Каркидон ГЭСининг техник ҳисоби

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9332.5 KB

Ko'chirib olish

«Каркидон ГЭСининг техник ҳисоби» мавзусидаги б акалавр даражасини олиш учун МАЛАКАВИЙ БИТИРУВ ИШИ I II III IV V VI VII МУНДАРИЖА КИРИШ УМУМИЙ ҚИСМ 2.1 Тошкент вилоятининг табиий шароити 2.2 Ўрта Чирчик тумани табиий шароити 2.3 Оҳангарон дарёси ҳақида маьлумотлар 2.2 Тошкент сув омбори ҳақида маьлумотлар 2.4.1 Тошкент сув омбори паспорти ТЕХНИК ҚИСМ 3.1 Сув энергетик ва сув ҳўжалик хисоблар 3.2 Тўғонли гидробўғиннинг компоновкаси 3.3 ГЭСни хисобий йилини аниқлаш 3.4 ГЭСнинг хисобий сув сарфини танлаш. ГЭСнинг агрегатлар сони ва турбинанинг сув сарфини аниқлаш . 3.5 Турбини турини танлаш ва унинг параметрлари ва ўлчамларини хусусий графиклар ва универсал характеристикалар асосида танлаш 3.6 Сўрувчи қувурларни турлари ва асосий ўлчамларини танлаш. 3.6.1 Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш 3.7 Турбина камераси турини танлаш. Ёпиқ бетон спирал камераси ҳисоби. 3.8 Турбиналар параметрларини ҳисоби ва уларни ишчи характ е ристикаларини қуриш 3.9 Генератор тури ва схемасини танлаш, унинг ўлчамларини аниқлаш 3.10 Турбинанинг автоматик рослаш тизимини танланиши 3.11 Кранни танланиши 3.12 ГЭС биносининг турини танлаш ва унинг асосий ўлчамларини аниқлаш ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 4 Техник-иқтисодий кўрсаткичлар ХАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ТАБИАТ МУҲОФАЗАСИ ХУЛОСАЛАР бет 6 9 10 12 13 18 19 22 23 24 25 30 31 37 38 39 43 44 47 48 50 53 54 55 65 69

VIII IX АДАБИЁТЛАР ИЛОВАЛАР 71 73 Кириш “Ўзбекэнерго”га тегишли электростанцияларнинг умумий ўрнатилган қуввати бугунги кунда 12038 МВт ни ташкил килади. Улардан 10619МВт қуввати иссиқлик электростанциялардаги ва 1419 МВт эса гидроэлектростанцияларга тўғри келади. Иссиқлик электростанцияларда ёқилғи сифатида табиий газ, мазут, кўмир ишлатилади. Ўзбекистоннинг энергетик қувватлари барчаси эксплуатация ресурсларини ишлаб булган, ва улардан кейинчаликда фойдаланиш электростанциялар барқарорлигини ва тежамлигини пасайтиришга олиб келиши мумкин. Ҳозирги пайтда уларнинг қўлларида жихозлар ва иншоотларнинг ейилиш даражаси чегараланган даражасига келиб қолган. Бундан ташқари охирги йилларда Қувасой дарёси хавзаси бўйида кичик фермер хўжаликлари ривожланиб дарё атрофида ерларни ўзлаштирилиши оқибатида, иқлимни ўзгариши, яъни ёғингарчиликларни кескин камайиши иккинчи тарафдан ушбу сув манбаларида оқим миқдорини кескин камайишига олиб келмоқда. Тепада кўрсатилган сабаблар ва муаммолар малакавий битирув ёритиладиган масалани долзарблигини кўрсатади. Битирув ишининг мақсади ва асосий вазифалари : Битирув ишини асосий мақсади Каркидон ГЭСининг техник ҳисобини бажариш саналади. Қўйилган мақсад қуйидаги асосий вазифаларни бажарилишини талаб қилади: ─ГЭС жойлашган ҳудуди гидрологик, геологик, иқлимий, топографик ва бошқа шароитларда ўрганиш; 2

─ Сув энергетик ва сув хўжалик хисобларни бажариш; ─ ГЭСнинг асосий энергетик параметрларини аниқлаш; ─ГЭСнинг асосий жихозларини танлаш; ─ГЭСнинг таркибига кирган иншоотларни лойихалаш. Ишнинг амалий аҳамияти: Ишнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, унда ҳозирги кунда содир бўлган муаммоларни ҳисобга олган холда Каркидон ГЭСни лойиҳалаш ечимлари кўриб чиқилиб, ушбу ГЭСни самарадорлигини оширишга имконият яратади. 3

КАРКИДОН СУВ ОМБОРИ ЖОЙЛАШГАН ҲУДУДНИНГ ТАБИИЙ ГЕОГРАФИК ШАРОИТИ Геологияси ва рельеф шароити Фарғона водийсининг атрофида қатор адирлар минтақаси жойлашган. Улар денгиз сатҳидан 400-500 метрдан 1000-1500 метргача бўлган баландликларни ишғол қилади. Адирлар минтақаси баландроқ тоғ этакларидан кўпинча камбар тектоник ботиқлар орқали ажралган бўлади. Хўжаликда адирлардан эрта баҳорда табиий яйлов сифатида фойдаланилади. Каркидон сув омбори табиий географик нуқтаи-назардан Исфайрамсой конус ёйилмасининг қуйи қисмлари, Қувасой водийсининг жанубида Қува- Полвонтош адирлар тизимида Қува-Толмзор адири оралиқ ботиғида жойлашган. Жанубий Фарғонадаги адирлар ғарбдан шарққа томон чўзилган, кенглиги 2—6 км, нисбий баландлиги ўртача 70-100 м, устини ғовак нуроқ жинслар, лёссимон гил қоплаган конгломератлардан тузилган, озроқ қисми ҳайдалган. Адирларда қуйидаги урочишчьелар ажратилади: а) тошли, шағалли қуруқ водийлар, б) жарлар, в) конгломерат қулаган жойлардаги тик ён бағирлар, г) кучли ювилган скелетли бўз тупроқли ён бағирлар ва ҳоказо. Фарғона водийсида уни ўраб олган адирлардан марказий қисмигача бўлган территорияда қуйидаги фация типлари мавжуд: 1. Адирларнинг ясси тепалари фацияси: баъзи жойларда оҳактошлар ер юзасида чиқиб ётади ва улар дўнглар, пастликлар сингари мураккаб микрорельеф ҳосил қилади, майда жинслар фақат пастқамликларда тўпланади, нам миқдори ўртачадан паст, чала чўлларнинг оч бўз тупроқларида сийрак ўт ўсимликлари, эфемер, эфемероидлар тарқалган. 2. Адирларнинг тик (30—30°) жанубий ёнбағирлари фацияси учун йирик ва ўрта чақиқ жинслар характерли, ер усти оқими интенсив шимилади, тупроқ ва грунтда нам кескин ўзгариб туради, тупроқ унча ривожланмаган, бўз тупроқларда чўл кавраги ва кўктикан, шувоқ энг кўп тарқалган. 4

