“Qibray” GESini ekspluatatsiya qilish loyihasini ishlab chiqish - Energetika - Diplom ishlar

“Qibray” GESini ekspluatatsiya qilish loyihasini ishlab chiqish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

356 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: “Qibray” GESini ekspluatatsiya qilish loyihasini ishlab chiqish. Kirish. 8 1 Umumiy qism 13 1.1 Obekt joylashgan tumanning tabiy – iqlimiy sharoitlari 13 2 Texnik qism 16 2.1 Qibray – 11 kichik GES inshootlarining tarkibi va ularning asosiy konstruktiv xususiyatlari 16 2.1.1 Qibray – 11 KGES inshootlarining qisqacha texnik xarakteristikalari 16 2.1.2 Qibray – 11 KGESining mavjud texnik xolati 16 2.1.3 Qibray – 11 kichik GESi ishlatish loyihasi 21 3 Ekspluatatsiya qismi 25 3.1 Gidrotexnika inshootlari, gidromexanik va gidroenergetik jixozlariga texnik qarov ishlari. 25 3.2 Gidrotexnika inshootlari texnik xolati ustidan kuzatish ishlari 26 3.3 Ekspluatatsiya tadbirlari rejasini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘rsatmalar 29 3.4 Ta’mirlash ishlarini tashkil qilish va qabul qilish topshirish ishlari 30 3.5 Texnik tadbirlar hisoboti 35 3.6 Ekspluatatsiya xizmatining asosiy xizmat vazifalari 36 3.6.1 Kichik GES boshlig‘ining lavozimiy majburiyatlari 37 3.6.2 Kichik GES boshlig‘ining majburiyati 38 3.6.3 Kichik GES boshlg‘i bilishi zarur 39 3.6.4 Kichik GES boshlig‘i quydagilar uchun javobgar 39 3.6.5 Malakaviy tadbirlar 40 3.7 Navbatchi muxandis (dispetcher) majbur 41 3.7.1 Navbatchi muxandis (dispechter) quydagi xuquqlarga ega 41 3.7.2 Navbatchi muxandis (dispechter) javobgar 42 3.7.3 Malakaviy tadbirlar 42 3.8 Muxandis – elektronchining lavozimiy ko‘rsatmalari 42 3.8.1 Muxandis – elektronchi majbur 43 3.8.2 Muxandis – elektronchi quyidagi huqularga ega 43 3.8.3 Muxandis – elektronchi javobgar 44

3.8.4 Malakaviy tadbirlar 44 3.9 Gidrotexnikning lavozimiy vazifalari 44 3.9.1 Gidrotexnik majbur 44 3.9.2 Gidrotexnik quyidagi huquqlarga ega 46 3.9.3 Gidrotexnik javobgar 46 3.9.4 Malakaviy tadbirlar 47 3.10 Ekspluatatsiya xizmati ishini tashkil qilishning asosiy qoidalari 47 3.11 Gidroturbinalarni ishlatish va ta’mirlashda texnika xavfsizligi 50 4 Hayot faoliyati havfsizligi 55 4.1 “Qibray” gidroelektrostansiyasida favqulotda vaziyatlarning zarar talofatini aniqlash 55 4.2 Gidroelektrostansiyalarda fav q ulodda vaziyatlarning zarar talofatini h isoblash 56 4.3 YOng‘in xavfsizligi 57 4.4 Birinchi tibbiy yordam 58 5 Tabiatni muhofaza qilish 61 5.1 Xududning tabiati muhofazasi 61 5.2 Ekspluatatsiya ishlarini atrof muhitga ta’sirini bartaraf q ilish 63 6 Texnik chizmalar 66 7 Asosiy xulosalar 69 8 Foydalanilgan adabiyotlar 72 2

KIRISH KIRISH Hozirgi kunda har qanday mamlakatning kuch – qudrati va jamiyatning rivojlanishini uning energiya bilan ta’minlanganligi belgilaydi. Ammo energiya iste’molining kundan – kunga oshib borishi hamda uni ishlab chiqarish uchun organik yoqilg‘ilardan foydalanish, atrof – muhitni global ifloslanishiga olib kelmoqda va natijada insoniyat hayotiga jiddiy xavf solmoqda. SHuning uchun hozirgi kun energetikasining dolzarb masalalaridan biri, ekologik toza, qayta tiklanadigan noana’naviy energiya manbalaridan foydalanishdir. 3

Bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarilayotgan elektroenergiyaning 85 % organik yoqilg‘ilardan foydalanadigan issiqlik elektrostansiyalarida ishlab chiqariladi. Atiga 14,5 % elektroenergiya gidroelektrostansiya(GES)lar yordamida ishlab chiqariladi. Katta miqdordagi qayta tiklanuvchi, ya’ni bir necha bor foydalanish imkoni bo‘lgan energiya manbalariga ega bo‘lgan mamlakatimizda kichik gidroenergetika muhim o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasining gidroenergetik resurslari quyidagicha baholanadi. 1. Yillik umumiy (yoki nazariy) giroenergetik potensial – 88,5 mlrd. kVt / soat, shundan:  katta daryolar - 81,1 mlrd. kVt / soatni;  o‘rtacha daryolar – 3,0 mlrd. kVt / soatni;  kichik daryolar – 4,4 mlrd. kVt / soatni tashkil qiladi. 2. Energiya hosil qiluvchi suv oqimi o‘z yo‘lida juda ko‘p qarshiliklarga duch keladi va isrof bo‘ladi. Isrof bo‘lgan energiyadan qolgan energiya – texnik gidroenergetik potensial, 27,4 mlrd. kVt / soatga teng bo‘lib, shundan:  katta daryolar - 24,6 mlrd. kVt / soatni;  o‘rtacha daryolar – 1,5 mlrd. kVt / soatni;  kichik daryolar – 2,3 mlrd. kVt / soatni tashkil qiladi. 3. GES jihozlaridan o‘tayotgan suv oqimi, juda ko‘p qarshiliklarni engib o‘tadi. Barcha qarshiliklardan so‘ng qolgan sof iqtisodiy samarador gidroenergetik potensiali 16,6 mlrd. kVt / soatni tashkil qiladi. Respublikamiz rivojlangan agrar mamlakat bo‘lganligi va u arid zonasida joylashganligi sababli, qishloq xo‘jalik ekinlaridan sun’iy sug‘orish orqali hosil olinadi. Sug‘orish suvlarini etkazib berish uchun mamlakatimiz irrigatsiya tizimlarida, uzunligi 28,6 ming km bo‘lgan 75 dona yirik magistral va xujaliklararo kanallar va ulardagi 207 dona ulkan gidrotexnik inshootlar, 172,2 ming km uzunlikdagi ichki sug‘orish tarmoqlari, hajmi 19,6 mlrd. m 3 bo‘lgan 56 dona suv omborlari va 25 dona sel – suv omborlari ekspluatatsiya qilinadi. 4

1990 – 1992 yillarda, sobiq Melioratsiya va suv xo‘jaligi vazirligining topshirig‘iga asosan, “Suvloyiha” instituti “2010 yilgacha O‘zbekiston Melioratsiya va suv xo‘jaligi vazirligi tizimida kichik GESlarni rivojlantirish sxemasi”ni ishlab chiqdi. Ishlab chiqilgan sxemaga asosan yuqorida keltirilgan irrigatsiya tizimlarida 143 dona kichik GESlar qurib, yiliga 3,96 - 4,5 mlrd. kVt/soat elektroenergiya ishlab chiqarish rejalashtirilgan edi. Ushbu rejada har bir irrigatsiya tizimidagi energetik nuqtalar aniqlanib, shu nuqtalarning gidravlik va energetik xarakteristikalari ko‘rsatib berildi. Bu reja, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 28 dekabrdagi 476 – sonli “O‘zbekiston Respublikasida kichik gidroenergetikani rivojlantirish haqida”gi qarori bilan mustahkamlandi. YUqoridagi qarorni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshida “O‘zsuvenergo” ixtisoslashtirilgan birlashmasi tashkil qilindi. Hozirgi kunda O‘zbekiston hududidagi kichik, o‘rtacha va katta daryolarda hamda irrigatsiya tizimlarida konservatsiya qilingan, ekspluatasiya qilinayotgan, qurilayotgan, loyihalanilayotgan, loyiha – qidiruv ishlari olib borilayotgan GESlar soni 204 donani tashkil qiladi. SHundan: ekspluatatsiya qilinayotgan GESlar 34(“O‘zbekenergo” DAK ga qarashli 30, O‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi “Suvenergo” ixtisoslashtirilgan birlashmasiga qarashli 4 donani; konservatsiya qilingan GESlar 11 donani; qurilishi mo‘ljallanib loyiha – qidiruv va loyiha ishlari bajarilayotgan GESlar soni 45 donani; qurilishi mumkin bo‘lgan GESlar daryolarda 12 donani, suv omborlarida 23 donani va magistral kanallarda 79 donani tashkil qiladi. Irrigatsiya rejimida ishlaydigan kichik va o‘rta GESlar faqatgina ekinlarning vegetatsiya – sug‘orish davrida (3 oy, 6 oy 9 oy va hokazo) ishlaydi xolos. Yildan – yilga suv resurslari miqdorining kamayib borishi hamda 11 yillik gidrologik sikl, irrigatsiya tizimlaridagi GESlarning ish rejimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Respublika halq xo‘jaligini, shu jumladan qishloq xo‘jaligini elektr energiyasiga bo‘lgan extiyojini qondirish uchun mamlakatimizda 30 dan ortiq har 5

xil GES ishlatiladi. Ular orasida Qibray – 11 KGESi ham bor. Bu GESlarning yoshi 30 – 40 yil va undan ko‘pni tashkil qiladi. Hozir bu inshootlarning texnik holati ko‘p vaqtdan beri ishlatilishi, etarli hajmda va sifatli ta’mirlash ishlari olib borilmasligi, yuqori malakali ishlatuvchi kadrlar etishmasligi oqibatida ishlatish (ekspluatatsiya) madaniyatini pastligi, texnogen va tabiy ta’sirlar natijasida pasaymoqda. Respublikamizdagi mavjud gidrotexnika inshootlari, shu jumladan GESlarni ishonchli ishlatish, ularni ishlatish sharoitlarini yaxshilash, ularga o‘z vaqtida texnik qarovni amalga oshirish, ularni o‘z vaqtida ta’mirlash va rekonstruksiya qilishga ko‘p bog‘liq. Bu foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga katta mas’ulyat yuklab, GESlarni ishlatishni yaxshilashni talab qiladi. Mamlakatimizda GESlarni ishlatish bo‘yicha ma’lum bir tajribalar to‘plangan, lekin mazkur tajribalar mavjud GES gidrouzellarini eskirganligini inobatga olib, zamonaviy ilmiy ishlar, fan va texnika yutuqlari asosida ishlab chiqilgan ishlatish loyihasi bo‘yicha amalga oshirilsa GESlarni ishlatish muddatlari cho‘zilib ishlatish yaxshilangan bo‘lar edi. Mazkur bitiruv – malakaviy ishining maqsadi yuqorida sanab o‘tilgan omillarni hisobga olib Qibray – 11 KGES ishlatish loyihasini ishlab chiqishdan iboratdir. Qibray – 11 KGESi Toshkent viloyati Qibray tumanida CHirchiq – Bo‘zsuv suv – energetik traktida joylashgan, 1943 yilda ishlatishga topshirilgan. GESni “O‘zbekenergo” DAKning “Qadriya GESlar kaskadi” unetar korxonasi ishlatadi. GESda 1 dona agregat o‘rnatilgan. GESni belgilangan quvvati – 11.2 Mvt; kafolatlangan quvvati – 11.2 Mvt; o‘rtacha yillik energiya ishlab chiqarishi – 80 mln.Kvt. soat. Gidroturbina bosimi: maksimal – 18.75 m. hisobiy – 18.0 m. 6

minimal – 16.2 m. GES suv sarfi – 78 m 3 /s KMK 2.06.01. – 97 bo‘yicha GES gidrouzelining kapitallik klassi - III 7

UMUMIY QISM 1. UMUMIY QISM 1.1 Obekt joylashgan tumanning tabiy – iqlimiy sharoitlari Qadriya GESlar kaskadi joylashgan tumaning iqlimi O‘zbekiston Respublikasi “Boshgidrometi”ning “Toshkent, observatoriya” metrologik stansiyasini ko‘p yillik kuzatuvlari ma’lumotlari bilan xarakterlanadi. Iqlimi 8

havoning o‘rtacha yillik va kundalik sezilarli ko‘tarilib tushishi bilan birdan o‘zgaruvchi. Xavoning ko‘p yillik o‘rtacha yillik harorati (+13.5 0 s). Eng sovuq yanvar oyining xavosini o‘rtacha yillik harorati (- 6 0 s), absolyut minumimi (- 30 0 s). Eng issiq iyul oyining xavosini o‘rtacha oylik harorati (+ 27 0 s), absolyut maksimum harorat (+ 45 0 s). Xavoning o‘rtacha yillik nisbiy namligi 58%, eng ko‘p dekabr oyida kuzatiladi 74%, eng kam iyul oyida 40% bo‘ladi. YOg‘ingarchilikning o‘rtacha yillik miqdori 405 mm. Eng ko‘p yog‘ingarchilik noyabrdan aprel oyigacha kuzatiladi. Eng ko‘p yog‘ingarchilik mart oyida tushadi (73 mm). Qor qatlami hosil bo‘lishi turg‘un bo‘lmagan davrda va noteks yotadi. Qor qatlamining eng ko‘p qalinligi 44 sm. ga etadi (1969 yil yanvar oyida kuzatilgan). SHamol rejimi atmosferani serkulyasiyasi va joyning orografiyasigi bog‘liq. Yil bo‘yi shmoliy – g‘arbiy shamol eng ko‘p bo‘ladi. SHamolning o‘rtacha yillik tezligi 1.8 m/s. SHamolning maksimal tezligi 20 m/s dan oshadi, xatto 31 m/s ga etadi. Qibray – 11 GESining muxandislik – geologik sharoiti 15 – 16 m qalinlikdagi suglinok grunti qoplangan galichnikli yotqiziqlar va kenglomeratlar bilan xarakatlanadi. Galichnik mayda suglinokli to‘ldiruvchilarga ega, ba’zida kam – kam glinali sementatsiyalashgan holatda uchraydi. Uning qalinligi 1 – 2 m.dan 5 – 7 m.gacha oraliqda o‘zgaradi. Mergel va mergelli glina gruntlari zich, judayam kam galka va graviy qo‘shilgan, past mustaxkamlikka ega, amalda suv o‘tkazuvchan. Grunt – sulfat – karbanat ko‘rinishida kam – kam sho‘rlanish bilan farq qiladi. Grunt suvlari rejimi irrigatsiya rejimiga bo‘ysinadi, mart, aprelda eng kam, iyul, avgustda eng ko‘p. Bo‘z suv kanali bilan gidravlik aloqaga ega emas. Suv manbasi Bo‘z suv kanali xisoblanadi, uning suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati boshida 140 m 3 /s. Bo‘z suv kanaliga suv Gazalkent to‘g‘onidan CHirchiq daryosining sersuvligiga qarab olinadi. Kanalga asosan suv sug‘orish 9

davri (apreldan avgustgacha)da, eng ko‘p o‘rtacha oylik suv sarfi iyun – iyulda o‘tkaziladi. CHirchiq – Bo‘zsuv kanalining umumiy uzunligi 190 km, undan 140 km Buzsuv deb ataladi, u Oq – qovoq GESi pastki b’efidan boshlanadi. 10

