O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi. - Ekologiya - Diplom ishlar

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

201 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi. Reja: Kirish. I Bob. O`zbekistonda ekologik vaziyatning yomonlashuvi va uning sabablari. I. 1 O`zbekistonda yerning tarkibining buzilishi va ekologik muammolarni vujudga kelishi I. 2 O`zbekistonda ekologik havfning vujudga kelishida suv zahiralarining ta`siri. I. 3 O`zbekistonda havo qatlamining buzilishi va uning oqibatlari. II Bob O`zbekistonda ekologik muammolarni bartaraf etish chora tadbirlari va ularning ahamiyati. II. 1 O`zbekistonda yer-suv manbalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish chora tadbirlari. II. 2 Tabiatni muhofaza qilishda atmosfera havosini tozalanishi va ekologik muammolarni bartaraf etilishi. Xulosa.

Kirish. Tadqiqotning dolzarbligi : Mustaql Respublikamiz oldida “tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan oqilona foydalanish” kabi buyuk va oliyjanob vazifalar turibdi. Ayniqsa, bizning nazarimizda, bozor iqtisodi sharoitida ishlab chiqarishni to`g`ri yo`lga qo`yish va insonparvarlik nuqtai nazaridan kelib chiqib, tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni uyg`un holda tashkil etish o`ta muhim hisoblanadi. To`g`ri, bizda hali bu yo`nalishda tegishli tadbirlar tizimi ishlab chiqilgani yo`q va bunga zaruriy vositalar ham yetarli emas. Uning yaqqol natijalari to`g`risida esa, hali gap ham bo`lishi mumkin emas. Bugunga kelib tabiat, atrof – muhit muhofazasi, xalqaro miqyosidagi mo`tabar tashkilotlarning ma`lumotiga qaraganda, bamisoli tinchlik, osoyishtalikni saqlashday dolzarb muammo qatorida yana bir muammoga aylanmoqda. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida mintaqaviy mojorolar, diniy ekstremizm va fundamentalizm, buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik, etnik va millatlararo ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, urug` – aymoqchilik munosabatlari bilan bir qatorda ekologik xavfsizlik va atrof – muhitni muhofaza qilish muammolari alohida e`tiborga molikligi hamda milliy havfsizlikka tahdid soluvchi omillardan biri ekanligi ta`kidlab o`tilgan. 1 Hozirgi kunda ijtomoiy muammolarni hal etishning ekologik yo`nalishi atrof – muhitga, ona zaminga oqilona munosabatda bo`lish, tabiatni muhofaza qilish borasidagi barcha tadbirlarni doimiy amalga oshirish va ushbu maqsadda aholi va ayniqsa, uning tarkibiy qismi bo`lgan yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirish, ekologiya sohasidagi mutaxassislarni tayyorlash, 1 Karimov I. A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997-yil . 259-371 betlar. 3

oddiy xalqimiz orasida ekologiya muammolarini yoritishda mukammal ekologik ta`limni va shu bilan bir qatorda chora – tadbirlarni belgilash lozim. Ekologik ta`limning eng birinchi dolzarb masalasi – insonning ona tabiat oldidagi o`z burchini anglab yetishidan iborat. Atrof – muhitni muhofaza qilish muammosi, insonning salbiy shakllangan bir qancha stereotiplari bilan bog`liq. Yangi qurilayotgan korxona loyihasida atrof – muhitga yetkazilayotgan zarar e`tiborga olinmas ekan, yaqin kelajakda korxona tabiatga salbiy ta`sir ko`rsata boshlashi mumkin, vaholanki, ushbu korxona rahbariyati bundan habardor bo`lmasligi yoki bo`lsa ham, jiddiy e`tibor qaratmasligi odatiy holga aylangan. Ko`p hollarda qaror qabul qilinayotganda uning natijasi haqida batafsil o`ylamaymiz. Afsuski, chetdan biror kimsa mazkur qaror salbiy natijalarga olib kelishi mumkinligini aytsa, uni o`zgartirish haqida so`z ham bormaydi. Aksincha yetkazilgan zarar uchun jarima to`lanib, shu bilan kifoyalanadi. XX asrning ikkinchi yarmida tabiat va jamiyatning o`zaro ta`siri juda keng ko`lamda sodir bo`lishi tufayli umumzaminiy muammolar qatoriga mansub bo`lgan ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Yuqorida ta`kidlanganidek, inson faoliyatining tabiatga ta`siri tarixiy davrlar davomida muntazam va uzluksiz ravishda orta bordi. Ammo insoniyat tarixida tabiatga ta`sirning misli ko`rilmagan darajada keskin kuchayishi fan – texnika taraqqiyoti bilan bog`liq. Fan – texnika taraqqiyoti insonning ta`biatga ta`sir ko`rsatuvchi qudratini oshishiga va buning natijasida uning ishlab chiqarish va ilmiy - texnik faoliyatini geologik miqyoslarda bo`lishini ta`minlaydi. Shu sababli ekologik muammolar inson hayoti tarzining fan – texnika taraqqiyoti bilan bog`liq bo`lgan omillar – industrializatsiya va urbonizatsiya, energetika xom ashyo va resurslarning kamayishi, tabiiy dinamik muvozanatning buzilishi natijasida atrof – muhit tabiiy sifatining yomonlashuvi bilan bog`liq bo`lgan muammolardir. Fan – texnika taraqqiyoti sharoitida jamiyat rivojlanishining shart – sharoitlari bo`lgan tabiiy resurslardan foydalanishning jadallashuvi va tabiiy muhitni muhofaza qilish hamda tabiiy resurslarni qayta tiklash orasidagi ziddiyatlar 4

ekologik muammolarning negizini tashkil etadi. Ekologik muammolar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylandi. Xullas, O`zbekistonda ekologik muammolar va ularni keltirib chiqarish sabablari puxta o`ylanib, ekologik muammoni bosh omili va uning bartaraf etish chora – tadbirlari “Tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi” tomonidan o`rganib chiqildi. Mamlakatimiz aholisini birinchi navbatda toza ichimlik suvi bilan ta`minlashga hamda atmosfera havosini tozalashga jiddiy e`tibor qaratish kerakligi kun tartibiga eng muhim masala qilib kiritildi. Natijada ekologik muammolarni ko`lami vfa murakkabligi hozirgi vaqtga kelib dolzarb hisoblanib 9 ta xalqaro konfrensiyalarga a`zo bo`ldi. Ushbu halqaro tashkilotlar hamkorligi asosida respublikamizda qator loyihalar amalga oshirildi. Tabiatni muhofaza qilish borasida mamlakatimizda olib borilayotgan tashviqot – targ`ibot ishlari maqsadga muofiqdir. Tabiatga inson faoliyatining ta`siri hozirgi miqyoslarda davom etaversa, sayyoramizda tirik mavjudodlarning inson hayoti uchun fojeali bo`lishi mumkin bo`lgan ekologik hatti – harakatlarni keltirib chiqarishi tabiiydir. Shu sababli ekologik muammolarni hal etish. Prezidentimiz I. Karimov ta`kidlaganidek “Barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo`lib sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko`p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog`liqdir.” 1 Tadqiqotning davriy doirasi: 1991-2005 yillarni qamrab oladi. Tarixiy jihatdan juda qisqa bo`lgan ana shu davrda ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy sohalarda ulkan o`zgarishlar yuz berdi. Mamlakatimiz ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirish sharoitida tabiat muhofazasi va undan oqilona foydalanish masalasi butun xalq xo`jaligi bilan uzviy birlikda qaraydi. Tadqiq etilayotgan davrda O`zbekistonda ekologik muammolar va ularni hal etish jarayonlari qisqacha tahlil etildi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Tanlangan mavzunig tarixshunosligi tahlili shuni ko`rsatadiki mustaqil O`zbekistonning atrof – muhit 1 I. A. Karimov “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” 3-jild. Toshkent, “O’zbekiston” 1996-yil,176-211 betlar. 5

muhofazasi ekologik muammolarni hal etish jarayonlari O`zbekistonning turli yo`nalishdagi mutaxassis olimlarini diqqatini ko`proq jalb etgan masalalardan hisoblanadi. Mavzuga oid chop etilgan ilmiy tadqiqoq ishlari, minografiyalar, risola va matbuotda e`lon qilingan adabiyotlarni aytib o`tish mumkin. “Geologik muammolar” kitobi, “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” risolasi, “Inson va tabiat” monografiyalari ekologik muammolar to`g`risida fikr bildiradi. 1 Tadqiqotning maqsad va vazifasi: Tadqiqot mavzusi va qo`yilgan masalaning dolzarbligining kelib chiqib, ishning umumiy maqsadi O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishini o`rganib tahlil etishdan iborat.  Mustaqil O`zbekistonning ekologik muammolarini keltirib chiqarish sabablarini o`rganish;  O`zbekistonnning ekologik muammolarni hal etish jarayonini ko`ratib berish;  O`zbekistonda ekologik muammoni muhim xususiyatlarini ochib berish;  O`zbekistonda atrof – muhitni muhofaza qilish yo`nalishlarini bosqichma- bosqich kuzatish. Tadqiqotning nazariy – metodologik asosi: umumjahon bilim nazariyasi va milliy istiqlol g`oyasining asosiy tamoyillari tashkil etadi. Ishni bayon etishda O`zbekiston tarixini yangi tamoyillariga tayangan holda tarixiylik, ilmiylik, xolislik, uzviylik kabi metodologik tamoyillariga tayanildi. Tadqiqotning muhim nazariy asosini O`zbekiston Respublikasi Qonunlari, Hukumatning turli mazmundagi hujjatlari hamda Prezident I. A. Karimovning asarlari va turli sohadagi yo`l – yo`riqlarini, ko`rsatmalari tashkil etadi. Tadqiqotning ma`naviy bazasi: Mustaqillik davrida yaratilgan asarlar, matbuot materiallarida chop etilgan risolalardan foydalanildi. Ushbu asarlar manba bo`lib hizmat qiladi. 1 Rafiqov A.A. “Geologik muammolar” Toshkent, 1997- yil. Shodimetiv Yu. “Ijtimoiy ekologiyaga kirish’ Toshkent, 1994-yil, G’ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980-yil 6

Bitiruv malakaviy ishi: kirish, II ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat. I Bob. O`zbekistonda ekologik vaziyatning yomonlashuvi va uning sabablari. 7

I. 1 O`zbekistonda yerning tarkibining buzilishi va ekologik muammolarni vujudga kelishi O`zbekistonda qishloq xo`jaligi sohasida aynan yerga bo`lgan munosabatlarda juda katta islohotlar o`tkazilmoqda. Shu jumladan ko`p yillar davomida yuqori va sifatli hosil olish maqsadida barcha yerlar dehqon – fermer xo`jaliklariga aylantirilmoqda. Darhaqiqat, har bir xo`jalik o`z hududi tuproqlari ekologiyasi haqida qayg`ursa, mamlakatimiz hududining ekologiyasi yaxshilanishini ta`minlaydi. Tuproq ekologiyasi asosan me`yoridan ortiq kimyoviy pestisidlar hamda mineral o`g`itlar ishlatilishi natijasida buziladi. Oqibatda nafaqat tuproq, balki atrof – muhit, o`simliklar va hosil orqali insonlar ham zaharlanadi. Ma`lumki, o`simliklar azotli o`g`itlarning atigi 30% i, fosforli o`g`itlarning esa 40% ini o`zlashtiradi, xolos. Qolgan asosiy qismi esa tuproqni, yer osti suvlarini va ekinlardan olinadigan hosil orqali o`zimizni ham zaharlaydi. 1 Jumladan yerlarni sug`orish va sho`r yuvish natijasida tuzlar bilan birga nitrat/ nitritlar ham yuvilib, zovur, kollektor, drepeklardagi har xil o`simliklar nitratlar ta`sirida barq urib o`sib, sizot suvi chiqib ketishiga to`sqinlik qiladi. Sizot suvi sathi ko`tarilishi natijasida esa tuproqlarda ikkilamchi sho`rlanish avj oladi. Ikkinchidan, Qorako`l tumani aholisi asosan quduqlardagi sizot suvlaridan iste`mol qilgani sababli suv tarkibidagi nitratlar insonni ham zaharlaydi. AQSh, Germaniya, Chexiya, Slavakiya va Rossiya olimlarining tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, nitrat/nitritlar oshqozon saratonini keltirib chiqaradi, asab va yurak qon tizimlari hamda embrionning rivojlanishiga salbiy ta`sir etadi. Fosforli o`g`itlar me`yoridan ortiqcha ishlatilganda tuproqqa fosforlanish jarayoni avj oladi hamda o`g`it tarkibidagi qo`shimcha og`ir metallar ko`payishi o`simliklar hosili orqali insonlar sog`ligiga salbiy ta`sir qiladi. Shu sababli biz mineral o`g`itlardan kamroq, uning o`rniga esa arzon va ekologik toza bo`lgan 1 Shodimetov Yu. “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent, 1994-yil. 8

organic o`g`itlardan ko`proq foydalanishimiz maqsadga muofiqdir. Bu dala tajribalarida o`z tasdig`ini to`la topdi. Biz o`tkazgan dala tajribalariZarafshon daryosi del`tasidan ikki hududda, kamunum yangidan sug`oriladigan cho`lli – qumli va sur tusli qo`ng`ir tuproqlarda g`o`za, beda, bug`doy va makkajo`xori ekinlari bilan o`tkazildi. Birinchi hudud buxoro viloyati Qorako`l tumani “Yangi hayot” fermer xo`jaligi dalalarida, ikkinchi hudud “Toshkent” shikat xo`jaligi dalalarida bo`lib, birinchi hududda makkajoxori va beda ekinlari ekildi. O`sha paytlarda qishloq xo`jaligida zaharli kimyoviy birikmalarning ko`p ishlatilishi oqibatida dehqonchilik maydonlarining ifloslanish darajasi haddan ziyod oshib ketdi. Zaharli pestisidlar oziq ovqat orqali odamlar organizmiga ham o`tdi. Binobarin, bug`doy zaharli preparatlar ishlatilganda tuproq tarkibida 15-20 yilgacha uning qoldiqlari saqlanib qolishi aniqlangan. Mutaxassislarning ta`kidlashicha, tuproq tarkibining ifloslanishida sanoat korxonalarining ham “hissa” si sezilarli ekan. Buxoro viloyatidagi 32 ta korxonaning 77 manbaida turli zaharli changlar atrof muhitga tarqalmoqda. Andijon viloyatida 20, Surhondaryo viloyatida 27 korxona tarkibida uglevod oksidi, azot oksidi, ammiak, vodorod change bo`lgang`uborlar bilan muhitni ifloslantirayotganligi aniqlandi. 1 Ularga chang yutqichlarning yetarli quvvat bilan ishlamasligi yoki ko`pchilikning eskirganligi yohud faqat “xo`jako`rsin”ga o`rnatilganga o`xshaydi. Ohangaron shahrining janubiy tomoniga nazar solsangiz, osmondagi buralib o`ralayotgan tutun “yo`li”ga ko`zingiz tushadi. Bu sement korxonasi mo`rilaridan chiqayotgan garddir. Vohada ekologik havfli maskan – bu Yangiobod shaharchas bo`lib, u Angren shaxridan 10-12 km uzoqlikda joylashgan. Bu yerda ilgari uran rudasi qazib olingan bo`lib, yerlarni qayta tiklash ishlari o`z vaqtida bajarilmagan. Natijada Yangiobod shaxarchasi atrofida millionlab tonna radiaktiv tuproqlar 1 Abdullayev O, Toshmatov Z. “O’zbekiston ekologiyasi bugun va ertaga” Toshkent, 1992-yil. 9