3. Адирларнинг нисбатан ясси (12—15°) қуйи ёнбағир фациясида нуроқ, майда ва ўртача йирик чақиқ жинслар қалин қоплам ҳосил қилади, ксефоритлар ва унинг остида юпқа қатламли типик бўз тупроқлар тарқалган. 4. Адир этаги фацияси учун қисман гил аралашган тошлоқ шағал, жинслар характерли, тупроқ ва грунтга намни ер усти оқимлари келтиради, чўл ўсимликлари ва сийрак буталар учрайди. 5. Сирдарёнинг лойқа ётқизиқлари билан қопланган чап соҳил фацияси учун ўтлоқ ўсимликлари ва яхши намланган ўтлоқ тупроқлар хосдир. 6. Адир олди текислиги фациясида оғир гил жинслар тарқалган, кичиккичик қумли майдонлар учрайди, суғориладиган бўз тупроқларда чим ҳосил қилувчи ўт ва бутасимон ўсимликлар ўсади. 7. Қирғоқ бўйи фациясида бир оз шўр тупроқларда нам севадиган ёввойи жийда, тол, тўранғи ўсимликлари учрайди. 8. Қуриб қолган собиқ кўллар ости фацияси учун кўл ётқизиқлари ва қамишзорлар характерлидир. Фарғона водийсининг адир олди текисликларидаги урочишчьеларни А.Абдулқосимов қуйидагича таснифлайди: 1. Пролювиал текислик урочишчьелари гуруҳи. Бу урочишчьеларда механик таркиби майда бўлган ётқизиқлар устида ҳосил бўлган суғориладиган ўтлоқ, салгина шўр ўтлоқ, пастқам ерларда нам ўтлоқ тупроқлар тарқалган. 2. Дарёларнинг конуссимон ёйилмалари оралиғидаги пастлик ерларни ишғол қилган суғориладиган ўтлоқ, ботқоқ, ўтлоқ-боткоқ, ботқоқ-шўрхок тупроқли урочишчьелар гуруҳи. 3. Адир олди тошлоқ-шағалли текисликлар ва қуруқ водийлар урочишчьелари гуруҳи. Буларда бўз тупроқлар устида шувоқ, эфемер, шўра ўсимликлари ўсади. 4. Тоғ олди қия текисликларини эгаллаган оч бўз тупроқли ҳайдаладиган ерлар урочишчьелар группаси. 5

Жанубий Фарғона, хусусан Қува, Қувасой адирлари асосан тўртламчи давр комплексларидан тузилган. Н.П.Васильковский ва Ю.А.Скворцовлар тўртламчи давр ётқизиқларини тўрт комплексга бўлишган : - Сўх комплекси (қуйи плейстоцен); - Тошкент комплекси (ўрта плейстоцен); - Мирзачўл комплекси (юқори плейстоцен); - Сирдарё комплекси (голоцен) ётқизиқлари. Сўх комплексининг аллювиал ь – пролювиал ь ётқизиқлари ўрганилган худуд юзасига бевосита чиқиб ётмайди. У бошқа комплекслар билан қопланган ҳ олда анча чуқурда ётади. Исфайрам конуссимон ёйилмасининг юқори қисмида ҳ амда адирлар орасидаги ботиқларда 80-110 метр чуқурликда сўх комплекси ётқизиқлари жойлашган. У асосан кичик тошли конгломератлар ҳ амда айрим жойларда тошлоқ қатламлар билан биргаликда учрайди. Конуссимон ёйилмаларнинг чеккаларида эса бу ётқизиқлар 290–310 метр чуқурликда учрайди ва йирик қум, қум ҳ амда тошлоқлардан ташкил топган . Тошкент комплекси ётқизиқлари Қува ва Киргули адирларида ер юзасида ётади, ёйилмаларда эса ёш ётқизиқлар остида 50 метр чуқурликда учрайди. У ғўла тошли конгломератлар ва тошлоқлардан тузилган. Конгломератлар кулранг рангли, петрографик таркибида кварц, дала шпати ва бош қ алар куп ми қ дорни ташкил этади. Ётқизиқларнинг умумий қалинлиги 90-200 метрни ташкил қилади. Мирзачўл комплекси ётқизиқлари энг кўп тарқалган бўлиб, улар Исфайрамсой ва Марғилонсой дарёлари конуссимон ёйилмаларининг юқори ва чекка қисмларида ривожланган. Уларнинг литологик таркибида қумли конгомератлар, йирик қумлар, қумтош, тошлоқлар ва улар орасида қумлоқлар учрайди. Уларнинг қалинлиги шимолдан жанубга томон 100 метрдан 50 метргача камайиб боради. Сирдарё комплекси ётқизиқлари асосан Исфайрамсой ва Марғилонсойларнинг ўзанлари, қайирлари ва 1- 2 террасаларида, қолдиқ 6

ўзанларда тарқалган. Ўзанларда шағал, ғўлатош, лёссимон қумоқ учрайди. Конуссимон ёйилмалар эса йирик қум ва тошлоқ - шағалдан тузилган. Уларнинг қалинлиги 4-12 метрга етади. Юқоридаги ма ъ лумотлардан кўринадики, Каркидон сув омбори жойлашган худуднинг геологик тузилишида деярли бир хил таркибли ётқизиқлар ривожланган. Шимолий ва ғарбий йўналишда ёйилмаларнинг чекалларида 300-400 метр чуқурликда қумоқ ва қумоқларнинг кўплаб қатламлари учрайди. Уларнинг қалинлиги 10-20 метрга боради. Янги тектоник ҳаракатлар даврида тоғ тизмалари билан бир қаторда тоғ оралиғидаги ботиқлар ҳам секинлик билан кўтарила бошлаган. Натижада неоген даврида ётқизилган чўкинди қатламларни дарёлар юва бошлаган. Шу билан бирга дарё водийларида қатор дарё терассалари ҳосил бўла бошлаган. Тоғ тизмалари тоғ оралиғидаги ботиқларнинг кўтарилиши чекка, яъни тоғ тизмаларига яқин қисмларида бирмунча кучлироқ бўлган, шу сабабли ботиқларнинг бу қисмларида паст тоғлар-адирлар пайдо бўлган. Фарғона водийсининг марказий қисми деярли барча томондан мутлоқ баландлиги 400- 500 м дан 1500 м гача адирлар билан ўраб олинган. Жанубий Фарғонанинг шарқий қисмидан ғарбий томонга параллел йўналишда Андижон, Полвонтош, Қува, Қувасой, Чимён, Қапчуғай, Сўх адирликлари жойлашган. Адирлар юпқа лёсс ва лёссимон қумоқ қоплами неоген ва антропоген даврлари ётқизиқлари конгломерат, қумтош мергель ва тош-шағаллардан иборат тузилган. Адирлар антиклинал бурмалар бўлиб, улар яқин биологик ўтмишда вужудга келган. Булар оқар сувлар ҳосил қилган сойликлар орқали бир-биридан ажралиб қолган. Иқлим шароити Фарғона водийсининг иқлими ўзига хос. Иқлим ҳосил қилувчи омиллар ҳам мамлакатимизнинг ғарбий текислик қисмидан фарқ қилади. Водийни ўраб турган тоғ тизмалари Арктика ва Сибирдан келувчи совуқ, Атлантика океанидан келувчи нам, жанубдан келувчи иссиқ тропик ҳаво 7