TEXNIK QISM 2. TEXNIK QISM 2.1 Qibray – 11 kichik GESi inshootlarining tarkibi va ularning asosiy konstruktiv xususiyatlari 11

2.1.1 Qibray – 11 kichik GESi inshootlarining qisqacha texnik xarakteristikalari Elektrostansiya derivatsiyali elektrostatsiya turiga mansub, Qadriya GESlar kaskadi tarkibiga kiradi, CHirchiq – Bo‘zsuv suv energetik traktida Toshkent shaxridan 30 km.da, Oq qovoq – 2 GESidan 65/6m masofada joylashgan. GESning belgilangan quvvati – 11.2 Mvt. O‘rtacha ko‘p yillik elektr energiyasi ishlab chiqarishi – 80 mln.Kvt.soat. Bosh inshooti yuqori b’efidagi belgisi: NDS – 558.00 m. FDS – 559.72 m. Bosh inshoot suv sarfi – 100 m 3 /s. Derivatsiya kanali hisobiy suv sarfi – 100 m 3 /s. Tumanning seyesmikligi – 8 ball. Ochiq taqsimlash qurilmasi – ORU – 35 kv. Gidroturbinasi – buriluvchan parrakli ish g‘ildiragi RK K – 120. Generator (“Elektrostal” zavodida ishlab chiqarilgan) – SV – 546/90 – 40. 2.1.2 Qibray – 11 KGESi asosiy gidrotexnika inshootlariga 1. Bosh uzel (to‘g‘on, derivatsiyani o‘tish uchastkasi); 2. Derivatsiya kanali; 3. Bosimli – stansiya uzeli (bosimli xovuz, erkin suv tashlama, bosimli quvur, GES binosi); 4. Suv olib ketuvchi kanal kiradi. 1. Bosh uzel – berk tuproq to‘g‘on va derivatsiyaning o‘tish uchastkasidan iborat. To‘g‘on – soz tuproqli suglinokdan berk (yaxlit) qurilgan, Bo‘zsuvning eski arig‘ini yopadi va kampanovka nuqtai – nazaridan Qibray – 11 GESi derivatsiya kanalining chap qirg‘oq dambasi hisoblanadi. To‘g‘ondan pastda, derivatsiya kanali boshida, 4 m 3 /s suv sarfiga ega Ivish kanaliga suv quygich bor. 12

Asosi grunti – galichnik, o‘rkachining belgisi loyiha bo‘yicha 560.32 m. O‘rkach normal dimlangan satxdan loyiha bo‘yicha 1.6 m. Baland qurilgan. To‘g‘onning maksimal bosimi 3.92 m. YUqori qiyaligi galichnik qatlami bilan mustaxkamlangan. Perimichka (suv to‘sgich)ning asosiy o‘lchamlari; –– o‘rkachi bo‘yicha uzunligi – 75.0 m. –– o‘rkachining kengligi – 16.0 m. ––eng ko‘p balandligi – 5.5 m. –– qiyaligini yotishi: tepasiniki (yuqorisi) m = 1,5; pastkisi m = 2.0 m. 2. KGES derivatsiya kanali – ko‘ndalang kesimi tubining kengligi 17 m. suv sathi bo‘yicha kengligi 30.86 m., qirg‘og‘i qiyaligi m = 1,5, bo‘lgan trapetsiya shaklidagi uzunligi 5904 m bo‘lgan kanal. Suv o‘tkazish qobiliyati – 100 m 3 /s, asosi gurnti – soz tuproqli suglinok, tubi va qiyaliklari mustaxkamlanmagan, nishabligi i = 0.00031. Kanal tubining belgisi boshida – 555.09 m. oxirida – 554.23 m. Hisobiy suv o‘tgandagi chuqurligi 3.6 m. Kanal to‘g‘ondan 26 piketgacha kavlamadan o‘tgan, undan keyin bosimli hovuzgacha chap qirg‘og‘i dambadan iborat, dambaning maksimal balandligi 1.5 m.ga etadi. 3. Bosimli – stansiya uzeli bosimli xovuz, erkin suv tashlama va KGES binosidan iborat. Bosimli xovuz ochiq turga mansub, temir – beton qoplama bilan mustaxkamlangan, suv o‘tkazish qobliyati 100 m 3 /s, asosining grunti soz tuproqli suglinok. Asosiy o‘lchamlari; uzunligi – 54.65 m., kengligi – 20.85m., balandligi – 11.85m. Bosimli xovuz avankamera, mayda muz to‘plamlari tashlamasi (shugosbros), suv qabul qilgich, yon vodosliv va bosimli kameradan iborat. 13

Avankamera uzunligi 20 m. bo‘lib, qiyaliklar bo‘ylab (kirish devori (nыryayuщaya stenka)) va qalinligi 20 – 30 sm.li qiyalik va tub qoplamalardan iborat. Suv qabul qilgich er ostida, ikki ochkalik to‘rt burchak ko‘ndalang kesimga ega, nishab tubli sifondan iborat. Sifon temir – betondan, har bir ochkasi 50 m 3 /s dan jami 100 m 3 /s suv sarfini o‘tkazadi. Asosi soz tuproq – suglinok, galichnikdan iborat. Asosiy o‘lchamlari: uzunligi – 11 m., kirishda ko‘ndalang kesimi 6.25 x 3.0 m., ostonasi belgisi 551.85 m., chiqishda – 6.25 x 4.25 m., ostonasi belgisi 550.6 m. Ta’mirlash shandorlarini o‘rnatish uchun paz nazarda tutilgan. Mayda muz to‘plamlari tashlamasi (shugosbros) temir – beton nov shaklida, poli belgisi 555.25 m. da qurilgan. Novga kirish uning polidan balandda qisqa ustunlar bilan ikki teshik (prolyotga)ga ajratilgan, nov 550.65 m. belgida xizmat ko‘prigi bilan yopilgan. Teshik ikki, o‘lchami 6.25 x 1.6m. bo‘lgan tekis klapinli zatvorlar bilan jixozlangan, ularga 2 reduktorli, trasli, yuk ko‘tarishi 10 tn. bo‘lgan elektrik lebedka xizmat qiladi. Klapanli mayda muz to‘plamlari tashlamasi maxalliy va Qibray – 11 GESi pultidan distansion telemexanik boshqariladi. Ta’mirlash zatvori – tekis sirpanuvchan, o‘lchami 6.25 x 1.6m. ko‘tarish mexanizmi maxalliy boshqariladigan yuk ko‘tarishi 2 tn. bo‘lgan tal. Nov poli pastida mayda muz to‘plamlari tashlamasi, rejada butun uzunligi bo‘ylab ustunlar bilan 2 seksiyaga ajratilgan. Tashlamaning suv o‘tkazish qobiliyati 44.8 m 3 /s. Asosiy o‘lchamlari: uzunligi – 20.5m., kengligi – 13.6m., balandligi – 17.2m., eng ko‘p suv bilan to‘lishi 3.2m. YOn vodosliv erkin suv tashlamasi bilan ochiq turdagi suv tashlama, materiali temir – beton, suv o‘tkazish qobiliyati 50 m 3 /s. Asosiy o‘lchamlari: uzunligi – 15 m., kengligi – 12 m.,balandligi – 2 m., ostonasining belgisi – 555.35 m. 14

Bosimli kamera ochiq turda, ikki seksiyadan iborat, planda butun uzunligi bo‘ylab ustun bilan ajratilgan. Xar bir seksiyasi o‘lchami 5.9 x 4.65m. bo‘lgan, yuk ko‘tarishi 30 tn. va maxalliy boshqariladigan zanjirli mexanizmi bor elektrlebedka xizmat ko‘rsatadigan 2 avariya g‘ildirakli zatvorlar hamda ikki, o‘lchami 5.1 x 7.47 m.li qo‘qim ushlovchi panjaralar bilan jixozlangan. SHuningdek 1 komplekt, o‘lchami 6.0 x 8.05 m. bo‘lgan teks sirpanuvchan ta’mirlash zatvorlari mavjud. Ta’mirlash zatvorlariga maxalliy boshqariladigan, yuk ko‘tarish qobiliyati 5 tn. bo‘lgan machtali – strelali kran xizmat ko‘rsatadi. Bosimla kameraning tubi plitasida o‘lchami 0.8 x 0.8 m. bo‘lgan, 8 m 3 /s suv sarfini o‘tkazadigan 1 yuvuvchi galereya qilingan. Galereya asosiy, tekis, g‘ildirakli zatvor (o‘lchami 0.8 x 0.8 m.) va o‘lchami 0.8 x 0.8 m. tekis g‘ildirakli ta’mirlash zatvorlari bilan jixozlangan. Zatvorlarga yuk ko‘tarish qobiliyati 3.5 tn. li maxalliy boshqariladigan vintli ko‘taruvchi mexanizm xizmat ko‘rsatadi. YUvuvchi galereya erkin suv tashlama noviga chiqarilgan. Erkin suv tashlama to‘rt burchakli ko‘ndalang kesimga ega tezoqardan iborat. Tez oqar yuqori va pastki suv urilma quduqga ega. Pastki quduqda “Reboka” turidagi temir – beton tish mavjud. Suv tashlamaning asosiy parametrlari: hisobiy suv sarfi – 100 m 3 /s, uzunligi (plandagi proeksiyasi) – 103 m., kengligi (yoriqga) yuqorisida 7.1 m., pastida – 9.1 m., tubi nishabligi i = 0.27. Erkin suv tashlamaning o‘lchami 6.25 x 2.0 m. li klapan posangi momenti g‘ildiragi orqali avtomatik ravishda va elektri lebedka (yuk ko‘tarish qobiliyati 30 tn) yordamida boshqariladi. Bosimli kamera seksiyasi to‘la yopilgan holatda 100 m 3 /s suv sarfi mayda muz to‘plamlari tashlamasi – erkin suv tashlama orqali klapanli zatvorlar to‘la tushirilib va yuvuvchi galereya zatvori ko‘tarilib o‘tkaziladi. Bosimli quvur naporli, to‘rt burchak ko‘ndalang kesimga ega, yaxlit temir – betondan 2 ochkalik qilib ishlangan, 2 x 40 m 3 /s = 80 m 3 /s suvni o‘tkazadi. Asosi grunti: tepa qismida soz tuproqli suglinok, pastki qismida mergel va galichnik. 15

Asosiy o‘lchamlari: uzunligi – 33.44 m., kengligi – 5.15 m., balandligi – 4.0 m., devorining qalinligi, fundament plitasi va yopilmasi 1.2 m., nishabligi i = 0.4. Quvur bosimli hovuz, stansiya binosi va erkin suv tashlama tezoqar novidan deformatsiya choklari bilan ajratilgan. Bosimli hovuz bilan tutashgan joyda asosi bilan beton tishga tayanadi. Beton tish bosimli hovuz tishi bilan bir belgida yotqizilgan. Stansiya binosi bosimni o‘zida ko‘tarmaydi, o‘zanli turga mansub, yopiq, suv usti va suv osti qismlaridan iborat. Suv osti qismi yaxlit temir – betondan ishlangan, o‘lchamlari: uzunligi – 34.5 m., kengligi – 13.9 m., balandligi 13.1 m., asos grunti – konglomirat. Suv osti qismida yordamchi jixozlar bilan gidroagrigat, qoplamasiz yasalgan speral kamera, turbina shaxtasi, betonli qiyshaytirilgan so‘ruvchi turba, xizmat xonalari joylashgan. Suv usti qismi orasiga g‘isht terilgan temir – beton karkas (sinch)dan iborat. O‘lchamlari: uzunligi – 25 m., kengligi – 17.5 m., balandligi – 19.05 m. Suv usti qismida yuk ko‘tarish qobiliyati 65 tn. bo‘lgan ko‘prikli kran bilan mashina zali, bosh boshqaruv shiti va 543.95 m. belgida yopiq taqsimlash qurilmasi KRU – VKV joylashgan. 4. Suv olib ketuvchi kanal ochiq, trapetsiodal ko‘ndalang kesim bilan 100 m 3 /s suv sarfini o‘tkazadigan qilib qurilgan. Kanalni xo‘llangan qismi konglomiratli – galichnik gruntda, suv sathidan yuqori qismi suglinok gruntdan o‘tgan, kanal qoplamasiz. Asosiy o‘lchamlari: uzunligi – 220 m., tubi bo‘yicha kengligi – kanal boshida 25.7 m., oxirida – 22 m., qiyaliklarini yotishi m = 1.5, trassasining nishabligi – birinchi 152 m., uzunlikda – i = 0.0003, ikkinchi 25 m. uzunlikda –– i = 0.032, uchunchi – 42 m. uzunlikda – i = 0.00. Kanal tubining belgisi boshida – 536.76 m., oxirida – 537.5 m. Hisobiy suv sarfida kanaldagi oqim chuqurligi – 2.82 m. 16

