostlab turilishi zarur . Shuningdek , zaryadlashni bevosita avtomobilning o ' zida bajarish ham mumkin . Zaryadlash jarayonining jadallashishi katta tok kuchi (50 A ) hisobiga olib boriladi . ATK larda qo ' llaniladigan to ' g ' rilagichlar ( vipryamitellar VAS -111, VSA -5 va h . k .) kuchlanish 80 V gacha va tok kuchi 12 A bo ' lishini ta ' minlaydi . 3-rasm. Akkumulyator batareyalari 9

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan akkumulyator batareyalarida maxsus indikatorlar bo'lib, ular akkumulyatorni me'yoriy (yashil rang), zaryadtalab (qora rang) va elektrolitning kamligini (rangsiz) ko'rsatadi. Indikatorning rangiga qarab , akkumulyatorni zaryadlash yoki unga elektrolit quyish zarurligini aniqlash mumkin . Akkumulyator batareyasini joriy ta ' mirlashdan oldin uning tashqi sirti 3  5 foizli kalsiy sodasining qaynoq eritmasi bilan yungli cho ' tkada yuviladi . Batareya yuvilgandan keyin sovuq suv bilan chayib tashlab , quruq latta bilan artiladi . Batareyaning kislotaga chidamli mumli ( mastika ) sirtining yoriqlari , jips bo ' lmagan joylari elektrolitning sizib chiqishi va sachrashi orqali aniqlanadi . Bunday nuqsonlar akkumlyatorlar batareyasini qismlarga ajratmay turib bartaraf etiladi . Shu yoriq joylari (90  120  burchak ostida ) qizdirilgan iskana bilan o ' yib ko ' chirib olinadi , so ' ngra shu joylarga qaynoq , suyultirilgan mum quyiladi . Ta ' mirlash oldidan qismlarga ajratmay turib , batareyaning haqiqiy sig ' imidagi tok 1  20  1  15 nisbatdagi qiymatida , kuchlanishni 1,5 V ga pasayguncha zaryadsizlantiriladi . So ' ngra elektrolit sopol vanna yoki shisha idishlarga quyib qo ' yilib , batareya distillangan suv bilan yuvib yuboriladi . Shundan so ' ng , barmoqsimon freza yoki diametri 18 mm li parma yordamida parmalab , ulagich( peremichka ) chiqarib olinadi va qopqoqdagi kislotaga chidamli mum qobig ' i elektrda qizdirilgan kurakchalar yordamida ko ' chirib tashlanadi . Batareyaning mumdan tozalangan qopqog ' i yechgich yordamida yechib olinadi . Plastinaning yaxlit bloklari bakdan maxsus ushlagich ( yoki ombir - ushlagich ) yordamida chiqarib olinadi . Bloklarning nosoz majmuasi bakdan ( peremichkani yechmay turib , batareyani qo ' zg ' atmay ushlab turib ), qisib ushlagich ( yoki ombir - ushlagich ) yordamida chiqarib olinadi . Qismlarga ajratilgan batareya kislotaga chidamli vannaga solib yuviladi . Nosoz separator va plastinalar ( qulog ' i kavsharlangan joyidan eritib ) baretkalardan ajratib olinadi . Bak jipsligi unga qaynoq suv quyib va uning sizib chiqishiga razm solib yoki elektr o ' tkazuvchanligini sinab tekshiriladi . Buning uchun bakka elektrolitning suvdagi kuchsiz eritmasi quyiladi va yaxshi aralashtirilib , sinab bo ' lingandan so ' ng , 10

vannaga to ' kib yuboriladi . Vannada va bak ichida elektrodlar joylashib , ulardan voltmetr orqali 127  220 V kuchlanishli tok o ' tkaziladi . Bak jips bo ' lsa , voltmetr strelkasi « 0 » holatidan siljimaydi . Urilgan , yorilgan hamda turli ko ' rinishlarda shikastlangan baklar ta ' mirlanadi yoki almashtiriladi . Yig ' ilgan plastinkalar blokida qisqa tutashuvlar sodir bo ' lishi yoki bo ' lmasligi bakning alohida joyiga o ' rnatib qo ' yilgan voltmetr orqali tekshiriladi . Bunday paytda qopqoq asbest yoki rezina chilvir bilan jips mahkamlanadi va bu sirtga erigan mum quyiladi . Yig ' ilgan batareyaga me ' yordagi zichlikda elektrolit quyilib (25  30  S haroratgacha sovutib ) 4  5 soat ushlab turilgandan so ' ng , zaryadlanadi . Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan 12 V 35 AH va 12 V 55 AH ( MF ) akkumulyator batareyalarida maxsus indikatarlar bo ' lib , ular akkumulyatorni me ' yoriy ( yashil rang ), zaryadtalab ( qora rang ) va elektrolitning kamligini ( rangsiz ) ko ' rsatadi . Indikatorning rangiga qarab , akkumulyatorni zaryadlash yoki unga elektrolit quyish zarurligini aniqlash mumkin . 3. Avtomobillarda batareyali , kontaktli - tranzistorli , kontaktsiz - tranzistorli va elektron o ' t oldirish tizimi qo ' llaniladi . Dvigatelning 40% dan ziyod nosozliklari shu tizimga to ' g ' ri kelib , uning quvvatini pasayishiga sabab bo ' ladi . Eng ko ' p tarqalgan o ' t oldirish tizimi batareyali bo ' lib , u uzgich - ulagich , o ' t oldirish g ' altagi , svecha , yuqori va past kuchlanish simlaridan tashkil topgan . O ' t oldirish tizimining eng ko ' p tarqalgan nosozliklari yuqori va past kuchlanishli simlar ustki qoplamni ochilib qolishi va massaga tegishi , ulash joylarida yaxshi ilashish yo ' qligi , uzgich - ulagich kontaktlarini oksidlanib qolishi va kuyishi , kontaktlar orasidagi tirqishni o ' zgarishi , xarakatlanuvchi kontakt prujinisini bo ' shashib qolishi , taqsimlagich valini yedirilishi , kondensatorni ishdan chiqishi , svechalarga moy sachrab ifloslanib qolishi , o ' t oldirish g ' altagi sim cho ’ lg ’ amlarini qisqa tutashishi , o ' t oldirish momentini noto ' g ' ri qo ' yilganligi , markazdan qochirma va vakkumli o ' t oldirish sozlagichlarini yaxshi ishlamasligidan iborat . O ' t oldirish tizimi asosiy nosozliklari . O ' t oldirish tizimidagi elementlar bo ' yicha nosozliklarning sodir bo ' lishini har biri bo ' yicha alohida ko ' rib chiqamiz . Yuqori kuchlanishli g ' altakning nosozliklariga g ' altak qopqog ' ining darz ketishi va 11

kuyishi , birlamchi va ikkilamchi cho ’ lg ’ amlar himoya qobiqlarining kuyishi oqibatida o ' ramlar orasidagi qisqa tutashuv , cho ’ lg ’ amlarning ulangan joyidan uzilib qolishi , qo ' shimcha rezistorning uzilib qolishi yoki birlashgan qismlarning bo ' shashib qolishlari kiradi . Uzgich - taqsimlagichning nosozliklariga kontaktlarga moy tegishi yoki kuyishi , uzgich kontaktlari orasidagi tirqishning yetarli emasligi yoki juda kattaligi , kondensatorning shikastlanishi yoki kuyishi , rotor va qopqoq - ning ifloslanishi , qopqoqning darz ketishi , richag prujinasi tarangligining pasayishi , yetaklovchi valcha vtulkasi , uzgich richagi vtulkasi yoki turtkichi , podshipnikning yeyilishi , markazdan qochma rostgich prujinasining kuchsizlanishi va yukchalarning qadalib qolishi , vakuumli rostlagich diafragmasining teshilishi , uzgich mushtchasi , markazdan qochma rostlagich yukchalari teshiklari va o ' qlarining yeyilishi , himoya qobig ' i yoki « massa » simlarining uzilishi , taksimlagich qopqog ' i ichki yuzasidagi elektrodlarning kuyishi yoki oksidlanib qolishi , yuqori kuchlanishli simlar himoya qoplamlarining kuyishi kabilar kiradi . Chaqmoq (svecha) larning asosiy nosozliklari : korpus va markaziy elektrod bo ' yicha jichlikning yetarli emasligi , yon va markaziy elektrodlarning yeyilishi , himoya qoplami etagining yemirilishi , chaqmoqning ichki yuzalarida elektrodlar orasidagi havo tirqishi qisqarishiga olib keluvchi qurum qoplamini paydo bo ' lishi . Agar dvigatelda karburator va o ' t oldirish tizimi to ' g ' ri sozlangan bo'lsa va me ' yoriy ishlasa , shuningdek , ishlatilayotgan yonilg ' i sifatli bo ' lsa , u xolda dvigateldan yechib olingan chaqmoqning rangi zang yoki jigarrang ko ' rinishida bo ' ladi . Ishlash davomiyligiga qarab korpus yupqa qurum qatlami bilan qoplanadi . Markaziy elektrod kulrang tusda bo ' ladi . Bunday chaqmoqlarni temir shchetka yoki qumqog ' oz bilan tozalab , tirqishini rostlagandan so ' ng yana dvigatelga o ' rnatish mumkin . Agar chaqmoqning yonish kamerasiga kirib turuvchi qismi mayda qurum zarrachalari bilan qoplangan bo ' lsa , buning asosiy sabablari aralashmani o ' ta boyligi , havo tozalagichning kirlanishi , uchqunning kuchsizligi , dvigatel ko ' p vaqt davomida salt ishlashi va klapanlardagi issiqlik tirqishining noto ' g ' i rostlanganligidir . 12

Chaqmoqning moy bilan qoplanishi porshen halqalarining yeyilganligi , klapan moytutqichi teshigining kengayib ketganligi , dvigateldagi moy sathining yuqoriligi , moy filtrining ifloslanishi , karburatordagi aralashmaning boyligi , o ' t oldirish tizimining nosozligi tufayli sodir bo ' ladi . Chaqmoqni kulrang - jigarrangdan to kulrang - ko ' k ranggacha qurum bosganligiga chaqmoq belgilangan me'yoridan ortiq haroratlarda ishlatilayotgan- ligi( kalil soni pastligi ) , karburatordagi aralashmaning kambag ' al bo ' lishi , yondirish onining ertaligi , porshen tubi va silindr kallagining qurum bilan qoplanishi , dvigatel silindriga qo ' shimcha havoning so ' rilishi , chaqmoqda zichlash halqasining yo ' qligi sabab bo ' ladi . Yuqori kuchlanishli simlarning asosiy nosozliklariga himoya qoplamining yorilishi va teshilishi , uchlarining kuchsiz qisilishi tufayli kuchsiz kontaktda bo ' lishi , sinishlar , uzilishlar va qarshilikning ortib ketishi kiradi . Eng ko ' p tarqalgan o ' t oldirish tizimi batareyali bo ' lib , u uzgich - taqsimlagich , o ' t oldirish g ' altagi , chaqmoqlar , yuqori va past kuchlanishli simlardan tashkil topgan . 4-rasm. MTZ-80 traktorining elektr jihozlari. O't oldirish tizimiga TXK. TXK jarayonida diagnostikalash, maxkamlash, moylash va sozlash ishlari bajariladi. 13