массаларининг бевосита кириб келишига халал беради. Шунинг учун ёзи иссиқ ва қуруқ бўлиб, узоқ давом этади, қиш эса нисбатан юмшоқ, мамлакатимизнинг бошқа жойларга нисбатан барқарор. Фарғона водийсининг ғарбий қисми ғоят қуруқ, йиллик ёғиннинг ўртача миқдори 100 мм ва ундан кам. Шарқий томонга эса ёғин миқдори ортади. Полвонтош, Андижон адирларида 230-250-мм га етади. Тадқиқот ҳудуди ва умуман Шарқий Фарғонанинг иқлими Федченко метеорологик станциясининг маълумотлари билан характерланади. Ҳудуднинг иқлимини шаклланишида географик ўрни, орографик тузилиши ҳамда атмосфера циркуляциясининг роли ниҳоятда катта. Шундан келиб чиқиб, ҳудудда иссиқ, қуруқ, ёзи узоқ давом этадиган, қиши қисқа ва юмшоқ, ёғинлар асосан баҳор ва ёзда ёғадиган қуруқ субтропикларнинг континентал типи шаклланган [6]. Тадқиқот ҳудудида қуёшнинг ўртача нур сочиш давомийлиги 2693 соатни ташкил этади (1-расм). Фарғона водийсига кириб келган турли ҳаво массалари об-ҳавони кескин ўзгартиради ва иқлимий хусусиятларни белгилаб беради. Ёзда тропик ҳавоси, қишда мўътадил ҳаво массалари хокимлик қилади. Куз ва баҳорда арктика ва бошқа ҳаво массалари тез-тез алмашиниб турганлигидан об-ҳаво ҳам ўзгарувчан бўлади. Ҳаво ҳароратининг +10 °С дан юқори бўлиш даври 25-26 мартдан бошланади ва 25-26 октябргача давом этади. Сову қ сиз кунлар узунлиги ўртача 213 кун б ўлиб, йиллар давомида 212-218 кун орали ғ ида ў згариб туради. Ҳа вонинг + 10 °С дан ю қ ори бўлган даври ҳароратлари йигиндиси 4410-4440 ° С ни, самарали ҳароратлар йи ғ индиси эса 2200-2400 °С ни ташкил қилади. Тупроқнинг м у злаши мумкин бўлган даври 15-17 октябрдан 2-7 апрелгача давом этади . Федченко метеостанциясининг маълумотлари бўйича кўп йиллик ўртача ҳаво ҳарорати +14,6 °С, январда ўртача ҳарорат +0,1 °С, июлда эса ўртача +27,2 °С га тенг. Ҳавонинг энг паст ҳарорати январда (-19,3 °С), энг 8

юқори ҳарорати эса июлда (+ 40,8 °С) кузатилган (1-3-жадваллар, 2-расм) [37]. 1-жадвал - Федченко метеостанциясида 2000-2012 йилларда қайд этилган ойлик ўртача ҳаво ҳарорати Йиллар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ўртача йиллик 2000 1,3 2,7 9 ,0 18,1 23,1 25,6 27,7 25,7 21,2 12,4 6,7 2,7 14,7 2001 -1,2 3,6 11,3 17,6 24,5 27,3 26,8 24,9 20,1 13,7 9 ,0 1,7 14,9 2002 1,7 4,5 11,3 16 ,0 20,3 25,7 27 ,0 26,2 21 ,0 16,9 9,9 -1,5 14,9 2003 3 ,0 4,4 8,5 13,3 19,5 25,2 28,1 25,7 21,3 14,8 7,6 1,1 14,4 2004 3 ,0 6,3 10,1 15,7 22,2 26,5 26,9 25,9 21,5 13 ,0 9,8 2,6 15,3 2005 2 ,0 1,6 11,9 16,1 20,1 27 ,0 28 ,0 24,5 22,3 14,8 7,5 2,6 14,9 2006 -2,7 3,7 11,7 17,3 23 ,0 26,5 26,8 26,5 20,3 17 ,0 8,7 -0,6 14,9 2007 0,7 6,7 9,4 18,4 21,4 27 ,0 26,1 25,1 21 ,0 12,3 8,5 1,9 14,9 2008 -7,3 -1,1 13,8 17 ,0 23 ,0 28,3 28,2 27 ,0 21,1 13,9 6,5 2,5 14,4 2009 0,2 5,5 11,5 14,6 20,2 24,2 26,9 25,5 20,9 14,2 6,9 2,3 14,4 2010 2,9 2,1 11,1 18 ,0 20,1 24,8 26,6 25,6 20 ,0 14,9 6,7 1,3 14,5 2011 -0,8 2,9 9,1 18,2 23 ,0 26 ,0 27,4 25,3 21,1 11,1 5,7 -0,1 14,1 2012 -1,6 -1,2 6,5 19,3 21,6 25,5 27,3 26,6 20,9 13,8 6,3 1,5 13,9 Ўртача 0, 1 3,2 10,4 16,9 21,7 26,1 27,2 25,7 21 ,0 14,1 7,7 1,4 14,6 Ўрганилаётган ҳудуднинг шамоллар режими водийнинг орографик тузилиши ва ҳаво босимининг ўзгариб туриши билан боғлиқ. Шамолларнинг турли йўналишлар бўйича такрорланиши ва уларнинг тезлиги тўғрисидаги маълумотлар 4-жадвалда ва ҳудуднинг шамоллар “гули” 3-расмда келтирилган. Маълумотлардан кўринадики, ҳудудда йил давомида жануби-шарқий шамоллар ҳукмронлик қилади. У Тяншань ва Помир-Олой тоғлари устида жойлашган орографик антициклон билан боғланган [6] . Ғарбий ва жануби- ғарбий шамоллар эса қишда антициклоннинг жануби-ғарбий тармоғи ва ёзда термик депрессия билан боғланади. Бу шамоллар водийда “Қўқон шамоли” номи билан машҳур. 9

-20,0 -10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 t, oC Максимал Минимал Ўртача2-расм. Федченко метеостанциясида 2000-2012 йилларда қайд этилган ойлик ўртача, максимал ва минимал ҳаво ҳароратлари Шамолнинг суткалик режимида йил давомида кечаси жануби-шарқий шамоллар, кундузи эса ғарбий ва шимоли-ғарбий шамоллар ҳокимлик қилади. Бу тоғ-водий шамоллар циркуляциясидир. Жануби-ғарбий, ғарбий ва шимоли-ғарбий шамоллар “Қўқон шамоли” билан боғланган. Жануби- шарқий шамоллар эса тоғдан водийга эсувчи шамоллардир. Йил давомида тезлиги энг катта бўлган шамоллар – ғарбий йўналишда эсадиган шамоллардир. Такрорланиши энг кўп бўлган жануби-шарқий шамолларнинг тезлиги эса энг кичикдир. Йилнинг иссиқ мавсумида ғарбий шамолларнинг тезлиги 4-5 метр секундга боради. Тезлиги катта бўлган шамоллар апрель, май ва июнь ойларига тўғри келади. Шамолларнинг тезлиги сутка давомида апрелдан июнгача кечаси, қолган ойларда кундузи катта бўлади. Тезлиги 15 метр секундга етган шамолар кучли шамоллар деб қабул қилинган. Ўрганилган ҳудудда бундай шамоллар йил давомида ўртача 22 кун кузатилади. Кучли шамоллар совуқ ҳаво массаларини водийга кириб келиши 10

билан боғланади. Энг кучли шамоллар кечки пайт ва ярим кечаси кузатилади. 4-жадвал - Каркидон сув омбори ҳудудида эсадиган шамолларнинг тезлиги (м/сек) ва такрорланишини (%) ойлар бўйича тақсимланиши Ойлар Характеристика Ш ШШқ Шқ ЖШқ Ж ЖҒ Ғ ШҒ I Такрорланиши 10 9 8 24 15 7 13 13 Тезлиги 1 , 6 1,6 1,4 1,3 1,4 1,8 1,8 1,7 II Такрорланиши 13 12 7 19 13 14 15 Тезлиги 1,7 1,8 1,7 1,5 1,4 1,2 2,5 1,0 III Такрорланиши 14 14 7 16 13 6 16 13 Тезлиги 2,0 1,9 1,7 1,6 1,6 3,5 4,1 2,3 VI Такрорланиши 10 10 7 18 14 7 21 13 Тезлиги 2,1 1,8 1,8 1,6 1,7 3,5 1,5 2,5 V Такрорланиши 12 9 7 17 14 7 19 15 Тезлиги 1,7 2,0 1,9 1,8 2,2 3,4 5,4 2,4 VI Такрорланиши 16 7 5 18 13 7 17 16 Тезлиги 1,9 2,1 1,7 1,7 2,8 3,8 4,6 2,4 VII Такрорланиши 16 6 6 18 12 6 16 20 Тезлиги 1,8 2,0 1,5 1,6 2,2 3,1 4,1 2,4 VIII Такрорланиши 15 4 6 22 12 5 14 22 Тезлиги 1,8 1,5 1,5 1,4 1,7 3,3 4,2 2,5 IX Такрорланиши 14 6 7 23 12 4 13 22 Тезлиги 1,6 1,6 1,2 1,3 1,6 3,1 3,8 2,2 X Такрорланиши 15 7 7 25 13 5 13 15 Тезлиги 1,6 1,5 1,5 1,3 1,3 3,0 3,3 1,8 XI Такрорланиши 13 11 7 24 13 6 12 14 Тезлиги 1,5 1,7 1,4 1,4 1,3 2,7 2,9 1,7 XII Такрорланиши 12 10 7 23 14 6 12 14 Тезлиги 1,4 1,6 1,4 1,4 1,4 2,2 2,5 1,5 Йиллик Такрорланиши 13 9 7 20 13 6 15 16 Тезлиги 1,7 1,8 1,6 1,5 1,7 2,7 3,7 2,10 5 10 15 20 Ш ШШқ Шқ ЖШқ Ж ЖҒ Ғ ШҒ 3 -расм. Шамоллар «гули» 11