2.1.3 Qibray – 11 KGESining mavjud texnik xolati Qibray – 11 KGESi mavjud texnik xolati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Davsuvxo‘jaliknazorat” inspeksiyasida to‘plangan materiallar asosida, bitiruv – malakaviy amaliyotni o‘tash davrida o‘rganib chiqildi, ular quyida keltirilgan. 1. GES derivatsiya kanalida 2002 yil mart oyida 16 . . 17+50 piket oralig‘ida dambaning quruq qiyaligi podoshvasida 0.25 l/s filtratsiya suvlarini chiqishi kuzatilgan. Suvni sizib chiqishini bartaraf qilish uchun “Toshgidroproekt” AJ loyixasi bo‘yicha teskari filtr qurilgan, u filtratsiya suv sarfini 0.07 l/s gacha tushirgan. Kanal qirg‘oqlari bo‘ylab xar xil qurilmalar qurilgan, daraxtlar ekilgan, to‘siq devorlar qurilgan, natijada kanalga keladigan nazorat yo‘li yo‘qotilgan, kanal dambasi xar yili maxkamlanadi. 2. Bosimli – stansiya uzeli – bosimli xovuzda bosimli kamera va bosimli quvur tutashgan joyda betondan drenaj novi qurilgan, hozir bu nov loyqaga to‘lib qolgan, drenaj suvlarini chiqarib yuborishga imkoniyat bermayapti. Erkin suv tashlama 2005 yil dekabr oyida suvga tushuvchilar yordamida suv urilma quduq tekshiruvdan o‘tkazilgan, tekshirish natijalari suv urilma quduqning tubi va devorlarida betonni sezilarli buzilishi yoki shikastlanishini ko‘rsatmagan, ammo reaktiv so‘ndirgichning qirralari, armaturalari ochilmagan, yumoloqlanib qolganligini ko‘rsatgan. Stansiya binosi va undagi gidroturbinalar, yordamchi jixozlar va GESni boshqaruv pulti ish holatida turibdi. Kran oxirgi marta 08.07.2015 yilda shaxodatlangan, yaxshi ishlamoqda. 3. Suv olib ketuvchi kanalni o‘ng qirg‘oqdagi beton qoplamalarni grunt qiyalik bilan tutashgan joylarida (14.04.2006y.), ostini yuvilishi mavjud, kanal qiyaliklari (gruntdan o‘tgan uchastkalarda) buzilmoqda, o‘yiq va o‘prishlar mavjud, damba bermasida daraxtlar va butalar o‘sib ketgan. 17

4. Nazorat – o‘lchov apparatlari (NO‘A) gidrouzelda 3V geodezik beloi o‘rnatilgan, ularni xammasi mavjud, ishchi holatda. 1993 yilgacha geodeziya usullari bilan cho‘kish tekshirib turilgan, hozir bu ish qilinmaydi. Bu ishni bajarilishini 1 yillik davriylik bilan qayta tashkil etish zarur. P’ezometrik tarmoq 6 p’ezometrdan iborat, o‘lchovlar oyiga 1 marta muntazzam o‘tkaziladi va jurnalga natijalari yozib boriladi, taxlil qilinadi. Drenaj tarmog‘ida sezilarli sizib o‘tish mavjud joylarda suv o‘lchash vodoslivlari (suv o‘lchagichlar) o‘rnatilmagan. 5. Telemexanika va avtomatika ishchi xolatida, signalizatsiya mavjud ishlab turibdi. Telefon aloqasi bazasi Qadriya GESi va kaskadning barcha GESlari bilan mavjud. Suvni muxofaza qilish zonalariga qo‘yiladigan talablar bajarilmagan, xar xil qurilmalar qurilgan, daraxtlar ekilgan, natijada ta’mirlash ishlarini olib borish, kuzatish ishlarini o‘tkazishni imkoni yo‘q, chunki nazorat yo‘li yo‘qolib ketgan. Ro‘yxat bo‘yicha materiallar, extiyot qismlar, instrumentlar, jixozlarning avariya zaxirasi mavjud. Loyixa xujjatlari to‘la xajimda emas, GTI va mexanik jixozlarni pasportlari, kuzatish jurnali mavjud, ishlatish loyixasi va ishlatish qoidalari yo‘q. Lavozimiy ko‘rsatmalar bor, ammo aniqlik kiritilishini talab qiladi. 18

EKSPLUATATSIYA Q ISMI 3. EKSPLUATATSIYA Q ISMI 3.1 Qibray kichik GESini ishlatish loyixasi 3.1.1 Gidrotexnika inshootlari, gidromexanik va gidroenergetik jixozlariga texnik qarov ishlari 19

Kichik GES GTIga texnik qarov ishlari quydagi ishlarni amalga oshirishni nazarda tutadi: –– inshootlar va ular gidromexanik jixozlari ustidagi chang va qo‘qim (musor) xar kuni tozalab olinishi kerak. Gidroturbinalar, yordamchi tizimlar nasos agregatlari bilan birga barcha gidrokuchlanish jixozlarini ishi hisobga olib boriladi, zavodlardan olingan ko‘rsatmalarga muvofiq ularga texnik qarov (texnik xizmat ko‘rsatish) amalga oshiriladi, qo‘qim ushlovchi panjaralar oldida to‘planib qolgan qo‘qim tozalab olib tashlanadi, zatvorlar xar kuni ko‘rib chiqiladi, lozim bo‘lsa ular ko‘targichlari moylanadi; –– beton sirtlardan ko‘chib tushgan kichik xajmdagi o‘yiq, siniqlar, yoriqlar, ko‘chib tushgan suvoqlari sementli aralashma bilan suvoq qilinishi, simlarni izolyasiyasi ko‘chib ochilib qolgan sirtlari zudlik bilan izolyasiya qilinishi, er teshar xayvonlar inlari yo‘qotilishi (kovlab, shibbalab qayta ko‘milishi), zatvorlar oldida cho‘kib qolgan loyqa tozalab olinishi, bo‘shab qolgan bolt – gaykalar tortib qo‘yilishi, uzilgan simlar ulab qo‘yilishi lozim. –– metal sirtlarning suv ustidagi qismlaridan karroziya (zang) qum qog‘oz bilan tushirilishi, karroziyaga qarshi tadbirlar o‘tkazilishi, bitum bilan surtilishi yoki lak – bo‘yoq qilinishi lozim, nazorat – o‘lchov asboblari zavodlar ko‘rsatmalariga muvofiq tartibga solinishi lozim bo‘lsa ularning mayda – chuyda ta’mirlashlari o‘tkazilishi va ularni normal ish xolati ta’minlashi zarur; –– er teshar xayvonlar paydo bo‘lganda, ularni yo‘qotish uchun sanitariya – epidimalogiya idoralariga buyurtma berish; –– sel keladigan davrlar va yo‘nalishi o‘rganib borilishi, ular keladigan davrdan oldin inshootlarni barcha oraliqlari tozalanishi, sel o‘tkazishga tayyorlab qo‘yilishi, selni xavfsiz va betalofat o‘tkazish tadbirlarini ishlab chiqish, ogoxlantirish tizimlarini ish qobliyati tekshirilib tayyor qilib qo‘yilishi kerak. Sel o‘tkazish davrida xar kunlik navbatchilik tashkil qilinishi, sel va toshqinga qarshi komissiya tuzilishi, er qazish texnikasi, avtotransport, mashina va mexanizmlar, aloqa, 20

materiallar va extiyot qismlarning avariya zaxirasi oldindan tayyor xolatga keltirib qo‘yilishi kerak; –– barcha inshootlar xamda ularning gidromexanik va gidroenergetik jixozlari qishga o‘z vaqtida tayyorlab qo‘yilishi, qish davrida muzlash xosil bo‘lishini kuzatib borish, zatvorlar, panjaralarda xosil bo‘lgan muz urib sindirib tushirilishi va yig‘ishtirib olib tashlanishi, lozim bo‘lsa zatvorlar isitilishi kerak; –– yong‘in chiqish xavfi mavjud yog‘ – bosimli tizim va uning quvurlari, yog‘ – moy materiallari omborxonalari oldida olov yoqish, chekishga yo‘l qo‘yilmaydi; –– xar kunlik texnik xujjatlar, jurnallar o‘z vaqtida to‘ldirib borilishi, kundalik xujjatlarni saqlanishini ta’minlash zarur; –– suvni muxofaza qilish mintaqalaridagi o‘rmon daraxtlari, o‘simliklarga qarash, sug‘orish, kesib butash, kelish yo‘llarini to‘g‘irlash, suv yorganda kesib olib bostirishga daraxtlarni tayyorlab qo‘yilishi va boshqa shunday ishlar amalga oshiriladi. 3.2 Gidrotexnika inshootlari texnik xolati ustidan kuzatish ishlari Kichik GES GTI texnik xolatini kuzatish ishlari o‘z ichiga nazorat – o‘lchov asboblarini tayyorlash va shaxodatlash, belgilangan namunalar bo‘yicha kuzatish jurnallarini yuritish, bevosita ko‘z bilan, instrumentlar yordamida va maxsus kuzatishlarni amalga oshirish ishlarini oladi. Ko‘z bilan kuzatish ishlari muntazam ravishda inshootlarni tasvirini chizib, aniqlangan kamchiliklarni suratini olib yoki rasmga tushirib, lozim bo‘lsa oddiy o‘lchovlar yordamida buzilish va sinishlar, nuqsonlarni o‘lchab ko‘rib chiqishdan iborat bo‘ladi. Xar bir inshoot (shu jumladan Qibray – 11 kichik GESi xam) ni qurib bitkazilgandan so‘ng reper va markalarini ro‘yxati tuzilib qo‘yilgan. Instrumentlar yordamida kuzatish ishlarini olib borish ko‘z bilan kuzatishdan keyin o‘tkaziladi, bunda inshootlar belgilarining reja (plan) va 21

balandlik bo‘yicha o‘zgarishi, yoriqlar va choklarni ochilishi, nazorat – o‘lchov asboblarini ko‘rsatkichlari olinadi va beton xolati tekshiriladi. Maxsus kuzatishlar ilmiy tekshirish institutlari, loyixa institutlari, lozim bo‘lsa suv ostida tekshiruvchilarni jalb qilib amalga oshiriladi, bunda u yoki bu nuqson va kamchilik (buzulish, ishdan chiqish) ni loyihaga nisbatan chetga chiqishi aniqlanadi. Ekspluatatsiya xizmati o‘tkazadigan ko‘z bilan kuzatish ishlariga inshootlarning betonli sirtlari, grunt inshootlar sirtlarini umumiy xolatini kuzatish, cho‘kishlar, tuproqqa kirib ketish va yoriqlar, suvni sizib o‘tishi va ishqorlanish, muz qoplamasining holati, mayda muz to‘plamini xarakat ustidan kuzatish ishlari kiradi. Ko‘rib chiqish paytida aniqlangan barcha kamchiliklar joyida belgilanib, shuningdek inshootlar plani va kesimlarida belgilanib, surati chizilib, rasmi olinib (tushirilib) kuzatish jurnaliga yoziladi, keyingi kuzatishlarda ular o‘lchamlarining o‘zgarishlari belgilanadi. Ko‘rib chiqish natijalari kuzatish jurnaliga (4.1 – shakl) kamchilik aniqlangan kun, vaqt, o‘rni (piket tartib raqami, piketdan uzoqligi – masofasi, inshoot o‘qiga bog‘langan o‘rni), nuqson xarakteri va ular o‘lchami (uzunligi, kengligi, chuqurligi, maydoni) va boshqalar ko‘rsatilib yoziladi. SHuning bilan bir vaqtida aniqlangan kamchilikni bartaraf qilish tadbirlari (tavsiyalar), muddati va bajarilishi yozib qo‘yiladi. Jurnalni birinchi betida o‘qlari va piketlari ko‘rsatilib inshootning sxematik chizmasi keltirilgan bo‘ladi. Yil boshida kuzatish ishlarining kalendar rejasi ishlab chiqiladi, unda kuzatish ishlarining turlari, o‘tkazilish muddati va ma’sul bajaruvchilari ko‘rsatiladi. Avariya xolatlarida kuzatish ishlarining davriyligi kuchaytirilgan rejimga o‘tkaziladi, kuzatishlar qisqa vaqtda, ko‘proq o‘tkaziladi. Kichik GESda quyidagi tabel o‘lchov asboblari mavjud: o‘lchov tasmasi, shtativi va reykasi bilan teodolit, shtativi va reykasi bilan nivelir, nametka, yoriq o‘lchagich (shelomer), shtangersirkul, manometrlar, batometr, vertushka, 22

termometr, eksbenzometr (zo‘riqishni o‘lchagich), ampermetrlar, voltmeirlar, aylanish tezligini o‘lchagich, reperlar va boshqalar. Ko‘z bilan kuzatishda suvning loyqaligi, qum hosil bo‘lishi, loyqa cho‘kishi va yuvilishlar, o‘zanlarni o‘t bosishi, shikastlanishlar, er teshar xayvonlar paydo bo‘lishi, karroziya, er silkinishi va boshqalar, shuningdek cho‘kish, noteks cho‘kish, tuproqga kirib ketish, surilish, siljishi, yoriqlar, suvni sizib o‘tishi, qirg‘oqlarni emirilishi va boshqalar kuzatiladi. Suvning loyqaligi va oqizindilar yirikligi, zo‘riqish, tozalash va ta’mirlash ishlar xajmi, suv satxi, tezligi, sarfi, o‘zanning gidravlik elementlari, suv bosimi va napori, shikastlanishlar, suvning minerralizatsiyasi, xarorati, tok kuchi va quvvati, aylanish tezligi, geodezik o‘lchovlar va boshqalar o‘lchab boriladi. GES binosi yuqori befida suv satxi belgisi – 855.2, FPU – 857.5 barcha kuzatish va o‘lchash ishlarining natijalari qayta ishlov berilib taxlil qilinadi (ishlab chiqarish tadqiqotlari o‘tkaziladi), so‘ng obektning kadastri tuziladi. Taxlil natijasida GES uzeli inshootlarining texnik xolatini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi va ular amalga oshiriladi. 3.3 Ekspluatatsiya tadbirlari rejasini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘rsatmalar Kichik GES ekspluatatsiya xizmati energiya iste’moli (grafigi) rejasi bo‘yicha elektr energiyasini ishonchli va xavfsiz etkazib berilishini, kichik GES ishining samaradorligini, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar ishining xavfsizligini taminlashi zarur. Mazkur masalalarni muvaffaqiyatli xal qilish uchun kichik GES inshootlari va jixozlariga texnik xizmat ko‘rsaish va ta’mirlashning rejali tizimi joriy qilingan bo‘lishi kerak, u quyidagi ishlarni nazarda tutadi: –– inshootlar va jixozlar texnik xolatini kuzatish va texnik qarovni amalga oshirish; –– inshootlar va jixozlarni o‘z vaqtida ta’mirlash; 23