yig`ilib qolgan va yaqin atrofdagi hududlarga radiatsiya xavfini tug`dirmoqda. To`g`ri 90-yillarda hukumatimiz tomonidan qayta tiklash ishlarini olib borish uchun har yili ma`lum darajada mablag` ajratdilar. Lekin keyingi 2-3 yil davomida bu maqsadlar uchun mablag` ajratilmayapti. Bu esa mintaqada radiaksion xavfning yanada keskinlashuviga olib keladi. 1 Yangioboddagi buzilgan yerlarni qayta tiklash ishlariga qumita tomonidan 15 mln so`m ajratilgan. Ushnu mintaqada yana bir bor radiaksion xavfli manba – Appartak ko`mir kini. Bu yerda radiaksion qatlamlarni ko`mish va yerlarni qayta tiklash ishlari kechiktirilmay olib borilishi lozim. Angren va Yangi Angren issiqlik elektr stansiyalari shu kungacha ko`mir hisobiga ishlab kelmoqda. Yaqinda Angren shahriga tabiiy gaz keltirildi. Bu quvonchli voqea nafaqat angrenliklarni, balki butun voqea viloyat xalqini quvontiradi. Chunki yuqorida qayd qilingan issiqlik elektr stansiyalarining bundan buyon ko`mirda emas, balki ekologik jihatdan toza ta`biiy gazga o`tkazildi. Bu ishlar amalga oshirilsa, vohadagi ekoligik vaziyat tuvdan yaxshilandi. Mablag` yo`qligi tufayli Yangiyo`lda qurilishi lozim bo`lgan chiqindilarni qayta ishlash zavodi hamon paysalga solinmoqda. Uzoq yillar davomida “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida texnologik jarayonida bir necha million tonna ammofos chiqindilari – fosfogins yig`ilib qolgan bo`lib, yuzlab gektar hosildor yer maydonini egallab yotibdi va atrof – muhitga o`zining albiy ta`sirini ko`rsatmoqda. Bunday chiqindilardan xalq xo`jaligida foydalanish ucun juda ko`p mutaxassis olimlar ilmiy izlanishlar olib borishdi. Xatto shu mavzuda “Ammofos” ning 2 ta sobiq direktori fab direktori degan unvonga sazovor bo`lishdi. 2 Ammo, vaziyat qanday bo`lsa shundayligicha qolmoqda. 1 Xolliyev, I. Ikromov “Ekologiya” toskent 2004-yil 2 G’ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980-yil 10

Bundan 15 yil ilgari paxtazorlarimiz ustida erta kuzdan boshlab to kech kuzgacha o`nlab qishloq xo`jalik samalyotlari g`oza hasharotlariga qarshi va go`za bargini to`kish uchun zaharli kimyoviy moddalarni ayamasdan sochar edi. Bunday moddalarni havodan sepish oqibatida olis masofadagi maydonlardagi yer, suv, meval daraxtlar va poliz ekinlari zaharlanar edi. Bu faqat zararkunandalarni o`ldiribgina qolmay, shu bilan birga foydali hashorotlarni ham qirib tashlardi. 1 Respublikamiz hududidagi yer manbalarini muhofaza qilish, undan oqiloda foydalanish diqqat markazida turadi. Bugungi kunda 110 ta shirkat xo`jaligi, 7000 dan ziyod dehqon – fermer xo`jaligi, 200 dan oshiq cjorvachilik fermasi, 27 ta sobiq qishloq xo`jalik aerodromlari, 126 ta mineral, 83 ta kimyovuy pistisidlarni saqlash omborxonalari va boshqa obyektlar qo`mita maxsus nazoratiga olingan. 2 Xo`jaliklar ekin maydonlariga ishlob berishda biologic usulni qo`llashga katta ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda viloyatdagi 26 ta biofabrikada biomateriallar ishlab chiqarilib, 430 ming gektardan ziyod ekin maydonida qo`llanilmoqda. Ushbu maqsadlar uchun qo`mita tomonidan biofabrikalarga katta miqdorda mablag` ajratilmoqda. 3 Tabiat muhofazasi tadbirlarini amalga oshirishda, eng avalo ilm – fanga, olimlar, malakali mutaxassislarning maslahatlariga, qolaversa, butun xalqning madadiga tayanayotir. Shu boisdan ham, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq bo`lgan fan – texnika taraqqiyoti yangiliklarini keng miqyosda targ`ib qilmoqda. Ayni vaqtda aholining barcha qatlamlarini , o`sib kelayotgan yosh avlodni ekologik jihatdan yosh avlodni ekologik jihatdan tarbiyalashga, ularga tabiiy boyliklarini asrab – avaylash, o`simliklaru jonivorlarga nisbatan mehr – shavqatli bo`lish, ularni avaylash kabi fazilatlarni kuchaytirishga e`tiborni kuchaytirmoqda. 1 Atrof – muhit haqida ta’limot. Ma’ruzalar matni, Qarshi, 2000-yil. 2 Jamiyat va boshqaruv. 2002-yil 3-son. 3 O’sha joyda 11

Ekologik vaziyatni obyektiv va har tomonlama tahlili shuni ko`rsatadiki, ekologik xavf – hatarlarning vujudga kelishi nafaqat an – texnika taraqqiyotiga, balki jamiyatning tabiat bilan o`zaro munosabatlarini boshqarish mehanizmining yo`qligiga bog`liq. Tabiiyki, bunday xol tabiiy resurslardan nooqilona foydalanishga, tabiiy muhitning nomaqbul ozgarishlariga olib keladi. Ekologik vaziyatning yomonlashuvi hamda tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi, shuningdek, tabiatning ichki tuzilishi va rivojlanishining qonuniyatlariga amaliyotga yetarlicha e`tibor berilmasligi bilan bog`liq. Ichki boshqaruv mehanizmiga ega bo`lgan ta`biiy muhit o`zida sodir bo`ladigan jarayonlarni muayyan muvozanatda saqlab turish imkoniyatlariga ega. Shu sababli tabiiy muhitning o`zgarish dinamikasi ma`lum sig`im orqali, ya`ni o`z – o`zini tiklash resurslarining mavjudligi bilan ifodalanadi. Agar inson faoliyatining ta`sir ko`lami tabiiy muhitning o`z – o`zini tiklash resurslarining mavjudligi bilan ifodalanadi. Agar inson faoliyatining ta`sir ko`lami tabiiy muhitning o`zini – o`zi tiklash imkoniyatlaridan ortiqcha bo`lsa, tabiiy muhitning nomaqbul o`zgarishlari ro`y beradi va bu o`zgarishlarni qanday yo`nalishda sodir bo`lishni oldindan beldilash va boshqarish imkoniyatlari bo`lmaydi. Tabiiy muhitning ekologik jihatdan nomaqbul o`zgarishlarining ilmiy texnikaviy omillari ko`pgina hollarda jamiyatning tabiatga nisbatan munosabatlariga bog`liq. Chunki jamiyat tabiat bilan o`zaro ta`sir jarayonida tabiatdan oqilona foydalanishni foydalanishni rivoflanirish va boshqarish strategiyasini optimallashtirish vazifalarining hal etish uchun yetarlicha tayyor bo`lmaydi. Binobarin, tarqqiyotning hozirgi bosqichi fan – texnika taraqiyoti shartlarida jamiyat va tabiat orasidagi o`zaro munosabatlar muammolarning dolzarbligi o`zaro ta`sir jarayonini optimallashtirishning yo`llarini “jamiyat - tabiat” tizimini doirasida izlanishni taqozo etadi. Tabiiy muhitga inson faoliyati ta`sirining kuchayishi va tabiiy muhit sifatining turli mintaqalarida yomonlashuvi yo`l qo`yilgan ko`pgina xatoliklarning sabablarini ochish va 12

jamiyat xo`jalik faoliyatini boshqarish mehanizmi teran tadqiq qilish zaruriyatini vujudga keltiradi. Jamiyat va tabiat orasidagi o`zaro ta`sir va bu ta`sir tufayli tabiiy muhitda sodir bo`ladigan o`zgarishlarning dolzarb umumzaminiy muammolari Markaziy Osiyo mamlakatlarida xususan, O`zbekistonda ham vujudga mintaqaviy belgilarga va sharoitlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi – ekologik falokatning g`oyat xavfli hududlardan biridr. “Vaziyatning murakkabligi shundaki”, - deb ta`kidlaydi I. Karimov o`zining “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida” kitobida, - u bir necha o`n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas balki, bu mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. 1 Darhaqiqat, Markaziy Osiyo mintaqasida ko`plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatning hayoti uchun fojeaga aylandi. Ularni qirilib ketish, ipofondning yo`q bo`lib ketishi yoqasiga kelirib qo`ydi. Bu jarayonlar O`zbekiston uchun ham xosdir. Mutaxassislarning baholashicha O`zbekistonda juda murakkab va xavfli vaziyat vujudga keldi. Shu sababli hukumatva davlat mamlakatimizda atrof – muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalariga juda katta e`tibor bermoqda. Mustaqillining dastlabki yillaridan boshlab atrof – muhitni muhofaza qilishga qaratilgan qonun hujjatlarini qabul qilindi. Hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish va atrof – muhitni muhofaza qilish sohasidagi barcha chora tadbirlar atrof – muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha 2005-yilgacha mo`ljallangan Davlat dasturi asosida tashkil etilgan. Tabiatni muhofaza qilish borasidagi milliy tadbirlar boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan keng va xalqaro 1 Karimov I. A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997-yil . 259-371 betlar. 13

tashkilotlar bilan keng va har tomonlama hamkorlik qilish ishi bilan qo`shib olib borilayotir. I. 2 O`zbekistonda ekologik havfning vujudga kelishida suv zahiralarining ta`siri. Mamlakatimizning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini samarali tashkil etish va jadallashtirish sharoitida, ona tabiat muhofazasi hamda undan oqilina foydalanish masalasi butun xalq xo`jaligi rivoji bilan bevosita birlikda qaratiladi. 14

Suv qishloq xo`jaligi va sanoat ishlab chiqarishdagi deyarli barcha texnologik jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur sohalardagi texnologik jarayonlarda suv juda ko`p ishlatiladi. Chunki suvdan haddan ortiq ko`p foydalanilsa, oxir oqibat u yetishmay qolishi mumkin. Sababi, hozirgi zamon texnikasi uni yuz foiz tozalashga qodir emas. Suvni butunlay tozalash uchun ham oqova suvlardan foydalanishga to`g`ri keladi. Bu esa suvni yana isrof qilish demakdir. Tabiiy suv havzalarida o`z – o`zini tozalash effekti ham katta samara beradi. Resbublikamizda hozirgi vaqtda ifloslangan oqova suv manbalariga oqizish uchdan birga qiziqtirildi. Suvni tejab ishlatish borasida nazorat kuchaymoqda. Dalalarga rejali asosda suv berilyapti. Xonadonlarga suv o`lchagich asboblar o`rnatilmoqda. Garchang yer yuzida suv eng ko`p tarqalgan modda bo`lsa-da, ularning 98 foiz tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos. 1 Suv ona sayyoramizda eng ko`p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz yerda hayot yo`q. Suv – yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish fotosentezda yagona kislorod manbaidir. U ob havo va iqlimning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Yerdagi suvning katta qismi dengiz va okeanlarda to`plangan. Yerda tarqalgan butun suvning atigi 2 foizi chuchuk suv ulushiga to`g`ri keladi. Chuchuk suvning 85 foizini qutb zonalaridagi muzliklar va boshqa muzlar tashkil etadi. Chuchuk suvlarning qayta tiklanishi tabiatda suv aylanishi tufayli sodir bo`ladi. 2 Yer kurrasining ko`pgina hududlarida daryolar asosan elektr manbai hisoblanadi. Chuchuk suvlardan inson turmushda, qishloq xo`jaligi va sanoat ehtiyojlar uchun foydalanadi. 1 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil, 67-86 betlar 2 “Xalq so’zi” gazetasi. 2002-yil mart oyi. 15

Qadimdan xalqimiz orasida “Bir narsani yo`qotmay turib, ikkinchisi narsaga erishib bo`lmaydi”, degan hikmatli so`z yuradi. Sobiq sho`rolar davrida, ekin ekiladigan maydonlarni kengaytirish maqsadida cho`llarni o`zlashtirishga tushdilar. Holbuki, o`zlashtirilgan cho`l tuproqlarining oddiy lalmikor tuproqlarga nisbatan suvga bo`lgan ehtiyoji bir necha barobar yuqori. Bu muammo ham hamirdan qil sug`urgandek osongina hal etildi, ya`ni Amudaryo va Sirdayyoning Orolga boradigan yo`nalishini o`zlashtirayotgan cho`l zonasiga burdilar. Suvdan ayovsiz, vaxshiylarcha foydalanish natijasida Orol dengiziga quyiladigan suvning miqdori kamayadi. Ha, basilar o`ylagan maqsadiga erishdi, ya`ni mahsuldorlikni oshirish uchun yerlar kamaytirildi. Ammo bizga undan ikki barobar qimmatga tushgani – Orol dengizining batamom qurib qolish havfi tug`ildi. 1 Orol dengizining qurib borishi bilan vujudga kelgan ekologik va ijtimoiy – iqtisodiy muammolar hozirgi kundagi eng dolzarb masala sanaladi. Va bu borada ko`pchilikda yetarli ma`lumotlar bor. Lekin, Orol dengizining muammosi jamoatchilik e`tiboridan holi bo`lib kelayotgani yo`q. 2000-yilda Prezidentimiz I. A. Karimov Birlashgan Millatlar Tashkilotida bo`lib o`tgan ming yillik sammetetining 55-sessiyasida Orol muammosining yana ilgari surdi va bunda Orolning muammoga aylangani e`tirof etildi. 2 Aslida Orol dengizi muammosi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Lekin bu muammo so`nggi o`n yilliklarda xavfli darajada ortdi. Orol dengizi muammosi soyasida qolib, jamoatchilik e`tiboridan xoli bo`lib kelayotgan bir qancha muammolarni ham tilga olishimiz zarur. Xususan, mamlakatimiz aholisini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash jiddiy e`tibor qaratish kerak bo`lgan masalalarning eng muhimi sanaladi. Raqamlarga tayanib aytadigan bo`lsak, respublikamiz shahar, shahar posyolkalari va tuman markazlari aholisining 89 foizi toza ichimlik suvi bilan 1 I. Xolliyev, A. Ikromov “Ekologiya” Toshkent, 2004-yil 111-126 betlar 2 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil 16