Шамолнинг максимал тезлиги 18 дан 40 метр секундгача ўзгариши мумкин. Энг кучли шамоллар ғарбий ва жануби-ғарбий шамолларга тўғри келади. Ўрганилаётган ҳудудга йил давомида ўртача 170-180 мм ёғин тушади. Ёғиннинг асосий қисми совуқ мавсумда, камроғи иссиқ мавсумга тўғри келади. Энг кўп ёғин ноябрь-март ойларида кузатилади. Бу ёғинларнинг ёғиши йиклонларфаолияти билан боғланади. Ёғиннинг энг катта қиймати март ойига тўғри келади. Энг кам ёғин эса сентябрь ойида ёғади. Октябрдан март ойигача муддатда циклонлар ва совуқ оқимларнинг келиши билан боғлиқ бўлган узоқ давом этувчи ёғинлар ёғади. Апрель, айниқса май ойида жла ёғинлари кузатилади. Бу ёғинлар совуқ ҳаво массаларининг ҳудудга кириб келиши туфайли вужудга келадиган конвекцион оқим билан боғланган. Жала ёғинлари асосан июнь ва август ойларида кузатилади. Йиллик ёғин миқдори 240 - 260 мм оралиғида ўзгариб туради ва унинг катта қисми қиш ва баҳор ойларида ёғади (5-жадвал, 4-расм). Ёз ва куз ойлари кам булутли ва қуруқ бўлиши билан фарқланади. Ёғинлар миқдорининг кам бўлиши бу ҳудудда лалми деҳкончилик юритишга имкон бермайди. Ҳ авонинг нисбий намлиги ёзда 44-60 % ни ташкил қилади, қ ишда эса 85-87% гача кўтарилади. Бу ғ ланиш ё ғ инлар ми қ дорига нисбатан к ў п, унинг йиллик ми қ дори ҳ авонинг исси қ ва қ ур уқ б ў лиши сабабли 1200-1500 м га етади. 5-жадвал - Федченко метеостанциясида 2000-2012 йилларда қайд этилган ойлик ёғинлар миқдори Йиллар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Йиллик 2000 21 ,0 5,4 19,3 10,1 1,5 0,9 7,1 3 ,0 6 ,0 64,5 23,9 15 ,0 177,7 2001 28,3 9 ,0 11,2 15,9 4 ,0 13,5 2,8 10 ,0 0 24,9 18,6 47,2 185,4 2002 39,9 17,2 22,6 21,1 30,6 11,1 1,9 1,1 8,6 10,7 12,4 70,2 247,4 2003 4,5 18,7 37,1 82,4 8,5 22 ,0 3,8 7,2 6,5 28,1 26,7 31,5 277 ,0 2004 48,3 10 ,0 89,9 19,4 6,3 17,8 5,7 1,1 1,7 15 ,0 30,4 56,4 302 ,0 2005 11 ,0 29,7 35,1 11,4 28,6 7,2 0 3,7 0,3 17,8 1,1 23,8 169,7 2006 102,3 31,5 10,7 11,1 15,8 0 2,7 0 1,2 14,3 3,4 21,7 214,7 12

2007 6,9 10,3 51,8 29,6 15,8 0 15,4 3,6 0 0 12,3 40,3 186 ,0 2008 19,5 28,6 1,5 15,8 18 ,0 6,9 3,3 0,3 4,3 0 7,1 47,8 153,1 2009 16,8 22,3 19,3 21 ,0 6,4 20,6 5,8 1,3 1,2 0 17,5 37,6 169,8 2010 23,1 64,5 40,2 17,3 65,8 24,2 2,9 6,4 6,1 3,9 16 7,1 277,5 2011 2,5 33,2 31,1 8,6 13,4 7,8 0 12,8 0 32,6 101,4 21,7 265,1 2012 20,4 19,7 40,1 6,4 8,7 19,5 0 0 0 1,7 23,5 26,6 166,6 Меъёр 24,9 21,6 31,3 20,8 17,2 11,7 4 ,0 3,9 2,8 16,4 22,6 34,4 214,8 Совуқ ойларда қор ёғади ва қор қоплами ҳосил бўлади. Уни ҳосил бўлишининг ўртача вақти 11 декабрь, эриб кетиши 24 февралга тўғри келади. Йил давомида ўртача 30 кун давомида қор қоплами ҳосил бўлиб туриши мумкин. Айрим йиллари, умуман қор қоплами ҳосил бўлмайди. Қишнинг охирида илиқ ҳаво массалари кириб келишидан қор қоплами эриб кетади ва яна совуқ тушиши билан қор қоплами ҳосил бўлиши мумкин. Қор қопламининг қалинлиги ўртача 1-5 см ни ташкил этади. Йил давомида энг кўп булутли кунлар ноябрь-май ойларида кузатилади. Бу даврларда булутлилик 50-65 фоизга етади. Булут турлари ичида патсимон булутлар (8-38%), баланд тўп-тўп булутлар (18-27%), баланд қатлам булутлар (10-35%) кўпроқ ҳосил бўлади . 13

0 5 10 15 20 25 30 35 40 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ойла р мм 0 5 10 15 20 25 30 оС Ёғин миқдори, мм Ҳаво ҳарорати4-расм. Федченко метеорологик станциясида 2000-2012 йилларда қайд этилган ўртача ойлик ҳаво ҳарорати ва атмосфера ёғинлари Йил давомида энг кўп булутли кунлар ноябрь-май ойларида кузатилади. Бу даврларда булутлилик 50-65 фоизга етади. Булут турлари ичида патсимон булутлар (8-38%), баланд тўп-тўп булутлар (18-27%), баланд қатлам булутлар (10-35%) кўпроқ ҳосил бўлади . Гидрографик тармоқлари 14

Каркидон сув омбори - Қува тумани билан Қирғизистон Республикаси чегарасида, Назарота тоғолди билан Қувасой водийси адирлари такибидаги Қува-Толмозор адирлари оралиғидаги табиий ботиқда қурилган [15]. У жануб томонидан Қирғизистон Республикаси, жануби-шарқ ва шарқ томондан Қувасой шаҳрининг ҳудудий ерлари, ғарб, шимоли-ғарб ва шимол томондан Қува туманининг Толмозор қишлоғининг ҳудудий ерлари билан чегараланган. Сув омбори Исфайрам дарёсининг конус ёйилмасида, Қува- Полвонтош адирлар тизимида Қува шаҳридан 8 км, Толмозор қишлоғи марказидан 4 км жанубда жойлашган (5-6-расм). 5-расм. Каркидон сув омборининг географик ўрни ( Wikimapia . org интернет сайтидан олинди) 15