O't oldirish tizimini diagnostikalash . Diagnostikalashda elektron-nur trubkali qo'zg'almas motor-testerlardan, hamda elektron avtotesterlardan (sonli aks ettiruvchi) foydalaniladi. Motor-tester va elektron avtotestr yordamida aniqlangan ko'rsatkichlarni me'yoriy ossillogrammalar bilan taqqoslab, o'zgaruvchan tok generatori, kondensator va o't oldirish g'altagining birlamchi sim cho’lg’ami holati, taqsimlagich kontaktlari orasidagi tirqish va uning holati, o't oldirish chaqmoqlaridagi kuchlanish va o't oldirish g'altagining ishlash qobiliyatini aniqlab beradi. Hozirgi vaqtda motor- testerlarning ikkinchi avlodi bo'lgan mikroprotsessorli tizimga asoslangan avtotesterlardan keng foydalanish diagnostika jarayonini to'liq avtomatlashtirish imkonini beradi. O't oldirish tizimiga texnik xizmat ko'rsatish. Taqsimlagichni davriy ravishda moylab turish, uning kontaktlari orasidagi tirqishni tekshirish va rostlash, detallarning holati hamda tozaligini kuzatib borish lozim. Xizmat ko'rsatish vaqtida taqsimlagichning mahkamlanganligi tekshiriladi va zarur bo'lsa, yana mahkamlanadi. Bundan avval o't oldirish onining to'g'ri o'rnatilganligini tekshirish lozim. Taqsimlagich qopqog'i yechib olinib, uning ichki va tashqi sirtlari kirdan tozalanadi. Uzgich kontaktlari orasini moy qoldiqlari va changdan benzin shimdirilgan zamsh materialida tozalash kerak. Kuygan kontaktlarni maxsus abraziv plastina yoki donadorligi 150 bulgan mayin oynasimon jilvir bilan tozalash zarur. Kontaktlarni tozalashda ularning yuzasida paydo bo'lgan do'nglik va chukurliklar tekislanishi lozim. Ularni to'liq tekislash tavsiya etilmaydi. Kontaktlar tozalangandan so'ng ularni havo bilan puflash, so'ngra benzinda yengil namlangan zamsh bilan artish va kontaktlar orasidagi tirqishni sozlash lozim. Harakatlanuvchi kontakt o'z o'qida qadalib kolishini tekshirish uchun richagni barmoq bilan tortib, so'ng qo'yib yuboriladi, richag prujina chertilgandek, tez sur'atda dastlabki holatiga qaytishi lozim. Agar richag dastlabki holatiga sekin qaytsa, harakatlanuvchi kontakt yoki kontakt yig'masi yangisiga almashtiriladi. 14

Taqsimlagichdagi markazdan qochma va vakuumli sozlagichlarning ishlashi hamda uchqunning bir maromdaligini tekshirishni, shuningdek, kontaktlarning ochiq holatda turish burchaklarini o'rnatishni maxsus SPZ-12 jihozida yoki shunga o'xshash jihozlarda amalga oshirish darkor. Uzgich o'qining ichquymasi hamda ko'p avtomobillarda qo'llanilayotgan vakuum sozlagich podshipnigini davriy ravishda moylab turish lozim. O't oldirish burchagini irgarilatishni tekshirish va sozlash. Bu ishni bajarish siqish taktida, ishlamay turgan dvigatelda, porshen yuqori chekka nuqtaga yaqinlashish chog'ida blok va shkivdagi (yoki maxovikdagi) belgilarni bir-biriga to'g'ri keltirilib, so'ngra bir uchi kontaktga keluvchi simga va ikkinchi uchi massaga ulangan lampochkaning yonish onini aniqlash orqali bajariladi. Biroq bu usulda xatolik  5  gacha yetadi. Shuning uchun yakuniy sozlash dvigatel salt yurishda ishlab turganida va tezlashayotgan vaqtda tezlik va yuklanishni hamda vakuumli va markazdan qochirma sozlagichlar ishini hisobga olib amalga oshiriladi. Agar dvigatelning salt yurishida vakuumli sozlagich uzib qo'yilsa, tirsakli valning aylanishlar soni to'satdan tushib ketadi, markazdan qochirma sozlagichning yaxshi ishlamasligi dvigatelning tezlik olish qobiliyatini susaytiradi. O't oldirish burchagini aniq sozlash ishlayotgan dvigatelda stroboskop yordamida bajariladi. Uning ishlash prinsipi qisqa vaqt (0,0002 s) oralig'ida belgilangan onlarda aylanuvchi detalni qisqa yorug'lik impulsi bilan yoritilsa, u qo'zg'almas bo'lib ko'rinishiga asoslangan. Shunga asosan tirsakli valning kichik, o'rta va katta aylanishlarida o't oldirish burchagining me'yoriy qiymatlari tekshiriladi. Tekshiruv natijalariga ko'ra uzgich-taqsimlagich sozlanadi yoki almashtiriladi. Almashtirilgan uzgich-taqsimlagich ustaxonada ta'mirlanadi va ta'mirlash sifati qo'zg'almas jihozlar yordamida tekshiriladi. Elektr jihozlarida, ya'ni generator, tok to'g'rilagich, relesozlagich, Startyor, elektr simlari, o'lchov-nazorat yoritish asboblarida uchraydigan nosozliklar va ularning alomatlari, ularning texnik holatini tekshirish, sozlash va joriy ta'mirlash ishlari texnologiyasi. 15

Generator va rele sozlagich - hozirgi zamonaviy avtomobillarda generator va rele-sozlagichlarning doimiy va o'zgaruvchan tokda ishlaydiganlari qo'llaniladi. Generator nosozliklariga kollektorning ifloslanishi, shetkalarni yilishi, cho'tka ushlagich prujinalarini sinishi, sim cho’lg’amlarining uzilishi, cho’lg’amlar orasidagi qisqa tutashishi, yakorni massa bilan qisqa tutashishi, yakor sim cho’lg’amlarini uzulishi, tasmani bo'shashishi yoki uzulishlari kiradi. 5-rasm. MTZ-80 traktori generatori. Hozirgi vaqtda o'zgarmas tokda ishlaydigan generator va rele-sozlagichlar ham qo'llaniladi. Ularni taxislash yuklanish ostida va yuklanishsiz, generator ishlaganda tirsakli val aylanishlar sonini o'zgarishini me'yori bilan solishtirishdan iboratdir. O'zgaruvchan tokli generator va rele sozlagichlarni tashxislashda uning hosil qilayotgan kuchlanishi kattaligi va holati tekshiriladi. Kuchlanish, hamma iste'molchilar ulanganda, 12V dan kam bo'lmasligi kerak. Normal ishlayotgan generatorda hosil bo'layotgan kuchlanish o'zgarishi 1-1,2V dan oshmaydi. Voltmetr yordamida generator ishlash jarayonini tekshirish juda qiyin, shuning uchun tekshiruv otselograf bilan birgalikda bajariladi. Agarda generator umuman tok hosil qilmayotgan bo'lsa, u holda uyg'otish o'ramlarining sozligini, to'g'rilagichni yoki rele-sozlagichni tekshirish zarur. O'zgaruvchan tok generatorida mexanik va elektr turkumidagi nosozliklar bo'lishi mumkin. Mexanik nosozlik: rotor valining yeyilishi, shponka uyasining kengayishi, podshipnikning yedirilishi va gayka rezbasining shikastlanishi va boshqalardan iborat. Ular razm solish va bo'laklarga ajratish yo'li bilan aniqlanadi. Ko'rsatilgan nosozliklar elektrotexnik va tokarlik ustaxonalarida bartaraf etiladi. Eng ko'p uchraydigan nosozliklar cho'tkaning yeyilib ketishi va uni ushlab turuvchi 16

prujinaning elastikligini kamayishi hisoblanadi. Bu nosozliklar detallarni almashtirish yo'li bilan bartaraf etiladi. Startyorda ishlash jarayonida mexanik nosozliklar ko'proq uchraydi. Yedirilish natijasida startyor shesternyasi va maxovik qo'shilmay qoladi. Bu nosozliklar, birikmalarda salt yurish ko'payib ketishi natijasida sodir bo'lishi ham mumkin. Undan tashqari sim cho’lg’amlarining uzilishi, qisqa tutashish, yakor qo'nimidagi bronza vtulkalarini yeyilishi, klemmalarning kuyishi va oksidlanib qolishi natijasida nosozliklar kelib chiqadi. 6-rasm. MTZ-80 traktori startyori. Yoritish va ogohlantirish anjomlarining nosozliklarini kelib chiqishi lampochkalarning kuyishi, uzgich-ulagichlarning ishdan chiqishi natijasida ro'y beradi. Eng asosiy nosozliklar faralarning nosozligidan iborat. Yaqin yoritish chiroqlari 30 m. ni, uzoq yoritish chiroqlari 100 m. masofani yoritishi kerak. Ular maxsus optik priborlar yordamida yoki avtomobildan ma'lum masofada devorga o'rnatilgan maxsus ekran yordamida sozlanadi. Rostlash vaqtida bitta farani yorug'lik nuri o'tkazmaydigan g'ilof bilan yopib qo'yiladi. Agar yorug'lik sharpasining ellipssumon shakli markazi bilan ekrandagi vertikal va gorizantal chiziqlarning kesishish nuqtasi mos tushmasa, rostlash vintlari orqali hamma faralar burab moslanadi. Shunday tartibda ikkinchi fara ham rostlanadi. Agarda farani rostlashda ekrandan foydalanilsa, u holda ekran, avtomobilning turiga qarab, undan 5-12 m gacha uzoqlikda joylashtirilishi mumkin. Yoritish jihozlarining yaroqsiz detallari almashtirish yo'li bilan ta'mirlanadi. 17

Tekshiruv-nazorat priborlarini ishlay bilish qobiliyati, ko'rsatish to'g'riligi tekshiriladi. Ularning nosozliklari sim cho’lg’amlarining kuyishi, simlarning uzilishi, noto'g'ri ko'rsatishi bo'lib, tuzatib bo'lmasa, ular yangisiga almashtiriladi. Moy bosimi, suv harorati va yonilg'i sathining ko'rsatgichlari datchik va qabul qiluvchilarning ishchanligini tekshirish uchun, ular avtomobildan yechib olinadi va maxsus jihozlar yordamida me'yor ko'rsatgichlariga taqqoslab tekshiriladi. Agar bu ko'rsatgichlar me'yor chegarasida bo'lsa, asboblar soz holda hisoblanadi. 18

II. HISOBLASH QISMI II.1. Ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatishlar sonini hisoblash MTP larning markaziy ta’mirlash ustaxonalaridagi ta’mirlash ishlari yillik mehnat hajmini aniqlash uchun mashina traktor parkida ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatishlar sonini shuningdek, har bir ta’mirlash turi uchun absalyut va solishtirma mehnat hajmini aniqlash zarur bo’ladi. Traktorlar uchun texnik xizmat ko‘rsatish sonini quyidagi ketma- ketlikda formulalar yordamida hisoblanadi: a) Kapital ta’mirlashlar soni ( N k t ) 2 7,1 67,0 5100 850 15         ktJ ktA yB n ktN b) Joriy ta’mirlashlar soni ( N j t ) 4 89,3 84,0 2 1920 850 15 ) (              jt kt jt y jt J N A B n N v) Alohida bajariladigan texnik xizmatlar soni ( N 3 ) 7 2,7 2 4 960 850 15 33                   kty N N A B n N jr g) Alohida bajariladigan texnik xizmatlar soni ( N 2 ) d) Alohida bajariladigan texnik xizmatlar soni ( N 1 ) e) Mavsumiy texnik xizmat ko‘rsatish (N M ) 12 4,0 15 2 2        k n Nm j) Saqlash davridagi texnik xizmat ko‘rsatish (N S ) 19 40 1, 40 7 2 4 240 850 15 3 2 2                N N N A B n N kt jt y 159 40 7 2 4 60 850 15 2 3 1 1                 N N N N A B n N kt jt y