ta`minlangan. Mamlakatimiz aholisining 60 foizidan ko`pi qishloqlarda yashashini e`tiborga oladigan bo`lsak, bu boradagi ahvol yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Ya`ni, davlatimiz mustaqillikka erishgunga qadar qishloq aholisining 52 foizinigina qoza ichimlik suvi bilan ta`minlangan. 1 O`tgan o`n bir yil davomida bu ko`satkich 74,9 foizga yetkazildi. Bundan tashqari qishloq aholisini qoza ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta`minlash bo`yicha maxsus davlat dasturi amalga oshirilmoqda. Ma`lumki, O`zbekistondagi ichimlik suv ta`minotining 80 foizi yerosti suvlari hisobidan amalga oshiriladi. Mamlakatimizda ichimlik maqsadlarida foydalaniladigan 95 ta yerosti suvlari manbalari mavjud bo`lib, ulardan 72 tasi chuchuk suv manbalaridir. 2 Tan olib aytish kerakki, antropogen ta`sir ostida mavjud chuchuk yerosti manbalarining sifati yomonlashmoqda, ya`ni ma`lum darajada ifloslanishi kuzatilmoqda. Misil uchun, eng katta yerosti suv zahirasi bo`lmish farg`ona viloyatidagi suvning azot birikmalari, neft mahsulotlari bilan ifloslanganligi, mineralizatsiyasi oshganligi va ular hajmining kamayib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Shunga o`xshash holatlarni Namangan viloyatining Olmos – Vazrik, Iskovat – Peshkanar, Samarqand viloyatining Toshhurd va Xo`jaipak, Toshkent viloyatining Ravot – Zomin yerosti suv manbalarida ham kuzatish mumkin. Bunday noxush holatlarni oldini olish maqsadida tabiatni muhofaza qilish davlat qumutasi tomonidan chuchuk yerosti suvlari hosil bo`ladigan hududlarga alohida muhofaza etiladigan hududlar maqomini berish ishlari olib borilmoqda. Jumladan, respublikamiz muqyosidagi 11 ta va viloyatlar miqyosidagi 8 ta hududlarga ushbu maqomni berish ishlari amalga oshirilyapti. 3 Xususan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Chirchiq, Ohangaron, So`x va Chimyon – Avval yerosti chuchuk suvlari hosil bo`ladigan 1 “Hamkor” gazetasi, 2003-yil, 3-son. 2 “Jamiyat va boshqaruv” 2002-yil 3-son. 3 Abdullayev O, Toshmatov Z,. “O’zbekiston ekologiyasi bugun va erta” Toshkent, 1992-yil. 17

mintaqalarga alohida muhofaza etiladigan gududlar maqomini berish to`g`risida”gi hamda Zarafshon vodiysi, O`sh – Aravon, Norin, Kitob – Shahrisabz yerosti chuchuk suvlari hosil bo`ladigan mintaqalarga ushbu maqomni berish to`g`risidagi qarorlari qabul qilindi. Viloyatlar miqyosidagi yerosti chuchuk suvlari hosil bo`ladigan 8 ta mintaqadan 5 tasida Farg`ona, Namangan, Samarqand va Surhondaryo viloyatlari hokimlarining tegishli qarorlari qabul qilindi, bular: Farg`ona viloyati Isfara yerosti chuchuk suv manbasining Beshariq uchastkasi, Namangan viloyatining Olmos – Vazrik, Iskovot – Peshkanar yerosti chuchuk suv manbalari, Samarqand viloyati Nurosti chuchuk suv manbasining Djyush uchastkasi, Surhondaryo viloyati Toshhurd yerosti chuchuk suv manbalaridir. 1 Daryolar ifloslanishining oldini olish maqsadida o`tgan 2002 yil mobaynida Vazirlar Mahkamasi tomonidan “Qashqadaryo daryosining qirg`oq bo`yi polosasi va muhifaza zonasini belgilash to`g`risida”gi hamda “Samarqand, Navoiy va Buxori viloyatlaridagi Zarafshon daryosining qirg`oqbo`yi polosasi va muhofaza zonasini belgilash to`g`risida”gi qarorlar qabul qilindi. 2 Aholining toza ichimlik suvi bilan ta`minlanganligini yaxshilash masalasihal qilinayotgan bir vaqtda oqova suvlarni chiqarib tashlash va ularni tozalash uchun kanalizatsiya tarmoqlarini qurish, mavjud tozalash inshootlarini kengaytirish va yangilarini qurish masalariga yetarli darajada e`tibor berilmayapti. Respublikamizda ekologik holatning yangilanishiga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan omillardan yana biri – chiqindilarni joylashtirish va ularni qayta ishlash muammosining ,to`liq hal etilmaganli hisoblanadi. Jahonda ham maishiy chiqndilar muammosi shu paytgacha to`liq ijobiy hal etilmagan. Zotan, har yili bir shahar aholisidan o`rtacha 150 kg dan 600 kg gacha chiqindi jon boshiga Amerika Qo`shma Shtatlarida 520 kg ni, Norvegiya, 1 Rafiqov A.A. “geoekologik muammolar” Toshkent, 1997-yil. 2 A. Nigmatov “ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil, 105-bet. 18

Ispaniya, Shvetsiya va Nederlandiyada 200-300 kg ni tashkil etadi. Toshkent shahrida esa bu ko`rsatkich 240 – 260 kg ni tashkil etmoqda. 1 Tahlillarga murojaat qiladigan bo`lsak, O`zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 200 ga yaqin shahar va qishloq ahlatxonalari mavjud. Ularda tahminan 30 mln. kub – metr axlat to`planadi. Ming afsuski, ushbu axlatxonalarda to`planayotgan chiqindilarni zararlantirish va ko`mib tashlash hamon eskirgan usullar bilan amalga oshirilmoqda. Bu muammolarni bartaraf etishda, respublikamizda qabul qilingan ekologik dasturlarning bekamiko`st bajarilishiga bog`liq. Daraxtzor va o`rmonlarni ko`paytirish, manzarali daraxtlarni yo`l chetlariga ko`plab o`tqazish mavjud muammolarning oldini olishga ijobiy natijalar beradi. I. 3 O`zbekistonda havo qatlamining buzilishi va uning oqibatlari. Mustaqil yurtimiz iqtisodiy rivojlangan jannatmakon o`lka bo`lib qolishi uchun sog`lom ekologik jihatdan toza atrof – muhitni yaratish, odamlar salomatligini asrash muhimdir. Insonning butun hayoti – tug`lishi, yeb – ichishi, o`sib – unishi, mehnat qilishi – barcha barchasi tabiat bilan payvand. Yer kurrasi atrofini o`rab olgan havo qatlamiga atmosfera deymiz. Yer atmosferasi amaliy jihatdan cheksiz, uning kimyoviy tarkibi bir xil 1 Shodimetov Yu. “Ijtomoiy ekologiyaga kirish” Toshkent, 1997-yil. 19

balandliklarda deyarli o`zgarmaydi. Ammo ishlab chiqarishning uzluksiz rivojlanishi natijasida atmosfera tarkibi ifloslanib bormoqda. Bundan tashqari, yer sifatidan uchib chiqqan turli – tuman chang, metal zarralari havoga to`planib, maxsus inversiya qatlamini hosil qiladi. U esa quyoshdan kelayotgan yorug`lik oqimini yer sirtiga o`tishiga to`sqinlik qiladi. Oqibatda yerda iqlim o`zgaradi. Tirik mavjudotning hayoti havf ostida qoladi. Hozirgi kunda atmosferani muhofaza qilish masalasi jahon xalqlarini tashvishga solib kelmoqda. Demak, har bir madaniyatli kishi atmosfera va uning ahamiyati haqida ma`lum darajada ma`lumotga ega bo`lmog`i lozim. Havo yer kurrasining tarkibiy qismi, hayot ana shu havo qatlami ostida paydo bo`lgan. Undagi hayot kosmik ta`sirlar bilan bevosita bog`langan. Atmosferaning yuqori qatlamiga har sekundda kosmos va quyoshdan nihoyatda katta quvvatga ega bo`lgan to`lqin oqimlari: nurlanish, shiddatli roentgen nurlari va boshqalar kelib turadi. Ammo ularning ko`pi atmosferaning yuqori qatlamlarida tutilib qoladi. Aks holda zararli radiatsiyadan yerdagi hayot nobud bo`lgan bo`lardi. Atmosfera quyosh nurini hayot yaratsa zarur bo`lgan miqyosda o`tkazib, yerning isishiga imkon yaratadi, undan qaytayotgan nurlarni esa olam fazosiga tarqalib ketishiga yo`l qo`ymaydi. Bu hol yerni sovib qolishdan saqlaydi va sutka davomida havo haroratining keskin o`zgarishiga to`sqinlik qiladi. Atmosferasiz yer ham oyga o`xshab “o`lik” jism bo`lardi. Armosferasiz daryo, dengiz, okean, muzliklar Quyosh quvvati ta`sirida bug`lanib fazoga tarqalib ketgan bo`lar edi. Atmosfera yerni meteorlar oqimidan himoya qiladi. Atmosfera nafaqat tiriklar manbai, u tuganmas boylik hamdir. Undan turli maqsadlarda foydalaniladi. Sanoat korxonalari va avtomobillardan chiqayotgan bunday zararli gaz tutun va changlar atmosferadagi ozon qatlamining yemirilishiga salbiy ta`sir ko`rsatishi tabiiy. Borliqni quyoshning zararli ultrabinafsha nurlari ta`siridan 20

saqlaydigan ozon qatlami kundan – kunga yemerilib, ,butun dunyo olimlari oldida global muammo bo`lib qolmoqda. 1 Ayniqsa, XXI asrga kelib yer sharining himoya qatlami ancha siyraklashgan. Hozir BMT ning atrof – muhit muammolari bilan shug`ullanuvchi YuNEP dasturi ozon qatlamining muhofaza qilish bo`yicha sa`y – harakatlar olib bormoqda. O`zbekiston ham bir qancha konvensiyalarga qo`shilib, ozon qatlamini zararli moddalardan muhofaza qilishga oid Vena konvensiyasini va Memorial Protokolni ratifikatsiya qilgan. Shaxrimiz chiroyiga dog` bo`lib, mahallalat hududlarida, katta ko`chalar atroflarida, ariq bo`ylarida to`p – to`p yonayotgan va havoga zaharli konserogen islarni chiqarayotgan axlat uyumlari so`nggi paytlarda bizning befarqligimiz ortayotganligini ko`rsatayapti. Xolbuki, axlatxonalardan chiqayotgan tutunning zarari inson salomatligi uchun sanoat korxonalaridan chiqayotgan islardan ham ko`ra ming chandon zararlidir. Shunday ekan, chiqindilarni shahar tashqarisiga olib chiqib tashlash bilan masala hal bo`lmaydi. Fikrmizcha , har bir yirik korxona, har bir tuman o`z hududidagi chiqindilarni bartaraf qilishlari uchun kichik – kichik zavodlarni ishga tushirishlari lozimga o`xshaydi. Bir paytlar Amerikadagi Michigan ko`li, Angliyadagi Temza daryosi, Yevropadagi Reyen daryosi kabi mashhur daryolar sirasiga kirib qolganligini ko`pchilik bilmasa kerak. Rivojlangan ushbu mamlakatlarda amalga oshirilgan ekologik tadbirlar natijasida bu daryolarga qayta “jon” ato etildi. 2 ekologik vaziyat tiklandi. Shahrimiz atmosferasi, havosi to`g`risida gap ketganda, avtomobillarning ham haviga chiqayotgan zararli gazlari haqida to`xtalishga to`g`ri keladi. Shu kungacha shahrimizda 300 mingdan ziyod transport vositalari mavjudligini inobatga olsak, atmosferaning ifloslanishida ularni “unim”i qancha ekanligini tasavvur qilish qiyin emas. 3 1 G’ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980-yil. 2 “O’zbekiston ovozi” gazetasi. 2002-yil, avgust. 3 Atrof muhit haqida ta’limot. Ma’ruzalar matni. Qarshi, 2000 21

Zero, 1 litr benzinni yoqish uchun 15 – 20 kubmetr kislorod sarflanadi. Mavjud 300 mingdan ortiq transport vositalari 5 litrdan benzin yoqsa, transport vositalaridan chiqayotgan turli xil zaharli moddalar insonda benzapirin, qo`rg`oshin singarilar zamirida saraton (rak) kasalligini keltirib chiqarishni tadqiqotchilar isbotlashgan. 1 Xalqaro tashkilotlarning izlanishlari natijasi shuni ko`rsatadiki, yirik shaharlardagi bolalarning sochi, tirnoqlari hamda qonida qo`rg`oshin, benzapiren moddalari qishloqlarda yashaydigan bolalarga qaraganda ancha ko`p ekan. Ayollardagi anemiya (kamqonlik), erkaklardagi yurak qon –tomir kasalliklarining ortib borayotganligi ham tashvishli holdir. 2 Doimiy manbalardan atmosfera havosiga zararli ta`sir ko`rsatish normativlari alohida o`rnatiladi va ularni sog`liqni saqlash vazirligi va tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi tomonidan ishlab chiqiladi va ta`qiqlanadi. O`zbekistonda atmosferaga 150 turdagi ifloslantiruvchi moddalar chiqariladi. Qolganlarida ularning o`rnatilishi yoki yangisi bilan almashtirilishi talab etiladi. Yangi qonunning o`ziga xos tomonlaridan yana biri atmosfera havosidan foydalanishga doir normativlarning o`rnatilishidadir. Ushbu foydalanish normativlari ko`chma manbalar, doimiy ifloslantiruvchi manbalar, fizik omillar bo`yicha alohida o`rnatilgan. 3 Normativlarning eng yuqori ko`rsatkichlari atmosfera havosining tabiiy tarkibining o`zgarishiga olib kelmaydigan darajada belgilanadi. Atmosfera havosidan foydalanish normativlari korxona muassasa, tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi va tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasida tasdiqlanadi. Ko`chma manbalardan atmosfera havosiga zararli ta`sir ko`rsatish normativlari, tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi va sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilab qo`yilgan. Ayniqsa, bu o`rinda avtomobil, traktor, 1 Janubiy O’zbekiston tabiatini o’rganishning dolzarb muammolari. Qarshi, 2002, 215-232 betlar 2 O’sha joyda. 3 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004 yil 87-93 betlar. 22

tramvay, tlolebus, samalyot, poyezdlar tomonidan chiqariladigan tovushlarga birinchi bor qonunda alohida e`tibor qaratildi. Doimiy ifloslantiruvchi manbalardan atmosfera havosiga ifloslanltiruvchi moddalar va biologic organizmlarni chiqarish va foydalanishni tartibga solish tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi tomonidan beriladigan ruhsatnomalarga binoan yo`lga qo`yiladi. Qonunning 14 – moddasiga barcha turdagi yoqilg`I – moylash materiallarini standartlashtirish talabi o`rnatilgan. 1 Bu degan so`z energetika vazirligiga qarashli issiqlik stansiyalari isitish va sanoat qozonlarida yoqilg`ini ishlatishni “O`zneftgaz” korporatsiyasi bilan kelishilgan tarzda muayyan standartlarga muofiq ravishda olib boradi. Yoqilg`I va yoqilg`I – moylash materiallarini talabi Farg`ona va Shurtangazkombinat zavodlarida jahon standartlariga moslashtirilishi shart. Bu standartlarni o`rnatish va nazoratlash juda serchiqim tadbir bo`lib, u mazkur, korxonalar tomonidan tabiatni muhofaza qilish qumitasi bilan kelishgan tarzda olib boriladi. Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasining ma`lumotlariga ko`ra yoqilg`I materiallari sifatining yomonligi va motor yoqilishining tarkibida oltingugurtning ko`pligida, deb xulosalangan. Yaqin kelajakda Buxor neftni qayta ishlash zavodi etilsiz yoqilg`ilarni ishlab chiqarish niyatida. 2 Ana o`shanda Yevropa, Yaponiya, Amerikada bolgani kabi O`zbekistonda ham atmosfera havosi nisbatan musaffolashadi degan. 3 Sobiq ittifoq hududida mustaqil respublikalarning paydo bo`lishi ularga yaxshi amallarning ko`payishi bilan bir qatorda noekologik oqibatlarni ham keltirib chiqaradi. Bunga misol qilib rivojlangan mamlakatlardan keltirilgan eski avtomobil parkining to`planishi va ularni nosoz ekspluatatsiya qilinishi 1997- yildan boshlab ushbu holat O`zbekiston uchun qo`llanilmadi. Birinchi navbatda Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risidagi qonunda chetdan olib 1 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004 yil. 2 Demokratlashtirish va inson huquqlari. 2003-yil, 1-son. 3 Demokratlashtirish va inson huquqlari. 2003-yil, 1-son. 23

kirilayotgan mashinalarga katta talablarning qo`yilishi va bojxona to`lovlarining ko`paytirilishi, ekologik mos ravishda avtomobillarga oid ekologik normalarni tadbiq qilishga kirishilgan. Mamlakatimizda ekologik va mehnat muhofazasiga e`tibor ortib bormoqda. Demak, biz ekologik va mehnat madaniyati sari boryapmiz. Shu yo`lda mustahkam bo`lsak, hayotimiz va el salomatligi tobora yaxshilanib, iqtisodiyotimizning esa samaradorligi oshib boraveradi. II Bob O`zbekistonda ekologik muammolarni bartaraf etish chora tadbirlari va ularning ahamiyati. II. 1 O`zbekistonda yer-suv manbalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish chora tadbirlari. Ona tabiatni asrash, unga nisbatan munosabatni tubdan o`zgartirish bugungi kunda barchamizning vijdon burchimiz bo`lib qolmoqda. Bu beznes emas. Zero uzoq yillar davomida biz tabiatga bir tomonlama munosabatda bo`ldik. Undan faqat tortib oldigu, ammo kelajak taqdirimizni o`ylamadik. Oqibatda shu tabarruk zaminimizning jarohatlanishiga olib keldik. Balki o`z – o`zimizni ham jarohatladik. 24