6-расм. Каркидон сув омборининг умумий кўриниши Каркидон сув омбори жойлашган ўрнига кўра ер сиртидаги ботиқликларда барпо қилинган тўлдириладиган сув омборлари турига мансуб. Тўлдириладиган сув омборлари дарё ўзанидан четда жойлашган табиий чуқурликлар, ботиқларни сувга тўлдириш йўли билан барпо этилади. Ботиқлар етарли даражада чуқур бўлмаса, уларнинг тевараги дамбалар билан кўтарилиб ёки тубини чуқурлаштириш йўли билан сув сиғими орттирилади. Улар дарё ўзанидан четда бўлганлиги сабабли сув махсус каналлар орқали келтирилади. Каркидон сув омбори жойлашган ҳудуднинг рельефи юқоридаги талабларга жавоб беради. Унинг сув сиғими лойиҳадаги сув сатҳининг ўзига сиғдира олиши муносабати билан чуқурлаштирилмаган, атрофида қўшимча дамбалар ҳам қурилмаган. Мазкур сув омбори Қува- Толмозор адирлари оралиғидаги табиий чуқурликнинг шимолий томонини асосининг кенглиги – 520 метр, узунлиги 420 метр, баландлиги 70 метр келадиган тупроқ тўғон билан тўсиш натижасида барпо этилган. Паст босимли тўғоннинг узунлиги – 210 метр, баландлиги – 30 метр. Юқори босимли тўғоннинг узунлиги – 420 метр, баландлиги – 66 метр. Тўғон 8 баллик зилзилага бардош беради (7-8-расм) [34] . 16

7-расм. Каркидон сув омбори дамбасининг юқоридан кўриниши ( Wikimapia . org интернет сайтидан олинди) 8-расм. Каркидон сув омборининг дамбаси Лойиҳа бўйича Каркидон сув омборининг умумий ҳажми - 218 млн. м 3 , фойдали ҳажми - 213 млн. м 3 , ўлик сатҳ – 5 млн. м 3 , сув юзаси майдони - 9,5 км 2 . 17

Каркидон сув омбори шимоли-шарқдан жануби-ғарбга - 5,0 км га чўзилган. Ўртача кенглиги – 1,9 км, энг катта кенглиги – 5,5 км, ўртача чуқурлиги – 22,9 м, максимал чуқурлиги – 66,0 м, минимал чуқурлик – 17 метр, қирғоқ чизиғи узунлиги – 40 км га тенг [23]. Каркидон сув омбори юқорида таъкидлаганимиздек, тўлдирилувчи сув омбори турига мансуб, унга Исфайрам дарёсининг Қувасой тармоғидан махсус канал орқали сув тўлдирилади ва сув ресурсларидан вегетация даврида фойланиш мақсадида қурилган. Унда Исфайрам дарёсининг куз, қиш ва баҳордаги сувлари жамғарилади. Жамғарилган сув ёз ойларида экин майдонларини суғориш учун сарфланади. Шунга мувофиқ сув омборида сув сатҳи куздан бошлаб кўтарила боради ва май ойи ўрталарида максимал даражага етади. Майнинг охирларидан бошлаб, тўпланган сув суғоришга сарфланиши туфайли сув омбори сатҳи пасая бошлайди. Сув сатҳи, айниқса, июнь ойининг ўрталаридан бошлаб кескин пасая боради ва сентябрь ойида минимал даражага тушиб қолади. Каркидон сув омбори Исфайрам дарёсидан бошланувчи 27 км узунликдаги Каркидон тўйинтирувчи канали ҳамда Жинниариқ канали билан тўлдирилади. Исфайрам дарёси — Қирғизистон ва Ўзбекис тон Республикаларидаги дарё, Сирдарёнинг чап ирмоғи. У 3728 метр баландликдаги кичик музликлардан Тенгизбой деб номи билан бошланади. Кичик Олой (узунлиги - 33 км), Сурматош (33 км), Тегир мочсой (26 км), Кўлсой ( 2 1 км), Пўмсой (19 км) каби йирик ирмоқла ри ва 60 га яқин майда ирмоқлари бор. Узунлиги - 122 км, ҳавзасининг майдони - 2220 км 2 . Исфайрам дарёси ҳавзасида умумий майдони 134,6 км 2 бўлган 72 та музлик бор. Ўрта ва юқори оқимида жуда кўп майда тоғ кўллари жойлашган. Улардан энг йириги ден гиз сатҳидан 3892 м баландликда жой лашган Зоркўлдир [20, 21] . Исфайрам дарёси асосан, музлик, қор ва қисман ёмғир, ер ости сувлари дан тўйинади. Учқўрғон қишлоғи яқинида ўртача йиллик сув сарфи - 21,9 м 3 /сек. Исфайрам дарёсида тўлинсув даври май—сентябрь ойларида кузатилади, бу вақтда йиллик оқимининг 55—70% оқиб ўтади. 18

Энг кўп сувли ой — июлда ўртача ой лик сув сарфи 50,7 м 3 /сек, энг кам сув ли ойлар (февраль-апрель)да ўртача ойлик сув сарфи 10—11 м 3 /сек га тенг. Дарё Фарғона водийсига йилига 160 минг т оқизиқ келтиради [42]. Сув омборининг суви Жанубий Фарғона канали орқали Андижон вилоятининг Хўжаобод, Булоқбоши, Мархамат туманларининг 28184 Га, Қирғизистон Республикасининг Аравон тумани 5493 Га, Фарғона вилоятининг Қувасой шаҳри, Қува, Ёзёвон, Тошлок, Қўштепа, Олтиарик, Фарғона туманларининг жами 69 минг гектар майдонларининг сув таъминотини яхшилайди [17]. Жанубий Фарғона магистрал канали бошқармаси тасарруфига Кампировот гидроузели, Шахрихонсой каналини 37,41 км қисми, Жанубий Фағона каналининг 119,36 км қисми, 27,0 км узунликдаги Каркидон тўйинтирувчи канали ва 218,0 млн.м 3 сув сиғимига эга бўлган Каркидон сув омбори киради (9-расм). Кампировот гидроузелида сув 3 га бўлинади, яъни, 40,0 м 3 /с сув олиш қобилиятига эга бўлган Савай канали, 50,0 м 3 /с сув олиш қобилятига эга бўлган Андижонсой канали ва 250,0 м 3 /с сув олиш қобилятига эга бўлган Шахрихонсой канали. Жанубий Фарғона магистрал канали Андижон сув омборидан 250,0 м 3 /с сув олиш қобилиятига эга бўлган Шахрихонсой канали орқали сув билан таъминланади. Жанубий Фар ғ она магистрал каналини нг Андижон вилояти ҳ удудида О қ бурасой ва Аравонсой кесиб ў тади. Ба ҳ ор ойларида бу сойларда сув к ў паяди. Фар ғ она вилояти ҳ удудида Бешолишсой ва Мар ғ илонсойлар дёкурлар орқали кесиб ў тади. 19