II.Kombayn va murakkab qishloq xo‘jalik mashinalari uchun ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatishlar soni qo‘yidagi formula bilan hisoblanadi. a) Kapital ta’mirlashlar soni ( N kt ) 5,0 54,0 67,0 1150 230 4         kt kt y kt J A B n N b) 3 73,2 5,0 84,0 240 230 4                   kt jt jt y jt N J A B n N v) 2-TXK lar soni (N 2 ) 3,0 34,0 3 5,0 240 230 4 2 2           jt kt y N N A B n N g) 1-TXK lar soni (N 1 ) III. Avtomobil va traktorlar pritsiplari uchun ta’mirlash va TXK lar soni a) Kapital ta’mirlashlar soni ( N kt ) 3 81,2 160000 25000 18       kt y kt A B n N b) 2 - TXK lar soni (N 2 ) 42 3 10000 25000 18 2 2        kt y N A n B N v) 1 - TXK lar soni (N 1 ) 135 42 3 2500 25000 18 1 1         kt y N A n B N g ) Mavsumiy TXKlar soni ( N M ) 36 18 2 2      n NM Traktor pritsiplari uchun ( N kt ) a) 96,0 570000 25000 22      kt y Kr A B n N 20     9 4,0 1 15 1       k n Ns 8, 11 3 5,0 60 230 4 1 1          jt kt y N N A B n N

b) 137 54, 136 96,0 4000 25000 22 2 2        A B n N y v) 412 137 96,0 1000 25000 22 2 1 1          N N A B n N kt y g) Mavsumiy TXKlar soni (N M ) 44 22 2 2      n NM II. 2. Ta’mirlash - xizmat ko‘rsatish ishlarini bajarish joylari bo‘yicha taqsimlanishi Turli mashinalarga texnikaviy xizmat ko‘rsatish va ularni ta’mirlashlar soni ta’mirlash korxonalari va xo‘jaliklarni ustaxonalari o‘rtasida taqsimlanishi kerak. 2 -jadval Ta’mirlash xizmat ko‘rsatishlar sonini ta’mirlash xizmat ko‘rsatish bazalari bo‘yicha taqsimlanishi Mashinalar nomi TXK va ta’mirlash turi TXK va ta’mirlash sonini taqsimlash MTU TXKP Profilak- toriya garaji Mashina - lar hovlisida Ko‘chma ustaxo- nada MTZ yoki UIMU Traktorlar KT + JT + 3-TXK + 2-TXK + 1-TXK + Bunda quyidagi qoidalarga amal qilish zarur: traktorlar, kombaynlar, avtomobillarning kapital ta’miri umumiy ishlarga mo‘ljallangan ustaxonalarda, maxsus ta’mirlash korxonalarida, ta’mirlash zavodida, mashinalarni joriy ta’mirlash va ularga 3-TXK xo‘jalik ustaxonalarida, 2-TXK, 1-TXKlar xo‘jalikni TXK punktlarida; avtomobillarga texnik xizmatlar profilaktoriyasi garajda; saqlashdagi TXK mashinalar hovlisida o‘tkazilishi kerak. II. 3. MTP markaziy ta’mirlash ustaxonasida bajariladigan ta’mirlash xizmat ko‘rsatish mehnat hajmini aniqlash Mashinalarni ta’mirlash va ularga texnikaviy xizmat ko‘rsatishning mehnat hajmi deganda shu ishlarni amalga oshirish uchun, ya’ni texnologik jarayonda 21

ko‘rsatilgan barcha operatsiyalarni bajarish uchun ishchilar tomonidan sarflanadigan soat hisobidagi vaqt tushiniladi. Ta’mirlash-xizmat ko‘rsatish ishlarining mehnat hajmi har bir ish turi va har bir markadagi mashinalar uchun alohida hisoblanadi, so‘ngra bu ustaxona bo‘yicha bajariladigan ishlarni umumiy mehnat hajmi topiladi. Muqobil MTPlarini markaziy ta’mirlash ustaxonalarida bajariladigan ta’mirlash-xizmat ko‘rsatish ishlarining mehnat hajmi quyidagi jadvalda keltirilgan formulalardan foydalanib hisoblanadi. 3 -jadval MTP markaziy ta’mirlash ustaxonasida bajariladigan ishlarni mehnat hajmini hisoblash formulalari № Ta’mirlash ishlari turi Hisoblash formulalari 1 Traktorlar joriy ta’mirlashining to‘la mehnat hajmi 1000 1 j y j q B n T    2 Traktorlar joriy ta’miri mehnat hajmi (tarkibiy qismlarni kapital ta’mirlash mehnat hajmini hisobga olmaydi) tc T T J J    2,1 1 3 Traktorlarni rejali ta’mirlashni mehnat hajmi J r jr T K T   . 4 Traktorlarni rejasiz joriy ta’mirlash mehnat hajmi   J r rs T K T   1 5 Traktorlarga 3-TXK a) joriy ta’mirlash vaqtida b) alohida bajariladigan 3 3 13 3 3 3 t N T t N T J      6 Traktorlarga mavsumiy xizmat ko‘rsatish MTXK M M t N T   7 Kombaynlarni rejasiz joriy ta’mirlash   n q K T k r kRJ    1 8 Kombaynlarni rejali joriy ta’mirlash n q K T k r kRSJ    9 Kombaynlarga 2-TXK 2 2 2 t N T J    10 Avtomobil va traktorlar pritsiplarini joriy ta’mirlash mehnat hajmi 1000 ay J q B n T    11 Avtomobil va traktorlar pritsiplari 2-TXK 2 2 2 t N T   12 Oddiy qishloq xo‘jalik mashinalari joriy ta’miri .od J t N T   2-j adval dagi belgilanishlarga izohlar: n – mazkur markadagi mashinalarning soni; 22

B y – mazkur markali mashinalar uchun o‘rtacha rejalashtirilgan ish muddati;tc - traktorlar tarkibiy qismlarini kapital ta’mirlash mehnat hajmi; 1,2 – ustaxona dasturiga bog‘liq koeffitsent; q J – mazkur markali traktorlarni joriy ta’mirlashda 1000 moto-soat uchun solishtirma mehnat hajmi K r – mazkur markadagi mashinalarni rejali joriy ta’mirlash koeffitsenti q n – kombaynlarni joriy ta’mirlashda jamlangan mehnat hajmi t 3 – traktorlar uchun 3-TXK mehnat hajmi t MTXK – mavsumiy TXK mehnat hajmi t 2 – mazkur mashinaga bir marta 2-TXK mehnat hajmi q d – mazkur markali avtomobillarning 1000 km bosib o‘tgan yuli uchun solishtirma joriy ta’mirlash mehnat hajmi. T od – mazkur markali oddiy qishloq xo‘jalik mashinasining bir donasini joriy ta’mirlash mehnat hajmi Dastlab traktorlardan foydalanib joriy ta’mirlashda, kapital ta’mirlashda talab qilinadigan tarkibiy qismlar soni aniqlanadi va ularning mehnat hajmlari hisoblanadi. Traktorning kapital ta’mirlash qismi talab etilgan tarkibiy qismlari soni quyidagicha: ki i ki j n n   Bu yerda, nn ki i j  markali traktorning nomli tarkibiy qismini kapital ta’mirlashini mehnat hajmi. Bunda: tki 1 = “i” markali traktorlarni “k” nomli tarkibiy qismini bir donasi kapital ta’mirlash mehnat hajmi. Masalan: TTZ-80-10 traktor dvigatellari soni 9,3 13,0 30      ki i ki j n n Hisoblashlarni qulaylik uchun jadval ko‘ranishida keltiramiz. 4 -jadval. Tarkibiy qismlar soni va mehnat hajmini hisoblash. T-4A n = 15 23 tki ks ki n t 1   

T / r Tarkibiy qismlar nomi Joriy etilgan koeffi - tsent Ta’mirlashlar soni Mehnat hajmi t.t., kishi.soat Hisobiy Qabul qilish Bir ta’mirlash Jami ta’mirl ash 1 Dvigatel 0,13 2,6 3 67 2,01 2 Silindr kallagi 0,07 1,4 1 2,4 2,4 3 Yoqilg‘i nasosi 0,07 1,4 1 1,5 1,5 4 Moy nasosi 0,07 1,4 1 1,7 1,7 5 Yurgizib yuborish 0,07 1,4 1 1,7 1,7 6 Generator 0,08 1,6 2 4,1 8,2 7 Rele regulyator 0,09 1,8 2 1,5 3 8 Yo‘naltiruvchi g‘ildirak 0,15 3 3 1,92 5,76 9 Suv nasosi 0,08 1,6 2 1,7 3,4 10 Magnito 0,4 0,8 1 1,3 1,3 Jami t  229,96 MTZ-80.10 n = 15 4-jadvalning davomi T / r Tarkibiy qismlar nomi Joriy etilgan koeffi - tsent Ta’mirlashlar soni Mehnat hajmi t.t. qismi soni Hisobiy Qabul qilish Bir ta’mirlash Jami ta’mirlash 1 Dvigatel 0 , 12 3 3 37 111 2 Silindr kallagi 0,05 1,25 1 28 28 3 Yoqilg‘i nasosi 0,05 1,25 1 7,1 7,1 4 Yurgizib yuborish 0,07 1,75 2 4,1 8,2 5 Generator 0,07 1,75 2 - - 6 Suv nasosi 0,09 2,25 2 1,6 3,2 7 Kompressor 0,10 2,5 3 3,8 11,4 8 Startyor 0,04 1 1 - - 9 Forsunkalar 0,10 2,5 3 1,9 5,7 10 Akkumulyator batareyasi 0,20 5 5 2,5 12,5 Jami tс  187,1 TTZ-6010 n =15 4 -jadvalning davomi T / r Tarkibiy qismlar nomi Joriy etilgan koeffi - tsent Ta’mirlashlar soni Mehnat hajmi t.t. qismi soni Hisobiy Qabul qilish Bir ta’mirlash Jami ta’mirlash 1 Dvigatel 0,12 3,6 4 33 132 2 Gidrosistema 0,12 3,6 4 2,8 11,2 3 Silindr kallagi 0,04 1,2 1 0,71 0,71 4 Yoqilg‘i nasosi 0,07 2,1 2 6,8 13,6 24

5 Start yor 0,09 2,7 3 3,9 11,7 6 Rele regulyator 0,08 2,4 2 1,5 3 7 Forsunkalar 0,08 2,4 2 1,9 3,8 8 Akkumulyator batareyasi 0,19 5,7 6 2,5 15 9 Generator 0,07 2,1 2 4,1 8,2 10 Suv nasosi 0,01 0,3 - - - Jami: 199,21 TTZ-80-10 n = 6 4-jadvalning davomi T/ r Tarkibiy qismlar nomi Joriy etilgan koeffi - tsent Ta’mirlashlar soni Mehnat hajmi t.t. qismi soni Hisobiy Qabul qilish Bir ta’mirlash Jami ta’mirlash 1 Dvigatel 0 , 11 0,66 1 37 37 2 Silindr kallagi 0,04 0,24 - 0,72 - 3 Yoqilg‘i nasosi 0,07 0,42 - 7,1 - 4 Generator 0,07 0,42 - 3,7 - 5 Start yor 0,08 0,48 - 3,9 - 6 Forsunkalar 0,07 0,42 - 1,9 - 7 Rele regulyator 0,08 0,48 - 1,5 - 8 Akkumulyator batareyasi 0,17 1,02 1 2 2 9 Gidrosistema 0,10 0,6 1 2,4 2,4 10 Gidrosistema ta qsimlagichi 0,12 0,72 1 2,8 2,8 Jami: 44,2 Endi yuqoridagi jadvallardagi formula va ma’lumotlarga asoslanib har turdagi va markadagi texnikalar uchun ta’mirlash xizmat ko‘rsatish ishlarining mehnat hajmini hisoblaymiz. Masalan: T-4A traktori uchun joriy ta’mirlashning to‘la mehnat hajmi: 5, 2014 1000 158 850 15 1000 1        j y J q B n T Joriy ta’mirlashning tarkibiy qismlari kapital ta’mirlashlarni hisobga olmagandagi mehnat hajmi: 5, 1738 95, 275 5, 2014 2,1 1       s j j t T T Traktorlarning rejali joriy ta’mirlashi 2, 956 5, 1738 55,0      j r rj T K T 25

Traktorlarning rejasiz joriy ta’mirlashga mehnat hajmi     3, 782 5, 1738 55,0 1 1        j r rsj T K T Joriy ta’mirlash paytida bajariladigan 3-TXK mehnat hajmi 159 8, 31 5 3 3 3      t N T j Alohida bajariladigan 3-TXKlar mehnat hajmi 9, 34 18,3 11 3 3 13      t N T Mavsumiy texnik xizmat ko‘rsatishlarni mehnat hajmi 264 5, 16 16      m m m t N T Xuddi shu tartibda, qolgan markali traktorlar uchun ta’mirlash usullari hajmini aniqlaymiz. KS-2,6 kombayni uchun Rejali joriy ta’mirlash mehnat hajmi:     8, 221 4 94 41,0 1 1          n q K T k nr nrs 1, 154 94 4 41,0        k r nrj q n k T 2- TXKlar mehnat hajmi 3,3 6,6 5,0 2 2 2      t N T N Tj 5 -jadval Kombaynlarni joriy ta’mirlash va TXKlar mehnat hajmi hisobi № Kombayn n K r q T k rj T k rs N 2 t 2 T 2 T r2 1 KC-2.6 3 0 , 41 94 115,6 166,4 0 6,6 0 115,6 2 KSK-100 4 0,41 185 303,4 436,6 2 2 4 307,4 Jami: 419 609 423 6 -jadval Avtomobillar va traktor pritsiplari uchun ta’mirlash xizmat ko‘rsatish ishlari mehnat hajmi № Texnika nomi n B y km q a T j soat N 2 t 2 T 2 soat 1 GAZ-53 10 35000 5 , 9 2065 33 11,8 389,4 2 ZIL 9 40000 6,2 2232 34 14 476 26