–– texnika ishlatish qoidalari va ko‘rsatmalariga rioya qilish; –– rejasiz ta’mirlashlar sinishlar avariyalarni kelib chiqish sabablarini aniqlash va taxlil qilish; –– ta’mirlash ishlari uchun extiyot qismlar asboblar (instrumentlar) va jixozlarni o‘z vaqtida ta’minlash; –– inshootlar va jixozlar ishini o‘rganib borish, kerakli sinash va tadqiqotlarni o‘tkazish; –– gidrostansiya agregatlari ishining aniq xisobini olib borish va tezkor xisobatlarni yuritish; –– texnika xavfsizligi, yong‘inga qarshi tadbirlarga rioya qilish; –– ratsionalizatorlik va ixtirochilik soxasida xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning tashabuskorligini xar tomonlama rag‘batlantirish. Aytib o‘tilganlardan kelib chiqib ekspluatatsiya tadbirlari rejasi o‘z ichiga texnik qarov, kuzatish, ta’mirlash va zamonaviylashtirish ishlarini olishi kerak. 3.4 Ta’mirlash ishlarini tashkil qilish va qabul qilish topshirish ishlari Ta’mirlash bo‘yicha xizmat ko‘rsatishni tashkil etish belgilangan muddatlarda ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, ta’mirlashlarning sifatini ta’minlash, ta’mirlash ishlarini kam sarf – xarajatli bajarilishini nazarda tutadi, uning xajmi (xajm yoki qiymat bo‘yicha) 10% gacha bo‘ladi. Kapital ta’mirlash ishdan chiqqan yoki eyilgan konstruksiyalarni to‘la yoki qisman almashtirishni nazarda tutadi, uning xajmi (xajm yoki qiymat bo‘yicha) 10% dan ko‘p bo‘ladi. Joriy ta’mirlash kichik GES ekspluatatsiya xizmati kuchi bilan bajariladi, kapital ta’mirlash esa shartnoma asosida begona , maxsus qurilish tashkilotlarini jalb qilib bajariladi. Bajarilgan kapital ta’mirlash haqidagi ma’lumotlar inshootlar pasportlariga yozib boriladi, joriy ta’mirlash esa ekspluatatsiyani texnik jurnaliga yoziladi. 24

Asosiy jixozlarni kapital ta’mirlash davriyligi “Elektr stansiyalari va tarmoqlarni texnik ishlatish qoidalari”ga muvofiq quyidagicha belgilangan: –– 2190 soat ishlagan GES agregatlari uchun etti yilga 1 marta, kapital ta’mirlashning o‘rtacha davriyligi 14 yilni tashkil qiladi. 25

1 - sxema 26Ta’mirlash – qayta ishlash ishlari Kuzatib ( ko’rib ) chiqish va o’lchash ishlari natijalari Ко missiyalar tomonidan ko’rib chiqish natijalari Ка dastr Istiqbolli rejaga kiritilgan ishlar Defekt dalolatnomalari , tozalash va ta’mirlash ishlari ха jmi J о riy ta’mirlash Loyi[a – smeta hujjatlarini tayyorlashga buyurma berish Loyixa - smeta xujjatlari (LSX) ni tayyorlash YUqori tashkilot texnik kengashda LSX ni tasdiqlatib olish Ка pital ta’mirlash Joriy yil ta’mirlash ishlari rejasini tuzish Ка pital ta’mirlash ishlarini bajarishga tender e’lon qilish , ta’mirlash ishlari calendar grafigini kelishish Х o’jalik usulida ta’mirlash ishlarini бажариш Pudrat tashkilotlari bilan ta’mirlash ishlarini bajarish Ta’mirlash – qayta tiklash ishlari sifatini nazorat qilib borishМа teriallar va detallarni avariya zahirasini tayyorlash А variya - qayta tiklash ishlari Bekilib qoladigan ishlarni qabul qilish Ко missiyalar tuzib bajarilgan ishlarni qabul qilish , qabul qikish dalolatnomasini tuzish va ta’mirlash ishi sifatiga kafolat berish

–– bosh transformatorni birinchi kapital ta’mirlash ishga tushirilgandan so‘ng kamida 8 yildan so‘ng, keyingilari esa kerak bo‘lishiga qarab bajariladi. –– agregatlarning yordamchi elektr jixozlarini ta’mirlash agregatni o‘zini ta’mirlash bilan birga bir vaqtda o‘tkaziladi. –– gidroagregatlarni joriy ta’mirlash yiliga 1 marta, xar birining o‘rtacha davomiyligi – 3 kun, kapital ta’mirlashniki – 5 kun belgilangan. Kichik GES jixozlarini kapital ta’mirlash maxsus energota’mirlash tashkilotlarining xodimlari jalb qilinib bajariladi. Bajariladigan ish xajmi RDPr 34 – 38 – 030 – 84 “Elektrostansiya va tarmoqlar jixozlari, binolari va inshootlariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashni tashkil qilish qoidalari”ga muvofiq aniqlanadi. Jixozlarni joriy ta’mirlash va unchalik murakkab bo‘lmagan kapital ta’mirlash ishlari stansiyaning yoki stansiyalar guruxining texnik xodimlari tomondan qabul qilinadi. Yirik va qimmatbaho kapital ta’mirlangan ob’ektlar yuqori tashkilot buyrug‘i bilan tuzgan komissiyalar tomonidan qabul qilinadi. Komissiya bajarilgan ishlarning natura va pul qiymatlari ta’mirlash sifati, agregatlarni ta’mirlashdan keyingi sinab ko‘rish natijalari, shuningdek ishni bajarilgan muddatlarini ko‘rsatib ta’mirlangan ob’ekt (inshoot yoki uning elementi, agregat)ni qabul qilish haqida dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomaga bekilib qolgan ishlarni qabul qilish dalolatnomalari, sinab ko‘rish xujjatlari, kerakli chizmalar va konstruksiyaga kiritilgan o‘zgartirishlar (asoslanishi bilan birga) haqidagi xujjatlar ilova qilinadi. Oxirigacha bajarilmagan ta’mirlashgan ob’ektlarni ishga qabul qilish taqiqlanadi. Nuqsonlar aniqlansa, ular bartaraf qilingandan so‘ng ta’mirlangan jixoz yuklama ostida sinab ko‘rilib qabul qilinadi. Kichik GES agregatlarini qabul qilish uch bosqichda amalga oshiriladi: –– ma’sul uzellarni ta’mirlash bajarilgandan so‘ng uzellar bo‘yicha qabul qilish; –– agregatni yuklamasiz ishlatib qabul qilish; –– agregat yuklama ostida 72 soat ishlagandan so‘ng qabul qilish. 27

Ta’mirlash ishlarini tashkil qilish va qabul qilish sxemasi yuqorida keltiriladi (sxemaga qarang). Kichik GES gidrouzelida loyixaga muvofiq materiallar, instrumentlar va jixozlarning quyidagi zaxirasi mavjud bo‘lishi lozim: 1. Sement – 15 t. 2. YUvilgan qum – 35 m 3 3. Sartirovka qilingan graviy – 40 m 3 4. Arralangan taxta (40 – 50 mm) – 5 m 3 5. YOg‘och – 8 m 3 6. Bitum BM – 111 – 1 t. 7. Po‘lat armatura – 1.5 t. 8. Po‘lat list ( t = 12 mm) – 1.2 t. 9. Po‘lat sim ( d = 3 – 6 mm) – 0.7 t. 10. Rama oynasi (4 – 6 mm) – 150 m 2 11. Po‘lat tros ( d = 16 – 3 6 mm) – 300 p.m. 12. Elektrodlar – UONI – 100 kg - zanglamaydigan – 70 kg 13. Brizent – 175 m 2 14. Politilen plyonka – 150 kg 15. Salnik – 70 kg. 16. YOng‘in shlanglari – 250 p.m. 17. Mix – 15 kg 18. Zatvorlar zichlagich rezinalari – xar bir zatvorga etadigan. 19. Rezina list ( t = 4 – 6 mm) – 50 m 2 20. Qoplar – 500 dona 21. Arqon – 15 kg. Jixozlar: 22. Zadvijka, diskli zatvorlar, teskari klapnlar – o‘rnatilgan zadvijka, 28

diskli zatvor va teskari klapnlar soniga teng. 23. Ish g‘ildiragi – 1 dona. 24. Zichlagich halqa – 1 dona. 25. Qo‘zg‘aluvchan nasos stansiyasi – DES – 60 – 1 komplekt. 26. Kavsharlash transformatori – 2 komplekt. 27. Kavsharlash agregati ASB 300 – 1 komplekt. 28. YOng‘in motoponpasi – 1 komplekt. 29 Avtogen agregati – 1 komplekt. 30. Qo‘zg‘aluvchan elektrokolifer – 1 komplekt. 31. Proektor PES – 35 – 3 dona. 32. Tal (3 – 5 t. YUk ko‘taruvchi) – 2 dona. 33. Lebedka (3 – 5 t. YUk ko‘taruvchi) – 2 dona 34. Qutkaruv doirasi – 8 dona. 35. Rezina qayiq – 2 dona. 36. Elektrodrel – 2 dona. Instrumentlar: 37. O‘lchov lentasi (20 m) – 2 dona. 38. Ruletkalar – 5 dona. 39. fonarlar – 15 dona. 40. Kirki – 20 dona. 41. Lom – 25 dona. 42. SHtikli lopatka – 30 dona. 43. Sapkovoy lopatka – 30 dona. 44. Nasilkalar – 10 dona. 45. Bolta – 15 dona. 46. Kuvalda – 10 dona. 47. CHelak – 15 dona. 29

48. Metal g‘altak – 3 dona. 49. Arra (qo‘l arra) – 10 dona. 50. Motopilo – 2 dona. 51. Rezina etik – 15 juft. 52. Brizent qo‘lqop – 50 juft. 53. CHlangarlik asboblari to‘plami – 3 komplekt. 54. Rezina glamchalar – 15 dona. 55. Elektr o‘tkazgich sim – 300 m. 56. Elektr kabel: Kuchlanishli – 200 m. Nazorat qiladigan – 200 m. 57. Lampa: 60 – 150 vt. – 150 dona; 200 – 500 vt. – 30 dona. 58. Izolyatorlar; SHFU – 10 – 90 dona. PF – 70 – D – 90 dona. 3.5 Texnik tadbirlar hisoboti Texnik (ekspluatatsiya) tadbirlari hisoboti yuqori tashkilotga quyidagi tarkibda taqdim qilinadi. 1. Kirish (berilgan ob’ektni qurilishining maqsadi, manzili va joylashgan o‘rni, rahbarlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar, aloqani mavjudligi yoziladi). 2. Umumiy bo‘lim: 2.1. Foydalanuvchi tashkilot tizilmasi. SHtatiga kiritilgan o‘zgartirishlar. Kichik GES ekspluatatsiya xizmati xodimlarini malakasini oshirish va ijtimoiy muxofaza qilish; 2.2. Inshootlar, yordamchi ob’ektlar tarkibi, ular texnik xarakteristikalariga kiritilgan o‘zgartirishlar; 30

2.3. Ob’ektni texnik holatini ta’minlash uchun ko‘rsatilgan xizmat (servis)lar (Xizmat ko‘rsatish bo‘yicha mavjud mashina va mexanizmlarning tarkibi va xarakteristikalaridagi o‘zgarishlar); 2.4. YOrdamchi xo‘jaliklar va tashkilotlarning ishlari, ular xarakteristikalaridagi o‘zgarishlar; 2.5. Byudjetdan molyalashtirish, xo‘jalik hisobi va o‘z – o‘zini moliyalash, elektr energiyasini sotish, kichik GES inshootlari va jixozlarini ushlab turish sarf – xarajatlari. 3. Kichik GES ish rejimi, suv sarfi, napori va asosiy ko‘rsatkichlarini o‘zgarishi. 4. Kichik GES GTI va jixozlarini ushlab turish: 4.1. Texnik xolatni kuzatish ishlari; 4.2. Inshootlar va jixozlarga texnik qarov ishlari; 4.3. Ta’mirlashlar va ularni qabul qilish; 4.4. Zamonaviy (mukammallashtirish)lashtirish ishlari. 5. Mashina va mexanizmlar ishining taxlili. 6. Texnika xavfsizligi va mexnat muxofazasi, yong‘in xavfsizligi, fuqoralar muxofazasi bo‘yicha ishlar. 7. Salishtirma ko‘rsatkichlarda yil yakunlari, xulosa va tavsiyalar. 3 .6 Ekspluatatsiya xizmatining asosiy xizmat vazifalari Kichik GES doimiy tezkor xodimlar bilan loyihalangan va ishga tushirilgan, ular Samarqand elektir tarmoqlari dispetcheriga tezkor bo‘ysinadi. Tezkor xodimlar kichik GES texnalagik jixozlarga tezkor texnik xizmat ko‘rsatadi, kuzatadi va nazorat qiladi, tezkor va ta’mirlash qo‘shilishlarini amalga oshiradi, ish rejimini olib boradi, ishga ruxsat beradi naryadlarni rasmiylashtiradi, GTI xolatini nazorat qilib boradi. Kichik GES ekspluatatsiya – ta’mirlash xodimlariga ma’muriy raxbarlikni boshliq amalga oshiradi, unga tezkor va ekspluatatsiya xodimlari bo‘ysinadi. 31