Xayrli ishning kechi bo`lmaydi, deydi dono xalqimiz. Qayta qurish, demikratiyalash va oshkoralik tufayli necha o`n yillar davomida qalbimizda armon bo`lib yurgan dardu alamlarimiz, shu jumladan, sobiq markazdagi ba`zi vazirliklar va idoralarning noto`g`ri siyosati tufayli o`lkamizda chala – chulpa qurilgan sanoat korxonalari qurilishi va transport tashkilotlarining bugungi kunda tabiatimizga xalqimiz hayotiga yetkazayotgan zararlari haqida ochiq oydin gapiradigan bo`ldik. Ularni bartaraf etishni lozim deb topdik. Masalan, Toshkent viloyati o`zinig industrial salohiyati, agrosanoat majmuasining xilma – xilligi bilan respublikamizning boshqa mintaqalaridan ajralib turadi. Uning umumiy maydoni 15,6 ming kv. kilometrni tashkil etib, bu yarda 2,5 mln aholi yashaydi. 1 Viloyat sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish xo`jaligi, qurilish industriyasi va transport tarmoqlari yuqori darajada rivojlangan bo`lib, respublikada ishlab chiqarilayotgan yalpi mahsulotning 20 foizga yaqin miqdori ishlab chiqariladi. Viloyat hududida faoliyat ko`rdatayotgan energetika, kimyo, qishloq xo`jaligi mashinasozligi, metallurgiya, paxtani qayta ishlash, yengil va oziq – ovqat sanoati respublikamizda yetakchi tarmoqlardan hisoblanadi. O`zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi, ,mineral o`g`itlar qurilish materiallarining (sement, shifer) 50.0 foizdan ortiqrog`i, qora va rangli metal hamda ko`mir qazib olishning 90 foizi poytaxt viloyatiga to`g`ri keladi. 2 Hozirgi kunda viloyatda 14 mingdan ziyod korxona, qo`shma korxona, qurilish va transport tashkiloti, xo`jaliklarning shirkat xo`jaliklari faoliyat ko`rsatmoqda. Qayd etilgan korxona, tashkilot xo`kaliklarning barchasi yer va suv manbalaridan, biomanbalardan, yerosti va ochiqdagi foydali qazilmalardan foydalanib kelmoqda. Armosfera va suv havzalarining tozaligiga, yer va biosfera dunyosining barqarorligi salbiy ta`sir ko`rsatibgina qolmay, ba`zi bir o`simlik va hayvonlar noyob turlarining yo`qolib ketishiga, ming yillar 1 G’ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980. 2 Janubiy O’zbekiston tabiatini o’rganishning dolzarb muammolari. Qarshi, 2002-yil. 25

davomida Ona tabiat tomonidan yaratilgan tabiiy muvozanat buzilishiga sabab bo`lmoqda. Shu o`rinda Prezidentimiz Islom Karimovning ekologik muammo haqida shunday fikr bildiradi. “Ekologik xavfsizlik kishilik jamiyatining bugungu va ertasi uchun muhim muamolar jumlasiga kiradi. Bu muammolar amaliy tarzda hal etilsa, ko`p jihatdan hozirgi va kelgusi avlod turmushining ahvoli va sifatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan tarmoqlarining ekologik jihatidan zararsiz texnologiya yordamida rivojlantirishni ta`minlash imkoniga ega bo`linadi.” Respublikamiz, shu jumladan viloyatimizdagi mavjud ekologik muammolarni hal qilish maqsadida respublika hukumati 2005-yilgacha bo`lgan davrda atrof tabiiy muhit muhofazasi bilan bog`liq milliy dasturni qabul qildi. Mazkur dasturni boshqarish yuzasidan viloyat hokimligi tomonidan 1999-yil 10- noyabrda 316-qaror qabul qilindi va ushbu dasturni amalda bajarish yuzasidan viloyat hokimligi va viloyat “Tabiatni muhofaza qilish qumitasi” tomonidan aniq tadbirlar ishlab chiqildi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridayoq mamlakatimiz hududida ekologik xavfsizlikni tug`dirayotgan barcha muammolarga hukumatimiz rahbariyati, shaxsan Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov asosiy e`tiborni qaratmoqda, chunki tabiat, atrof – muhit toza bo`lsagina jamiyatimizda sog`lom turmush tarsi qaror topadi. Tabiatni muhofaza qilish qumitasi va uning joylardagi tizimlari o`z faoliyatini respublika hukumati tomonidan ishlab chiqilgan hujjatlarda belgilangan tamoyillarga qat`iy rioya qilgan holda olib bormoqdalar. Ekologlarimiz sanoat korxonalari, qurilish va transport tashkilotlari, qishloq xo`jaligi, muassasalar jamoat uyushmalari bilan hamkorlikda ishlashga intilmoqdalar, bu esa o`zining ijobiy smaradorligini bermoqda. Shuning uchun ham ekologik jihatdan juda tashvishli bo`lgan qator hududlarda ahvol birmuncha yaxshilardi. Masalan, Bo`stonliq, Parkent, Bo`ka, Oqqo`rg`on, Chirchiq 26

tumanlaridagi ekologik holat boshqa hududlarga nisbatan ancha yaxshi hisoblandi. 1 Shunga qaramay, hozirgi davrda ekologik vaziyatning chindan ham nihoyatda qaltisligini hech kim inkor eta olmaydi. Chindan ham suvimiz, havomiz ifloslanib, yerimiz zaharlanmoqda, uning ayanchli oqibatlari esa insonlar hayotiga o`z ta`sirini ro`y rost ko`rsatmoqda. O`lik yoki mayib – majruh tug`ilayotgan norasida go`daklar, ko`z ko`rib, quloq eshitmaydigan kasalliklarning paydo bo`lishi, zaharli hasharotlarning ko`payib borayotgan, tabiiy ofatlar xuruji yil sayin kuchayib borayotganligini ko`rsatadi. Bundan allaqachon tegishli xolosa chiqarib olishi kerak bo`lgan inson esa hamon o`zini ko`rib – ko`rmaslikka, .bilib – bilmaslikka olyapti. Bu holat davom etaversa, yer yuzida hayot tugashi uchun yadro urushlarining hojati qolmaydi. Buni hech bo`lmaganda endi tushunishi, ekologik halokat oldini olish uchun har bir kishi qo`lidan kelgan ishni qilishi lozim. Uzoqqa borib o`tirmaylik. Bundan atigi qirq – ellik yil ilgari viloyatimiz hududidan oqib o`tayotgan daryo, soylar va ariqlarda oqayotgan sunni ishlatish mumkin edi. Bunda kasal bo`lib qolish hech kimning hayoliga ham kelmasdi. Ekologlarimiz va butun jamoatchilikning say – harakati natijasida keyingi yillarda suvni ifloslantirishga nisbatan odamlarning munosabati ijobiy tomonga o`zgardi. O`zbekistonda suv manbalaridan oqilona foydalanish, uni tejab – tergab iste`mol qilish, ona tabiatimizning dur – gavharini muhofaza qilishga asosiy e`tiborini qaratganmiz: Masalan, Toshkentda asosiy suv manbalari Sirdaryo, Ohangaron va Chirchiq daryolari, suv onborlaridagi obi – hayotning tozalik darajasi doimiy nazorat ostiga olingan. Bundan tashqari beshta yerosti chuchuk suv havzalari ham nazorat qilinib, ularning zahiralaridan xalq xo`jaligi va aholi 1 G’ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980. 27

ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Chirchiq, Ohangaron havzalarining Qibray va O`rta Chirchiq uchastkalriga alohida qo`riqlanadigan obyekt maqomi berilgan. Tabiat muhofazasi tadbirlarini amalga oshirishda eng avvalo ilm – fanga, olimlar, malakali mutaxassislarning maslahatlariga qolaversa butun xalqning madadiga tayanayotir. Shu boisdan ham tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq bo`lgan fan – texnika taraqqiyoti yangiliklarining keng miqyosga targ`ib kelmoqda. Ayni vaqtda aholining barcha qatlamlarini o`sib kelayotgan yosh avlodni ekologik jihatdan tarbiyalashga, ularda tabiiy boyliklarni asrab – avaylash, o`simliklaru jonivorlarga nisbatan mehr – shavqatli bo`lish, ularni avaylash kabi fazilatlarni kuchaytirishiga e`tiborni kuchaytirmoqda. Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi tomonidan yurtimizdagi daryo va suv havzalari, atmosfera havosini muntazam nazorat qilinishi sanoat korxonalari havoga va suvga chiqarayotganifloslantiruvchi moddalar miqdorini tekshirilishi me`yordagi ko`rsatkichlardan haddan ziyod oshirib yuborgan shaxslarga nisbatan ziddiy jarima va jazolar qo`llanilishi natijasida respublika bo`yicha ekologik vaziyatning yaxshilanishi va barqarorlashuvi moyilligi kuzatilmoqda. Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi va O`zgedrometning dastlabki muntazam ,kuzatuvlariga ko`ra Amudaryo, Sirdaryo, Surhondaryo, Qashqadaryo va Zarafshon daryolarining irmoqlaridagi suvning sifati 2005-yilning 1- choragida o`tgan yilning shu davridagiga nisbatan deyarli o`zgarmagan va uch toifa (o`rta me`yor ifloslangan suvlar toifasi) ga to`g`ri keladi. 1 Buxopro viloyat tabiatni muhofaza qilish analitik tahlil inspeksiyasining “O`zgidrometr” institute olimlari bilan birga o`tqazgan tadqiqotlari viloyatda bir gektar yiliga shamol bilan 400 kg gacha zaharli tuz kelayotganligini ko`rsatdi. 2 Orol dengizi qurishi natijasida keyingi 10 yilda shamolning doimiyligi 40 foizga oshdi. Shuni e`tiborga olib, viloyat cho`llarida “Yashil qalqon” yaratish 1 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil 132-141 betlar. 2 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil 132-141 betlar. 28

ishlari boshlab yuborildi. Uzunligi 147 km, kengligi 1 km bo`lgan yashil belbog` barpo etish uchun 3 mln 333 tup saksovul va manzarali ko`chatlar o`tqazildi. Buning uchun viloyat tabiatni muhofaza qilish qumitasi jamg`arma fondidan viloyat o`rmon xo`jaligiga 3 mln so`m mablag` ajratdi. 2001 – yilda Buxora shahrida Botanika bog`i yaratish ishlari boshlandi. Hozirgacha ajratilgan 67,5 gektar maydonda mevali va manzarali ko`chatlar o`tqazildi. 1 Har sohada yangilikka intilmaslik mavjud vaziyat bilan oniqish hissining paydo bo`lishi yaqin kelajakda zamon talablariga javob bermaslik, loqaydlik, rivojlanish o`rniga bir joyda qotib qolish singari salbiy oqibatlarga olib keladi. Tabiatni muhofazasi ham davlat qumitasi erishgan yutuqlar bilanchaklanmay, atrof – tabiiy muhitni muhofaza qilish tabiiy resurslardan oqilona foydalanish borasidagi ilmiy tadqiqot ishlarini qo`llab quvvatlamoqda. Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasining ilimiy tadqiqot bo`linmalari tomonidan Davlat ilmiy – texnikasi dasturlari bo`yicha, ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy qilish ishlari davom ettirildi. Yerdan foydalanish va ularni muhofazasi ustidan nazorat nafaqat davlatning maxsus vakolatlangan organlari tabiatni muhofaza qilish va yer resurslari davlat qumutalari, Geodiziya, kortografiya va davlat kodastrlari bosh boshqarmasi, Davlat sanitariya nazorati, mahalliy davlat hokimiyati organlari, balki jamoat va nodavlat tashkilotlarning nazoratidan iboratdir. Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanshga oid, yer qonun hujjatlari talablarni yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishini davlat organlari, jamoat birlashmalari vakolatlangan idoralar va shaxslar tomonidan tekshiriladi. Davlat yer nazorati esa davlatning mahalliy hokimiyat va maxsus vakolatli organlarining yer munosabati qatnashchilarining yer uchastkalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir faolliyatlarini tekshiradi. Ushbu faoliyat tegishli davlat organlarining Nizomlariga muofiq amalga oshiriladi va yer nazorati inspektorlari muayyan vakolarni beradi. 1 Jamiyat va boshqaruv 2002-yil 3-son. 29

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 118-121 –moddalari va “Prokratura to`g`risida”gi qonunning mohiyatidan kelib chiqqan holda davlatning maxsus nazoratini bosh prokror va unga bo`ysunuvchi prokrorlar amalga oshiradilar. Prokror nazorati deb prokratura tomonidan yer munosabatlari subyektlari jumladan, davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyati yer qonun hujjatlariga mosligini tekshirishga aytiladi. Fuqorolik jamiyatida har bir ijltomoiy munosabatlar kishilarning uyushgan qismitomonidan ham tekshirilish nazarga tutiladi. Jamoat yer nazorati yerlarni muhofaza qilish hamda ulardan oqilona foydalanish borasidagi yer qonunchiligi talablariga rioya etishni nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqorolarni o`zini – o`zi boshqarish organlari tomonidan tekshirildi. II. 2 Tabiatni muhofaza qilishda atmosfera havosini tozalanishi va ekologik muammolarni bartaraf etilishi. Iqtisodiyotni barqaror rivojlanishini aholi turmush darajasini yuksaltirish sanoat, ishlab chiqarish sohasi, qishloq xo`jaligini isloh qilish bilan cheklanmay, atrof – muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq muammolarni hal qilishni ham o`z ichiga oladi. O`zbekiston jahon iqtisodiyotiga jadal kirib borar ekan, atrof – muhitni muhofaza qilish masalasi ham hukumatimiz tomonidan iqtisodiy islohotlar va tarqqiyotning muhim yo`nalishlaridan biri sifatida tan olinmoqda. Atmosfera nafaqat tiriklik manbai, u tuganmas boylik hamdir. Undan turli maqsadlarda foydalaniladi. Masalan, u hom – ashyo shuningdek undan turli xil qurilmalarni sovitishda, transport yo`li sifatida foydalaniladi. 30