3 KAMAZ 2 40000 10,3 824 8 11,2 89,6 Jami: 5121 955 1 Traktor pritsipi 2PTS-4-793A 18 20000 1,65 594 84 4 336 Bu yerda: t od . -bir dona oddiy qishloq xo‘jalik mashinasini joriy ta’mirlash mehnat hajmi. Qulaylik bo‘lishi uchun boshqa oddiy qishloq xo‘jalik mashinalari uchun hisoblashlarni jadval shaklida kiritamiz. 7 -jadval. Oddiy qishloq xo‘jalik mashinalarini joriy ta’mirlash mehnat hajmi hisobi № Qishloq xo‘jalik mashinalari markasi (rusumi) Soni Mehnat hajmi, soat Bir dona ta’mirlash H ammasi uchun 1. Pluglar PYA-3-35 2 0 40 8 00 2. Chigit seyalkasi SXU-4 1 6 25 4 00 3. Don seyalkasi SZU-3,6 7 63 441 4. Kultivator KXT-4 2 0 31 620 5. Tishli borona BZTS-1,0 1 4 0 4 560 6. Chizel-kultivator CHK9-4A 4 44 176 7. Dori purkagich OVX-28 4 45 180 8. Ko‘rak chivish mashinasi UPX-1,5 9 51 459 9. Kosilka (o‘rgich) KIR-1,5 6 38 228 10. Somon yig‘ib-presslagich PSB-1,6 5 45 225 Jami: 4 089 Boshqa markali avtomobil va traktorlar pritsiplari uchun ta’mirlash ishlarini mehnat hajmini jadval shaklida aniqlaymiz. 27

     ov jnnr jaa ji rmsjrrac TTTTTTTTTTTTT 22233Shunday qilib, yuqoridagi jadvallarda keltirilgan ma’lumotlar asosida MTP markaziy ta’mirlash ustaxonasida bajariladigan asosiy ta’mirlash ishlarining (joriy) mehnat hajmini aniqlaymiz. = 956,2 + 1738,5 + 782,3 + 1084,5 + 159 + 34,9 + 264 + 166,38 + 115,6 + 3,3 = 5304,7 Ta’mirlash ustaxonalarida asosiy ishlardan tashqari quyidagi qo‘shimcha ishlar ham bajariladi. 1)Ustaxonadagi uskuna va jihozlarni ta’mirlash mehnat hajmi, asosiy ta’mirlash ishlarining 8…10% miqdorida olinadi.   47, 530 7, 5304 1,0 1,0 ..... 08,0      as usk T T 2)Detallarni tayyorlash va tiklash ishlari mehnat hajmi uchun asosiy ta’mirlash ishlari mehnat hajmining 5…7% miqdori olinadi.   3, 318 7, 5304 06,0 07,0 ..... 05,0      as dtt T T 3) Chorvachilik fermalari uskunalarini ta’mirlash uchun mehnat hajmi asosiy ta’mirlash ishlarining 5…8% miqdori olinadi.   33, 371 7, 5304 07,0 08,0 ..... 07,0      as chor T T 4) Ba’zi bir rejasiz ishlar uchun asosiy ta’mirlash ishlari mehnat hajmining 10% miqdoridagi vaqt ajratiladi. 47, 530 7, 5304 1,0 1,0      as rsb T T Jami qo‘shimcha ishlar teng bo‘linadi. 57, 1750 47, 530 33, 371 3, 318 47, 530           rsb chor dtt usk q T T T T T Ta’mirlash ustaxonasida bajariladigan barcha ta’mirlash ishlarining umumiy mehnat hajmi: 27, 7055 57, 1750 7, 5304      q as um T T T II.4. Ta’mirlash ustaxonasining ish rejasini va vaqt fondini hisoblash Ta’mirlash korxonalarini ish rejasi deganda ish kunining davom etish vaqti, smenalar soni va haftadagi ish kunlari soni tushiniladi. 28

2031  nu nus F FQishloq xo‘jalik ta’mirlash korxonalari uchun odatda quyidagi ish rejasi tavsiya etiladi. Bir smenali ish kuni, uning davomiylik vaqti bayram oldi kunlari esa bir soatga qisqaradi. Ushbu rejim asosida, ishchi va uskunalarning yillik vaqt fondlari aniqlanadi. Olti kunlik ish haftasi uchun ishlarning nominal vaqt fondi quyidagicha aniqlanadi.    bo sh sm b d q js d d d d d d F       2 Bu yerda: d q , d d , d b – rejalashtirilgan davrga tegishlicha kam dam olish va bayram kunlari soni D sh – shanba kunlari d bo – bayram oldi kunlari d sm – ish smenasining davom etish vaqti, soat Ishchilarning yillik nominal vaqt fondi 2010 ga teng bo‘ladi .     2031 111 2142 7 52 2 7 7 52 365           nuF Ishchining haqiqiy vaqt fondi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi.     1845 2          bo m u sm t b d q ih d d d d d d d F  Bu yerda: d t -ta’til kunlari soni, ishchilarning ixtisosligiga qarab ta’til kunlari 24,18,15 kunga teng bo‘ladi. u - ishchining uzurli sabablarga ko‘ra yo‘qotgan ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsent, u = 0,96 Ta’til kunlari 18 kunga teng bo‘lgan ish uchun haqiqiy vaqt fondi.     7, 1803 7 52 2 97,0 7 24 7 52 365           hfF ,soat. Mos ravishda ta’til 18 kun bo‘lganda F ih = 1845 soat 15 kun bo‘lganda F ih = 1864,89 soat Ustaxona uchastkalarining nominal vaqt fondi bir smenali ish rejimidagi ishchilar nominal vaqt fondiga teng bo‘ladi, Uskunalarning haqiqiy vaqt fondi quyidagicha aniqlanadi: 29

38, 1890 98,0 2031 . . .      uskn uskn uskk F F  Yuqoridagi formulalardan foydalanib ishchilarning har bir oydagi nominal vaqt fondini hisoblab, natijalarni quyidagi jadvalda keltiramiz. 8 -jadval. Ishchilarning oylar bo‘yicha vaqt fondlari. № Oylar nomi Yanvar Fevral M art Aprel M ay Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr 1 Vaqt fondi , soat 80 164 160 173 174 172 174 181 172 165 164 173 172 2 Yillik vaqt fondi 20 29 soat II .5. Ta’mirlash ustaxonasining yillik reja grafigini tuzish. Yillik reja grafigi ta’mirlash ustaxonalari ishini to‘g‘ri tashkil etish va rejalashtirish maqsadida tuziladi. Uni tuzishda barcha asosiy va qo‘shimcha ta’mirlash ishlarini hisobga olish lozim. Ustaxonalarni yillik reja grafigi kvartallar va oylar bo‘yicha tuziladi hamda grafik jadval ko‘rinishida bo‘ladi. Bunda ustaxonani yil davomida bir maromda ish bilan ta’minlash maqsadida ta’mirlash ishlarining umumiy mehnat hajmi ishchilarga oylar bo‘yicha taqsimlanadi, traktorlar, kombaynlar va boshqa murakkab qishloq xo‘jalik mashinalarining rejali joriy ta’mirlashi, ularning dala ishlariga binoan, band bo‘lmagan muddatlarda o‘tkazilishi kerak va aksincha rejasiz joriy ta’mirlashlari ishlab turgan muddatlarda belgilanadi. Avtomobillar va traktorlar pritsiplarini ta’miri, TXK, shuningdek qo‘shimcha ishlarini bajarish muddati dala ishlari borishi muddati bilan bog‘liq bo‘lmaganligi sababli ularni traktor va kombaynlar ta’mirlashga bo‘lgan, kam yuklangan oylarga rejalanadi yoki yil bo’yi teng taqsimlab ta’mirlash belgilanadi. Oddiy qishloq xo‘jalik mashinalari o‘zlariga tegishli dala ishlari boshlanishi oldidan ta’mirlanadi. II .6. Umumiy mehnat hajmining ish turlari bo‘yicha taqsimlanishi 30

Ta’mirlash korxonalarida ishni tashkil etish va rejalashtirishda eng muhim vazifalardan biri – yillik umumiy mehnat hajmini ta’mirlash ishlari bo‘yicha taqsimlashdir. Taqsimlash natijasida ustaxona bo‘limlari tartibi aniqlanadi. Shuningdek texnologik uskunalarning soni va turi aniqlanadi. Ustaxonalarda bajariladigan ta’mirlash xizmat ko‘rsatish ishlari mehnat hajmini turlari bo‘yicha taqsimlashning o‘ziga hos qiyinchiliklari ham bor. Chunki oldindan qaysi ishni qancha miqdorda bo‘lishini aytib bo‘lmaydi. Shu sababli adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanamiz. Umumiy mehnat hajmini uskunaga tegishli qismi quyidagicha hisoblanadi. II .7. Markaziy ta’mirlash ustaxonasida ishlovchi ishchi-xodimlar sonini aniqlash. Ta’mirlash ustaxonasida ishni bajarish xarakteriga qarab, ishlovchilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - ishlab chiqarish (asosiy) ishchilar - yordamchi ishchilar - injener-texnik xodimlar (ITX) - xizmat ko‘rsatuvchi kichik xodimlar - idora va hisob xodimlari Ishlab chiqarish (asosiy) ishchilar soni quyidagi formulada aniqlanadi. k F T K xt um ich   , kishi Bu yerda: T um -ustaxonada bajariladigan ta’mirlash ishlarining yillik mehnat hajmi. F xt – ishchining xaqiqiy vaqt fondi, soat , F xt =1845 soat, k-ishlab chiqarish korxonasining oshirib bajarishini hisobga oluvchi koeffitsenti, k=1,05 Shunday qilib ishlab chiqarish ishchilari soni 4 64,3 05,1 1845 27, 7055 .      k F T К xik um ich 31

Yordamchi ishchilar soni ishlab chiqarish ishchilari sonining 10...15%i miqdorida olinadi.   киши Pyor 1 48,0 4 12,0 15,0 ..... 01,0      Injener-texnik xodimlar soni odatda asosiy va yordamchi ishchilar soni yig‘indisidan 14% miqdorida qabul qilinadi.     1 7,0 5 14,0 1 4 14,0 14,0         yor ich it P K R kishi Hisob-idora hodimlari va kichik xizmat hodimlari soni ishlab chiqarish va yordamchi ishchilar soni yig‘indisi   yor ich P K  dan mos ravishda 3% va 4% miqdorida olinadi.           15,0 1 4 03,0 03,0 yor ich h P K P 1 kishi           2,0 1 4 04,0 04,0 yor ich kxh P K P 1 kishi Shunday qilib, markaziy ta’mirlash ustaxonasi bo‘yicha jami ishlovchilar soni quyidagiga teng bo‘ladi. 8 1 1 1 1 4            kxh h it yor ich im P P P P K P kishi II.8. Elektrotexnika uchastkasini loyi halash Shahrisabz tuman MTPning elektrotexnika uchastkasini rejalashtirish texnologik hisoblar natijasida aniqlangan ma’lumotlar asosida, bajariladigan ishlarga mos ravishda texnologik loyihalash me’yorlari hamda qurilish me’yorlari va qoidalariga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Uchastkalarni rejalashtirishda bir xil xarakterga ega bо‘lgan ba’zi ishlar bajariladigan ustaxonalar bir xonaga joylashtirilishi maqsadga muvofiq, chunki bitta xonani bir necha bо‘limlarga bо‘lishning hojati qolmaydi. Hatto, agar ustaxona maydoni 10 m 2 dan kam bо‘lsa, uni boshqa о‘xshash ishlar bajariladigan ustaxona bilan birlashtirish zarur, binoning eni esa, 3 m dan kam bо‘lmasligi kerak. Uchastkada jihozlarning о‘rnashishi texnologik jarayonni tо‘liq bajarishga qaratilgan bо‘lib, unda jihozlar orasidagi me’yoriy masofalar va barcha talablar ta’minlanishi lozim. 32

Uchastkani rejalashtirishda uning ishlab chiqarish binosidagi о‘rni belgilanib, texnologik hisob natijasida aniqlangan maydonga jihozlar texnologik jarayonni ta’minlaydigan «marshrutli texnologiya» asosida о‘rnatilishi lozim. Texnologik jihozlar о‘rnashtirilishida ustaxonalar maydonidan maqbul foydalanish, jihozlararo va jihozlar bilan qurilish konstruksiyalari oralig‘ida belgilangan masofalar meyorining ta’minlanishi kо‘zda tutilishi lozim. Keltirilgan talablarni bajargan holda jihozlarning uzil-kesil о‘rnatish rejasini chizish qiyin. Shuning uchun ustaxona rejalashtirilishida jihozlarning maketi karton qog‘ozdan qirqib olinib, ajratilgan maydonga ta’mirlashning «marshrutli texnologiya» si asosida bir qancha variantda о‘rnashtiriladi va eng maqbul varianti tanlab olinib chiziladi. Shuningdek, jihozlar orasidagi va jihoz bilan bino devorlari orasidagi masofa kо‘rsatiladi. Rejada kо‘tarish-eltish jihozlari, elektr energiya, par, sovuq va issiq suv, siqilgan havo va boshqa manbalar iste’molchilari ham kо‘rsatilishi lozim. Rejalash natijasida ustaxonaning haqiqiy egallangan maydoni aniqlanadi. Binoning ustaxona о‘rnashgan joyidagi eshik va derazalar gorizontal qirqimga tushgan holda kо‘rsatilishi lozim. Elektrotexnika uchastkasida elektr va elektron bloklari, agregatlari (generatorlar, startyorlar, turli uzatma elektromotorlari, elektron bloklar va h.k.) va boshqa nazorat-о‘lchov asboblari tekshirilib kо‘riladi va zarurat bо‘lganda ta’mirlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu jihozlarni nosozligi texnikalarni о‘zida, ta’mirlash postlarida tozalash, qotirish va sozlash ishlari bilan bartaraf etilishi iloji bо‘lmagan hollardagina bu ustaxonaga keltiriladi. Ta’mirlashga keltirilgan jihozlar avval maxsus stendlarda tekshirilib qо‘rilib, sо‘ngra qismlarga ajratiladi, yuviladi, tozalanadi, sо‘ngra quritiladi va defektovka qilinadi, ya’ni yaroqsizlari yangisiga yoki yaroqlisiga almashtiriladi, ba’zilari ta’mirlanadi va yana yig‘ilib sinab kо‘riladi. Elektrotexnika uchastkasining vazifasi avtotraktor elektr jihozlari va asboblarini tekshirish va ta’mirlashdan iborat. Uchastkada quyidagi ishlar bajariladi: 33

-TXK–2 postlaridan keltirilgan elektr jihozlar (generatorlar, starterlar, uzgich- taqsimlagichlar) tekshiriladi, zaruriyat bо‘lgan holda ta’mirlanadi va sozlanadi; -ta’mirtalab elektr jihozlar, uskunalar, elektr simlari, oynaartgich va oynakо‘targich motorchalari, knopkalari ta’mirlanadi; -yoritish tizimi va ovoz berish asboblari va relelari ta’mirlanadi; -avtomobilni olib qochishga qarshi moslamalar ta’mirlanadi va о‘rnatiladi; -dvigatelning yondirish chaqmog‘i tekshiriladi, tozalanadi va sozlanadi. Elektrotexnika uchastkasida quyidagi texnologik jihozlardan foydalaniladi: elektr jihozlarni sinash stendlari, elektrik dastgohi, press, stellaj, elektrcharx, vertikal parmalash stanogi, detallarni yuvish vannasi va boshqalar. MTPdagi texnikalar soniga va turlariga mos ravishda texnologik jihozlar rо‘yxatidan, xorijiy firmalarning kataloglaridan va eng yangi manbalardan tanlab olinadi. Uchastkada jihozlar texnologik jarayonni ta’minlashga mos ravishda joylashtiriladi. Kichik MTPlarda elektrotexnika uchastkasi ta’minot tizimi uchastkasi bilan birlashtirilishi mumkin . II.9. Elektrotexnika uchastkasidagi ishchilar sonini hisoblash Elektrotexnika uchastkasidagi ishchilar soni quyidagicha hisoblanadi: N ishchi = T / F rv bu yerda, N ishchi – ishchilar soni, T – bajariladigan ish hajmi. T = 3874 kishi -soat F rv – ishchilarning vaqt fondi normasi. F rv = 1820 kishi -soat N ishchi = 3 874 /1820 = 2 ,12 ≈ 2 kishi Ishchilar soni 2 kishi. Jihozlar sonini hisoblash. Elektr asboblarini tekshirish jihozi sonini hisoblaymiz 34

Ν e = Σ T n /F do * K e bu yerda, T n =(0,43+0,46) *300 = 267 - elektrotexnika ishlarining mehnat sarfi, kishi/soat. U holda N e =267/182* 0,8=1,83 dona Ishlab chiqarish maydonlarini hisoblash. Ishlab chiqarish maydonlari jihoz egallagan maydon va o‘tish koeffitsiyentlari bo‘yicha hisoblanadi: F= Σ F j * R F= 9*6 = 54 m 2 Quyida elektrotexnika uchastkasining texnologik jihozlarni o‘rnatish sxemasi keltirilgan: 7 -rasm. Shahrisabz tuman MTP ning takomillashgan elektrotexnika uchastkasi rejasi: 9-jadval Jihozlar rо‘yxati № Ji h ozning nomi Turi, markasi Texnik xarakte - ristikasiSoni Ishlab chiqaril- gan joyi Eslatm a 1 Detаllаr uchun stellаj 89-2-TX. IT-3 1400x500 1 O‘zi tаyyorlаgаn 2 Elektrik dаstgo hi 89-2-TX. IT-37 1500x700 1 Nostаndаrt ji h oz 3 Detаllаrni yuvish uchun vаnnа 89-2-TX. IT-38 Sig‘imi 75 l, 660x533 1 Nostаndаrt ji h oz 4 Reyk а li qo‘l pressi, 3 t . 700x500 1 Selxoz - 35

texnikа 5 Ji h ozlаr tаgligi 900x600 1 O‘zi tаyyorlаgаn 6 Stаrtyor, generаtor vа uzgich-tаqsimlаgichni tekshirish uchun universаl stend BE 550 960x985 380 v,50 gs,3f 1 Itаliya 7 Аsboblаr uchun stol 1200x600 1 O‘zi tаyyorlаgаn 8 Elektrchаrx I-138А 220 v,1f 1 GАRO Chisto - pol zаvod i 9 Kollektorlаrni yo‘nish stаnogi R-105 400x280 220 v 1 Mаxsus jihoz 10 Ji h ozlаr uchun shkаf 89-2-TX. IT-23 1200x600 2 Nostаndаrt ji h oz Аvtotrаktor nаzorаt- o‘lchov аsboblаrini tekshirish jihozi E-204 Q o‘zg‘аluvchi 1200x800 1 Mаxsus jihoz Yakorni tekshirish аsbobi E-202 Qo‘zg‘аluvchi 1 Mаxsus jihoz Shahrisabz tuman MTPning e lektrotexnika uchastkasi hisoblashlar va hududning o’ziga xos xususiyatlarini hamda mavjud sharoitni hisobga olib tashkil etildi va jihozlandi. Kelgusida mazkur uchastkada hududdagi avtotraktorlarning generatorlar i , startyorlar i , turli uzatma elektromotorlari, elektron bloklar i va boshqa nazorat-о‘lchov asboblari tekshirilib kо‘riladi va zarurat bо‘lganda ta’mirlanadi. Ushbu jihozlarni nosozligi texnikalarni о‘zida, ta’mirlash postlarida tozalash, qotirish va sozlash ishlari bilan bartaraf etilishi iloji bо‘lmagan hollardagina bu ustaxonaga keltiriladi. Ta’mirlashga keltirilgan jihozlarni avval maxsus stendlarda tekshirilib kо‘rish imkoniyati yaratiladi. Ular ushbu uchastkada qismlarga ajratiladi, yuviladi, tozalanadi, sо‘ngra quritiladi va defektovka qilinadi, ya’ni yaroqsizlari yangisiga yoki yaroqlisiga almashtiriladi, ba’zilari ta’mirlanadi va yana yig‘ilib sinab kо‘riladi. Bu esa hududdagi texnikalarga xizmat ko’rsatish sifatini yaxshilanishiga olib keladi. 36

III. IQTISODIY QISM Shahrisabz tuman MTP ning elektrotexnika uchastkasini texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini quyidagicha hisoblaymiz. Elektr jihozlarini ta’mirlashda yangi texnologiyadan foydalanish samaradorligini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: E y =(S n –S v )*A d bu yerda, E y – yillik iqtisodiy samara; S n – ta’mirlanayotgan detal narxi; S v – ta’mirlangan detal narxi Bino amortizatsiyasi: B zd = F*C ud.zd , bu yerda, B zd – binoning balans narxi; F- bino maydoni (54m 2 ); C ud.zd = 250680 so‘m/m 2 – 1m 2 binoning nisbiy narxi. B zd = 54*250680 = 1353672 so‘m. Amortizatsion ajrimlar meyori (A azd = 25%) A zd = 25*1353672/100 = 338418 so‘m. Jihozlarning amortizatsiyasi: B ob = F*C ud.ob , bu yerda, B ob – jihozning balans narxi ; C ud.ob =67040 sо‘m/m 2 – jihozning nisbiy narxi B ob = 54*67040 = 3620160 sо‘m. 37

Amortizatsion ajrimlar me’yoriy (N aob =12,5%) A ob =N aob *B ob /100 A ob = 12,5*3620160/100= 452520 Elektr energiya harajatlari sutkadagi elektr energiya harajatlari sarfi: W=W 1 +W 2 +W 3 +W 4 , W= 1 0 + 15 + 10 +1 0 = 45 kBt/soat. Elektr energiya sarfi R e = W*B r.v *S e W-sutkadagi elektr energiya sarfi; B r.v - ishchi va q ti balansi ; B r.v =252 kun S e -1 kVt/soat uchun elektr energiya narxi R e = 45 *252*1 81 = 2052540 sо‘m Ishchilarning ish haqi : Z or =A ss *Z sm *N m , bu yerda A ss – ishchilar soni – 2 odam, Z sm – ishchilarning о‘rtacha oylik maoshi 450000 sо‘m, N m – yildagi oylar soni Z or =2*450000*12= 10800000 sо‘m Ijtimoiy ehtiyojlar ajrimlari: O sn =K sng *Z or , bu yerda K sng -yagona yillik ijtimoiy sug‘urta ajrimi. O sn = 0,374*10800000 = 4039200 sо‘m Zarur materiallar uchun harajatlar 447237 sо‘mni tashkil etadi. Hisoblashda kutilayotgan foyda hisobga olinadi. U holda kutilayotgan foyda 26819380 sо‘mni tashkil etadi. Tushum (dvident) miqdorini quyidagi formuladan aniqlaymiz . D=S+P bu yerda S-tannarxi; P-foyda U holda D=15858482+26819380=42677862 sо‘m Qо‘shimcha tushum: 38

V=D*1,2; bu yerda NDSni -20% ga teng qabul qilamiz V=42677862*1,2=51213434 sо‘m Kutilayotgan foyda: P oj =26819380sо‘m Foydadan hosil bо‘lgan ajrim qiymati 30%ga teng. N pr =0,3*P oj N pr =0,3*26819380 = 8045814 sо‘m Jihozlar uchun ketgan harajatlar: R pr =7099700 sо‘m Sof foyda: P sof =P oj - N pr - S k P sof =26819380 - 8045814 - 7099700 = 11673866 sо‘m U holda iqtisodiy samara sof foydaga teng bо‘ladi: E y = P sof Qoplash muddati: Q q = S k / E y ; Q q =7099700 / 11673866 = 0,6 yil. 10-jadval Texnik – iqtisodiy kо‘rsatkichlar № K О‘RSATKICHLAR BELGI - LANISHI О‘LCHOV BIRLIGI KО‘RSATKICH QIYMATLARI 1. Yillik dastur Y d dona 1000 2. Binoning amortizatsion ajrimlari B zd sо‘m 1353672 3. Jihozlarning amortizatsion ajrimlari B ob sо‘m 3620160 4. Elektroenergiya sarflari R e sо‘m 2052540 39