Asosiy (turbinalar, gineratorlar, mexanik jixozlar, bosh transformator) jixozlariga, elektrotexnik jixozlarga, avtomatika vositalari, telemxanika, rele ximoyasiga texnik xizmat ko‘rsatish va joriy ta’mirlashlarni Samarqand elektir tarmoqlarini ta’mirlash maxsus xizmati amalga oshiradi. Gidrouzel bino va inshoatlariga texnik xizmat ko‘rsatish, kapital va joriy tamirlashlar maxsus tashkilotlar jalb qilinib amalga oshiriladi. 3.6.1 Kichik GES boshlig‘ining lavozimiy majburiyatlari Kichik GES boshlig‘i Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining “Suvenergo” Respublika birlashmasi tomonidan lavozimiga tayinlanadi, u quydagi xuquqlarga ega. –– vakolati doirasida belgilangan masalalar yuzasida boshqa tashkilot va muassasalarda kichik GES nomidan ish olib boradi. –– vakolati doirasida, amaldagi mavjud buyruqlar, ko‘rsatmalar, muvofiq kichik GESdagi ish xajmini hodimlarga bo‘lib beradi va ularni bajarilishini nazorat qiladi; –– reja va smetalar nazarda tutilgan ishlar va tadbirlarni bajarish yuzasida maxsus tashkilotlar bilan shartnoma va kelishuvlar tuzadi; –– “Suvenergo” nomenklaturasiga kirgan xizmatchidan tashqari barcha ishchi- xizmatchilarni mexnat qonunchiligiga muvofiq ishga qabul qilinadi, lavozimini o‘zgartiradi va ishdan bo‘shatadi; –– ta’mirlash ishlari defekt dalolatnomalari va kalendar grafiklarini tasdiqlaydi; –– joriy xujjatlarni yuritilishini nazorat qiladi yillik texnik va moliyaviy xisobotlarni “Suvenergo” Respublika birlashmasiga taqdim qilinishini ta’minlaydi va tasdiqlanishiga erishadi; –– kichik GES ishchi – xizmatchilarini ma’muriy ravishda taqdirlash (tashakkurnoma, faxriy yorliq, lavozimini oshirish), jazolash ishlarini amalga oshiradi, jinoiy ish bo‘lsa materiallarni sudlov organlariga taqdim qiladi; 32

–– kichik GES gidrouzel xizmatchilarining mexnat faoliyati, maishiy ehtiyoji va boshqa ishlab chiqarish masalalari, shikoyat va etirozlarni ko‘rib chiqadi, ularni amaldagi qonunchilik asosida xal qilinishiga erishiladi; –– loyixa – smeta xujjatlarida nazarda tutilmagan ta’mirlash qayta qurish ish xajimlarini ishlatishga qabul qilinmaydi. 3.6.2 Kichik GES boshlig‘ining majburiyati –– kichik GES xodimlariga topshiriqlarini taqsimlab berish va ularni bajarilishini nazorat qilish, o‘ziga bo‘ysinuvchi xodimlarni malakasini oshirishga yordam berish va ularni xizmat vazifalarini bajarish bo‘yicha bilimlarni tekshirib borish. –– kichik GES orqali, uning kanallari orqali suvni o‘tish va ularni texnik ishlatish bo‘yicha umumiy raxbarlikni amalga oshirish; –– kichik GES inshoatlari va jixozlari to‘g‘ri ishlatish ta’minlash, transport, aloqa, jixozlar, ishlab chiqarish, yordamchi binolarni to‘g‘ri ishlashini tashkil etish; –– toshqinga qarshi tadbirlarni o‘tkazilishi ta’mirlash va o‘zan rostlash ishlariga raxbarlik qilish; –– gidrouzel inshotlarida aniqlangan kamchiliklarni tezkor bartaraf qilish choralarini ko‘rish; –– gidrouzel inshoatlarini texnik xolatini muntazzam ravishda ko‘z bilan kuzatib (ko‘rib) chiqish; –– ta’mirlash ishlari smetalarini tuzish va ishlarni amalga oshirilishiga raxbarlik qilish; –– gidrouzelni barcha ishlab-chiqarish nuqtalari (mexanik ustaxona, transport, yong‘in – qoravullik) xo‘jalik faoliyatiga raxbarlik qilish; 3.6.3 Kichik GES boshlg‘i bilishi zarur –– kichik GES ishlatish qoidalari, O‘zbekiston Respublikasi “Gidrotexnika inshoatlari xavsizligi to‘g‘risida”gi qonuni; 33

–– ishlab chiqarish qobiliyatiga taaluqli GESni texnik ishlatish qoidalari, buyruqlar, ko‘rsatmalar, raxbarlik xujjatlari; –– belgilangan xisob kitob va xisobot shakillari, dispechirlik xizmati ishini tashkil qilish, ishlab chiqarish iqtisodi va tashkil qilish mexnat va boshqarish; –– mexnat muxofazasi, texnika xafsizligi, yong‘inga qarshi ximoya qoidalari, mexnat qonunchiligi asoslari. 3.6.4 Kichik GES boshlig‘i quydagilar uchun javobgar –– kichik GES ishootlari komplekisining texnik ishlatilishi va soz xolati; –– Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi va “Suvenergo” “Respublika birlashmasining buyruq, ko‘rsatma va tavsiyalarni o‘z vaqtida bajarilishiga; –– tasdiqlangan ekspluatatsiya tadbirlari rejasini o‘z vaqtida bajarilishiga; –– asosiy va yordamchi jixozlar, aloqa, avtomatika va telemexanika vositalari texnik mukammallashtirish choralarini ishlab chiqilishi va amaliyotga tadbiq etilishiga; –– kichik GESga ajratilgan materiallarni ratsianal sarflanishi va balansdagi jixozlar, mexanizimlar vatransport vositalaridan to‘g‘ri va maqsadli foydalanishga; –– ekspluatatsiya xizmati faoliyatini tartibga soluvchi: texnik ishlatish qoidalari, texnika xafsizligi qoidalari va boshqa amaldagi xujjatlarga rioya qilishga; –– yangi texnika va mexnatning tashkil qilishning ilg‘or usullarini amaliyotga tadbiq etish tadbirlarini bajarishiga; –– smeta-moliya xujjatlariga rioya qilishga; –– “Suvenergo” Respublika birlashmasiga ish rejalarini ko‘rib chiqish va tasdiqlash o‘z vaqtida tezkor, yillik, ishlab chiqarish-moliya rejalari, shuningdek materiallar va jixozlarga buyurtmalarni o‘z vaqtida taqdim qilishga; 3.6.5 Malakaviy tadbirlar Oliy ma’lumot va muxandis – texnik lavozimlarida kamida 1 yil ish staji. Navbatchi muxandis (dispetchir)larning lavozimiy ko‘rsatmalari! 34

Navbatchi muxandis (dispetchir) barcha ishlab chiqarish uchastkalarini ishiga markazlashgan xolda tezkor raxbarlikni, shuningdek farrosh ishini muvofiqlashtiruvchi mutaxasis xisoblanadi. Unga bu ishlar “Suvenergo” Respublika birlashmasi buyrig‘i biriktirib quyiladi. Navbatchi muxandisni kichik GES boshlig‘i ishga qabul qiladi va u o‘z faoliyatida mazkur lavozimiy ko‘rsatmalarga amal qiladi. 3.7 Navbatchi muxandis (dispetcher) majbur –– barcha kanallar, inshoatlar va dambalarni suv o‘tkazish qobiliyatlari, kritik suv satxlarini bilishi; –– suv o‘tkazishda va suvni kichik GESga berishda barcha qiyinchilik tug‘diradigan joy va uchastkalarni bilishi; –– joriy yilda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan ta’mirlash va qurilish bo‘yicha barcha ish rejalarini bilishi; –– boshqaruv apparati va xodimlarni shtat tarkibi qo‘yilgan joylarni bilish; –– materiallarni avariya zaxirasini qo‘shib barcha materiallarni turgan joyi va soni salmog‘ini bilishi; –– kichik GES ishlab chiqarish nuqtalarini ishi to‘g‘risid tasavvurga ega bo‘lishi, qoniqarsiz ishlayotgan joylarni bilishi, rejaviy topshiriqlarni bajarilishini yo‘lga qo‘yishi; –– GESdagi apparatlar, aloqa vositalaridan foydalanishni bilishi; –– tayanch gidrometrya postlarida suv sarfi va satxlarini xar kuni belgilab (o‘rnatib) borishni; –– dispechirlik jurnalini yuritishni va unda energiya berishdagi kamchiliklarni kelib chiqishi sabablarini rasmiylashtirib borishi; –– GESdagi ekspluatatsiya tadbirlarni bajarilishi ustidan tezkor nazoratni amalga oshirishi, shuningdek rejadan chetga chiqishlar kuzatilganda ularni oldini olish va bartaraf qilish choralarini ko‘rishi; 35

3.7.1 Navbatchi muxandis (dispechter) quydagi xuquqlarga ega –– GESga suv olish bo‘yicha barcha operatsiyalarni boshqarish; –– odatdan tashqari (suv yorishi, avariya, katastrofa va sh. O‘.) xolatlarda xodimlarni asosiy ishlaridan olib avariya uchaskalariga boshqa ishlarni bajarishga, shuningdek boshqa shtatdagi xodimlarni tezkor ishlarni bajarishga jalb qilish. 3.7.2 Navbatchi muxandis (dispechter) javobgar –– gidroturbinalar va KGES ritmik ishi, shuningdek GESdagi boshqa eksplutatsion tadbirlarni bajarilishiga; –– eksplutatsiya tadbirlari rejaviy ishlarida chetga chiqishlarni o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf qilishga. 3.7.3 Malakaviy talablar Oliy ma’lumot va muxandis – texnik lavozimlarida 2 yil ish staji yoki o‘rta maxsus ma’lumot va muxandis – texnik lavozimlarida kamida 5 yil staji. 3.8 Muxandis – elektronchining lavozimiy ko‘rsatmalari Muxandis – elektronchi avtomatik boshqaruv va agregatlarni uyg‘otish (qo‘zg‘atish) tizimi ishi ustidan nazoratni amalga oshiradi va kichik GESni tarkibiy tuzilmasi xisoblanadi. O‘z ish faoliyatida muxandis – elektronchi kichik GES boshlig‘iga bo‘ysinadi va mazkur ko‘rsatmalarga amal qiladi. Muxandis – elektronchini boshliq ishga qabul qiladi. Uning bevosita raxbarligida elektromexanik va elektrik ishlashadi. Ularni xam ishga qabul qilish kichik GES boshlig‘i tomonidan amalga oshiriladi. Elektrikning vazifasiga kichik GES KRU – 6 kv yacheykalarini ish holatini, xususiy extiyoj jixozlarini, kabel xo‘jaligi, yoritish tarmog‘i, erlantirish tarmog‘i qarshiligini o‘lchab turish ishlari kiradi. Elektromexanik vazifasiga gidrokuchlanish jixozlari, nasos jixozlari, yong‘inni o‘chirish, zatvorlar mexanizmlariga xizmat ko‘rsatish va boshqa ishlarga o‘xshash ishlar kiradi. 36

3.8.1 Muxandis – elektronchi majbur –– kichik GES gidrouzeli elektr – tarmoq xo‘jaligini ta’mirlash va ta’mirlash ishlariga ekspluatatsiya xizmati ko‘rsatish ishlarini texnik rejalashtirishni amalga oshirish; –– elektr jixozlarini ishonchli ishlatishni oshirish tadbirlarini, toshqinni o‘tkazishga tayyorgarlikning tashkiliy – texnik tadbirlarini, kuzgi – qishki tadbirlarni ishlab chiqish; –– xodimlarni o‘qitishni tematik rejasi va dars jadvalini tuzish; –– avariyalarni tekshirish va ularni oldini olish tadbirlarini ishlab chiqishda qatnashish; –– elektr tarmoqlari va jixozlarini kapital ta’mirlash hamda rekonstruksiya qilish defekt dalolatnomalarini tuzishda qatnashish; –– gidrouzelni tungi davrda elektr yoritilishini kuzatib borishi, lozim bo‘lsa buzilish va kamchiliklarni bartaraf qilish choralarini ko‘rish; –– elektr jixozlari va tarmoqlarini texnik ishlatish qoidalarini, texnika xavfsizligi qoidalarini bilishi va “O‘zbekenergo” DAK hamda “Qozon nazorati” inspeksiyasini elektr asboblari bilan ishlash bo‘yicha ruxsatiga ega bo‘lishi; –– kompyuter texnikasiga xizmat ko‘rsatish va ishlashni bilish; –– elektromexanik va elektrik ishiga raxbarlik qilishni. 3.8.2 Muxandis – elektronchi quyidagi huqularga ega –– elektromexanik va elektrikning xizmat vazifalarini bilishi; –– xodimlardan amaldagi qoidalar, elektrtarmoqlar va jixozlarni ishlatish bo‘yicha ko‘rsatmalarni shartsiz bajarilishini talab qilish; –– elektr jixozlarini ekspluatatsiya rejalari va ta’mirlash ishlarini nazorat qilish hamda bajaralish choralarini ko‘rish. 37

3.8.3 Muxandis – elektronchi javobgar –– o‘ziga biriktirilgan inshootlar va tarmoqlar uchastkalarini yaxshi xolati va avariyasiz ishlashi, shuningdek bajarilgan ishlar sifati, biriktirilgan xodimlar ishi uchun javobgar; –– ekspluatsiya tadbirlari bo‘yicha barcha ta’mirlash – proflaktika ishlari va elektr jixozlarini ta’mirlashni belgilangan texnik talablarini o‘z vaqtida tashkil qilish hamda bajarish. 3.8.4 Malakaviy talablar Ish stajiga talab qo‘yilmasdan oliy ma’lumot yoki muxandis – texnik lavozimlarida kamida 5 yil ish staji bilan o‘rta maxsus ma’lumot. Elektromexanik va elektrik o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak. 3.9 Gidrotexnikning lavozimiy vazifalari Gidrotexnik kanallar, gidrotexnika inshootlari, barcha qurilmalar, xizmat va yordamchi binolar ta’mirlash hamda texnik yaxshilash ishlarini o‘tkazilishida, shuningdek mayda gidrotexnika va xizmat ob’ektlarini ta’mirlash va qurishda qatnashadi. Gidrotexnik o‘z faoliyatida kichik GES boshlig‘iga bo‘ysinadi va kichik GES tashkiliy tuzilmasi xisoblanadi va faoliyatini mazkur ko‘rsatmalarga asoslanib tashkil qiladi. CHlangar, qurilish ishchilari va ishchi, shuningdek jalb qilinadigan ishchilar ishiga raxbarlik qiladi. Bu xizmatchilar boshliq tomonidan ishga qabul qilinadi. Gidrotexnikni o‘zini GES boshlig‘i ishga qabul qiladi. 3.9.1 Gidrotexnik majbur –– kanallar va inshootlarning o‘lchamlari va suv o‘tkazuvchanlik qobiliyatlari, ular konstruksiyalari va jixozlari, ish rejimi hamda xolatlarini bilishi; –– kichik GES texnik ishlatish qoidalarini bilishi; 38