Dengiz va okeanlarda o`sadigan o`simliklar ham havoga kislorod chiqaradi. Ammo so`nggi yillarda dengiz va okeanlar yuzi neft qatlamalari bilan qoplanib, suv va havo o`rtasida energiya almashinishi va kislorodning havoga kamroq chiqishi hollari kuzatiladi. Bu esa yer kurrasida kislorodning tabiiy dinamik muvozanatini buzilishiga olib keladi. Shu boisdan hozirgi vaqtda atmosferani muhofaza etish umumjahon muammosi hisoblanadi. 1996-yil 27 – dekabrda mustaqil O`zbekiston Respublikasining “Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida” gi qarori qabul qilindi. 1 Qonunning maqsadi – atmosfera havosini mustaqil tabiiy obyekt unsure sifatida huquqiy jihatdan muhofaza qilish. Mazkur qonunning asosiy vazifalari: atmosfera havosining tarkibini saqlash; turli xil kimyoviy, fizik, biologic va boshqa xil ta`sirning lodini olish, dalat, yuridik va jismoniy shaxslarning mazkur sohadagi faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga solishdir. Atmosfera havosi ham umummilliy boylik hisoblanadi va davlat tomonidan muhofaza qilindi. Mustaqil respublikamizda atmosfera havosini ekologik – huquqiy muhofaza qilish nafaqat ushbu qonun, balki tabiatni muhofaza qilish, alohida muhofaza etiladigan tabiit hududlar, cuv va suvdan foydalanish, o`simlik dunyosini muhofza qilish va undan foydalanish kabi ixtisoslashtirilgan korxonalar, tadbirkorlik faoliyati erkinligini kafolatlash to`g`risidagi qonunlar, yer, jinoyat, fuqorolik, ma`muroy javobgarlik to`g`risidagi qonunlar kabi umumlashtirilgan qonunlar va boshqa me`yoriy huquq manbalari asosida ish olib boriladi. 1986 – yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risidagi qonunning bir qator afzallik tomonlari bor. 2 Avvalambor, yangi qonunda O`zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning mustaqil subyekt sifatida qaraldi. U o`z mazmuni va mohiyatiga ko`ra bozor iqtisodiyoti va fiqorolik jamiyatining asosiy tamoyillariga tayanadi. Mustaqil 1 A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004-yil , 37-bet 2 I. Xolliyev, A. Ikromov “Ekologiya” Toshkent, 2004. 31

Respublikamiz qonunida atmosfera havosini birinchi bor tabiiy resurslar tarkibidan joy olgan. Avvalgisida esa atmosfera havosi faqatgina tabiiy obyekt sifatida qaralgan edi, xolos. Atmosfera havosiga tabiiy resurs sifatida qaralishiga sabab bo`ldi. Ekologlarimiz va butun jamoatchilikning sat – harakatlari natijasida keyingi yillarda suvni ifloslantirishga nisbatan odamlarning munosabati ijobiy tomonga o`zgardi. Atmosfera havosi keyingi 35 – 40 yil ichida viloyatda sanoat ishlab chiqarish qishloq xo`jaligi, kimyolashtirishning jadal rivojlanishi, tabiiy boyliklardan chegarasiz foydalanish oqibatida tabiat manbalariga, uning ekologik holatiga juda katta zarba berildi. Boz ustiga ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ekologik omillar deyarli hisobga olinmadi. Qo`mitamiz tashkil etilgan birinchi kundanoq asosiy e`tiorini mintaqadagi ekologik muammolarni hal qilishga qaratdi. Shu maqsadda joylarda 6 ta mintaqaviy va 10 ta tuman tabiatni muhofaza qilish qumitasi tashkil qilinib, mutaxassis xodimlar bilan ta`minladi. Har biriga atrof – muhitni saqlash, tabiiy manbalardan tejamli va oqilona foydalanishga qaratilgan aniq vazifalar yuklatildi. Shuni mamnuniyat bilan ta`kidlash kerakki, viloyatda tabiatni muhofaza qilish tashkilotining tuzilishi atrof – muhit tabiiy holati buzilishining oldini olish va uni to`xtatish imkoniyatini yaratuvchi omillardan eng asosiysi bo`ladi. Qo`mita tashkil bo`lgandan keyin o`tgan 15 yil davomida amalga oshirilayotgan ishlar ham son, ham sifat jihatdan yaxshilandi. Agar 1989-yilda korxonalar, tashkilotlar va xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan atmosferaga 850 ming tonnaga yaqin zararli modda chiqarilgan, hozirgi kunga kelib, bu ko`rsatkichlar 3 marta kamaydi. 1 Bugungi kunda viloyat atmosfera havosiga yiliga o`rta hisobda 250 ming tonnage yaqin zararli modda chiqarilayotgan bo`lsa, ochiq suv havzalariga 15 1 Rafiqov A.A “Geologik muammolar” Toshkent, 1997-yil 86-91-betlar. 32

million kub metrga yaqin ifloslangan suv tashlanmoqda. Bundan ko`rinib turibdiki, ekologik ahvolni yaxshilashda qo`mita va uning joylardagi tizimlari hodimlari tomonidan katta ishlar amalga oshirilgan. Biroq atmosfera havosiga chiqarilayotgan zararli moddalar, oshiq suv havzalariga tashlanayotgan ifloslangan suv miqdori hamon yuqoriligicha qolmoqda. To`g`ri, yildan – yilga salbiy ko`rsatkichlar hajmining kamayish tendensiyasi kuzatilyapti. O`zbekistonda joylashgan korxona, tashkilot va xo`jaliklarda tabiat muhofazasi bo`yicha ishlab chiqilgan tadbirlar so`zsiz bajarilishini qattiq nazorat ostiga olganmiz. Korxona, tashkilot va xo`jaliklarda tabiat muhofazasi bo`yicha rejalashtirilgan tadbirlarni bajarish uchun ajratilgan mablag`larni to`la o`zlashtirilishi uchun astoydil harakat qilinmoqda. Birgina Olmaliq tog` – mrtallurgiya kombinati tabiat muhofazasi obyektlari qurilishiga har yili 2 mlrd so`mdan ortiq mablag` sarflanmoqda. Bekoboddagi O`zbekiston Metallurgiya kombinati aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmasining elektr yordamida po`lat eritish sexida yiliga 800 ming tonna po`lat eritadigan DSP – 100 rusumli yangi pech ishga tushirildi. 1 Yangi sexning ishga tushirilishi eski ishlab turgan 3 ta pechning ish seklidan chiqarilishiga va havo atmosferasiga chiqariladigan zararli moddalar miqdorining tubdan kamayishiga olib keldi. “Ohangaronsement”, “Ohangaronshifer”, “Ohangaronsement” korxonalarida ham tabiat muhofazasi bilan bog`liq qurilishlarga ma`lum darajada mablag` ajratilmoqda. 2 Toshkent shahrining Ohangaron tumanidagi axlatxonasi viloyatimizdagi yana bir dolzarb masalalardan biridir. Ushbu axlatxonalarda yonayotgan va chirindi chiqindilarning zaharli hidi unlab kilometr masofaga cho`zilib, Beshtemirdan Olmaliqqacha, Krasnogorsdan To`ytedagacha tarqaladi. Shu bilan birga viloyat atmosfera havosi va suv zahiralari zaharlanishiga olib kelmoqda. Bunday holatning oldini olish uchun Toshkent shahar mutasaddikari hech 1 Jamiyat va boshqaruv. 2002-yil 3-son 2 Jamiyat va boshqaruv. 2002-yil 3-son. 33

qanday mas`uliyatni sezishmayapti. Chunki axlatxona hududi shaharniki emasda. Atmosfera havosining ifloslanish darajasi nisbatan barcha o`lchanadigan ingredentlar bo`yicha Bekobod, Buxoro, Guliston, Denov, Muborak, Namangan, Nurobod, Kogon, Samarqand, Kitob, Urganch, Chirchiq, Yangiyo`l, Saroisiyo va Shahrisabz shaharlarida sanitargigenik me`yorlarga to`g`ri kelgan. 1 Toshkent, Farg`ona nva Navoiy shaharlarida atmosfera havosining ifloslanish darajasi pasaygan bo`lsada, sanitary – gigenik me`yorlari darajasiga nisbatan azot dioksidi bo`yicha Toshkent shahrida Ferg`ona va Navoiy shaharlarida ortiq. Sanitar – gigenik me`yorlarning o`tgan yil darajasidafi ifloslanish Qo`qon shahrida azot, Angren shahrida fenol bo`yicha kuzatilgan. 2 Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning Qo`qon, Farg`ona va Navoiy shahrida chang bo`yicha ortganligi kuzatilgan. 2005-yilning 1-choragida atmosfera havosida ifloslantiruvchi moddalarning sanitariya – gigenik me`yorlardan ortganligi Navoiy shahrida 3 ta ifloslantiruvchi modda bo`yicha, Qo`qon va Farg`ona shaharlarida 2 ta modda bo`yicha hamda Olmaliq, Angren, Andijon, Toshkent va Nukus shaharlarida 1 ta modda bo`yicha kuzatilgan. 3 Atmosferaga qo`zg`almas va harakatdagi manbalardan tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalar tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalar miqdorini kuzatar ekanmiz, 2001-yil kuni bo`yicha 1991-yilga nisbatan atmosferaga 1.5 mln tonna kam zararli moddalar tashlanganligiga guvoh bo`lamiz. Qo`zg`almas manbalardan atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning asosiy miqdoriy qismi neft – gaz 35%, energetika 30% va metallurgiya 17% tarmoqlari hissasiga to`g`ri keladi. 4 1 Shodimetov Yu. “Ijtomoiy ekologiyaga kirish” Toshkent, 1994-yil, 67-bet. 2 O’sha joyda. 3 Jamiyat va boshqaruv. 2002-yil, 3-son. 4 O’sha joyda. 34

Atmosferani ofloslanishdan muhofaza qilishda asosiy omil – sanoat korxonalidagi gaz – chang ushlagich qurilmalarning samarali ishlashidir, lekin bu yo`nalishda ham tashvishga asosli sabablar ko`p. E`tibor bering, respublikamiz bo`yicha 10923 ta gaz – chang ushlagich qurilmalari ishlab chiqarishdan chiqayotgan tashlamalarni tozalshda ishlatilayotgan bo`lsa, ularning 22.7 foizi 10 yilgacha ba qolgan 38 foizi 10 yildan ortoq muddatga ishlatilmoqda. 1 Bu qurilmalarning asosiy qismi ma`naviy va fizik jihatdan eskirgan. Gaz va changlarni ushlab qolish samaradorligi hozirgi kun talabiga javob bermaydi. Shu bois qo`mitamiz tomonidan mazkur asboblarni o`zimizda ishlab chiqarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga taklif tayyorlanyapti. Hozirgi kunda dunyoda ekologik masalalar bilan shug`ullanadigan ko`plab tashkilotlar ta`sis etilgan. Lekin tabiatni asrab – avaylash faqatgina ul;arning vazifasi bo`libgina qolmay, keng jamoatchilik ishidir. Atmosfera – havosi umuminsoniyat boyligi, desan also mubolag`a bo`lmaydi. Qkologiya huquqining boshqa manbalaridan farqli, unda ko`proq xalqaro huquq normalarini aks ettirish maqsadga muvifiqligi ham o`shandadir. Atmosfera havisini muhofaza qilish standartlari va me`yorlari sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Agarda kishilarga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi atmosfera havosi standarti sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan o`rmatilsa, iqlim, ozon qatlami va boshqa havo standartlari tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi tomonidan o`rnatiladi. Sobiq ittifoq hududida mustaqil respublikalarning paydo bo`lishi ularga yaxshi amallarning ko`payishi bilan bir qatorda noekologik oqibatlarni ham keltirib chiqaradi. Bunga misol qilib rivojlangan mamlakatlardan keltirilgan eski avtomobil parkining to`planishi va ularni nosoz ekspluatatsiya qilinishi 1997- yildan boshlab ushbu holat O`zbekiston uchun qo`llanilmadi. Birinchi navbatda Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risidagi qonunda chetdan olib 1 Demokratlashtirish va inson huquqlari. 2003-yil 1-son. 35

kirilayotgan mashinalarga katta talablarning qo`yilishi va bojxona to`lovlarining ko`paytirilishi. Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasining Navoiy , Qo`qon, Chirchiq, Namangan, Buxoro kabi o`nlab shaharlarida yirik kimyoviy korxonalari mavjud. Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`tisidagi qonunning 18 – moddasida kimyoviy moddalarning ishlab chiqarilishi va ulardan foydalanivchi yuridik va jismoniy shaxslar uchun yo`l qo`yiladigan normativlar belgilangan, ularni nazorat qilish usullari va ekologik taksologik pasportlarini tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va sogliqni saqlash vazirligi belglagan tartibda ishlab chiqilishi ko`rsatilgan. Ishlatish taqiqlangan yoki ishlatishga yaroqsiz bo`lib qolgan har qanday kimyoviy moddalarning zararlantirilishi, borlarini esa xalq xo`jaligida foydalanishning qattiq me`yorlari o`rnatilishi talab etiladi. Yangi Qonun atmosfera havosini muhofaza qilish maqsadida osmondan turib defolyatsiya yoki dezintikatsiya qilishni taqiqlaydi. Atmosfera havosini muhofaza qilishda yangi qonun barcha xo`jalik faoliyati, agarda u atmosfera havosiga ta`sir etishni mumkin bo`lsa, ekologik sertifikatsiyalanadi. Ekologik sertifikatsiyalash kashfiyotlar, ixtirolar, sanoat na`munalari, texnika va texnologiyalarni joriy etish paytida ham qo`llaniladi. Bu talab O`zbekistonning xalqaro hamjamiyat oldidagi burchi hisoblanadi. 36