5. Ishchilarning ish haqi Z or sо‘m 10800000 6. Ishchilar soni A ss kishi 2 7. Ijtimoiy ehtiyoj ajrimlari O sn sо‘m 4039200 8. Jami: ishlab chiqarish harajatlari R pr sо‘m 7099700 9. Rentabellik darajasi % 3 2 10. Kutilayotgan yillik iqtisodiy samara E y sо‘m 1167 38 66 11. Qо‘shimcha kapital qо‘yilmalarni qoplash muddati Q q yil 0,6 Shahrisabz tuman MTPda tashkil etilgan elektrotexnika ustaxonasining texnik iqtisodiy ko ’ rsatkichlar quyidagilarni tashkil etmoqda : - Binoning amortizatsion ajrimlari 1353672 so’m; - Ishchilarning ish haqi 10800000 so’m; - Ishlab chiqarish harajatlari 7099700 so’m; - Kutilayotgan yillik iqtisodiy samara 1167 38 66 so’m; - Qo‘shimcha kapital qo‘yilmalarni qoplash muddati 0, 6 yil. Shahrisabz tuman MTPda tashkil etilgan elektrotexnika uchastkasi hududdagi qishloq xo’jalik texnikalarining elektr jihozlariga TXK va ta’mirlash ishlarini bajarishi hisobiga iqtisodiy foyda keltiradi. 40

IV. Mehnat muhofazasi О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 1992 yil 8 dekabrda qabul qilinishi mamlakatimiz hayotida ulkan siyosiy voqea bо‘ldi. Hech bir davlat о‘zining аsosiy qonunida davlat va jamiyat qurilishining tamoyillarini, fuqaroning huquq va erkinliklarini, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari hamda strategik yо‘nalishlarini mustahkamlamasdan turib, demokratik, huquqiy suveren davlat bо‘la olmaydi. Respublikamiz Konstitusiyasi demokratik, xalqaro miqyosda e’tibor berilgan me’yor va talablarga javob beradi deyishga tо‘la asosimiz mavjud. Ish joylaridagi sharoit mehnat muhofazasiga taalluqli xalqaro standartlar talablariga javob bergan holda mehnat xavfsiz va samarali bо‘lishi mumkin. Xavfsiz mehnat qilish huquqi О‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasining 37-moddasida mustahkamlab qо‘yilgan. Mehnat muhofazasi bо‘yicha korxonalardagi, muassasalardagi asosiy qonunchilik aktlari О‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi, fuqarolik kodeksi va mehnatni muhofaza qilish tо‘g‘risidagi qonunlari hisoblanadi. О‘zbekiston Ruspublikasining 1993 yil 6 maydan kuchga kiritilgan Mehnatni muhofaza qilish tо‘g‘risidagi Qonuni ishchilar va ish beruvchilar о‘rtasidagi mehnatni muhofaza qilishga oid munosabatlarni tartibga solishni huquqiy asoslarini belgilaydi. Ish beruvchi ishlovchilarni mehnat muhofazasi talablari bilan tanishtirishi va har bir ish joyida mehnat muhofazasi talablariga mos keladigan sharoitni yaratishi, ish joylarini mehnat sharoiti bо‘yicha attestatsiyadan о‘tkazishga burchlidir. 41

Texnika xavfsizligi - ishlovchilarga ishlab chiqarishda texnika xavfsizligini, uning oldini oladigan tashkiliy chora-tadbirlar va texnika vositalari sistemasi. Yong‘in xavfsizligi – obyektda yong‘in paydo bо‘lish xavfini oldini olish, shuningdek moddiy boyliklarni muhofaza qilishdan iborat. Elektr xavfsizligi – kishilarni elektr toki, elektr yoyi, elektrmagnit maydonining zararli va xavfli ta’siridan muhofaza qilishni ta’minlaydigan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar sistemasi. Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlaridagi rivojlanish darajasini elektr energiyasisiz tasavvur qilish qiyin. Shu jumladan, MTP ustaxonalari elektrotexnika uchastkalarida ham elektr energiyasidan foydalaniladi va elektr xavfsizligini ta’minlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Elektr energiyasi inson mehnatini yengillashtirib, ish unumdorligini oshishiga olib kelish bilan bir qatorda, uning hayoti uchun xavfli ham hisoblanadi. Ishlab chiqarishda uchraydigan boshqa xavf manbalaridan elektr xavfi keskin farq qiladi. Chunki, ularni faqatgina maxsus jihozlar va asbob-uskunalar bilangina aniqlash mumkin. Elektr tokidan jarohatlanish asosan quyidagi holatlarda yuz berishi mumkin: 1. Elektr yoyi orqali tok ta‘siri. 2. Jihozlar korpusining metall qismlarida bexosdan tok sodir bo`lishi natijasida. 3. Katta o`lchamdagi mashinalarni elektr uzatmalari liniyalariga ruxsat etilgan miqdordan kam masofada yaqinlashuvi. Yuqoridagi holatlarga bog`liq holda elektr tokidan jarohatlanish sabablarini quyidagi ikki guruhga, ya‘ni tashkiliy va texnik sabablarga ajratish mumkin: -tashkiliy sabablarga, ishchilarni elektr xavfsizligi bo`yicha o`qitilmaganligi va tegishli yo`riqnomalardan o`tkazilmaganligi; ishchilarni shaxsiy himoya vositalari bilan ta‘minlanmaganligi; elektr qurilmalarini muhandis-texnik xodimlar tomonidan qoniqarsiz nazorat qilinishi; elektr qurilmalariga profilaktik ta‘mirlash ishlarini sifatsiz olib borilishi; ish joylarida elektr qurilmalari va jihozlari bilan ishlash qoidalari hamda ko`rsatmalarining bo`lmasligi kiradi. 42

-texnik sabablarga tok o`tkazuvchi qismlarda ishonchli to`siqlarni bo`lmasligi; elektr qurilmalari, jihozlari va o`tkazgichlarini noto`g`ri o`rnatilishi hamda elektr qurilmalarini o`rnatishda binolarning elektr xavfsizligi bo`yicha kategoriyalarini hisobga olinmasligi; himoya va saqlash qurilmalarining bo`lmasligi yoki ularni noto`g`ri o`rnatilishi kabilar kiradi. Ishlab chiqarishdagi elektr qurilmalarida sodir bo`ladigan baxtsiz hodisalarning tahlili, asosan ushbu baxtsiz hodisalar elektr qurilmalari bilan ishlashga nomutaxassis ishchilarga ruxsat etilishi, himoya vositalari bilan ta‘minlash va undan foydalanish masalalariga e‘tiborsiz munosabatda bo`lish oqibatida sodir bo`layotganligini ko`rsatadi. Shu sababli elektr qurilmalaridan foydalanishda baxtsiz hodisalarni oldini olish "Elektr qurilmalarini o`rnatish qoidalari" talablariga to`liq rioya etilishini talab qiladi. Elektr xavfsizligi deb insonlarni elektr toki, elektr yoyi, elektromagnit maydoni va statik elektr tokining xavfli va zararli ta‘siridan himoya qilishga qaratilgan tashkiliy va texnik tadbirlar hamda vositalar sistemasiga aytiladi. Elektr tokining inson tanasiga ta‘siri bir necha omillarga jumladan, tok kuchiga, inson tanasining elektr tokiga qarshiligiga, kuchlanish miqdoriga, tok turiga va chastotasiga, tokni ta‘sir etish vaqtiga, tokning inson tanasi bo`ylab o`tish yo`liga hamda insonning shaxsiy xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Elektr toki insonga uch xil: kimyoviy, issiqlik va biologik ta‘sir ko`rsatadi. Kimyoviy ta‘sirda inson tanasidagi qon va boshqa organik suyuqliklar buzilishi mumkin. Issiqlik ta‘sirida esa tananing ayrim qismlarida kuyish hosil bo`ladi. Biologik ta‘sirda tananing tirik xujayralarini qo`zg`alishi va o`yg`onishi oqibatida muskullarni ixtiyorsiz ravishda tortishishi, qisqarishi yuzaga keladi. Yuqoridagilarga mos holda, elektr tokining inson tanasiga ta‘siri elektr zarba, elektr kuyishi va elektrdan shikastlanish ko`rinishida bo`lishi mumkin. Ushbu ta‘sirlar ichida elektr zarba eng xavfli hisoblanadi va u elektr tokining inson tanasidagi muhim a‘zolari: yurak, o`pka, asab sistemasi va boshqa shu kabi a‘zolari orqali o`tishi natijasida yuzaga keladi. Elektr kuyishlar esa quyidagi ikki xil ko`rinishda bo`ladi: 43

-bevosita, bunday holat inson tanasining elektr qurilmalarining tok o`tkazuvchi qismlari bilan yaxshi kontaktda bo`lmasligi natijasida yuz beradi; -bilvosita, elektr simlarining qisqa tutashuvi oqibatida erigan metall parchalarining sachrashi yoki elektr yoylaridagi uchkunalar ta‘sirida yuz beradi. Elektr tokidan shikastlanishda inson tanasining qarshiligi muhim rol o`ynaydi. Inson tanasining elektr toki ta‘siriga qarshiligi terining holatiga (quruq yoki xo`l, dag`al yoki mayin jarohatlangan yoki jarohatlanmagan), elektr simi bilan bog`lanish yuzasiga va darajasiga, tok kuchi va tok chastotasiga, tokning inson tanasi orqali o`tish yo`liga hamda ta‘sir vaqtiga bog`liq bo`ladi. Inson tanasining elektr tokiga qarshiligi 1000 Om dan 100000 Om gacha bo`lishi mumkin. Odamning tok ta‘siriga qarshiligi 30 sek dan keyin taxminan 25%, 90 sek dan keyin esa 70 % ga kamayadi. Inson uchun 10 mA gacha bo`lgan o`zgaruvchan tok, 50 mA gacha bo`lgan o`zgarmas tok xavfsiz hisoblanadi. Shuningdek 0,05 A tok kuchi xavfli va 0,1 A tok kuchi halokatli hisoblanadi Elektr tokidan himoya qilish vositalari asosiy va qo`shimcha vositalarga bo`linadi. Asosiy vositalarga 1000 V dan ortiq kuchlanishli elektr moslamalariga xizmat ko`rsatishda foydalaniladigan izolyatsiyali shtangalar, tok o`lchovchi kleshalar, kuchlanishni ko`rsatuvchi asboblar, himoyalovchi qurilmalar va turli ko`rinishdagi jihozlar hamda moslamalar kiradi. Kuchlanishi 1000 V gacha bo`lgan elektr moslamalariga xizmat ko`rsatayotganda esa izolyatsiya kilingan dastlabgi asboblar: buragichlar, ombir va tishlagichlar, dielektrik qo`lqoplar hamda izolyatsiyalangan kleshalardan foydalaniladi. Qo`shimcha vositalarga kuchlanish 1000 V dan ortiq bo`lganda ishlatiladigan dielektrik etiklar, kalishlar, to`shamalar va izolyatsiyali tagliklar kiradi. Tarmoqdagi yoki elektr moslamalaridagi kuchlanishni tekshirib ko`rishda tokning aktiv ta‘sirida ishlovchi kuchlanish signali va kuchlanishni ko`rsatuvchi maxsus asboblardan foydalaniladi. Kuchlanishi 1000 V dan yuqori bo`lgan elektr qurilmalarini tekshirishda neon chiroqli indikatorlardan foydalaniladi. 10 kV gacha bo`lgan elektr o`tkazgichlardagi kuchlanishni tekshirishda tok o`lchovchi kleshalar ishlatiladi. 44

Bulardan tashqari, elektr tokidan himoya qilish vositalariga montyor belbog`lari, bog`ichli montyor kovushlari, muhofaza arqonlari, teleskopli minoralar va narvonlar ham kiradi. Montyor belbog`lari 225 kg kovushlar esa 135 kg yuk bilan 5 minut davomida sinab ko`riladi va keyingina ulardan foydalanishga ruxsat etiladi. Elektr xavfsizligini ta‘minlashda ko`rgazmali vositalar belgilar ham muhim rol o`ynaydi. Ular asosan to`rt guruhga: xushyorlikka chaqiruvchi, ruxsat beruvchi, taqiqlovchi va eslatuvchi belgilarga bo`linadi. Elektr tokidan himoya qilishning ishonchli va keng tarqalgan vositalaridan biri elektr qurilmalarini yerga ulash va nollashtirish hisoblanadi. Elektr qurilmalarini yerga ulashda qurilmaning elektr toki ta‘sirida bo`lmagan metal qismi, masalan, korpusi, yerga maxsus ko`milgan elektrodlarga ulanadi. Shu sababli yerga ulash sistemasi elektrodlar va elektr qurilma bilan elektrodni birlashtiruvchi o`tkazgichlardan iborat bo`ladi. Elektr qurilmalarini yerga ulash sistemalarining ish holatini tekshirishda elektrodlar va o`tkazgichlarning holati ko`zdan kechirilib, qarshiligi o`lchanadi. Tashqi tekshirishlar olti oyda bir marta yuqori va o`ta xavfli elektr uskunalarida esa har uch oyda bir marta o`tkazilishi zarur. Elektrodlar va o`tkazgichlarning qarshiligi esa har yili kamida bir marta o`lchanishi kerak. Yerga ulash qurilmalarining qarshiligini o`lchashda ampermetr va voltmetrlardan foydalanish mumkin. Elektr qurilmalarini nollashtirishda ushbu qurilmaning elektr toki ta‘sirida bo`lmagan metall qismi nol faza bilan birlashtiriladi. Bundan tashqari elektr xavfsizligini oshirish maqsadida himoya ajratgichlaridan ham keng foydalaniladi. Himoya ajratkichlar elektr toki o`rish xavfi sodir bo`lganda elektr zanjirini avtomatik ravishda uzish uchun xizmat qiladi. Himoya-ajratgichlarining ishga tushish vaqti 0,2 sekunddan oshmasligi zarur. Akkumulyatorlar batareyasini ta’mirlashda qo‘rg‘oshin va uning qotishmalari juda zaharli bo‘lib, har qanday ko‘rinishda (bo‘g‘, chang) organizmni zaharlashi mumkin. Sulfat kislota kishi terisiga tegib, kuchli kuydiradi, uning bug‘lari esa sog‘liq uchun zararlidir. Bundan tashqari, sulfat kislota ip gazlamani yemiradi. Batareyani zaryadlashda ajralib chiqadigan vodorodning havo kislorodi bilan 45

aralashmasi portlashga xavfli. Shu boisdan xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun quyidagi asosiy xavfsizlik choralari ko‘riladi. Akkumulyatorlarni ta’mirlash va zaryadlash ish o‘rni boshqa xonalardan izolyatsiyalanadi va u joyga ishonchli umumiy kiritish-so‘rish va mahalliy ventilyatsiyalar o‘rnatiladi. Ishchi-akkumulyatorchilar korjoma: dag‘al junli kostyumlar, rezina fartuklar, kalish, rezina qo‘lqop va himoya ko‘zoynagi bilan ta’minlanadilar. Qo‘rg‘oshinni suyuqlantirish, detallar yasash so‘rish shkafida bajariladi. Zaryadlash agregatlari binodan tashqariga o‘rnatiladi, yoritish chiroqlari portlashga xavfsiz qilib ishlanadi. Akkumulyatorlarni zaryadlashda ochiq olovdan yoki uchqun chiqarish mumkin bo‘lgan elektr asboblardan foydalanish mumkin emas. Elektrolit quyidagi qoidalarga rioya qilingan holda tayyorlanadi. Sulfat kislota distillangan suvga ingichka oqim tarzida quyiladi, aksincha distillangan suvni sulfat kislotaga quyish mumkin emas, chunki kislota sachrashi mumkin. Elektrolit uchun sopol, ebonit yoki qo‘rg‘oshin idishdan foydalaniladi. Shisha idishdan foydalanib bo‘lmaydi, chunki u sulfat kislota suv bilan aralashganda ajralib chiqadigan issiqlik ta’sirida qizib, sinishi mumkin. Teriga tekkan kislota yoki elektrolit ichimlik sodaning 10%li suvdagi eritmasida neytrallanadi yoki kuchli suv oqimi bilan yuvib ketkaziladi. Mashina-traktor parklaridagi ta’mirlash uchastkalarida texnologik jarayonlarni bajarishda yong’in sodir bo’lish xavfi doim mavjud bo’ladi. Shu sababli yong’in xavfsizligini ta’minlash ham muhim tadbirlardan biri hisoblanadi. Yong`in - bu maxsus manbadan tashqarida sodir bo`ladigan va katta material zarar hamda talofatlar keltirib chiqaradigan nazoratsiz yonish jarayonidir. 46

8-rasm. Yong’inni o’chirish. Ob‘ektning yong`in xavfliligi deganda, ob‘ektning yong`in sodir bo`lishi mumkin bo`lgan holati va yong`inning oqibatlari tushuniladi. Ob‘ektning yong`in xavfsizligi deganda, belgilangan me‘yorlar va talablar asosida ob‘ektda yong`in sodir bo`lish xavfi hamda uning xavfli va zararli omillarini inson hayotiga ta‘siri cheklangan, ob‘ektdagi materiallar to`liq himoyalangan holati tushuniladi. Yong`in vaqtida sodir bo`ladigan turli xil xavfli va zararli omillar ta‘sirida material boyliklar nobud bo`lishi va baxtsiz hodisalar ro’y berishi mumkin. Yong`inning xavfli va zararli omillariga asosan quyidagilarni kiritishimiz mumkin: ochiq alanga, atrof-muhitning va yong`inda qolgan buyumlarning yuqori harorati, yonish vaqtida hosil bo`ladigan turli xil zaharli gaz va bug`lar, tutunlar, kislorodning kam kontsentratsiyada bo`lishi, qurilish konstruktsiyalari va materiallarining qulab tushayotgan qismlari, yong`in vaqtida sodir bo`ladigan portlash, portlashdagi to`lqin zarbasi, portlash ta‘sirida uchib ketgan materiallar, zararli moddalar va boshqalar. Yong‘inni oldini olish sistemasi - yong‘in sodir bо‘lish sharoitlarini bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmuidir. Ushbu tadbirlar ishlab chiqarishda iloji boricha yonmaydigan va qiyin yonadigan materiallardan foydalanish texnologik jarayonlarni maksimal darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, yong‘in xavfi bо‘lgan qurilmalar о‘rnatilgan xonalarni yonmaydigan moddiylar bilan boshqa xonalardan ajratish yoki bunday qurilmalarni mumkin qadar tashqarida о‘rnatish, yonuvchi moddalar uchun germetik idishlar va jihozlardan foydalanish, bino havosining tarkibidagi yonuvchi gaz, bug‘ va 47

changlar miqdorini ruxsat etilgan darajada saqlash, isitish jihozlaridan tо‘gri foydalanish va boshqalar orqali amalga oshiriladi. Har qanday ishlab chiqarishda yong‘inga olib keluvchi manbaning hosil bо‘lishini oldini olish esa, ishlab chiqarishda yong‘in manbasini hosil qilmaydigan mashinalar, mexanizmlar va jihozlardan foydalanish, mashina va mexanizmlardan foydalanish qoidalari va rejimlariga tо‘lik rioya etish, elektr statik zaryadlari va yashinga qarshi himoya vositalaridan foydalanish, moddiylar va moddalarning issiqlik ta’sirida, ximiyaviy va mikrobiologik usulda о‘z-о‘zidan alangalanish sharoitlarini bartaraf etish, belgilangan yong‘inga qarshi gadbirlarni tо‘lik amalga oshirish, bino chegarasini davriy ravishda tozalab turish kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Yong‘inga qarshi himoya sistemasi - yong‘in о‘chirish jihozlari va texnikalaridan foydalanish, yong‘inning xavfli omillaridan himoya qiluvchi shaxsiy va jamoa himoya vositalaridan foydalanish, yong‘in xabarini beruvchi va yong‘in о‘chirish sistemasining avtomatik qurilmalaridan foydalanish, obyektning konstruksiyalari va materiallarigaa yong‘indan himoyalovchi tarkibli bо‘yoqlar bilan ishlov berish tutunga qarshi himoya sistemalari, evakuatsiya yо‘llari bо‘lishini ta’minlash, binoning yong‘in mustahkamliligi darajasini tо‘gri tanlash kabi tadbirlarni о‘z ichiga oladi. Yong‘in tarqalishini oldini olish sistemalari esa, yong‘inga qarshi tо‘siklarni о‘rnatish, qurilmalar va inshootlarda avariya holatida о‘chirish va kо‘shish jihozlaridan va yong‘indan tо‘suvchi vositalardan foydalanish, yong‘in vaqtida yonuvchi suyuqliklarning tо‘qilishini oldini oluvchi vositalardan foydalanish kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi. 48

9-rasm. Shaxsiy himoya vositalari. Tashkiliy - texnik tadbirlarga esa, yong‘indan himoyalanish xizmatini tashkil etish, uni texnik jihozlar bilan ta’minlash, yong‘in xavfsizligi bо‘yicha obyektdagi moddalar, moddiylar, jihozlar, qurilmalar va texnologik jarayonlarni pasportlashtirish, yong‘in muhofazasi bо‘yicha mutaxassislar tayyorlash va ularni о‘qitish, yong‘in xavfsizligi bо‘yicha instruktajlar va aholi о‘rtasida turli xil tadbirlar о‘tkazish, yong‘inga qarshi kо‘rsatmalar (instruksiyalar) ishlab chiqish va boshqa shu kabi tadbirlar kiradi. 10-rasm. Xavfsizlik tadbirlari. Hamma xodimlar yong‘in - texnik minimumi dasturi bо‘yicha о‘qitilgan va bu bо‘yicha sinov topshirgan bо‘lishlari kerak. Yong‘in-texnik minimumi sinov natijasi bо‘yicha baholash jadvali tо‘lg‘aziladi. 49

Shuni doim yodda tutish kerakki, ishlash jarayonida noto‘g‘ri harakat qilish, bilmasdan yoki aniqlamasdan pribor yoki tok o‘tkazgichlarni ulash, elektr tizimini ishdan chiqishiga olib keladi. Ish jarayonida o‘zgarmas tok manbai akkumulatordan kuchlanish kelib turadigan tok uzatgichlar ham mavjud. Elekr sxemada bu 30 raqami bilan berilgan bo‘lib, uni qaysi iste’molchilarga ulanganligini o‘rganib chiqish zarur. Bu bilan ish jarayonida tok uzatgichlarining himoya qoplamasi holatini nazorat qilib, qisqa tutashuv va yong‘in kelib chiqishini oldi olingan bo‘ladi. Ajratilgan tok uzatgichi yoki ajratgichini tekshirib bo‘lgach, joyiga ulash va himoya ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Bir ishni oxirigacha yetkazmasdan boshqasini boshlamaslik kerak, bu noto‘g‘ri ulashga sabab bo‘ladi. Yaroqsiz saqlagich o‘rniga faqat tok kuchi unga teng bo‘lganiga almashtirish zarur. Saqlagich, ajratgich va boshqa birikmalarda tutashuv ishonchli bo‘lishi ta’minlash kerak, aks holda uchqin chiqishi natijasida kuyish yoki ishdan chiqish hollari sodir bo‘ladi. Ehtiyotkorlik va e’tibor bilan ishlash xavfsizlikning asosiy shartidir, buni unutmaslik muhimdir. V. Atrof - muhit muhofazasi Respublikamiz da keyingi y illarda atrof-muhit muhofazasiga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Yurtimizning betakror tabiatini va undagi bioxilma-xillikni asrashda, bu boradagi ekologik qonunchilikni rivojlantirishda Konstitusiyamiz muhim huquqiy asos bо‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, Asosiy Qonunimizning 50 va 55-moddalarida “Fuqarolar atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga majburdirlar”, “Yer, yer osti boyliklari, suv, о‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deya belgilab qо‘yilgan. Shuningdek, xalqaro meyorlarga javob beradigan sohaga oid yigirmadan ortiq qonun va 150 ga yaqin qonunosti huquqiy-normativ hujjatlari hayotga tatbiq etildi. “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida”gi, “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tо‘g‘risida”gi, “Suv va suvdan foydalanish tо‘g‘risida”gi qonunlar ana shular jumlasidandir. 50