–– mexnat muxofazasi, texnika xavfsizligi qoidalarini bilishi; –– ta’mirlash ishlari sifatini oshirish, inshootlar va jixozlarni ishlatishni yaxshilash, ularni ta’mirlashlar aro muddatlarini cho‘zish tadbirlarini ishlab chiqishda qatnashish; –– ta’mirlash – qurilish ishlari rejasi va xisobatlarini ishlab chiqishda ishtirok etish; –– mavjud jixozlar, bino va inshootlarni texnik xisobini olib borish; –– bino va inshootlarni kapital ta’mirlash bo‘yicha pudrat tashkilotlari bilan tuziladigan shartnomalar uchun materiallarni tayyorlash; –– inshootlar va jixozlarni ta’mirlash hamda sinashni o‘tkazilishi ustidan ishlatish ko‘rsatmalariga rioya qilish, inshootlar va jixozlarga texnik qarovni o‘tkazilishi ustidan nazorat olib borish; –– kanallar, dambalar va inshootlardagi minimal va maksimal suv satxlari, gidropostlardagi reperlar belgilarini bilishi; –– o‘ziga bo‘ysinuvchi xodimlarga muntazam ravishda amaldagi qoida va ko‘rsatmalarni o‘rgatib borishi, suv satxlarini nazorat qilishlarini tekshirishi, gidrometrik qurilmalarga texnik qarovni o‘tkazilishini tekshirishi; –– suvni xisobga olishning yangi texnikasini amaliyotga joriy qilish, suv o‘lchagilarni yangi turlarini o‘rganish; –– ta’mirlash ishlariga smeta tuzish, jixozlar, materiallar, extiyot qismlar va shunga o‘xshashlarga buyurtma berish, ta’mirlash – qurilish ishlariga materiallarni sarflashni amalga oshirilishini bilishi; –– mavjud jixozlarni xisobini olib borish hamda ta’mirlash va zamonaviylashtirilgandan so‘ng ular pasportlariga o‘zgartirishlar kiritish; –– jixozlar avariyasi va ishlab chiqarish travmatizmi sabablarini tadqiq (o‘rganish) qilishda va ularni oldini olish tadbirlarini ishlab chiqishda qatnishish; –– jixozlarni ta’mirlash bo‘yicha (extiyot qismlar muddatlari, almashtiriladigan va tez emiriladigan detallar, moylash materiallari me’yorlari va shunga o‘xshashlar.) me’yoriy materiallarni ishlab chiqish; 39

–– jixozlarni ta’mirlash va montaj qilishga yangi standartlar me’yorlar, texnik shartlarni joriy qilish bilan bog‘liq tadbirlar tayyorlanishida qatnashish, shuningdek jixozlarni texnik xolatini tekshirish, ularni ta’mirlashdan so‘ng ishga qabul qilishda qatnashish, korxonaga yangi kelib tushayotgan jixozlarni qabul qilish va jixozlarni xisobdan chiqarish yoki boshqa korxonaga berishni rasmiylashtirish; –– mukammallashtirishga talluqli ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo‘yicha xulosalar berish, ixtirochi va ratsionalizatorlarga amaliy yordam ko‘rsatish va ular takliflarini joriy etilishiga ko‘maklashish. 3.9.2 Gidrotexnik quyidagi huquqlarga ega –– ta’mirlash – qurilish ishlari bilan band xodimlar ishini tekshirish; –– ishlab chiqarish samaradorligini oshirish rejalarini tuzishda qatnashish; –– boshliq bilan kelishgan xolda kanallar va inshootlarni tekshirib ko‘rish sinovlarini o‘tkazish; –– ekspluatatsiya uchastkalarini texnik taftishdan o‘tkazish, qurilish materiallari va jixozlari omborxonalarini tekshirish. 3.9.3 Gidrotexnik javobgar –– jixozlarni ta’mirlash va sinab ko‘rish reja (grafik)larini o‘z vaqtida bajarilishi uchun; –– kichik GES suv olib keluvchi va suv olib ketuvchi kanallari, inshootlarini uzluksiz ishlashi uchun; –– ta’mirlash – qurilish ishlari bo‘yicha loyixa – smeta xujjatlarini, shuningdek ushbu ishlar bo‘yicha reja va xisobatlarni o‘z vaqtida ishlab chiqilishi va rasmiylashtirilishi uchun; –– inshootlarni materiallar va extiyot qismlar avariya zaxirasi bilan ta’minlash uchun; 40

–– bajarilgan ta’mirlash – qurilish ishlarini to‘g‘ri rasmiylashtirilishi va naryadlari bo‘yicha to‘lovlar uchun; –– inshootlar, bino, jixozlar va mexanizmlarni ta’mirlashga shartnomalar tuzish bo‘yicha o‘z vaqtida materiallarni tayyorlash uchun; –– defekt qaydnomalari va ishlab chiqarish tadqiqotlarini to‘g‘ri tuzish va o‘tkazilishi uchun; 3.9.4 Malakaviy talablar Oliy ma’lumot va texnik yoki boshqa muxandis – texnik lavozimlarida kamida 5 yil ish staji. Ishchi, qurilish ishchilari, chlangar iloji boricha o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lishi kerak, ular ish stajiga talab qo‘yilmaydi. 3.10 Ekspluatatsiya xizmati ishini tashkil qilishning asosiy qoidalari 3.10.1 Ekspluatatsiya xizmati ish rejasini ishlab chiqishdan oldin kichik GES barcha inshootlari, ulardagi gidromexanik jixozlar, gidrokuchlanish jixozlari, transport va texnika, nazorat – o‘lchov asboblari, nazorat yo‘llari, aloqa holati, yordamchi va asosiy binolar texnik inventarizatsiyadan o‘tkaziladi, defekt dalolatnomalari tuziladi, ta’mirlash va qayta tiklash ishlari xajmi aniqlanadi, gidroenergetik kadastr tuziladi. 3.10.2 Kadastr va bajariladigan ish xajmidan kelib chiqib ekspluatatsiya xizmati shtatiga aniqlik kiritiladi va xar bir xizmatchiga alohida xizmat vazifalari ishlab chiqiladi, ular kerakli asbob – uskuna, instrumentlar, ko‘rsatmalar, qoidalar, kuzatish jurnallari bilan ta’minlanadi. 3.10.3 Ekspluatatsiya xizmati bajaradigan ishlar (ob’ekt va tashkilotni boshqarish, GTI texnik qarov, ular holatini nazorat qilish, ta’mirlash, zamonaviylashtirish, hisobat va rejalashtirish) ni e’tiborga olib yillik ekspluatatsiya tadbirlari rejasi ishlab chiqiladi, u yuqori tashkilotdan tasdiqlab olinadi va uning bir nusxasi tadbirlarni moliyalashtirish uchun asos sifatida yuqori tashkilotda qoldiriladi. 41

3.10.4 Ekspluatatsiya tadbirlari rejasi kichik GESda o‘tkaziladigan ta’mirlash va qayta tiklash ishlariga ruxsat hisoblanadi. Rejada nazarda tutilmagan, keyinchalik aniqlangan ishlar uchun qo‘shimcha ruxsat olinadi, bu rejaga o‘zgartirish kiritishga asos bo‘ladi. 3.10.5 Kichik GES yillik moliyaviy – xo‘jalik rejasi ekspluatatsiya tadbirlarini bajarish uchun kerakli sarf – xarajatlar, elektr energiyasi sotish, undan xususiy extiyoj uchun ishlatish, transport xizmatlari ko‘rsatish, konselyariya va xo‘jalik mollari, NO‘Alari, yangi inventarlar sotib olish, xizmatchilarni malakasini oshirish, xar xil tanlov ko‘rgazma, seminar, o‘quvlar o‘tkazilishi xarajatlarini hisobga olib ishlab chiqiladi. Bu rejaning bajarilishi xar yili auditorlik xizmati tomonidan tekshiriladi va ishni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar beriladi. 3.10.6 Gidromexanik va gidrokuchlanish jixozlariga texnik qarov ishlari ularning zavodlardan olingan ko‘rsatmalarga muvofiq o‘tkaziladi. 3.10.7 GTI va ulardagi gidromexanik jixozlar, yordamchi va asosiy gidrokuchlanish jixozlari texnik xolatini nazorat qilish ishlari 3.1. mavzuda ko‘rsatilgandek amalga oshiriladi, natijalari taxlil qilib boriladi, kuzatish ishlari hisobati yozilib boriladi, GTI va ular jixozlarini ishlatish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. 3.10.8 Ta’mirlash – qayta tiklash ishlari 3.4.da keltirilgan sxema bo‘yicha amalga oshiriladi, bunda loyixa – smeta xujjatlari ma’lum bir summagacha bo‘lganda tashkilotning o‘zini texnik kengashida, undan ko‘p bo‘lganda yuqori tashkilot texnik kengashida tasdiqlanadi. Avariya – tiklash ishlari uchun materiallar, extiyot qismlar, instrumentlar, jixozlarning avariya zaxirasi oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Avariyani bartaraf qilish uchun shtatdagi barcha xodimlar jalb qilinadi, lozim bo‘lsa tumandagi ishchi va material resurslar, tashkilotlar jalb qilinadi. Avariya bo‘lganda yuqori tashkilot, “Davsuvxo‘jaliknazorat” inspeksiyasi, favqulotda vaziyatlar vazirligiga xabar beriladi, oqim bo‘yicha pastdagi aholi ogohlantiriladi. Bajarilagan avariya – tiklash ishlari toshqin va sel komissiyasi tomonidan qabul qilinadi va hisobatiga qo‘shiladi. 42

3.10.9 3 – 5 yilga mo‘ljallangan istiqbolli reja zasonaviylashtirish, mukammallashtirish, rekonstruksiya qilish ishlarini inobatga olib tuziladi. Unda fan va texnikaning yangi yutiqlari, mexnitni tashkil qilishning ilhor usullari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Bu rejadan xar yili ba’zi bir ishlar sillik ta’mirlash ishlari rejasiga o‘tkazib boriladi. 3.10.10 Kichik GES va undagi gidrokuchlanish jihozlari xususiyatlaridan kelib chiqib ekspluatatsiya xizmati texnika xavfsizligi va maxnat muxofozasi qoidalariga o‘zgartirishlar kiritib boradi va ularni bajarilishiga erishadi. Yil oxirida bu ish bo‘yicha xam hisobat tuziladi, u texnik tadbirlar hisoatiga qo‘shiladi. 3.10.11 Ekspluatatsiya xizmati yuqori tashkilotga xar kunlik, xaftalik, o‘n (o‘n besh) kunlik, oylik, choraklik, olti oylik, yillik hisobatlarni berib boradi. Yillik xisobat shakli 3.3 da berilgan. 3.10.12 Ishlatish qoidalari, lavozmiy ko‘rsatmalarga ish sharoiti va ob’ektning xususiyatidan kelib chiqib o‘zgartirishlar kiritiladi. 3.10.13 Xodimlarni malakasini oshirish raxbariyatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Xodimlar o‘zlarini namayon qilishlari uchun tanlovlar, ko‘rgazmalar, iqtisodiy va texnik o‘quvlar o‘tkazilib boriladi. 3.11 Gidroturbinalarni ishlatish va ta’mirlashda texnika xavfsizligi Gidroelektrostansiyalar ekspluatatsiya xizmatining asosiy vazifalaridan biri ishlashning xavfsiz usullarini egallab olishdan iborat. SHu maqsadda gidroelektrostansiyada texnika xavfsizligining amaldagi qoidalarini o‘rganish, elektr yoki kuchlanish ostiga tushgan xodimni qutqarish, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazilib borilishi shart. Har bir sexda xodimlarga ko‘rinarli va olib foydalanishlariga qulay bo‘lgan joylarda dori – darmon va bog‘lash materiallari bo‘lgan aptechkalari turishi kerak. Agregatlarga texnik xizmat ko‘rsatishda texnika xavfsizligining quyidagi qoidalari bajarilishi kerak: 43

1. Agregat oldida navbatchilik, agregatga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha muvaffaqiyatli imtixon topshirgan, tajribali xodimga topshiriladi. 2. Ish joylarida jixozlarga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha batafsil yozilgan ko‘rsatmalar, mexanizmning u yoki bu uzelini ish prinsipini yorituvchi kerakli chizma va sxemalar osib qo‘yilishi lozim. 3. Agregat ishlab turganda qanday bo‘lmasin ta’mirlash ishlarini olib borish va aylanuvchi qisimlarini artib tozalash va moylash, yo‘naltiruvchi apparat halqalari orasida turbina qopqog‘i ustida turish, bosim ostidagi quvur yoki idishlardan yog‘, suv yoki havo oqimini to‘xtatish maqsadida bolt – gaykalarni burab tortish taqiqlanadi. 4. Tozalash ishlarini olib borish faqat ishlamay turgan agregatda o‘tkazilishiga ruxsat beriladi. 5. Tozalash yoki qandaydir ta’mirlash ishlari o‘tkazilayotganda tartibga soluvchini ishga tushirish kalonnasi dastasiga yoki ishga tushirish tugmacha (knopka)siga, boshqaruv shitiga “Qo‘shilmasin – odamlar ishlayapti” degan yozuv osib qo‘yilishi lozim. 6. Turbina zali, shuningdek unga tutash xonalarda doimo namunaviy tozalik va tartib ushlab turilishi kerak. 7. Nasos agregatlari tutashtiruvchi muftalari va boshqa qurilmalar, shuningdek remenli, teksroq va boshqa uzatmalar himoya g‘ilofi bilan yopib qo‘yilgan bo‘lishi kerak. 8. Generatordan chiquvchi elektr simlariga teginish, hatto ularga yaqinlashish, generator ishlab turgan yoki ishlamaganligidan qat’i nazar qatiy ma’n qilinadi. 9. Zinapoya panjaralari, tutqichlari, zina(narvon) va rifeeli yopilmalari soz va tozalikda ushlanishi kerak. 10. Ma’sul ish joylari asosiy yoritishdan tashqari avariya yoritgichlariga ham ega bo‘lishi kerak, bu agregatga to‘g‘ri va xavfsiz xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. 11. Past kuchlanish (12 va 36 v.) shtepsel vilkalari kuchlanishi 127 va 220 v. bo‘lgan shtepsel rezetkalari tutashishi mumkin emas. 44

12. Qo‘zg‘aluvchan lampalar past kuchlanishga ega bo‘lishlari kerak. 127 va 220 v.li qo‘zg‘aluvchan lampalardan foydalanish qatiy ma’n qilinadi. 13. Turbina zali va unga tutash xonalarda maxsus ruxsatsiz begona kishilarni kirishi va bo‘lishi taqiqlanadi. 14. GES binosida, ma’lum bir aniq joyda, noxush xolatda birinchi yordam ko‘rsatish uchun: nasilka, rezina to‘shak va boshqa vositalar bo‘lishi kerak. Ta’mirlash ishlari yoki taftish qilinayotganda texnika xavfsizligining umumiy qoidalaridan tashqari quyidagi qo‘shimcha qoidalar bajarilishi zarur: –– barcha xavfli joylarda aniq yozilgan ogoxlantirish yozuvlari va anshlaglari osib qo‘yilishi kerak; –– to‘shama yog‘ochlar, eshaklar, vaqtinchalik narvonlar va o‘rab turuvchi to‘siqlar har kuni tekshirilib turilishi, aniqlangan kamchiliklar o‘sha vaqtni o‘zida bartaraf qilinishi lozim; –– ishga texnika xavfsizligi ko‘rsatmalarini biladigan va texnika xavfsizligi bo‘yicha bilimlari sinab ko‘rilgandan so‘ng berilgan mos ravishdagi guvoxnomalar yonida bo‘lgan ishchilarga ruxsat beriladi; –– ish joylari va dastgoxlar yaxshi yoritilgan bo‘lishi kerak; –– elektr kavsharlash ishlari olib boriladigan joylar o‘rab qo‘yiladi; –– ish boshlanishidan oldin bosimli quvur, speral kamera agar kerak bo‘lsa so‘ruvchi quvur suvdan quritilgan, sizib chiqayotgan suvlarni chiqarib tashlaydigan nasos ishonchli ishlaydigan bo‘lishi kerak; –– qul instrumentlari soz, kerakli tartibda ushlanishi kerak; –– yuk ko‘tarish – tushirish mexanizmlari (kranlar, tal, lebedka, blok va boshqalar) va takilash vositalari (troslar, stroplar, qisqichlar, goklar) tekshirib ko‘rilgan va mos pasport va birkamlarga ega bo‘lishi kerak, ularda yo‘l qo‘yiladigan yuk ko‘tarish qobiliyati ko‘rsatiladi; –– instrumentlarni charxlash, kesish, produvka qilish, avtogenda kesish va kavsharlash bilan band ishchilar bu operatsiyalarni himoya oynagi (ochkasi) taqib amalga oshirishlari zarur; 45

–– speral kamera va so‘ruvchi quvur, shuningdek (oxirigacha mantaj qilinmagan) ish g‘ildiraklarini elektr kavsharlash ishlari xavosi yaxshi so‘rib chiqazib tashlanadigan xonalarda ruxsat beriladi; –– turbina va berkituvchi qurilma ( shandorlar, shitlar, zatvorlar, yo‘naltiruvchi apparat, tushuvchi zadvijkalar) larda ta’mirlash ishlari olib boriladigan payti “Qo‘shilmasin – odamlar ishlayapti” degan yozuv osib qo‘yilishi va bu mexanizmlar tarmoqlanishi kerak; –– osib turilgan yoki tashilayotgan yuk ostida ish bajarish yoki odamlarni turishiga ruxsat berilmaydi; –– mast kishilarga ishlashga ruxsat berilmaydi; –– ishlarni bajaradigan barcha xizmatchilar maxsus kiyim – bosh bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. 46

HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI 47

4. HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI 4.1 “Qibray” gidroelektrostansiyasida favqulotda vaziyatlarning zarar talofatini aniqlash Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari Hayot – faoliyat xavfsizligi kishilik jamiyatining hamma holatlaridagi sharoitlar bilan qiziqadi va ularni o‘rganadi. Faoliyat va me h natning shakllari xilma xildir. Ular turmushda, jamiyatda, madaniyatda, ishlab chi q arishda, ilmda va bosh q a xayot so h alarida kechadigan amaliy, a q liy va ma’naviy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Faoliyat jarayonining modelini umumiy h olda ikkita elementdan tashkil topgan deb q arash mumkin, ya’ni bir – biri bilan to‘ g‘ ri va q aytma alo q ada bo‘ladigan inson va mu h it elementlaridir. Ko‘ngilsiz o q ibatlarni keltirib chi q aruvchi xodisa, ta’sir va bosh q a jarayonlar xavflar deb ataladi. Xavflar yashirin (potensial) va real turlarga ajratiladi. Xavflar uchun q uyidagi belgilar xarakterlidir: xayotga taxlika, so g‘ li qq a zarar, inson a’zolari ishlashining q iyinlashi shi dir. Tajriba shuni ko‘rsatadi, xar kanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdi q lanish aksiomal xarakterga egadir va bir va q tning o‘zida tan olinadiki, xavf (tavakkal) darajasini bosh q arsa bo‘ladi, ya’ni kamaytirsa bo‘ladi. Bu tasdi q lanish esa ma’ q ul bo‘lgan tavakkal konsepsiyasiga olib keladi. U absolyut xavfsizlikga erishib bo‘lmasligini tushunishga asoslanadi. Xavfsizlik - bu faoliyatning xolati bo‘lib, ma’lum extimolikda xavflarning kelib chikishini bartaraf kilishdir. Xavfsizlik - bu insonlar oldiga ko‘yilgan ma q saddir. H ayot faoliyati xavfsizligi esa ma q sadga erishishning vosita, yo‘l va usullaridir. “ H ayot – faoliyat xavfsizligi” – xavflar va ulardan h imoyalanishni o‘rganadi. Uni o‘rganishning predmeti – faoliyat (me h nat)ning bir tomonidir, aynan xavflar ulardan h imoyalanish ma q sadida. 48

Odamzot xar doim o‘zining xavfsizligini ta’minlashga intiladi. Ishlab chi q arishning rivojlanishi bilan bu masalalar maxsus bilimlarni talab q iladi. Bizning davrimizda xavfsizlik muammolari yanada keskinlashdi. Mamlakat va jamiyat baxtsiz xodisalar, yon g‘ inlar, avariyalar va talofatlardan ulkan zarar ko‘rib kelmokda. SHuning uchun xavflardan h imoyalanish masalalarida odamlarni tarbiyalash mu h im axamiyat kashf etadi. 4.2 Gidroelektrostansiyalarda fav q ulodda vaziyatlarning zarar talofatini h isoblash Har qanday favqulodda vaziyat o‘zining to‘satdan yuz berishi mumkinligi bilan xavflidir. Favqulodda vaziyatlar ob’ektlar ishlab chiqarish jarayoni va uning elementlari mustahkamligiga turli darajada ta’sir qilib, moddiy zarar va talofat etkazadi. Bunday holatda favqulodda vaziyat keltirgan zarar va talofatni aniqlash muhim ahamiyatga ega. “Qibray” gidroelektrostansiyasi bino inshootlarining favqulodda vaziyatlar yuz berishi natijasida ko‘radigan moddiy zarar quyidagicha aniqlanadi: M z =B k -I k -K k = 75000-35000-12000=28000 mln. so‘m Bu erda: M z – ob’ektga etkazilgan moddiy zarar, (mln. sum); B k – ob’ekt elementlarining umumiy balans qiymati yoki tannarxi, (mln. so‘m); I k – ob’ekt elementlarinining ishlatilgani bo‘yicha me’yoriy qiymati, (mln. so‘m); K k – ob’ekt elementlarining zarar etmagan qismining qiymati, (mln. so‘m); “ Qibray ” gidroelektrostansiyasi xududida fav q ulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi natijasida 28000 mln so‘m atrofida zarar ko‘rish extimoli bor ekan. “Qibray” gidroelektrostansiyasi da favqulodda vaziyatlardan toshqinning yuz berishi extimoli yuqoridir . “Qibray” gidroelektrostansiyasi da favqulodda 49

vaziyatning yuzaga kelishida ishchi, xizmatchilarning ehtimoliy talofatini (n) quyidagicha aniqlash mumkin:N R n R n N *    =250 × 1,7 × 10 -3 = 4 bu erda: R – favkulodda vaziyatdagi xavf – xatar turi bo‘yicha odamlarning ehtimoliy talofati darajasi; N - ob’ekt, soxa, tarmoq va shu kabilarda aholi yoki ishlovchilarning soni. “Qibray” gidroelektrostansiyasi da 250 dan ortiq ishchi xizmatchilar ishlaydilar. SHunday kilib “Qibray” gidroelektrostansiyasi da favqulodda vaziyatning yuzaga kelishi natijasida 4 kishi jaroxatlanar ekan. 4.3 YOng‘in xavfsizligi “Qibray” gidroelektrostansiyasida boshqaruv binolarida yong‘in xavfsizligi bo‘yicha ma’sul shaxs bo‘ladi. U shu binoning yong‘in xavfsizligini ta’minlash uchun ma’sul hisoblanadi. Gidroelektrostansiyada binosida o‘t o‘chirish yaщigi, o‘t o‘chirgichlar ko‘z ko‘radigan joyga joylashtiriladi. SHu biln birgalikda yong‘in xavfsizligiga doir targ‘ibot va tashviqot materiallari joylarga o‘rnatilib qo‘yiladi. Mashina mexanizmlarda yoqilg‘i tomib turishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mexanizmlarning sovitish sistemasi yaxshi ishlashi lozim, sovituvchi suyuqlik oqishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mexanizmlarning moylash tizimidan moyning oqishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Agarda bunday holat mavjud bo‘lsa uni tezdan tuzatish choralari ko‘rilishi lozim. S ovu q kunlarida texnikalarning dvigatellarini olov yo q ib q izdirish ka’tiyan man etiladi. 4.4 Birinchi tibbiy yordam “ Qibray ” gidroelektrostansiyasida ishchi xodimlar jabrlanishi mumkin. Bunday h ollarda ularga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatiladi. Gidroelektrostansiyalarda asosan q uyidagi jaroxatlanishlar ko‘p uchraydi: 50

Elektr tokidan shikastlanish. Ishlab chikarishda, avariyalarda yoki tabiiy ofat sodir bo‘lganda ko‘pincha odamlarni tok urib shikastlanishi mumkin. Bunday hol shikastlangan kishilar va qutqaruv ishlarini olib borayotganlar bilan xam yuz berishi mumkin. Elektr tokidan shikastlangan kishi organizmida tananing ayrim joylarida umumiy yoki maxalliy o‘zgarishlar yuz beradi: teri kuyishi, yumshoq to‘qimalarning kuyishi, asab tizimini ishdan chiqishi, nafas olishning to‘xtab qolishi va shu kabilar. Elektr toki urgan kishini zudlik bilan tok ta’siridan q ut q ariladi. Buning chun tok manbadan o‘chiriladi, yoki shikastlangan kishini tok o‘tayotgan simdan ajiratib olinadi. Tok ta’siridan q ut q arilgan kishi xushida bo‘lsa tekis joyga yotkizilib toza xavo bilan ta’minlash kerak. Agar tok urgan kishi bexush bo‘lsa zudlik bilan sun’iy nafas oldiriladi va yuragi massaj q ilinadi. Su’niy nafas oldirilayotganda shikastlangan kishini za h erga, beton polga yot q izib bo‘lmaydi. Birinchi yordam ko‘rsatayotgan kishi tez va puxta xarakat q ilishi kerak. Suvga cho‘kishda birinchi yordam . Suv ombori, kanal, gidrotexnika inshootlarida ishlovchi xodim, suza bilishi, eshkak olish, qayiqni boshqara olishni kerak. SHu bilan bir qatorda cho‘kkan odamni qutqarib birinchi yordam ko‘rsatishni bilishi zarur. Suvga cho‘kayotgan kishiga yordam berish uchun iloji boricha uning orqa elkasi tomonidan kelib sochidan yoki kiyimda bo‘lsa uning elkasidan tortib suvdan chiqarish zarur. Agar cho‘kayotgan kishi qutqarayotgan kishi xarakatiga xalaqit bersa, unda qutqarayotgan odam bu holatdan tezrok qutulib, yordamni davom ettirishi kerak. Suvdan chiqarib olingan kishini terisi ko‘karib, tomirlari shishgan bo‘lsa qutqarilgan kishini boshini ko‘kragidan past qilib, qorni bilan yordam berayotgan kishining bukilgan tizzasiga yotqiziladi. So‘ngra barmoqqa dastrumol yoki toza doka o‘rab uning og‘zi va tomog‘i begona narsalardan tozalanib tashlanadi. Keyin orqa elkasi tomondan ikki kurak o‘rtasi bosiladi, shunda o‘pka, oshqozonga 51

tushgan suvlar tashqariga chiqishi kerak. Bu ishni tezda amalga oshirilmasa cho‘kkan odam ichidagi suvlar 4 – 5 minutdan keyin konga o‘tib u halok bo‘lishi mumkin. Agar suvdan qutqarilgan kishining terisi oqargan bo‘lsa, uning nafas yo‘llariga suv kirmaganligini bildiradi. Bunday xolda zudlik bilan burun yoki og‘izga xavo puflash, yukni massaj qilish usuli bilan su’niy nafas oldirishga kirishish zarur. 52