Ekologik muammolar Milliy haxfsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni ko`rib chiqar ekanmiz, ekologik havfsizlik va atrof muhitni muhofaza qilish muammosi alohida e`tiborga molikdir. Ochiq e`tirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynida eski ma`muriy – buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug`ullanmagan. Aniqrog`i, bu muammo ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai, o`z mamlakatlarining kelajagiga, tabiiy boyliklari saqlanib qolishiga befarq qaramagan, bu haqda qattiq tashvish chekkan odamlarning esa “qalb nidosi” bo`lib kelgan. Biroq ularning vijdonga, fuqorolik burchiga, nihoyat aql-idrokka da`vatlari to`ralashib ketgan sovet partiya amaldorlarining sovuq, hatto aytish mumkinki, surbetlarcha loqaydligiga duch kelavergan. Bunga ajablanmasa ham bo`ladi. Tabiiy va meniral hom – ashyo zahiralaridan vahshiylarcha, ekstensiv usulda, juda katta harajatlar va isrofgarchiliklar bilan foydalanishga asoslangan sotsialistik xo`jalik yuritish tizimining butun mohiyatiga mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab munosabatda 37

bo`lish g`oyasi butunlay yot edi. Aksincha, boyliklardan bunday foydalanish ikki tuzumning iqtisodiy musobaqasida mamlakatning asosiy dastagi, eksport imkoniyatlarining negizi bo`lib keldi. Iqtisodiyotni rivojlantirishdagi bosh maqsad ekstensiv omillarga qaratilgan edi. Tabiiyki, bunday sharoitda yahirin boyliklardan oqilona foydalanishni tartibga soladigan, tabiatning , atrof – muhitning himoya qilinishini kafolatlaydigan biror – bir me`yorlar va qoidalarga rioya qilish haqida gap ham bo`lishi mumkin emas edi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam mablag` ajratilardi. Bu mablag` tabiatga yetkazilayotgan zararning mingdan bir qismini ham qoplamas edi. O`rmonlar o`ylamay – netmay, vahshiylarcha kesib tashlanar edi. Yoqilg`i va meniral –xom ashyo zahiralari real ehtiyoj bilan taqqoslanmagan holda juda ko`p miqdorda qazib olinganligidan ko`pchilik qismi qayta ishlanmagan chiqitlar sifatida o`yilib ypotar edi. Tabiatni muhofaza qiluvchi eng oddiy tozalash inshootlariga ega bo`lmagan bahaybat sanoat korxonalari faol bunyod etildi. Natijada barcha zaharli sanoat chiqindilari ulkan havo kengliklarini, suv havzalarini, yer maydonlarini, ifloslantiradigan bo`ldi. O`z kolami jihatidan beqiyos darajada katta gidroenergetita loyihalarini ro`yobga chiqarish, transport kommunikatsiyalarini (BAM, Turksib kabi yo`llari, avtomobil, neft-gaz magistrallarini va irrigatsiya tarmoqlarini) bunyod etish nafaqat tabiiy zahiralarni qashshoqlashtirdi. Butun boshli aholi punktlarining yo`q bo`lib ketishiga, ekologik muvizanat, iqlim, odamlarning hayot va faoliyat sharoitlarining buzilishiga ham olib keldi. Bu muammo so`nggi yillarda yanada keskinlashdi. MDH ga a`zo bo`lgan bir qancha mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga betartib so`ratda o`tishi, tabiiy va meniral – xom ashyo zahiralaridan foydalanishda boshqaruvning barham topgani, nazorat qilinmaganligi natijasida ular tashib ketila boshlandi. Vahshiylarcha qazib olind va arzon narxlarda eksport qilindi. Ayrim “yangi boyvachchalar” deb ataluvchi va korrupsiya domiga ilingan butun-butun 38

guruhlar uchun qo`shimcha foyda olish manbaiga aylandi. Shu bilan birga, ular o`zlarining ochko`z manfaatlari yo`lida hozir va kelgusi avlodlarning ekologik xavfsizligini, salomatligi va farovonligini qurbon qilmoqdalar. Benihoya ulkan moddiy boyliklar, insoniyatning noyob yutuqlari vijdonsizlarcha o`g`irlab ketilmoqda. Bu bilan butun atrof – muhitga ham juda katta zarar yetmoqda, iqlim buzilmoqda. Eng yomoni esa bir necha avlod kishilarining tabiiy hayot va faoliyat sharoitlariga putur yetmoqda. Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo`l qovushtirib o`tirish – o`z-o`zini o`limga mahkum etish bilan barobardir. Afsuski, hali ko`plab ushbu muammoga beparvolik va mas`uliyatsizlik bilan munosabatda bo`lmoqdalar. Ekologik havfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o`zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo`ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o`nglab bo`lmas falokatlarga olib keladi. Bu havfni ancha kech, 70-yillarning boshlaridagina anglay boshladik, o`shanda mazkur masala dunyo miqyosidagi taraqqiyotga bag`ishlangan dastlabki G`arb modellarida keskin qilib qo`yilgan edi. Bu hol bamisoli “bomba portlaganday” ta`sir etdi. Insoniyat qanday havf qarshisida turganligini, atrof muhitga inson faoliyati tufayli yetkazilayotgan zarar qanday natijalarga olib kelganligini yaqqol his etdi. Insonning tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay, jadal yuritilgan xo`jalik faoliyati, Rim klubining “XXI asr yo`li” deb atalmish tadqiqotlaridan birida ko`rsatib o`tilganidek, Yer yuzida tuproq nurashi, o`rmonlardan mahrum bo`lish, baliqlarning hadda ziyod ko`p ovlanishi, tuzli yomg`irlar, atmosfera ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va hokozolarning ro`y berishiga olib keldi. Mutahassislarnig baholashicha, 2000-yilga borib o`rmonlar egallab turgan maydon quruqlikning 1/6 qisminigina tshkil etadi, holbuki, 50-yillarda ular ¼ qismni egallagan edi. Jahon okeanining suvlari 39

halokatli ravishda ifloslanib bormoqda, uning takroriy mahsuldorligi keskin pasaymoqda. Jadal sur`atlar bilan yuz berayotgan urbanizatsiya jarayonlari shaharlarning asosiy aglomeratsiyalari eng yirik ifloslantirish manbalariga aylanib qolishiga olib keldi. Tarkibida oltingugurt qo`sh oksidi va azot oksidi bo`lgan tuzli yomg`irlar yog`ishi ko`paydi. Buning natijasida dunyoda ekologik muhitning yomonlashuvi bilan bog`liq turli – tuman kasalliklar soni ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon fan – texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zahiralardan xo`jalik maqsadlarida tobora ko`proq foydalanilmoqda. Buning ustiga, dunyo aholisi yildan – yilga o`sib borib, ko`proq miqdorda oziq – ovqat, yoqilg`I, kiyim – kechak va boshqa narsalarni ishlab chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa o`rmonlar egallab turgan maydonlarning jadal sur`atlarda qisqarishiga, cho`l sahrolarning bostirib kelishiga, tuproqning buzilishiga, atmosferaning yuqorida joylashgan ozon to`sig`i kamayib ketishiga, yer havosining o`rtacha harorati ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab bo`lmoqda. Beto`xtov davom etayotgan qurollanish poygasi, atom, kimyoviy qurollar va ommaviy qirg`in qurollarining boshqa turlarini ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashaydigan muhit uchun juda katta xavfdir. Hozir, XXI asr bo`sag`asida, fan – texnika taraqqiyoti jadal sur`atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jug`rofiy – siyosiy tuzilishi o`zgarmoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko`rsatilayotgan ta`sirni tartibga solish, ijtomoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o`zaro ta`sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning o`zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari brogan sari dolzarb bo`lib qolmoqda. Halqaro hamamiyat insonning nafaqat yashash huquqi, balki to`laqonli va sog`lom turmush kechirishi uchun zarur mo`tadil atrof muhit sharoitlariga ham bo`lgan huquqlarining muqaddas va dahlsizligini allaqachonlar e`tirof etgan. 40

Ekologik xavfsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi, juda zarurligi bois eng muhim muammolar jumlasiga kiradi. Bu muammolar amaliy tarzda hal etilsa, ko`p jihatdan hozirgi va kelgusi avlod turmushining ahvoli va sifatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish bilan bog`liq tarmoqlarini ekologik jihatdan zararsiz texnologiya yordamida rivojlantirishni ta`minlash imkoniga ega bo`linadi. Ma`lumki, tabiatning holati birdaniga va darhol yomonlashib qolmaydi. Bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Boshqacha aytganda, ekologik vaziyat asta – sekin yomonlasha boradi. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtomoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha halqlarning manfatlariga mos bo`lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko`p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog`liqdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning o`zaro ta`siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz ko`lamida hal qilish zarur. Ko`rinib turibdiki, tabiiy muhitni inson yuritadigan xo`jalik faoliyatining zararli ta`siridan himoya qilish bilan bog`liq ko`pgina muammolar keng ko`lam kasb etadi. Shu sababli ular faqat xalqaro hamkorlik asosida hal qilinishi lozim. Ekologiya muammosi Yer yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik vaziyatning g`oyat xavfli zonalaridan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o`n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo`pol va takabburlarcha munosabatda bo`lishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni 41

tabiat kechirmaydi. Inson – tabiatnig xo`jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da`vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko`plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojeaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo`q bo`lib ketishi yoqasiga keltirib qo`ydi. Afsuski, bu jarayonlar O`zbekistonni ham chetlab o`tmadi. Bu yerda, mutahassislarning baholashicha, juda murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat? Birinchidan, yerning cheklanganligi va uning sifati tarkibi pastligi bilan bog`liq xavf to`ztovsiz ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida yer Olloh taoloning bebaho in`omidir. U tom ma`noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. Bevosita dehqonchilik bilan bog`langan oilalarnigina emas, balki ma`lum bir tarzda qishloq xo`jaligi bilan aloqador barcha tarmoqlar va uning ne`matlaridan bahramand bo`layotgan respublikaning barcha aholisi farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi. Ayni vaqtda yer ulkan boylik bo`libgina qolmay, mamlakatning kelajagini belgilab beradigan omil hamdir. Bu hol O`zbekistonda ayniqsa yaqqol namoyon bo`lmoqda, chunki yerning iqtisodiy va demografik vazifasi yildan-yilga kuchayib bormoqda. Respublikaning 447,4 ming kvadrat kilometrdan ortiq bo`lgan umumiy maydonining atigi 10 foizinigina ekin maydonlari tashkil etadi. Ayni chog`da O`zbekiston egallab turgan maydonning ancha qismini Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabi cho`l va yarim cho`l yerlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalanilayotgan yer maydonlariga to`g`ri keladigan demografik yuk hozirning o`zidayoq o`ta salmoqli. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O`zbekistonda aholining zishligi ayniqsa yuqori bo`lib, 1 kvadrat kilometrga 51,4 kishi to`g`ri keladi, xolbuki, bu raqam Qozog`istonda – 6,1, Qirg`izistonda – 22,7, Turkmanistonda – 9,4 ni tashkil etadi. Respublikamizda har ,bir odamga 0,17 gektar ekin maydoni to`g`ri kelsa, Qozog`istonda – 0,26, Ukrainada – 0,59, Rossiyada – 0,67 gektar ekin maydoni to`g`ri keladi. Barcha aholining yarmidan ko`prog`i qishloq joylarda yashayotganligini hisobga olsak, dadil aytish 42

mumkinki, bizninh qishloqlarimizda insoniy zahiralarning nisbit ortiqligi emas, balki mutloq ortiqligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Bizda aholining o`sishi nisbatan yuqori bo`lib, urbanizatsiya va hosildor yerlarni shaharlarni rivojlantirishga , uy – joy qurilishiga, yangi korxonalar, muhandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog`ini barpo etishga ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, yaqim yillar ichida, hatto XXI asr arafasidayoq yer zahiralari bilan ta`minlanish muammosi yanada keskinlashishi mumkin. XXI asr oxirida yerlarning tabiiy ravishda cho`lga aylanishi yuqori darajada borayotganligi yetmaganidek, odamlarning munosabati tufayli cho`lga aylanib borish jarayoni shitob bilan davom etayotganligi bu muammoni yanada kuchaytirmoqda. Ayni chog`da tabiiy muhitning yomonlashuvi bilan birga, tuproq nurashi, sho`rlanishi, yer usti va yer osti suvlarining sathi pasayishi va boshqa hodisalar ro`y bermoqda. Ilgari nurashga qarshi chora – tadbirlar yaxshi olib borilmaganligi tufayli shamol va suv ta`sirida yemirilish tuproqning unumdorligiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Bu chora – tadbirlar juda past sur`atlarda va sifatsiz olib borilgan. Hatto, 80-yillarning oxirida amalda butunlay to`xtatib qo`yilgan edi. Respublikada 2 million gektardan ortiq yer maydoni yoki barcha sug`oriladigan qariyb yarmi buzilish xavfi ostida qolgan. Yerlarning nihoyat darajada sho`rlanganligi O`zbekiston uchun ulkan ekologik muammodir. Yerlarni ommaviy suratda o`zlashtirish, hatto sho`rlangan va melioratsiyaga yaroqsiz yirik-yirik, yaxlit maydonlarni ishga solish ana shunga olib keldi. Songgi 50-yil mobaynida sug`oriladigan yer maydoni 2,46 million gektardan 4,28 million gektarga yetdi. Faqat 1975-1985 yillar mobaynida 1 million gektarga yaqin yer maydonlari o`zlashtirildi. 1990-yilga kelib sug`oriladigan yer maydoni 1985 yildagiga qaraganda 1,5 barobar ko`paydi. 43

Ekin maydonlari tarkibida vaqtlarga (1990-yilga) qadar paxta deyarli 75 foiz maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta ham mamlakatida pazta monopoliyasi bu qadar yuqori darajaga ko`tarilmagandi. Bu hol yerning kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligi pasayishiga, uning suv –fizikaviy xossalari yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nurashi jarayonlari ortishiga olib keldi. O`zbekistonda noorganik meniral o`g`itlar, girbisidlarning qo`llanishi eng yuqori normalardan ham o`z barobar ortiq edi. Ular tuproqni, daryo, ko`l, yer osti va ichimlik suvlarini ifloslantirdi. Bundan tashqari, yangi yerlardan foydalanishda zarur texnologiyalarga rioya qilinmadi. Hamma joyda paxta nazoratsiz sug`orildi. Tuproqning nami ko`payib ketdi. Bu esa uning qayta sho`rlanishiga olib keldi. Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda ifloslanishi real tahdid tug`dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar va mineral o`g`itlarni, sanoat va qurilishmateriallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarining qo`pol ravishda buzilishi yerning ifloslanishiga olib kelmoqda. Undan samarali foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda. Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ko`pincha ularni qayta ishlshning texnologik sxemalari nomukammalligi ko`p miqdorda ag`darmalar, kul, shlak va boshqa moddalar to`planib qolishiga olib kelmoqda. Bular dehqonchilik uchunyaroqli bo`lgan yerlarni egallabgina qolmay, balki tuproqni, yer usti va yer osti suvlarini, atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga ham aylanmoqda. Respublikada zaharli chiqindilardan foydalanish sanoati esa hozircha yaratilgan emas. O`zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq ahlatxonalari mavjud. Ularda tahminan 30 millionlab kub metr axlat to`planadi. Ular asosan stixiyali ravishda, jug`rofiy, geologic – gidrogeologik va boshqa shart – sharoitlarni kopleks o`zgarmay turib tashkil 44