3. 1 Сув энергетик ва сув ҳўжалик хисоблар “Ўздавсувлойиҳа” Институтининг бажарган “Сув хўжалик”номидаги тадқиқотларда Тошкент вилоятида суғориш ва бошқа талабларга истеъмолчилар сув сарфларини миқдорларини аниқлаган. Сув истеъмол қилиниши Сирдарё хавзвсининг сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш бош схемаси асосида аниқланган. Саноат-коммунал хўжаликларни сув истеъмол қилиш ҳажмлари “Ўзгипроташпром” томонидан аниқланган. “Ўзгидромет” институти маълумотлари асосида Қувасой дарёсида ГЭС кесимигача олиб келинадиган сув сарфларининг кузатувлари (19 йил давомида) йиғилган. Сув истеъмолчиларнинг талаблари, хамда Қувасой дарёсида қолган сув миқдори бўйича йиғилган маълумотлар ГЭС қисмида ўтаётган ҳисобий миқдори ва оқим гидрографини аниқлаш имкониятини яратади. Ўзбекистон дарёлари гидроэнергостанцияларидан самарали фойдаланиш, хамда электротаъминотни яхшилаш мақсади билан 28 декабрь 1996 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 476-қарори ишлаб чиқилди. Ушбу қарорга биноан Республика худудида 44 та ўрта ва катта ГЭС лар қурилиши режалаштириб 113 та ГЭС нинг қурилиши имконияти мосланган. 2001 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов “Ўзбекистон Республикаси энергетикада иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш тўғрисида” фармонини ишлаб чиқди. Ушбу фармоишда энергетика соҳасида иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш бўйича устивор йўналишлари белгиланган. ─ соҳада бозор ислохотларни чуқурлаштириш; ─ демополизация жараёнларини такомиллаштириш; ─ электроэнергетика корхоналарини иқтисодий самарадорлигини ошириш; 21

─ хусусийлаштиришни кенгайтириш ва бу жараёнга махаллий ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш; ─ истеъмолчиларни электроэнергиябилан таъминлаш сифати ва барқарорлигини ошириш. ошириш. 3.2 Тўғонли гидробўғиннинг компановкаси Гидробўғинларда махсус гидротехник иншоотлар ёрдамида сув манбасининг сатхлар фарқини бир кесимда тўплаш мумкин ҳамда ушбу кесимда бирор Н-миқдорли босимни хосил қилиш мумкин. Босимни хосил қилиш учун икки усул ишлатилади: тўғонли ва деривацион. Бизни ҳолатда тўғонли усулни қўллаймиз. Ушбу турдаги гидробўғинда ГЭСда ишлатиладиган босим тўғон ёрдамида ҳосил қилиниб сув манбасини тўсади ва суъний равишда сув омборни сув сатхини дамланишини (кўтарилишини) хосил қилади. Тўғондан олдин ва ундан кейинги сув сатхларини фарқлари ҳисобига босим хосил қилинади. Н  ЮБСС -  ПБСС = 49.0 м. Бунда  ЮБСС ва  ПБСС тўғондан олдинги ва ундан кейинги сув сатхлари. Тўғонли гидробўғинларнинг компановкалари уч хил тури мавжуд бўлиши мумкин : а) Ўзанли ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғин; б) Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғин; в) алохида жойлашган ГЭС биноси билан жихозланган тўғон гидробўғин; Бизнинг шароитларга биноан босим Н ст  49.0 м бўлганлиги сабабли иккинчи турдаги тўғонли гидробўғиннинг компановкасини танлаймиз. Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғинлар компановкаи таркибига қуйдаги иншоатлар кириши мумкин: 22

1-расм. Тўғон олди ГЭС биноси билан жихозланган тўғонли гидробўғиннинг компановкаси. 1 - сув манбаси канал, 2 - гравитацион тўғон, 3 - сув омбори, 4 - ГЭС носи, 5 -сув олувчи иншоат, 6 - турбина қувурлари, 7 - сув ташлагич иншоати. 3.3 ГЭСни хисобий йилини аниқлаш ГЭСларни лойихалаштирилаётганда сув хўжалик ҳисобларини бажаришга тўғри келади. ГЭСни ҳисобий йили, ҳисобий сув сарфи ва ҳисобий босимини, ГЭСни ўрганилган қувватини аниқлаш бўйича ҳисоблар сув хўжалик ва сув энергетик ҳисоблар саналанади. ГЭСни хисобий йилни аниқлаш учун таянч кўрсаткичлар сифатида ўртача йиллик сув сарфлари саналади. Ушбу кўрсаткичлар дарёнинг умумий сув билан таминланганлиги тўғрисида ва уни вақт давомида тақсимланганлиги тўғрисида маълумот беради. Жадвалда келтирилган, қисқа муддатли (19 йиллик) гидрологик кўрсатувларни кўриб чиқамиз. Ушбу холат учун, 19 йиллик кузатув маълумотлар мавжудлигида, ГЭСни хисобий йилини танлаш учун математик статистика усулларидан фойдаланамиз. Дарёнинг йиллик оқимини ўзгариши модуль коэффициентлар билан ифодаланган ўзгарувчанлик қияликлар билан белгиланади. Модуль 23

коэффитиенти ва таминланганлик фо и зи орасидаги график боғланиши энг қулай график саналади. Р - бу кўп йил давомида мазкур сувнинг сарфини фоизда кўрсатилган давомийлик эхтимоли К = f ( P ) Бунда K – модуль коэффициенти , P - таъминлангалик фоизи, % K Q ўрт.йил. /Q ўрт. кўп.йил. 10 10 1 . . . . .   йил ўрт йил кўп Ўрт Q Q Ўзгарувчанлик қиясини қуриш учун биринчи навбатда унинг параметрларини анқлаш керак, яъни вариация коэффициенти С v қуйдаги формула ёрдамида аниқланади . 1 )1 ( 2     n K CV Асиметрия коэффициенти С S С S  2*С v Уларни хисоблаб 1- жадвални тўлдирамиз 1 - жадвал Вариация коэффициентини аниқлаш Хронологик тартиб Камайиб борувчи тартиб К К-1 (К-1) 2 Йиллар Q ср Q ср Йиллар 1997 6,38 23,34 2006 1,59 0,59 0,35 1998 7,78 23,2 2011 1,58 0,58 0,33 1999 6,4 22,77 2012 1,55 0,55 0,30 2000 7,17 22,18 2009 1,51 0,51 0,26 2001 7,02 21,75 2008 1,48 0,48 0,23 2002 6,3 21,45 2010 1,46 0,46 0,21 2003 8,75 20,88 2014 1,42 0,42 0,18 2004 9,08 20,13 2005 1,37 0,37 0,14 2005 20,13 18,14 2007 1,23 0,23 0,05 2006 23,34 18,14 2013 1,23 0,23 0,05 2007 18,14 9,08 2004 0,62 -0,38 0,15 2008 21,75 8,75 2003 0,60 -0,40 0,16 2009 22,18 8,45 2015 0,57 -0,43 0,18 2010 21,45 7,78 1998 0,53 -0,47 0,22 2011 23,2 7,17 2000 0,49 -0,51 0,26 2012 22,77 7,02 2001 0,48 -0,52 0,27 2013 18,14 6,4 1999 0,44 -0,56 0,32 2014 20,88 6,38 1997 0,43 -0,57 0,32 2015 8,45 6,3 2002 0,43 -0,57 0,33 14,70 4,32 24

Модуль коэффициенти ва таъминланиши орасидаги боғланишни аниқлаш учун Рыбкин – Фостер жадвалидан фойдаланамиз. Аниқланган варация коэффициенти ва ассиметрия коэффициентлари асосида график тузиш учун ҳисобларни жадвал шаклида олиб борамиз.1- жадвалда аниқланган С S миқдори учун Рыбкин -Фостер жадвалидан Фостер рақамларини топамиз, яъни Ф р  К-1 ва хар бир таъминланганлик фоиз учун тўғри келган рақамларни қўйиб чиқамиз. Ушбу миқдорлар С v  1 бўлган холат учун берилган. Агар С v  1 К аниқлик учун ўзгартирувчи коэффициент киритилади. агар С v  1 К  Ф р +1 агар С v  1 К  Ф р *С v +1 2-жадвал бўйича график қурамиз. Бу графикка таъминланиш фоизини қўйиб К Ҳ аниқлаймиз ундан кейин модуль коэффициентини аниқлаб хисобий сув сарфини формула орқали аниқлаймиз Q Ҳ К Ҳ *Q Ўрт.йил. Бу ерда : К Ҳ = 0,8 ; Q Ўрт кўп.йил. = 14,7 м 3 /с Q Ҳ = 11,76 м 3 /с 25

2 - Жадвал Таъминланганлик қиялиги P 0,01 0,1 1 5 10 25 50 75 90 95 99 99,9 K-1 5,96 4,58 3,02 1,88 1,34 0,55 -0,16 -0,73 -1,13 -1,32 -1,59 -1,79 (K-1)Cv 2,92 2,24 1,48 0,92 0,66 0,27 -0,08 -0,36 -0,55 -0,65 -0,78 -0,88 (K-1)Cv+1 3,92 3,24 2,48 1,92 1,66 1,27 0,92 0,64 0,45 0,35 0,22 0,12Таъминланганлик қиялиги 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 0 20 40 60 80 100 120 фоиз,% м одуль коэф ф ициенти, К 1.1 -Расм Таъминланганик графиги 26

Қувасой дарёси гидрографи (2007й) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ойла р Сув сарф и м 3/сек1. 2 -Расм Қувасой дарёсиснинг гидрографи 27

3.4 ГЭСнинг хисобий сув сарфини танлаш. ГЭСнинг агрегатлар сони ва турбинанинг сув сарфини аниқлаш . ГЭСни хисобий сув сарфини аниқлаш учун қуйидаги маълумотлар керак бўлади: Гидрограф билан тасвирланган дарёнинг режими, сув сарфларини вақт давомийлигида график кўринишида ўзгариши. Ушбу гидрограф юқорида келтирилган сув хўжалик ва энергетик хисоблар асосида танланган ҳисобий йил учун қурилган. Ушбу гидрограф сув сарфларни қайтарилиш графигида қайтатдан қурилади. Бунинг учун сув сарфлар камайиши тартибда графикда жойлаштирилади. Қайтарилиш графикига керакли таъминланганлик фоизи қўйилиб (Р) ГЭСнинг ҳисобий сарфи аниқланади. Ундан кейин гидрографда ГЭСни ҳисобий сарфини қўйиб графикни икки қисмга бўламиз: а) Графикни пастки қисми ГЭСни сув сарфлар графикини ҳосил қилади. б) Графикни юқори қисми эса сув манбаисидан қолган сув сарфларни ҳосил қилади. Агрегатларни сонини аниқлашда қуйидагиларни ҳисобга олиш шарт: * имкон борича камроқ агрегатларни сонини қабул қилиш лозим (уларни сони 2 тадан кам бўлиши мумкин эмас) Ушбу холат қурилиш ишларини хажмларини қисқсришига олиб келади. * сув сарфларини қайтарилиш графикини ишлаётган турбиналар яхшилаб қоплаши лозим. Қайтарилиш графикига асосан қурилаётган мисол учун 3 турбина қабул қиламиз. Турбинанинг сув сарфи қуйидагича аниқланади: Q Т =Q 1 / 3=30 / 3=10.0 м 3 / с 28

Қуйида келтирилган қайтарилиш графикида ишлаётган турбиналар графикини киритамиз. Ушбу график ГЭС сарфлар графикига анча мос тушканлиги яққол кўриниб турибди. 3.5 Турбин а турини танлаш ва унинг параметрлари ва ўлчамларини хусусий графиклар ва универсал характеристикалар асосида танлаш. Турбинани танланиши қуйидагича бўлади: Турбина, генератоплпр сингари ГЭСни асосий жихозларига киради.Турбина тури турбиналарни қўлланишининг жамловчи графики асосида аниқланади. Бунинг учун қуйидаги асосий маълумотларни билиш зарур: 1. Турбиналарнинг қуввати N Т = N ГЭС / n* Г = 12257,6 / 3*0,95 = 4300,9 кВт N ГЭС = 9,81Q х H иш η a = 9,81*30*49.0*0,85 = 12257,6 кВт Бунда: η a = η Г* η Т = 0,85 η Г = 0,95 n =4 та - турбиналар сони. Q х = 30,0 м 3 / с – хисобий сув сарфи. 2. Ишчи босим Н иш =49.0 м 3. Турбинанинг сув сарфи Q T =10.0 м  / с Турбиналарни қўлланишининг жамловчи графикида турбинанинг турбина қувватининг миқдори (N т = 4300,9 кВт) ва ишчи босим миқдорларини (Н иш =49м) қўйиб турбинанинг тури аниқланади. 5 – расмдаги графикка асосан РО 82 ГМ маркали турбина қабул қиламиз. Бу турбина реактив ; РО - турбинани тизими; 82 - радиал ўқий турбинанинг завод рақами; Г - турбина горизонтал; М - металл камерасида жойлашган. 29

Кейинчалик маълум ҳисоблар амалга оширилгандан кейин турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри аниқланади. Танланган турбина учун хусусий графики асосида турбинанинг вақтинчалик параметрлари аниқланади: n - 333,3 - турбинанинг айланиш сони D 1 - 140 см - турбина ишчи ғилдирак диаметри h - +4,5 м - турбинанинг сўриш баландлиги Кейинчалик турбиналар каталогидан танланган турбинанинг бош универсал характеристикасини аниқлаб, унинг ёрдамида турбинанинг ҳақиқий параметрлари ҳисобланади. ФИК ва келтирилган айланиш сони (n 1 = 65 айл/мин) ва келтирилган сув сарфлари (Q 1 = 0,7м 3 /с) орасидаги график боғланиши ҳисобланади. Ушбу характеристикаларда турбинанинг йўналтирувчи аппаратининг очилиш чизиқлари (Q 0 ..) кавитация коэффициентларининг чизиқлари (  ); парраклари бурилган бурчаклари (  ); Универсал характеристикасида вақтинчалик режимли А  нуқтаси қўйилиб (максимал ФИК қиялигининг марказида) Ушбу нуқта учун вақтинчалак келтирилган айланиш сони n ва сув сарфини Q қабул қиламиз.Танланган турбина учун n = 65айл/мин ва Q = 0.7 м 3 /с қабул қилинди. Турбинанинг хақиқий параметрлари ва ўлчамлари модель турбинанинг ФИК максимал бўлган холати учун қуйидагича аниқланади: Турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри Д 1 = (Q Т / Q ׳ 1 (H иш ) 0,5 ) 0,5 = ( 10.0 / 0,7*( 49.0) 0,5 ) 0,5 = 1,43м = 143см Олинган қиймати стандарт диаметргача яхлитланиб Д 1 =140 см қабул қиламиз. Турбинанинг айланиш сони n = n ׳ 1 * (H иш ) 0,5 / Д 1 = 65*49 0,5 / 1,4 = 325 айл / мин Олинган қийматини стандарт айланиш сонига яхлитлаб 30

Қувасой дарёси сув сарфи қайтарилиш графиги 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 VII VI VIII IX V X XI XII I II III IV Ойла р Сув сарф и м 3/сек2.1- Расм Сув сарфларининг қайтарилиш графиги 25 75 Р,% 31

5 – расм. Ўртача турбиналарни қўлланиш минтақаси йиғма графиги 32

6 – расм. РО 82 ВМ турдаги кичик ва ўрта турбиналарнинг қўлланиш чегараси n = 333.3 айл / мин қабул қиламиз. Режимли А нуқтани бош универсал характеристикасидаги реал координаталари ва жойлашиши аниқланади: Q ׳ 1 = Q Т / Д 1 2 * (H иш ) 0,5 = 10 / 1,4 2 *(49) 0,5 = 728.9 л/с n ׳ 1 = nД / ( H иш ) 0,5 = 333.3*1,4 / (49) 0,5 = 66.7 айл / мин Аниқлаштирилган режим нуқтаси А турбина ишлаш зонасида фойдаланиб юқори ФИКтига эга (5 -расм) Турбина ишчи ғилдирагининг ўлчамлари ва схемаси чизилади: (Потапов В.М. ИВЭ 1972 122-124 б)  Д 1 = 1, 40 м ишчи ғилдирак диаметри  Д 2 = 1,080*Д 1 = 1,080*1,4 = 1.51м ишчи ғилдиракнинг чиқиш диаметри  b 0 = 0,35 * Д 1 = 0.35*1. 4 = 0.49 м йўналтирувчи аппаратнинг баландлиги 33

 Д 0 = (1,6 ÷ 1,2) * Д 1 = 1.5*1.4 = 2.1 м йўналтирувчи аппаратни парракларини диаметри  Д а = 1,73 * Д 1 = 1.73*1.4 = 2.4 м статор колонкасининг ички диаметри Д в = 1,45 * Д 1 = 1.45*1. 4 = 2.03 м статор колонкасининг ташқи диаметри 3.6 Сўрувчи қувурларни турлари ва асосий ўлчамларини танлаш Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш Сўрувчи қувурлар сувни турбинанинг ишчи ғилдирагидан ГЭСни пастки бьефига энергияни энг кам йўқолишлари билан олиб чиқиши учун хизмат қилади, ҳамда кмнетик энергияни потенциал энергиягяайлантиришда ҳизмат қилади. Сўрувчи қувурнинг тури турбинанинг тури ва унинг ишчи ғилдирак диаметрига боғлиқ бўлади. Вертикал турбиналар учун ёки тўғри ўқий конусли ёки эгрувчан сўрувчи қувурлар қабул қилинади. Дастлабки маълумотлар: -турбина тури - РО 82 В М -ишчи ғилдирак диаметри - Д 1 = 1.0 м Эгрувчан сўрувчи қувур қабул қилинади. Унинг ўлчамлари қуйидагича: Сўрувчи қувурнинг ўлчамлари Д=1,0 бўлган турбина учун Потапов В.М. “использование водной энергии” (116-117 б) адабиётидан фойдаланиб жадвал шаклига келтирамиз: 34

7 -расм. Турбинанинг бош универсал характеристикаси А 1 А 1 35

Hs  min a 8– расм. Эгилган сўриш қувури схемаси 1 – конус, 2 – тирсак, 3 – диффузор, 4 – иш ғилдираги камераси 3 - жадвал Турбина ўлчамларини аниқлаш Турбина тури Д 1 м Д 4 м h, м h 4 , м h 5 , м h 6 , м B 5 , м L , м L 1 , м 1.0 1.17 2. 30 1. 17 1. 20 0. 584 2. 38 4.50 1.5 0 РО 82 1.4 1.638 3.22 1.638 1.68 0.818 3.332 6.3 2.1 3.6.1 Турбинанинг сўриш баландлигини аниқлаш Турбина кавитация ходисасини олдини олиш учун турбинада унинг ишчи ғилдиракдан чиқишидаги босим буғ ҳосил бўлиш босимидан каттароқ бўлиши зарур. Бу холат турбинани пастки бьеф сатхига нисбатан тўғри жойлашиши билан аниқланиб, турбинанинг сўриш баландлиги билан аниқланади. Мумкин бўлган сўриш баландлиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: H s.м.б =H A - k σ H иш -▼ПБС мин / 900 = 10,33 -0,22*20 – 575 / 900 = -1.09м 36

Бунда : На-10,33 м – нормал атмосфера босими  - кавитация коэффиценти, А режим нуқтаси учун бош универсал характеристикалардан қабул қилинади. К -  учун тўғирловчи ко э ффиц и енти РО - турдаги турбиналар учун К*  =  +  = 0,22  ПБС / 900 - худуддаги босим учун тўғирловчи ко э ффицент. Турбинанинг ҳақиқий сўриш баландлиги Нs Hs м.б. миқдоридан кичикроқ бўлиши зарур (Hs  Hs м.б.) , ҳамда сўриш қувурининг қиррасини чуқурлаштириш шароитлар асосида аниқланади. 3.7 Турбина камераси турини танлаш. Ёпиқ метал камералари ҳисоби. Турбина камералари турбиналарга минимал гидравлик йўқолишлар бил а н сувни олиб келиш учун хизмат қилади. Турбина камералари ёпиқ ёки очиқ бўлишлари мумкин. Очиқ турбина камералари кичик турбиналарда босим 10 метргача ва ишчи ғилдирак диаметри 1.6 метргача бўлган холларда ишлатилади. Катта босимли, яъни Н > 10 м ва ишчи ғилдирак диаметрлари D1 > 1.6 м бўлса, ёпиқ турбина камералар ишлатилади. Ёпиқ метал сперал камералар босим 15 ÷ 350 м хосил қилганда, ҳамда кўпинча радиал-ўқий турбиналар учун ишлатилади.Метал камералар билан жихозланган турбиналар учун тавсия этиладиган қамраб олиш бурчаги (спирал билан турбина ишчи ғилдирагини қамраб олиш) ß=315º ÷ 345º ташкил қилиши мумкин. Камеранинг спиралини ташқи кўринишини ҳисоби бир хил тезлик билан спирални ичида оқаётган сувгв асосланган (V=const), чунки бундай холда камерада гидравлик йўқолишлар минимал бўлади. Дастлабки маълумотлар: - Турбина тури РО 82 - Ишчи босим Н иш =4 9.0 м - Турбина сув сарфи Q т = 10 .0 м³/с 37

$- Турбинанинг ишчи ғилдирак диаметри Д 1 =1, 4 м - Турбина статор колонкасининг ташқи диаметри D а = 2.4м - Йўналтирувчи аппаратнинг баландлиги В 0 = 0 .49 м Спирал камеранинг қамраб олиш бурчаги В=345º қабул қиламиз. Спирални ичидаги сувни тезлигини аниқлаймиз: ишH k v = 6, 3 м/с Бунда к- тезлик коеффиценти; к = 0.8÷1 катта босимларда к = 0, 9 деб қабул қилинади. Спирални хар бир қисмидаги сув сарфи 360 Т i i Q Q   формула бўйича аниқланади. Спирал хар бир қисмининг радиуси қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: v Q r i i 14.3  . Спирални радиуси эса i A i r2 2 D R   ; Сув сарфлари, спирал кесимининг радиуси, ҳамда спирал радиусларини жадвал шаклида олиб борилиб натижалар 5.1 жадвалига ёзилади. 5- жадвал Спирал камерасининг ўлчамлари Bº 345 300 255 210 1 65 120 75 30 Q i, м 3 \c 9,58 8,33 7,08 5,83 7,36 3,33 2,08 0,83 r i ,м 0,70 0,65 0,60 0,54 0,61 0,41 0,32 0,21 R i ,м 2,59 2,50 2,40 2,29 2,42 2,02 1,85 1,61 Жадвал бўйича турбинанинг металик спирал камераси қурилади. 3.8 Турбиналар параметрларини ҳисоби ва уларни ишчи характеристикаларини қуриш. Ишчи характеристикалари ─ ишчи босим (Н иш ) ва айланиш сони (n) таъсирлигидаги турбинанинг сарфи (Q T ) , қуввати (N T ) ва унинг фойдали иш коеффиценти (ФИК) орасидаги график боғланиши ҳисобланади. ДАСТЛАБКИ МАЪЛУМОТ: ─ Турбина тури - “РО”82 В М 38$