TABIATNI MUHOFAZA QILISH 53

5. TABIATNI MUHOFAZA QILISH 5.1 Xududning tabiati muhofazasi Qibray 11 kichik GES binosi qurilgan xududning ekologik xolati diplom loyihasini I bo‘limida yoritilagan tabiiy sharoiti ta’rifidan kelib chiqib quyidagicha baholanadi. Ko‘p yillardan beri aholi yashash joylarini barpo qilish va obodonlashtirish, mahalliy sanoat korxonalarini, chorvachilik majmuasini barpo qilish va ishlatish, dehqonchilikni rivojlantirish bilan bog‘liq inson xo‘jalik faoliyati va tabiiy jarayonlarni to‘g‘ridan - to‘g‘ri va bilvosita ta’sirida turli yo‘nalishdagi va darajadagi o‘zgarishlardir. YA’ni salbiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. Bu o‘zgarishlar o‘z navbatida xududni ekologik xolatini yomonlashishiga olib keladi. Hudud tog‘li rayonda joylashganligi va dam olish zonalariga boy ekanligi hamda dam olish tartibsiz va rejasiz amalga oshirilayotganligi tufayli quyidagi salbiy hodisalar yuz bermoqda:  yovvoyi dam oluvchilar maishiy chiqindilarni suvga va atrof muhitga sochib tashlab ketishi natijasida atrof – muhit ifloslanmoqda;  daraxtlarni kesib gulxan qilib yoqish hollari yuz bermoqda;  gulxanlarni to‘liq o‘chirmaslik va ehtiyotsizlik oqibatida yong‘inlar kelib chiqmoqda;  belgilangan baliq tutilmaydigan davrlarda baliq tutib ularning o‘zi va chavoqlarini nobud qilishmoqda;  belgilanmagan va ruxsat berilmagan joylarni shaxar axlatxonalariga aylantirishmoqda;  mahalliy sanoat korxonalari o‘zlarining chiqindilarini suvga va ruxsat berilmagan joylarga to‘kishmoqda;  va boshqalar. Birinchi navbatda bu salbiy o‘zgarishlar xududni atmosfera havosini ma’lum darajada ifloslanishiga olib keladi. Bunday xolatning asosiy sabablari doiimiy 54

ravishda esib turadigan tog‘ shamoli, mahalliy sanoat korxonalaridan chiqayotgan chiqindi va tutunlar, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan bog‘liq havoga ko‘tarilayotgan chang to‘zonlar, tuzlar, qumlar sanoatda foydalanilgan kimyoviy moddalarni bir qismini quyilishidir. Ikkinchi navbatda suv ob’ektlarini aholi yashash joylaridan deyarli tozalanmasdan, chorachilik majmualaridan chiqarilayotgan oqava suvlaridan hamda sug‘oriladigan erlardan tashlanayotgan suvlarning kelib qo‘shilishidan ifloslanishidir. Xududni atmosfera havosini suv resurslarini ma’lum darajada ifloslanib zaharlanganligi, sho‘rlanganligi, tuprog‘i ifloslanganligi ta’sirida o‘simlik va hayvonot dunyosiga to‘g‘ridan - to‘g‘ri salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xududning ko‘rsatilgan ekologik xolatini sog‘lomlashtirish uchun kechiktirib bo‘lmaydigan quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak. 1. YOvvoyi turizmni cheklash, dam olishni rejalashtirish va dam oluvchilarga shart – sharoitlar yaratib berish kerak. 2. Mahalliy aholini turmush darajasini ko‘tarish, ular uchun axlat – xonalar tashkil qilish, qishda yoqilg‘i bilan ta’minlash lozim. 3. Havoga chang to‘zon tuz qumi, sanoat chiqindilarini ko‘tarilishini oldini olish uchun hududni ko‘kalamzorlashtirish, yo‘llar, kanallar chetiga va sug‘orish tarmoqlari qirg‘oqlariga, dalalar, chekkasiga va ayniqsa shamol yo‘nilishiga perpendikulyar ravishda daraxtzorlar barpo qilish zarur. 4. Er usti va er osti suvlarini ifloslanishini, zaharlanishini oldini olish uchun aholi yashash joylarini oqava suvlarini to‘plagich xovuzlarga yig‘ish, tindirish va sug‘orishda foydalanish, mahalliy sanoat korxonalarini oqovasiz tizimiga o‘tkazish. 5. Sug‘orish va meliorativ shahobchalarni takomillashtirish va ish samaradorligini oshirish asosida erlarning sho‘rlanishini va meliorativ holatini yomonlashishini oldini olish. 55

6. Xududdagi o‘simlik va hayvonot dunyosi holatini yaxshilanishi zarur, ular orasida kamayib borayotgan turlarni aniqlash, o‘rganish va ularga qulay sharoit yaratish. 7. Xududni er va suv resurslaridan oqilona foydalanish dasturini ishlab chiqish va hayotga joriy etish zarur, bu ishlar ustidan doimiy va tartibli ravishda nazorat o‘tkazilib turilishi kerak. 5 .2 Ekspluatatsiya ishlarini atrof muhitga ta’sirini bartaraf q ilish Y u qorida ko‘rsatib o‘tilgan atrof muhitga ta’sirini sezilarsiz holatda bo‘lishini ta’minlash yoki bartaraf qilish uchun. O‘zbekiston Respublikasini “Tabiatni muxofaza qilish to‘g‘risida”gi me’yoriy xujjatlari talablaridan kelib chiqqan xolda quyidagi tabiatni muhofaza qilish chora - tadbirlar amalga oshiriladi. A. Havodagi musaffolikni ta’minlash uchun. 1. Havodagi changni yo‘qotish uchun avtomashina qatnovidagi yo‘llarni sisterna yordamida suv bilan yuvish. 2. Qurilish mashinalaridan chiqadigan zaharli gazlarni kamaytirish uchun dvigatellarni to‘g‘ri ishlatish qoidasini bilish, saqlash va ozuqa sistemasi to‘g‘rilangan bo‘lishi kerak. 3. Mexanizmlar havoga chiqarayotgan zaharli gazlar va chiqindilarni bo‘lmasligi uchun ularni ish boshlanishidan oldin har doim nazarot qilib turilishi kerak. 4. Sement, ohak, qum kabi sochiluvchi qurilish materiallarini tashishda, ishlatishda, to‘kishda chang - to‘zon hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. B. Tuproq iflosligi oldini olish uchun. 1. Mexanizmlar ishlaganda ulardan oqayotgan neft mahsulotlarini oqmasligini ta’minlash kerak. 2. Tuproqning 15 – 20 sm qatlami qirqib olinib, unumsiz erlarga va maxsus joyga to‘plab qo‘yiladi. 56

3. Qazib olingan gruntlar qayta qo‘yish uchun ishlatiladi. Ortib qolgan grunt esa jarliklar, chuqurliklarni to‘ldirish uchun ishlatiladi. 4. Qurilish tugagandan keyin ish maydonlari toza holatga qaytari ladi. U erda qolgan chiqindilar maxsus mashinalarda chetga olib ketiladi. 5. Ekspluatatsiya qilinayotgan xududda shamol ta’sirida tuproq eroziyasi bo‘lishi mumkin, shu sababli massiv bitgandan so‘ng eroziyaga qarshi tadbirlar amalga oshiriladi. 6. Suvning ifloslanishini oldi olinadi. 7. Ekspluatatsiya qilishda ba’zi ishlar mexanizmlar yordamida amalga oshirishi uchun bu erlarda vaqtinchalik mashina turar joylarini barpo qilish. 8. Mashina remont qilish va saqlash uchun maxsus joylar jixozlari bilan tashkil qilinadi. 9. Ko‘kalamzorlashtirish ishlari olib boriladi. 10. Kuz vaqtida va umuman boshqa vaqtlarda ham to‘kilgan hazonlarni suvga tashlash yoki ularni yoqish ma’n etiladi. Ularni maxsus handaqlarga ko‘mish talab etiladi. 11. Mashinalarni yuvish uchun maxsus va yopiq sistemadan foydalaniladi. 12. Moy bilan ta’minlash uchun maxsus idishlardan foydalaniladi. Mashina dala parkining osti beton bilan izolyasiyalanadi. Parkdan chiqayotgan chiqindi suvlar va neft aralashgan suvlarni hech bir erga tashlab yuborilmasdan u qayta tozalanib yana ishlatiladi. Buning natijasida ko‘p miqdordagi suvning tejalab qolishiga erishiladi. Xar xil konstruksiyalarda ayniqsa, gidromexanizm jixozlarda baliqlarni shikastlamaslik maqsadida GES stansiyasi oldiga baliq to‘ri kurilmasi qo‘yiladi. Baliq to‘sgichlarga q u yid a g i asosiy talablar qo‘yiladi. 1. Stvorda berilgan o‘lchamdagi baliqlarni 90% ushlanib qolinishi kerak. 2. Baliqlar xarakati davomida mo‘ljal olish layoqatiga ta’sir qilmasligi kerak. 57

3. Baliqlarni ko‘payishiga ta’sir qiladigan salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmaslik kerak. 58

TEXNIK CHIZMALAR 59

ASOSIY XULOSALAR 61

XULOSA 1. “Qibray 11” kichik GESi Toshkent viloyati Qibray tumanida CHirchiq – Bo‘zsuv suv – energetik traktida joylashgan, 1943 yilda ishlashga topshirilgan. GESni “O‘zenergo” DAKning “Qadriya GESlar kaskadi” unitar korxonasi ishlatadi. GESni belgilangan quvvati – 11,2 Mvt. O‘rtacha yillik energiya ishlab chiqarishi – 80 mln. Kvt. Soat. Gidroturbina napori (hisobiy) – 18 m. Suv sarfi – 78 m 3 /s 2. GESni ishlatish qoidasi birinchidan eskirgan, ikkinchidan yo‘qotib yuborilgan, xozir GES “Elektr energiyasi stansiyalarini ishlatish qoidalari” bo‘yicha ishlatilmoqda, unda GTIlarini texnik xolatini kuzatish, ularga texnik qarov ishlarini olib borish, ta’mirlash va zamonaviylashtirish ishlari e’tiborga olinmagan. SHuning uchun mazkur BMIning maqsadi “Qibray – 11” kichik GESi ekspluatatsiya loyixasini ishlab chiqishdan iborat qilib qabul qilingan. 3. Qibray – 11 kichik GESi asosiy gidrotexnika inshootlari tarkibiga: Bosh uzel (To‘g‘on, derivatsiyani o‘tish uchastkasi), derivatsiya kanali, bosimli stansiya uzeli (bosimli xovuz, erkin suv tashlama, bosimli quvur, GES binosi) va suv olib ketuvchi kanal kiradi. 4. Qibray – 11 kichik GESi mavjud texnik holati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Davsuvxo‘jaliknazorat” inspeksiyasida, amaliyot davrida, to‘plangan materiallar asosida o‘rganildi. O‘rganish natijalari: – GES derivatsiya kanalida 2002 yil mart oyida 16 – 17 +50 piket oralig‘ida, dambaning quruq qiyaligi ostonasida 0,25 l/s atrofida filtratsiya suvlarini chiqishini; 62

– kanal qirg‘oqlari bo‘ylab xar xil qurilmalar qurilgan, daraxtlar ekilgan, to‘siq devorlar qurilganligi oqibatida nazorat yo‘li yo‘qotilganligini; – bosimli – stansiya uzeli bosimli hovuzida drenaj novi loyqaga to‘lib drenaj suvlarini chiqazib yuborishga imkoniyat bermayotganligini; – erkin suv tashlamada reaktiv so‘ndirgich qirralari shikastlanib armaturalar ochilib qolganligini; – suv olib ketuvchi kanal o‘ng qirg‘og‘i beton qoplamalari osti yuvilganligini; – loyiha xujjatlari to‘la xajimda emasligini, ishlatish loyihasi va ishlatish qoidasi yo‘qligini ko‘rsatgan. Bu Bitiruv malakaviy ishining oldiga qo‘yilgan maqsadni to‘g‘ri ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. 5. ekspluatatsiya loyixasi tashkilotni boshqarish, texnik qarov, inshootlar texnik xolatini kuzatish, ta’mirlash, zamonaviylashtirish hisobat va rejalashtirish ishlarini o‘z ichiga olishi kerak. Unda ekspluatatsiya xizmati ishi beshinchi bo‘limda keltirilganidek 5.1. punktdan 5.12. punktga qadar tashkil qilinadi. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 64

Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.Karimov “Jaxon moliyaviy – iqtisodiy inqrozi, O‘zbekiston sharoitida uni bataraf etishning yo‘llari va choralari” Toshkent “O‘zbekiston” 2009 y. 53 bet. 2. I.Karimov “YUksak ma’naviyat – engilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 173 bet. 3. A.S.Sadыkov, R.A.Alimov, E.M.Benyaminovich, D.K.Tersitskiy “Irrigatsiya Uzbekistana” II tom. Toshkent “Fan” 1975 y. 358 bet. 4. D.S.SHaveleva “ Ispolzovanie vodnoy energii ” Leningrad “Energiya” 1976 g. 655 bet. 5. F.F.Gubin, G.I.Krivchenko “Gidroelektricheskie stansii” Moskva. “Energiya” 1980 g. 367 bet. 6. D.S.SHaveleva, YU.S.Vasilev i dr. “Gidroenergeticheskie ustanovki” Leningrad “Energoizdat” 1981 g. 515 bet. 7. V.YA.Karelin, V.V.Volshanik “Soorujeniya i oborudovaniya malыx gidroelektrostansiy” Moskva. “Energoatomizdat” 1986 g. 268bet. 8. A.S. Badalov, I.I.Pirmatov, T.SH. Majidov “Gidroenergetik q urilmalar ” Ma’ruzalar to‘plami Toshkent 2002 y.100 bet. 9. M.M.Muxammadiev, O.H.Nizamov “Gidroturbinalar” O‘quv qo‘llanma. Toshkent. 2006 y. 152 bet. 10. Badalov A.S., Uralov B.R., Zenkova V.A., SHaazizovF.SH. “Gidroelektrostansiyalar” O‘quv qo‘llanma Toshkent-2008 y. 117 bet. 11. M.M.Muxammadiev, B.R.Uralov, M.Mamajonov, A.K.Muxamedov, T.SH.Majidov, O.H.Nizamov, A.S.Badalov “Gidromashinalar”O‘quv qo‘llanma. Toshkent. TIMI 2009 y. 152 bet. 12. A.S.Badalov, B.R.Uralov, V.A.Zenkova, F.SH.SHaazizov “Gidroelektrostaniylar” O’quv qo’llanma. Toshkent. TIMI 2009 y. 132 bet. 13. Internet saetlari: WWW. Uzenergo. Com. WWW. es- elektro. ru. 65

O'xshashlar

Elеktr mashinalari transformatorlar qismi bo‘yicha dasturlash loyihasini tuzish

Shahrisabz tumani MTPda elektrotexnika uchastkasi ishini tashkil etish

Каркидон ГЭСининг техник ҳисоби

Шўркўл сув омбори эксплуатацияси

Электр энергияни иқтисод қилишни таъминловчи қаршилик электр печи лаборатория қурилмасини яратиш