etilgan . ularda qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va ko`mib tashlash ibtidoiy usullar bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, respublikaning yirik shaharlarida maishiy chiqindilarni ishlatish va zararsizlantirish sohasida murakkab vaziyat vujudga kelgan. Respublikada hali hanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash masalasi hal qilinmagan. Yagona Toshkent maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1991 yildagina ishlay boshladi. Riaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta xavf tug`dirmoqda. Moylisuv (Qirg`iziston) daryosining qirg`oqlari yoqasida 1944 yildan to 1964 yilgacha uran rudasini qayta ishlash chiqindilari ko`milgan. Hozirgi vaqtda qoldiqlar saqlanadigan 23 ta joy mavjud. Bu yerlarda selni to`sadigan to`g`onlarni mahkamlash hamda ko`chki havfi bo`lgan joylardagi qiyaliklarning mustahkamligini ta`minlash lozim. Navoiy viloyatidagi qoldiqlar saqlanadigan joy ham ekologik jihatdan xavfli ifloslantirish o`chog`i hisoblanadi. Bu yerdagi radiaktiv qumni shamol uchirishi xavfi bor. Shu sababli O`zbekistonda tabiatni muhofaza qilishdagi g`oyat muhim vazifa yerlarning holatini yaxshilashdan, tuproqning ifloslanishini kamaytirish bo`yicha chora – tadbirlar majmuini amalga oshirishdan iborat. Bu o`rinda gap eng avvalo tabiiy zahiralardan foydalanishni tubdan yaxshilash haqida bormoqda. Ikkinchidan, O`zbekistonning ekologik xavfsizligi nuqtai nazaridan qaraganda, suv zahiralarining, shu jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi hamda ifloslanganligi katta tashvish tug`dirmoqda. Respublikaning daryolari, kanallari, suv omborlari va hatto yer osti suvlari har taraflama inson faoliyati ta`siriga uchramoqda. Sug`oriladigan hududlarda suv atbiatining bebago in`omidir. Butun hayot suv bilan bog`liq. Zotan, suv tamom bo`lgan joyda hayot ham tugaydi. Shunday bo`lsa-da, Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub 45

kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr suv keltiradigan Sirdayyo asosiy suv manbalaridir. Hozirgi vaqtda xalq xo`jaligida Orol dengizi havzasining barcha zahiralaridan to`la to`kis foydalanilmoqda. Daryolar oqimi asosan Qirg`iziston va Tojikiston tog`laridan boshlanadi. Suv zahiralarining ko`pchilik qismidan Markaziy Osiyodagi barcha respublikalarning yerlarini sug`orish uchun foydalaniladi. Shu munosabat bilan mintaqadagi barcha davlatlarning manfaatlari yo`lida hamda ekologiya talablarini, daryolar del`talarida va Orol dengizida aqbul hayoiy shart sharoitlarni yaratish maqsadida bu yerlarga suvning o`tishini ta`minlash zarur.shu bilan birga Orol dengizi havzasining cheklangan suv zahiralarini birgalashib, kelishgan holda boshqarish muammosini amaliy hal qilish talab etilmoqda. Mintaqaning yana bir muammosi suvni muhofaza qilish va tejash tadbirlari majmuini amalga oshirish zaruruiyati bilan bog`liqdir. Bu tadirlar suvning isrof bo`lishini eng kam darajaga keltirish maqsadida sug`orish tarmog`ining rejimi va o`lchamlarini sug`orish texnikasi bilan mustahkam bog`lashni o`z ichiga oladi. Endilikda kollekter – zovur suvlarini tashlab yuorishni tartibga solish, oqova suvlarni daryo va suv omborlariga oqizishni batamom to`xtatish zarur. Su zahiralarining sifati eng muhim muammolardan biridir. 60-yillardan boshlab Markaziy Osiyoda yangi yerlar keng ko`lamda o`zlashtirildi. Sanoat, chorvachilik komplekslari ekstensiv rivojlantirildi. Urbanizatsiya kuchaydi. Kollektr – zovur tizimlari qurildi hamda daryo suvlari sug`orish uchun muttasil yuqori hajmlarda olindi. Shu bois havzalardagi suvning sifati yomonlasha boshladi. Daryo suvlarining ifloslanishi ekologiya – gigiyena va sanitariya – epidemiologiya vaziyatini, ayniqsa, daryolarning quyi oqimlarida yomonlashtirmoqda. Ikkinchi tomondan, daryo suvlari tarkibida tuzlarning 46

mavjudligi Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolarning del`talarida tuproqning sho`rlanishini kuchaytirmoqda. Bu esa qo`shimcha melioratsiya ishlarini amalgam oshirish, zovur tizimlarini barpo etish va tuproq sho`rini yuvishda yaqqol sezilmoqda. O`zbekiston va qo`shni mintaqalar sharoitida aholini sifatli ichimlik sunvi bilan ta`minlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Aholi punktlarini odatdagi vodoprovod suvi bilan ta`minlash ko`rsatkichi respublikada faqat keyingi besh yillikning o`zida tahminan 1,5 barobar ortdi. Shunga qaramay, ushbu muammo dolzarbligicha qolmoqda. Ichimlik suvi ta`minoti manbalarining ifloslanishi respublikada, ayniqsa, orol bo`yida kasallikka chalinishning yuqori darajasiga sabab bo`ldi. Uchinchidan, Orol dengizining qurib borish havfi g`oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo`lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Lekin bu muammo so`nggi o`n yillik mobaynida xavfli darajada ortdi. Markaziy Osiyoning butun hududi bo`ylab sug`orish tizimlarini jadal sur`atda qurish ko`plab aholi punktlariga va sanoat korxonaliga suv berish barobarida keng ko`lamdagi fojea – Orol halok bo`lishining sababiga ham aylandi. Yaqin – yaqinlargacha cho`lu sahrolardan tortib olingan va sug`orilgan yangi yerlar haqida dabdaba bilan so`zlanardi. Ayni chog`da ana shu suv Oroldan tortib olinganligi, uni “jonsizlantirib qo`yganligini” hayolga keltirmasdi. Endilikda Orolbo`yi ekologik kulfat hududiga aylandi. Orol tangligi in,soniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojealardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta`sirida qoldi. Biz 20-25 yil mobaynida jahondagi eng yirik yopiq suv havzalaridan birining yo`qolib borishiga guvoh bo`lmoqdamiz. Biroq bu avlodning ko`z o`ngida butun bir dengiz halok b`lgan hol hali ro`y bergan emas edi. 1911-1962 yillarda Orol dengizining sathi eng yuqori nuqtada bo`lib, 53,4 metrni, suv hajmi 1064 kub kilometrni, suvning yuzasi 66 ming kvadrat 47

kilometrni va menirallashuv darajasi bir litr suvda 10-11 grammni tashkil etgan edi. Dengiz transport, baliq xo`jaligi, iqlim sharoiti jihatidan katta ahamiyatga ega bo`lgan. Unga Sirdaryo va Amudaryodan har yili deyarli 56 kub kilometr suv kelib qo`yilar edi. 1994 yilga kelib Orol dengizidagi suvning sathi 32,5 metrga, suv hajmi 400 kub kilometrdan kamroqqasuv yuzasidan maydoni esa 32,5 ming kvadrat kilometrga tushib qoldi, suv havzasining minerallashuvi ikki barobar ortdi. Orolning sathi 20 metr pasayishi natijasida u endi yaxlit dengiz emas, balki ikkita qoldiq ko`lga aylanib qoldi. Uning sohillari 60-80 kilometrga chekindi. Amudaryo bilan Sirdaryoning del`talari jadal sur`atlar bilan buzilib bormoqda. Dengizning suv qochgan tubi 4 million gektardan ortiqroq maydonga ko`rinib qoldi. Natijada yana bitta “qo`l bola” qumli – sho`rxok sahroga ega bo`ldik. Shamol Orol dengizinibg qurib qolgan tubidan tuz va chang – to`zonni yuzlab kilometrga uchirib ketmoqda. Orolning qurib qolgan tubidagi chang bo`ronlari 1975 yildayoq kosmik tadqiqotlar natijasida aniqlangan edi. 80-yillarning boshlaridan buyon bunday to`fonlar bir yilda 90 kun davomida kuzatilmoqda. Chang tuzon uzunligi 400 kilometr maydonga yetib bormoqda. Chang bo`ronlarining ta`sir doirasi esa 300 kilometrgacha yetmoqda. Mutaxassislar bergan ma`lumotlarga qaraganda, bu yerda har yili atmosferaga 25-75 million tonna chang ko`tariladi. Bularning hammasi Orol bo`yi iqlimining o`zgarishiga olib keldi. 1983 yildan boshlab Orol baliq ovlashga yaroqsiz bo`lib qoldi. Sohilning hozirgi chizig`idan yiroqlarga bo`lgan baliqlarning qachonlardir qudratli flotiliyasining zang bosgan qoldiqlarini, vayronaga aylangan baliqchilar posyolkalarini uchratish mumkin. Bo`zko`l, Oltinko`l, Qaratma ko`rfazlari yo`qoldi. Akpetki arxipelagi quruqlik bilan qo`shilib ketdi. Yaylovlar va o`tloqlar yo`qolib bormoqda. Hudud botqoqqa aylanmoqda. Suvning tobora taqchillashib borayotganligi va sifati yomonlashayotganligi va sifati yomonlashayotganligi tuproq va o`simlik qatlamining buzilishiga, o`simlik va hayvonot dunyosida 48

o`zgarishlar yuz berishiga, shuningdek, sug`orma dehqonchilik samaradorligining pasayishiga olib kelmoqda. Orol dengizining qurib borishi va shu jarayon tufayli Orolbo`yi mintaqasining tabiiy muhitning buzilishi ekologik fojea sifatida baholanmoqda. Chang va tuz bo`ronlarining paydo bo`lishi, faqat Orol bo`yida emas, balki dengizdan ancha naridagi bepayon hududlarda yerlarning cho`lga aylanishi, iqlim va landshaftning o`zgarishi – bular ana shu fojea oqibatlarining to`liq bo`lmagan ro`yhatidir. Orol fojeasini 70-yillarning boshlarida, juda kechi bilan 80-yillarning boshlarida, dengizning sathi unchalik pasaymagan bir paytda idora qilish mumkin edi. Hozirgi vaqtda uni boshqarish juda murakkab bo`lib qoldi. Keyinchalik esa bu jarayon yana ham mushkullashadi yoki umuman boshqarib bo`lmaydigan holga keladi. Orol bo`yida dengizning qurib borishi munosabati bilan xalqaro, keng ko`lamli ahamiyatga bog`liq bo`lgan ekologik, ijtimoiy – iqtisodiy va demografik muammolarning murakkab majmui vujudga keldi. Orol dengizining qurib borishi va mintaqaning cho`lga aylanishi bilan bog`liq ekologik fojea bu havzada yashayotgan barcha xalqlarning dardu alamidir. Suv zahiralari bilan bog`liq bo`lgan muammolar majmuasi keng ko`lamli va murakkab ko`p tarmoqli yondashuvni, mintaqadagi davlatlar bilan xalqaro hamjamiyat o`rtasida hamkorlikni rivojlantirishni talab qiladi. Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining 1993-yil mart oyida Qizilo`rdada bo`lib o`tgan uchrashuvi Orol dengizi tangligini hal etish yuzasidan birgalida harakat qilish to`g`risida bitm imzolandi. Oroldengizi muammolari bo`yicha Davlatlararo Kengash va uning ishchi organi – Ijroiya Qo`mitasi, shuningdek, Orolni qutqarish Xalqaro fondi tashkil etildi. Markaziy Osiyo respublikalari davlat boshliqlarining 1994-yil yanvarida Nukus shahrida bo`lib o`tgan ikkinchi uchrashuvda Orol dengizi havzasidagi ekologik vaziyatni yaxshilash yuzasidan yaqin uch-besh yilga mo`ljallangan, mintaqani ijtimoiy – 49

iqtisodiy rivojlantirishning aniq harakatlar dasturi tasdiqlandi. 1994-yil mart oyida Toshhovuzda bo`lgan uchinchi uchrashuvda Davlatlararo Kengashning ushbu dasturning bajarilishi haqidagi hisoboti tinglandi. 1997-yil fevralda Markaziy Osiyodagi besh davlat boshliqlarining BMT, Jahon banki va boshqa xalqaro tashkilotlar vakillari ishtirokida Almatida bo`lib o`tgan uchrashuvida Orol muammosini hal etish bo`yicha tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirish to`g`risida qaror qabul qilindi – Orolni qutqarish xalqaro fondining ancha ishchan tarkibi va uning negizida harakatchan Ijroiya qo`mitasi tuzildi. Orol muammosining butun keskinligini, uni saqlab qolish yuzasidan kechiktirib bo`lmaydigan chora – tadbirlar ko`rish zarurligini tushungan holda, Markaziy Osiyo respublikalarining hukumatlari, mutahassislari va mintaqaning ilmiy jamoatchiligi, xalqaro tashkilotlari 1995 yil 20 sentabrda Nukus shahrida Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlarning Orol dengizi havzasini barqaror rivojlantirish muammolari bo`yicha Dekloratsiyasini qabul qildilar. Deklaratsiya barqaror rivojlanish qoidalariga qat`iy amal qilishni nazarda tutadi va e`tiborni quyidagi g`oyat muhim muammolarni hal qilishga qaratadi:  Qishloq va o`rmon xo`jaligining yanada muvozanatli va ilmiy asoslangan qizimga o`tish;  Suv zahiralaridan foydalanishning tejamli usullarini ishlab chiqish, sug`orishda va atrof muhitni muhofaza qilishda takomillashgan texnologiyalarni qo`llash vositasida irrigatsiyaning samaradorligini oshirish;  Mintaqaning tabiiy zahiralarini kompleks boshqarish tizimini takomillashtirish. Pirovard natijasida Orol dengizining barqaror rivojlanish, bu mintaqada yashayotgan odamlarning turmush darajasipasayib ketishiga yo`l qo`ymaslik, kelajakda yosh avlod uchun munosib turmushni ta`minlash tamoyillari asosida 50

hal qilish bo`yicha turmushni ta`minlash tamoyillari asosida hal qilish bo`yicha uzoq muddatli strategiya va dasturni ishlab chiqish hamda ro`yobga chiqarish zarur. To`rtinchidan, havo bo`shlig`ining ifloslanishi ham respublika ekologik xavfsizlikka solinayotgan tahdiddir. Mutahassislarning ma`lumotlariga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera havosiga 4 million tonnage yaqin zararli moddalar qo`shilmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga to`g`ri keladi, 15 foizini uglevodorod chiqindilari, 14 foizini azot oksidi, 8 foizini qattiq moddalar tashkil etadi va 4 foizga yaqini o`ziga xos o`tkir zaharli moddalarga to`g`ri keladi. Atmosferaga uglerod yig`indisining ko`payib borishi natijasida o`ziga xos keng ko`lamdagi issiqxona effekti vujudga keladi. Oqibatda Yer havosining o`rtacha harorati ortib ketadi. Arid mintaqasida joylashgan O`zbekiston Respublikasida tez-tez chang bo`ronlarini qo`zg`atib turuvchi Qoraqum va Qizilqum sahrolaridek yirik tabiiy manbalar mavjud. So`nggi o`n yilliklar mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli chang va tuz ko`chadigan yana bir tabiiy manba paydo bo`ldi. 80 yillarning boshlarida qo`shni Tojikistonda alyumin zavodi ishga tushirilishi munosabati bilan O`zbekistonning Surxondaryo viloyatiga qarashli ko`plab tumanlarida ekologik jihatdan tang ahvol vujudga keldi. Zavod atmosferaga ko`p miqdorda ftorli vodorod, uglerod oksidi, oltingugurt gazi, azot oksidlarini chiqarib tashlamoqda. Vodiyning yuqori qismida, Tojikistonning O`zbekiston bilan chegarasida joylashgan zavodning chiqindilari tog`dan vodiy tomonga esadigan shamol bilan undan uzoqlarga, asosan respublikaning chegaradosh tumanlari – Surxondaryo viloyatining Sariosiya, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlari hududiga tarqalmoqda. Ekologiyaga solayotgan xavf O`zbekiston uchun, umuman butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun naqadar yuqori ekanligini hisobga olgan holda hukumat va davlat atrof-muhitni himoya qilsh, tabiiy zahiralardan oqilona 51

foydalanish masalalariga juda katta e`tibor bermoqda. Atrof – muhitni muhofaza qilishni ta`minlashga qaratilgan qonun hujjatlari qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish borasidagi milliy tadbirlari boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan keng va har tomonlama hamkorlik qilish ishi bilan qo`shib olib borilmoqda. Atrof – muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanishning turli jihatlarini tartibga soluvchi ko`plab xilma-xil xalqaro shartnomalar va bitimlar tuzildi. O`zbekiston MDH davlat boshliqlarining 1992 yil 8 fevralda imzolangan bitimiga muofiq tuzilgan MDH mamlakatlari davlatlararo ekologik kengashining to`la huquqli a`zosidir. MDH mamlakatlarining ana shu ekologik kengashi doirasidagi hamkorligi a`zo davlatlarning atrof muhitni muhofaza qilish sohasida kelishib olingan, muofiqlashtirilgan sa`y – harakatlar qilish maqsadini ko`zlaydi. Hozirgi paytda respublikada istiqbolga, ya`ni atrof – muhitni muhofaza qilish va tabiiy zahiralardan oqilona foydalanish bo`yicha 2005 yilgacha mo`ljallangan davlat dasturi ishlab chiqligan. Tabiatdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi butun faoliyat ana shu dastur asosida tashkil etilgan. Dasturda respublikada ekologik vaziyatni sog`lomlashktirish, yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalari kabilarda ekologik keskinlikka barham berish yo`llari belgilangan. Ekologik havfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat: 1. Tegishli texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy erish. Qishloq, o`rmon va boshqa xo`jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kimyoviy moddalarni qo`llash ustidan qattiq nazorat o`rnatish. Havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli va salbiy ta`sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to`xtatish. 52