Bugungi kunda atrof-muhit muhofaza qilish va ekalogik masalasi eng katta muammolardan biri bо‘lib hisoblanadi. Ekalogiya va atrof-muhit muhofazasi butun dunyo jamoatchiligi diqqat markazida bо‘lib, katta nufuzli tashkilotlar shu ustida ish olib bormoqda. Keyingi paytlarda fan ilm-texnika, ishlab chiqarish sanoati va halq xо‘jaligining boshka tarmoqlari tez rivojlanishi tufayli atmosfera va atrof muhitga turli hil zararli gaz va sanoat chiqindilari chiqarilmoqda. Bu esa tabiiy sharoitni о‘zgarishi о‘simlik va hayvonot dunyosini kamayib borishiga, iqlim sharoitlarini о‘zgarishiga qolaversa inson hayoti uchun salbiy ta’sir kо‘rsatmoqda. Bu barcha ilmiy muxandis texnik hodimlar, katta davlat arboblari va huquq organlari, qolaversa butun insoniyat oldida atrof muhit muhofazasi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, zararsiz ishlab chiqarishni joriy etish, kelajak avlodlarga barcha ne’matlarni tо‘gri va toza yetkazib berish tadbirlarini kо‘ndalang qо‘yadi. Bugungi kunda har bir mamlakatda atrof borliq muhitini himoyalash uchun tabiatni saqlash bo‘yicha qonunchilik ishlab chiqarishda va xalqaro mamlakat ichkarisida va xalqaro huquq doirasidagi tabiat muhofazasi huquqiy bo‘limlari o‘z aksini topgan va u tabiiy resurslarni va hayotni asrash muhitini huquqiy asosi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda milliy ekologik qonunchilikni rivojlantirish barobarida, О‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhitni muhofaza qilish dasturi, Taraqqiyot dasturi va boshqa nufuzli tashkilotlar bilan hamkorlikni yо‘lga qо‘ygan. О‘tgan davr mobaynida mamlakatimiz atrof-muhit muhofazasi bо‘yicha 51

yigirmadan ortiq konvensiya va xalqaro shartnomalarga qо‘shilgani buning tasdig‘idir. Atrof muhitni muhofazalash - tirik (o‘simliklar va hayvonot dunyosi) va o‘lik (tuproq, suv, atmosfera, iqlim) tabiatni tiklash va muhofazalash va ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha kompleks tadbirlardir. Ekologik masalalarni yechimini amalga oshirilishi maxsus davlat organlari xuddi shuningdek aholisi faoliyatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bunday faoliyatni maqsadi tabiiy imkoniyatlardan rasional foydalanish, atrof muhitni ifloslantirilishiga barham berish, mamlakat barcha jamoatchiligini ekologik bilimlarga o‘qitish va tarbiyalash hisoblanadi. Tevarak atrof, tabiat muhitini huquqiy jihatdan muhofazalash deganda muhofaza ob’ekti va uni ta’minlovchi tadbirlar hisoblanadigan meyoriy aktlarni tayyorlash asoslash va amalda qo‘llash tushuniladi. Bu tadbirlar jamiat va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib turadigan ekologik huquqni tashkil etadi. Atrof muhitni himoya qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish murakkab va ko‘p rejali muammolardir. Bu muammolarni yechimlari inson va tabiatni o‘zaro munosabatlarini tartibga solinishi, ularni ma’lum Qonuniyatlarga, yo‘riqnomaga va qoidalarga bo‘ysunishi bilan aloqadordir. Bizning mamlakatimizda bunday sistema qonunchilik tartibida o‘rnatilgan. Tabiatni huquqiy himoyalash davlat tomonidan o‘rnatilgan huquqiy meyorlar majmui bo‘lib, huquqiy munosabatlarni amalga oshirish natijasida paydo bo‘ladi va ular tabiiy muhitni saqlash bo‘yicha tadbirlarga tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga, hozirgi va kelajak avlodlar manfaati uchun insonni o‘rab turgan atrof muhitni, borliqni sog‘lomlashtirilishiga qaratiladi. Davlat tadbirlarining bu sistemalari insonlar hayoti uchun zarur bo‘lgan qulay sharoitlarni yaratish, saqlash va tiklashga va moddiy boyliklar ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilgan va huquqiy mustaxkamlangan. Ekologik qonunchilikka ko‘ra tabiiy muhit huquqiy muhofaza ob’ekti hisoblanadi va u insondan tashqarida unga bog‘liq bo’lmagan holda mavjud bo‘lib, tabiat insonni yashash sharti va vositasidir. 52

Hozir yer kurrasida kishilarning xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq holda atmosferaga har yili 500 mln t atrofida oltingugurt gazi (SO), sulfit D oksidi, azot oksidi va pestisidlar chiqarilmoqda. Bulardan tashqari, sement, ko‘mir, atmosferaga kul, rux, qo‘ro‘oshin, mis, chang va boshqa qattiq moddalar chiqarilmoqda. Shuningdek, katta maydonlardagi o‘rmonlarni kesib, yerlarni haydash tufayli tuproq eroziyasi va diflyatsiyasi kuchaydi, o‘rmon o’tloqlarda yong‘in ko‘paydi, qishloq xo‘jaligida pestisidlarni ko‘plab ishlatish oqibatida atmosfera tarkibida chang, tutun, qurumlar, zaharli ximikatlar miqdorining ko‘payishiga olib keldi. Atmosfera tarkibidagi changlar miqdori XX asr oxiridagiga nisbatan 20 % ko‘paydi. Atmosfera havosining ifloslanishida dunyo sanoat obyektlarining salmog‘i katta. Chunki sanoat korxonalarida, IESlarida foydalaniladigan yoqilg‘i va yonilg‘ilar to‘la yonib tugamaydi va atrofga ko‘plab gazlar, chang, qurum qattiq zarrachalar va radiaktiv moddalar chiqaradi. Shuning uchun ham, texnikalarning kun sayin yangilanib turgan va eskidan ishlatilib keliyotgan modifikasiyalaridan samarali foydalanish uchun ularning ekologik xavfsizligini bevosita ish jarayonida ta’minlash amaliy jihatdan muhimdir. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, atrof-muhitni muhofaza qilish ekologik xavfsizlik, aholi salomatligi va hayotiy kо‘rsatkichlari yuqori bо‘lishi, tabiiy ekotizmlar saqlanib qolishida dolzarb hisoblanadi. Bu esa har bir insondan mazkur masalaga mas’uliyat bilan yondoshishni, tabiat in’om etgan jami ne’matlarni asrab- avaylashni, qadrlashni talab qiladi. 53

VI. XULOSA Mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan Respublikamiz qishloq xо‘jaligini rivojlantirish yo’lida juda ko’p ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishni yanada jonlantirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biri bо‘lib qolmoqda. Ushbu vazifani bajarishda qishloq xо‘jaligini yangi texnika va texnologiyalar ta’minlash muhimdir. Texnikalarni doimiy shay holda saqlash uchun esa texnik xizmat kо‘rsatish va ta’mirlash ishlarini tо‘g‘ri tashkil etish muhim vazifalardan hisoblanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi “Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish” mavzusida bo’lib, bitiruv malakaviy ishni bajarishda Shahrisabz tuman MTPdan olingan ma’lumotlarga asoslanildi. 54

Bitiruv malakaviy ishda Shahrisabz tuman MTPning tavsifi, uning rivojlanish yо‘llari, MTP ishi tahlili, MTP da mavjud qishloq xо‘jalik texnikalarining tarkibi tо‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirildi. MTPning mavjud markaziy ta’mirlash ustaxonasini faoliyati tahlil qilib chiqildi. Ustaxonada ta’mirlash ishlarini, ayniqsa avtotraktorlarning elektr jihozlariga texnik xizmat kо‘rsatish va ta’mirlash ishlarini bajarishdagi kamchiliklar, tashkil etilishi rejalashtirilgan elektrotexnika ustaxonasi uchun zarur bo’lgan jihozlar о‘rganib chiqildi. MTU ini ta’mirlash va TXK lar sonini hisoblandi, hisoblashlar har bir markadagi mashina uchun alohida–alohida bajarildi. Markaziy ta’mirlash ustaxonasida bajariladigan mehnat hajmi hisoblandi, ustaxona ishlarini yillik ish dasturini tuzildi, rejimi va vaqt fondi ishlab chiqildi. Yuqoridagi hisoblashlarga asoslangan tashkil etilayotgan elektrotexnika ustaxonasiga oid tegishli hisoblashlar amalga oshirildi. Tashkil etilishi rejalashtirilayotgan elektrotexnika ustaxonasining maydoni ( 54 m 2 ), unda ishlaydigan ishchilar soni ( 2 kishi) va jihozlar soni aniqlandi. Hisoblashlarga asosan Shahrisabz tuman MTPni MTUsining elektrotexnika uchastkasini rejasi ishlab chiqildi. Elektrotexnika uchastkasining texnik-iqtisodiy kо‘rsatkichlari hisoblandi. Unga kо‘ra rentabellik darajasi 32 %ni, kutilayotgan yillik iqtisodiy samara 11 mln 673 ming 866 sо‘mni va qо‘shimcha kapital qо‘yilmalarni qoplash muddati 0,6 yilni tashkil etdi. BMIning mehnat muhofazasi qismida elektrotexnika uchastkasida elektr xavfsizligi va yong‘inga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqildi, elektr jihozlarini ta’mirlash ishlarini bajarish davomida rioya qilinishi lozim bо‘lgan xavfsizlik qoidalari batafsil keltirib о‘tildi. Atrof-muhit muhofazasi qismida esa ta’mirlash jarayonining atrof-muhitga keltiradigan zarari, ularni kamaytirish yо‘llariga tо‘xtalib о‘tildi. 55

Shahrisabz tuman MTPda bitiruv malakaviy ishida taklif etilayotgan elektrotexnika uchastkasi faoliyati yо‘lga qо‘yilsa, iqtisodiy samaradorlikka erishish va ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirish mumkin bo’ladi. VII. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2019 yil 4 apreldagi “Agrar sektorni qishloq xо‘jalik texnikalari bilan о‘z vaqtida ta’minlashga oid qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida”gi qarori 2. Каримов И . А . Деҳ қ ончилик тара ққ иёти фаравонлик манбаи .- Тошкент : Ўзбекистон , 1994 й . 3. Yo ` ldoshev Sh . U . Mashinalar ishonchliligi va ta ` mirlash asoslari . - Т oshkent : O ` zbekiston , 2006 y . 56

4. Йўлдошев Ш.У. "Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари".-Тошкент: Ўзбекистон,1994й 5. Пискентбоев Қ .И. Техник сервис ва таъмирлаш корхоналарини лойиҳалаштириш. – Тошкент: Меҳнат, 2000 й. 6. Ш.У.Йўлдошев “Машиналар ишончлилиги ва ремонти” фанидан курс лойиҳасини бажариш бўйича услубий қўлланма Тошкент 2006й 7. Ю.И.Наумов. Машина-трактор паркидан фойдаланиш. – Тошкент: Меҳнат, 1985 й. 8. В.П.Усков. Справочник по ремонту базовых деталей двигателей. Брянск., 1998 й. 9. Г.В. Крамаренко, И.В. Барашков. Автомобилларга техникавий хизмат кўрсатиш.- Тошкент: Ўзбекистон, 1998 йил. 10. С.М.Бабусенко. Трактор ва автомобиллар ремонти. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990 й. 11. А.Обидов. Машина-трактор паркидан фойдаланиш. Тошкент. Тафаккур қаноти-2013 йил. 368 б. 12. Методические указания по проектированию ремонтно – обслуживающих предприятий. – М., 1985. 13. Р.Д.Матчонов, А.С.Усмонов. Агросаноат машиналари (маълумотнома). Т.:Янги аср авлоди, 2002 й. 14. www . ziyonet . uz , www.google.uz , www . yahoo . com MUNDARIJA Кirish ........................................................................... ............................ 3 1 Tashkiliy qism ......................................................... ............................ ..... 6 2 Hisoblash qismi ............................................ ............................ ........... . .... 20 3 Iqtisodiy qism ........................................................ ............................. ...... 39 4 Mehnat muhofazasi ................................................. ............................. ... 43 5 Atrof-muhit muhofazasi ................................... ............................. .......... 52 6 Xulosa ....................................................... ............................. .................... 56 7 Foydalanilgan adabiyotlar .............................. ............................ ............ 58 8 Mundarija ............................................................... ............................ ...... 59 57

O'xshashlar

“Qibray” GESini ekspluatatsiya qilish loyihasini ishlab chiqish

Elеktr mashinalari transformatorlar qismi bo‘yicha dasturlash loyihasini tuzish

Каркидон ГЭСининг техник ҳисоби

Шўркўл сув омбори эксплуатацияси

Электр энергияни иқтисод қилишни таъминловчи қаршилик электр печи лаборатория қурилмасини яратиш