Qishloq xo`jalik ekinlarini, eng avvalo, g`o`zani sug`orishda suvni tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish muhim ahamiyatga ega. Kollektor – zovur suvlarini daryolar va suv omborlariga tashlashni tartibga solish va oqova suvlarni chiqarib yuborishni batamom to`xtatish zarur. Sanoat korxonalarida armosferaga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zaraeli moddalarni tashlaganligi uchun solinadigan maxsus soliqdan keng foydalangan holda mas`uliyatni oshirish darkor. Ularda zamonaviy, samarali tozalash qurilmalari tizimi joriy etish kerak. Boshlang`ich xom – ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni o`rnatish lozim. 2. qayta tiklanadigan zahiralarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini ta`minlagan hamda qayta tiklanmaydigan zahiralarni qat`iy mezon asosida is`temol qilgan holda tabiiy zahiralarning hamma turlaridan oqilona foydalanish darkor. Respublikaning foydali qazilmalaridan oqilona foydalanish – dolzarb masala. U atrof – muhitni muhofaza qilishning bosh omillaridan biridir. Foydali qazilmalarni olish va qayta ishlash chog`ida katta isrofgarchailiklarga yo`l qo`yilmoqda. Boshlang`ich xom – ashyodan to`liq foydalanmaslik hollari mavjud. Eskirgan uskunalarni almashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ayrim sexlar, uchastkalar va butun boshli zavodlarni rekanstruksiyalash asosida foydali qazilmalarni sanoat usulida yanada to`liq va oqilona qazib olish muhim vazifa bo`lib turibdi. Atrof – muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan qaraganda, tog` – kon sanoatining chiqindilarini o`zlashtirishni yanada kengaytirish hamda buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish muhim ahamiyatgaega bo`ladi. 3. Katta – katta hududlarda ta`biiy sharoitlarni tabiiy zahiralardan samarali va kompleks foydalanishni ta`minlaydigan darajada aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslangan tarzda o`zgartirish (daryolar 53

oqimini tartibga solish hamda suvlarni bir havzadan ikkinchisiga tashlash, yerning namini qochirish suv chiqarish tadbirlarini va boshqalarni amalga oshirish) lozim. 4. Jonli tabiatni butun tabiiy genofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini ko`payirish hisobiga boshlang`ich baza sifatida saqlab qolish kerak. 5. Shaharsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimini joriy etish yo`li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi uchun qulay sharoit yaratish zarur. 6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e`tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish lozim. Orol muammosi bugungi kunda keng ko`lamli, butun sayyoramizga dahldor muammo bo`lib qolganligini, uning ta`siri hozirning o`zidayoq biologik muvozanatni buzayotganligini bepayon hududlarda aholining genofondiga halokatli ta`sir ko`rsatayotganligini nazarda tutish lozim. Halqaro tuzilmalarning zahiralari, imkoniyatlari va investitsiyalarini ana shu muammolarini hal qilishga jalb etish – birinchi darajali muammodir. Atrof – muhitni muhofaza qilish borasidagi yuqorida tilgan olingan ta`sirchan chora – tadbirlarni ro`yobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq oldingi tizimdan yosh respublikaga meros bo`lib qolgan ekologiya sohasidagi ko`pgina illatlar kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shuningdek, keng ko`lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish respublika aholisi uchun, jismonan sog`lom yosh avlodning dunyoga kelishi va rivolanish uchun zarur shart – sharoitlar hamda ekologiya jihatdan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi. 54

Xulosa Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridayoq mamlakatimiz hududida ekologik xavfsizlikni tug`dirayotgan barcha muammolarga hukumatimizning rahbariyati Prezidentimiz Islom Karimov asosiy e`tiborni qaratdi, chunki tabiat, atrof – muhit toza bo`lsagina jamiyatimizda sog`lom turmush tarsi qaror topadi. Asrlarga tutash kelgan palla butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo`l qovushtirib o`tirish – o`z – o`zini o`limga mahkum etish bilan barobardir. Afsuski, hali ko`plar ushbu muammoga beparvolik va mas`uliyatsiz bilan munosabatda bo`lmoqdalar. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. President I. A. Karimov ekologik ma`uliyatni umuminsoniy harakterga ega ekanligini ta`kidlab, tabiatni muhofaza qilish, ekologik talablarga har doim rioya etis va ekologik harakatlarning oldini olish mustaqil davlatimizning ijtimoiy – iqtisodiy, huquqiy masalasi bo`libgina qolmay, balki ekologik siyosatning asosiga aylanishi lozimligini, ushbu masala ortida burun mustaqil davlatimiz, millatning taqdiri yotganligini ta`kidladi. 55

Ekologik vaziyatni obyektiv va har tomonlama tahlili shuni ko`rsatadiki, ekologik xavf – hatarning vujudga kelishi nafaqat fan – texnika taraqqiyotiga, balki jamiyatning tabiat bilan o`zaro munosabatlarini boshqarish mehanizminig yo`qligiga bog`liq. Tabiiyki, bunday hol tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga, tabiiy muhitning nomaqbul o`zgarishlariga olib keladi. Ekoligik vaziyatning yomonlashuni hamda tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi, shuningdek, tabiatning ichki tuzilish va rivojlanishining qonuniyatlariga amaliyotga yetarlicha e`tibor bermasligi bilan ham bog`liq. Ichki boshqaruv mehanizmiga ega bo`lgan tabiiy muhit o`zida sodir bo`ladigan jarayonlarni muayyan muvozanatda saqlab turish imkoniyatlariga ega. Ammo har qanday tizim kabi tabiiy muhita ham muayyan chegaralarga ega. Shu sababli tabiiy muhitning o`zgarish dinamikasi ma`lum sig`im orqali, ya`ni o`z – o`zini tiklash resurslarining mavjudligi bilan ifodalanadi. Agar inson faoliyatining ta`sir ko`lami tabiiy muhitning o`z – o`zini tiklash imkoniyatlaridan ortiqcha bo`lsa, tabiiy muhitning nomaqbul o`zgarishlari ro`y beradi va bu o`zgarishlarni qanday yo`nalishda sodir bo`lishini oldindan belgilash va boshqarish imkoniyatlari bo`lmaydi. Tabiiy muhitning ekologik jihatdan nomaqbul o`zgarishlarining ilmiy texnikaviy omillari ko`pgina hollarda jamoyatning tabiatga nisbatan munosabatlariga bog`liq. Chunki tabiat bilan o`zaro ta`sir jarayonida tabiatdan oqilona foydalanishni rivojlantirish av boshqarish streategiyasini optimallashtirish vazifalarini hal etish uchun yetarlicha tayyor bo`lmaydi. Jamiyat va tabiat orasidagi o`zari ta`sir va bu ta`sir tufayli tabiiy muhit sodir bo`ladigan o`zgarishlarning dolzarb umumzaminiy muammolari Markaziy Osiyo mamlakatlarida xususan, O`zbekistonda ham vujudga kelishiga ko`ra, o`ziga xos mintaqaviy belgilarga va sharoitlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi – ekologik falokatning g`oyat havfli hududlaridan biridir. “Vaziyatning murakkabligi shundaki, - deb ta`kidlaydi Islom Karimov o`zining “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida” kitobida, - u bir 56

necha o`n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas balki, bu mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir”. Darhaqiqat, MArkaziy Osiyo mintaqasida ko`plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojeaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondining yo`q bo`lib ketishi yoqasiga keltirib qo`ydi. Bu jarayonlar O`zbekiston uchun ham xosdir. Mutaxassislarning baholashicha O`zbekistonda juda murakkab va xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Shu sababli hukumat va davlat, mamlakatimizda atrof – muhitni muhofaza qilish, atbiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalariga juda katta e`tibor bermoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab atrof – muhitni muhifaza qilishga qaratilgan qonun hujjatlari qabul qilindi. Olimlar yildan yilga yangi - yangi kashfiyotlar yaratishyapti. O`zaro bahslarda ular yadroviy energiya, chekishning zarari, Sibir daryolarini O`rta Osiyoga olib kelish kerakmi yoki yo`qmi deb, doimiy munozara ichidalar. Aynan mana shu “ikkilanish” insonning dadil qadam tashlashiga to`g`anoq bo`lib kelmoqda. Insoniyatning tabiat bilan hisoblashmasdan, faqat o`zining manfaati yo`lida qaror qabul qilishi tabiiy muhitning ahvoli salbiy tarafga o`zgarishga olib keldi. Sanoat va qurilishda tabiiy resurslardan samarasiz foydalanish, ularnig keskin kamayishiga olib keldi. Ko`p hollarda amalga oshirilayotgan ishlar tabiatni muhofaza qilish foydasiga hal bo`lmayotganligini sezib turamiz. Shunu ta`kidlash joizki, ayrim korxona rahbarlari yuqori iqtisodiy ko`rsatkichlarga erishish maqsadida turli tadbirlarga o`ylamay – netmay qo`l urishadiki, pirovard natijada artof muhitaga yetkazilgan zarar ushbu iqtisodiy yutuqlar o`rnini qoplabgina qolmay, bundan o`z chandon ortib ketmoqda. Bugungi kunda aksariyat odamlarda ekologik bilimlarning yetarli emasligi, ba`zilarda umuman yo`qligi bilinib qolmoqda. Ko`pchilik ekologik muommolar mavjudligidan habardor, ba`zilar kechiktirib bo`lmas qabul qilish 57

kerakligini, atro – muhitni muhofaza qilish yo`lida tub burilish zarurligini talab qilishsa, boshqa toifadagi odamlar buning keragi yo`q deb o`ylashadi. Joylardagi tadbirlarni amalga oshirayotgalarida ushbu tadbirning iqtisodiy samarasi bilan birga kelajak haqida ham bosh qotirishlari kerak. President ta`biri bilan aytganda, muhofazalashda mahalliy hokimiyatlar tomonidan qabul qilinayotgan qarorlarning bajarilishi harakatdagi birinchi rahbarga bog`liqdir. Joylardagi birinchi rahbarning atrof – muhitni muhofaza qilishga e`tibor qaratsa, aholi ham bu masalaga yuz o`giradi. Sayyoramizni kelajak avlod uchun sof holda saqlab qolishimiz zarur ekanligini butun insoniyat e`tirof etmoqda. XXI asrda yangicha dunyoqarash va ekologik tafakkur shakllanmoqda. Hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish va atrof – muhitni muhofaza qilish sohasidagi barcha chora – tadbirlar atrof – muhtni muhofaza qilish va tabiiy resurslarda oqilona foydalanish bo`yicha davlat dasturi tashkil etilgan. Tabiatni muhofaza qilish borasidagi milliy tadbirlar boshqa davlatlar va halqaro tashkilotlar bilan keng va har tomonlama hamkorlik qilish ishi bilan qo`shib olib borilayortir. 58

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. Karimov I. A. “O`zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.” 1- jild. Toshkent, “O`zbekiston”, 1996 2. Karimov I. A. “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” 2-jild, Toshkent, “O`zbekiston”, 1996 3. Karimov I. A “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” 3-jild, Toshkent, “Ozbekiston”, 1996 4. Karimov I. A “Bunyodkorlik yo`lidan” 4-jild, Toshkent, “O`zbekiston”, 1996 5. Karimov I. A “Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi” 5-jild, Toshkent, “O`zbekiston”, 1997 6. Karimov I. A “Xavfsizlik va barqarorlik taraqqiyot yo`lida” 6-jild, Toshkent, “O”zbekston”, 1998 7. Karimov I. A “Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz” 7-jild Toshkent, “O”zbekston”, 1999 59

8. Karimov I. A “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent, “O`zbekston”, 1997 9. Karimov I. A “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz” 9-jild Toshkent, “O”zbekston”, 2001 10. G`ulomov P. N. “Inson va tabiat” Toshkent, 1980 11. Adullayev O, Toshmatov Z, “O`zbekiston ekologiyasi bugun va ertaga” Toshkent, 1992 12. Shodimetov Yu. “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent, 1994 13. Rafiqov A. A. “Geoekologik muammolar” Toshkent, 1997 14. Atrof – muhit haqida ma`lumot. Ma`ruzalar matni, Qarshi, 2000-yil 15. Janubiy O`zbekiston tabiatini o`rganishning dolzarb muammolari Qarshi, 2002 16. I. Xolliyev, A. Ikromov. “Ekologiya” Toshkent, 2004 17. A. Negmatov “Ekologiya huquqi” Toshkent, 2004 18. O`zbekiston iqtisodiy axborotnomasi 4-son, 2002. 19. Demokratlashtirish va inson huquqlari 2003 1-son 20. Jamiyat va boshqaruv 2002, 3-son 21. “Xalq so`zi” gazetasi 2002, mart 22. “O`zbekiston ovozi” 2002, avgust 23. “Hamkor” gazetasi 2003, 3-son 60

Mundarija Kirish………………………………………………………………………3-7 I Bob. O`zbekistonda ekologik vaziyatning yomonlashuvi va uning sabablari. I. 1 O`zbekistonda yerning tarkibining buzilishi va ekologik muammolarni vujudga kelishi……………………………………………………………8-14 I. 2 O`zbekistonda ekologik havfning vujudga kelishida suv zahiralarining ta`siri………………………………………………………………………15-19 I. 3 O`zbekistonda havo qatlamining buzilishi va uning oqibatlari……20-24 II Bob O`zbekistonda ekologik muammolarni bartaraf etish chora tadbirlari va ularning ahamiyati. 61

II. 1 O`zbekistonda yer-suv manbalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish chora tadbirlari…………………………………………………….25-30 II. 2 Tabiatni muhofaza qilishda atmosfera havosini tozalanishi va ekologik muammolarni bartaraf etilishi…………………………………………...31-55 Xulosa……………………………………………………………………...57- 59 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati………………………………………60-61 62

O'xshashlar

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik