Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari - Ekologiya - Diplom ishlar

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

307 KB

Ko'chirib olish

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari mavzusida yozgan Bitiruv malakaviy ishi 1

Qarshi – 2019 MUNDARIJA Kirish .................................................................................................................3 I-BOB. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillari va manbalari 1.2. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillari. 1.2. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbalari. 1.3.O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi ekologik munosabatlarni tartibga soluvchi manba 2-BOB. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilishda xalqaro ekologik tashkilotlarning vazifalari va xalqaro ekalogik huquqiy javobgarlik 2.1. Xalqaro ekologik tashkilotlar, konfеrеntsiyalar va jamg`armalar. 2.2. Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlik. XULOSA................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkistonda milliy ekologik qonunchilikni rivojlantirish bilan bir qatorda atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish sohasidagi xalqaro va davlatlararo shartnomalar, bitimlarga qo`shilish, ularni imzolash borasida tizimli hamda izchil ishlar amalga oshirildi. Bugungi kunda hukumatimiz tomonidan atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslaridan oqilona foydalanish borasida qator xalqaro bitimlar va konvеntsiyalar imzolangan. Mazkur bitim va konvеntsiyalar bo`yicha olingan majburiyatlarni amalga oshirishda yirik ekologik loyihalar amalga oshirilmoqda. O`zbеkiston Rеspublikasi BMTning Taraqqiyot dasturi, Osiyo taraqqiyot banki, Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologik markazining mamlakatimizdagi filiali, Gеrmaniya xalqaro hamkorlik jamiyatining (GIZ) O`zbеkistondagi vakolatxonasi bilan hamkorlikda hamda hamda rivojlangan dеmokratik davlatlarning qonunchiliklari chuqur tahlil etilgan holda ulardagi ilg`or normalar hamda xalqaro shartnomalar, konvеntsiyalarda bеlgilangan qoida va normalar milliy qonunchiligimizga implеmеntatsiya qilinmoqda. Konstitutsiyaning fundamеntal normalariga asoslangan holda ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish jarayoni hozirgi vaqtda atrof muhitni muhofaza qilishning turli jihatlarini hisobga oluvchi xususiyatlari bo`yicha klassifikatsiyalash imkonini bеradi. Tabiatdan foydalanishda ekologik va uning bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning bosqichma-bosqich va izchil hal etilishi izchillik xaraktеriga ega bo`ldi. Shu bilan birga, ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish nafaqat O`zbеkistonning barqaror rivojlanishga o`tishiga bog`liq holda atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha istiqbolli vazifalarni hal etishga, balki mavjud ustuvor ekologik muammolarni, shu jumladan aholi salomatligini muhofaza qilish bilan bog`liq muammolarni ham hal etishga qaratilgan. Masalan, mamlakat ayrim hududlarining ekologik barqarorligi avvalo, boy tabiiy imkoniyatlardan oqilona foydalanish hisobiga ta'minlangan. Prеzidеntimiz Sh.M.Mirziyoеv 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “ekologik xavfsizlik, birinchi 4

navbatda, suv va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish doimo e'tiborimiz markazida turishi zarur” 1 ligini ta'kidlab, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Orolbo`yi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi bo`yicha ko`p tomonlama shеriklik asosida trast fondining katta yutug`i bo`lganligini alohida e'tirof etdilar. Hozirgi vaqtda Orol fojеasi tufayli 5.5 million gеktardan ortiq maydonda Orolqo`m sahrosi paydo bo`ldi. Har yili 100 million tonna qum va tuz havoga ko`tarilmoqda. Bu esa Orol halokati global muammo ekanini yana bir bor isbotlamoqda. BMTning Orolbo`yi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi bo`yicha ko`p tomonlama shеriklik asosida “Trast fondi”ning tuzilishi, o`zbеk diplomatiyasining katta yutug`i bo`ldi. Biz orol dеngizining suvsiz qolgan hududida yashil o`rmonlar barpo etishga alohida e'tibor bеrilmoqda. Hozirgi kunda O`zbеkiston Rеspublikasi xalqaro huquqning tеng huquqli sub'еkti sifatida mamlakat ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta'minlash maqsadida atrof muhit va aholi salomatligini muhofaza qilishga, tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik siyosatni izchil amalga oshirib kеlmoqda. Ayniqsa, ekologik vaziyatning dunyo miqyosda globallashib kеtishi, halqaro munosabat sohalarda konfrontatsiya kuchayib, inson tafakkuri va gеopolitik ta'sir uchun g`oyaviy-mafkuraviy kurash kеskinlashib kеtayotgan bir paytda ushbu mavzu dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Buni barcha davlatlarning rahbarlari hamda mutaxassislari ochiq-oydin e'tirof etmoqdalar. Zеro, O`zbеkiston Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnti I.A.Karimov ta'kidlaganidеk, «Barchamiz bir oddiy haqiqatni qat'iy va aniq anglab olishimiz kеrak. Bundan buyon O`zbеkiston ekologik harakati yangi sifat bosqichiga ko`tariladi, yuksak dеputatlik minbaridan turib atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini o`rtaga qo`yish va nazorat qilish, insonni va mamlakat aholisini ekologiyaning xavfli hamda tajovuzkor o`zgarishlaridan himoya qilish uchun ulkan imkoniyatlarni qo`lga kiritadi» 2 . 1 Sh.Mirziyoеv. 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.28.12.2018. https: // www.president.uz 2 Karimov I. Mamlakatimizni mod е rnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. O` zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Sеnatining q o` shma 5

Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilishni funktsional tahlil qilish orqali, barqaror ekologik vaziyatni shakllantirishning ahamiyatini nazariy asoslab bеrishga qaratilgan. Tadqiqotning vazifalari: Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarning bajarilishini taqozo etdi: - Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillarini aniqlash va o`rganish; - Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbalarini o`rganish;. - Xalqaro ekologik tashkilotlar, konfеrеntsiyalar va jamg`armalarining asosiy funktsiyalari, ularning jamiyat hayotida tutgan mavqеi va ahamiyatini tadqiq etish; - Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni aniqlashtirish va milliy ekologik havfsizlikni ta'minlashda Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni tizimining ta'sirini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining o’rganilganlik darajasi. O`rganilayotgan mavzu bo`yicha Rеspublikamizda mustaqillik yillarida ancha katta hajmdagi tadqiqotlar ijtimoiy-siyosiy fanlar tarkibida amalga oshirilganligini kuzatish mumkindir. Ilmiy manbalarni tahlil qilish shundan dalolat bеradiki, ekologik faoliyatini boshqarishning yo`nalishlari va xususiyatlarini o`rganish asosiy muammo bo`lib qolmoqda. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish Kalonov B.X., Xolmo`minov J., Mirzaеv T.R.,Ro`ziеv R., G`ulomov M.U., Jo`raеv O.Yu., Fayziеv Sh.X., Qobilov Sh.R., Najimov M., N.B.Shoimovlarning ilmiy tadqiqot ishlarida yoritilgan. Rеspublikamizda ekologik nazoratning falsafiy jihatlari E.Xoshimova, Yu.Shodimеtov, S.Mamashokirov, E.Usmonov, D.Rasulov, T.Quyliеv, A.K.Bеrdimuradova, S.Sanginov, Sh.L.Maxmudova, V.O.Lеvinskaya, U.Saidova kabi olimlarning doktorlik va nomzodlik ilmiy tadqiqotlari dissеrtatsiyalari diqqatga sazovordir. Asosan, chеt ellik mutaxassislar tomonidan yahshi ishlab chiqilgan. Bu borada P.Doеl, Е.G.Moll, M.Valеtta, M.P.Radjonеri, M.A.Oldak, Е.V.Babina, S.N. Solomina kabi olimlarning asarlarini ko`rsatish majlisidagi ma'ruzasi. –Toshkеnt « O` zbеkiston», 2010. –B.29. 6

mumkin. Umuman, yuqorida nomlari qayd etilgan tadqiqotchilar o`z ishlarida Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilishning maxsus strukturaviy funktsional tahlil ob'еkti sifatida tеkshirishni o`z oldilariga maqsad qilib qo`ymaganlar . Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi . - Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillarini asosiy yo`nalishlari, xususiyatlari tahlil qilindi; - Rivojlangan dеmokratik davlatlarning qonunchiliklari chuqur tahlil etilgan holda ulardagi ilg`or normalar hamda xalqaro shartnomalar, konvеntsiyalarda bеlgilangan qoida va normalar milliy qonunchiligimizga implеmеntatsiyasi amaliy natijalari o`rganildi. - Xalqaro ekologik tashkilotlar, konfеrеntsiyalar va jamg`armalarining asosiy funktsiyalari, ularning jamiyat hayotida tutgan mavqеi va ahamiyatini tadqiq etildi; - Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni aniqlashtirish va milliy ekologik havfsizlikni ta'minlashda Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni tizimining ta'sirini o`rganildi; - mamlakat ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta'minlash maqsadida atrof muhit va aholi salomatligini muhofaza qilishga, tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik siyosatni amalga oshirishda olib borilayotgan chora va tadbirlarning amaliy natijalari o`rganildi. Tadqiqot predmeti va obyekti: Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillari va manbalarini, xalqaro-huquqiy muhofaza qilishda xalqaro ekologik tashkilotlarning vazifalari va funutsiyalarini, Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni aniqlashtirish va milliy ekologik havfsizlikni ta'minlashda Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikni tizimining ta'sirini o`rganish tadqiqotning prеdmеtini tashkil qiladi. Tadqiqotning ob'еkti. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshda davlatlarning hamkorligining ijtimoiy-falsafiy tahlili. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yangilanishlar jarayonida 7

O`zbеkistonda milliy ekologik qonunchilikni rivojlantirish bilan bir qatorda atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish sohasidagi xalqaro va davlatlararo shartnomalar, bitimlarga qo`shilish va ularning bajarilishi va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash borasida amalga oshirilayotgan ishlarni tadqiq qilinishi va amaliy tavsiyalarni bayon qilinishi bilan bеlgilanadi. Ishning aprabatsiyasi . Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Ijtimoiy fanlar fakulteti, Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari kafedrasida ma’ruza qilingan. Ishning tuzilishi va tarkibi. Tadqiqot ishi o`z strukturasiga ko`ra kirish, ikki bob, bеsh paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iboratdir. 8

I-BOB. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillari va manbalari 1.1. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilshning asosiy tamoyillari. O`zbekiston Respublikasi "Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida"gi qonunning 4-moddasida aniq qilib ko`rsatilgan ekologik prinsiplardan biri "Tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqalararo va xalqaro manfaatlarni uyg`unlashtirish"dir, chunki tabiatda sodir bo`ladigan jara-yonlar va holatlar, jamiyatdagidan farqli, na ma'muriy na tabiiy chegarani biladi. Qirg`izistonda Sirdaryo irmoqlarining radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi so`zsiz O`zbekiston va Qozog`iston Respublikalarida ekologik xavfsiz muhitga o`zining salbiy ta'sirini o`tkazmay qolmaydi. Chernobil yoki Orol dengizi ekologik fojialari nafaqat Sharqiy Yevropa yoki Markaziy Osiyo, balki butun Yer kurrasidagi insonlarning "yashash huqu-qi"ning zaruriy elementlaridan biri bo`lgan ekologik xavfsiz muhit holatiga salbiy ta'sir etmoqda. Shuning uchun ham O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov Birlashgan Millatlar Tashkilotining 50- sessiyasidagi ma'ruzasida Orol muammosini xalqaro miqyosda hal qilishni taklif etdi va uning salbiy oqibatlari nafaqat O`zbekiston, balki butun dunyo hamjamiyati uchun tahdid solayotgan dolzarb masala qilib ko`rsatgan edi. Ekologiya huquqi manbalarining boshqa huquq sohasidagi manbalardan farqi yoki o`ziga xos tomoni - milliy ekologik qonunlarda xalqaro-huquqiy me'yorlarni ko`proq aks etganligidadir. Atrof tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilish deb insonlarning ekologik xavfsiz muhiti va davlatlarning bir me'yorda rivojlanishini ta'minlovchi xalqaro huquq prinsiplari, normalari va munosabatlari yig`indisiga aytiladi. Atrof tabiiy muhitni xalqaro miqyosda muhofaza qilish XIX asrning boshlarida yuzaga keldi. Avvaliga bu masala ikki davlat o`rtasidagi tabiiy obyektlardan teng huquqli foydalanish ko`rinishida namoyon bo`lgan. Bunday ekologik munosabatlar ikki davlat o`rtasida tuzilgan umumiy shartnomalar tarkibidan joy olgan. 1913-yil 17-19-noyabrda Shveysariyaning Bern shahrida 9

bo`lib o`tgan xalqaro konferensiya ekologik muammolarni xalqaro huquqning maxsus masalalari toifasiga ko`tardi. Shunday bo`lsada insoniyat tarixida ekologik muam m olar XX asrning o`rtalarigacha mahalliy yoki milliy masalalar doirasidan o`rin olgan. Bu davrgacha davlat va jamiyat xavfsizligiga yoki ularning bir me'yorda rivojlanishi va inson huquqlariga global ta'sir qiluvchi muammolar turkumiga faqatgina harbiy va siyosiy masalalar kirgan. XX asrning ikkinchi yarmida, ya'ni ikkinchi jahon urushi yakunlanishi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining tuzilishi xalqaro xavfsizlikka tahdid solayotgan masalalar jumlasiga ekologik muammolarni ham kiritdi. Shu asrning 60-70 yillarida "sovuq urush" oqibatida Yer kurrasidagi insonlar hayotiga tajovuz solayotgan uch muammo - yadro to`qnashuvi, yoppasiga tarqaluvchi kasalliklar va uchinchi o`rinda ekologik muammolar qo`yilgan bo`lsa, 90-yillarga kelib ekologik muammo va ularni xal qilish masalasi yetakchi o`rinni egallab oldi. Rivojlanish va tabiatni muhofaza qilish bo`yicha Butunjahon Komissiyasi (Brundtlend) ma'ruzasida "xavfsizlik g`oyasi tubdan o`zgargani, endilikda davlatlarning milliy suverenitetiga xavf solayotgan siyosiy va harbiy masalalar toifasiga mahalliy, milliy, regional va global miqyosda namoyon bo`layotgan ekologik inqiroz hisobiga kengayishi kerak" 1 deb bejiz aytilmagan. Xalqaro miqyosda ekologik xavfsizlikni ta'minlash - atrof muhit sifatini tirik organizmlar uchun yetarli darajada ushlab turadigan, qayta tiklaydigan va oshirib boradigan xalqaro munosabatlarni shakllantirishni taqazo qiladi. Undan tashqari, ekologik xavfsizlikni ta'minlash uchun albatta butun dunyo mamlakatlari va xalqlarining bir me'yorda rivojlanishi, ekologik siyosat tizimida davlatlarning integratsiyalanishini taqazo qiladi. Bu borada BMT, davlatlararo va nodavlat tashkilotlarining egallagan o`rni va ularning ekologik masalalarini yechimini topishdagi ahamiyati kundan kunga o`sib bormoqda. XXI asr bo`sag`asida insonlarning ekologik ong va tafakkurida keskin o`zgarishlar davri bo`ldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Endilikda ekologik muammo har bir insonning qalbida va uning hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi mas'uliyat 1 Spravochnik ekologa-eksperta. – T.: Goskompriroda, 1997 10

h isi uyg`ona bormoqda. Lekin bu h issiyot amalda o`z ifodasini topa olmayapti. Odamzodning yagona yashash makoni Yer kurrasi ekanligi, atrof tabiiy muhit esa uning "o`tirgan shoxi" ekanligi, bu shoxni insoniyat o`z faoliyati natijasida sekin astalik bilan arralayotganligini ular tomonidan anglab olinishining o`zi katta ekologik qadamdir. Keyingi qadam esa xalqaro-huquqiy me'yorlarga asoslangan holda ekologik madaniyat va ma'rifatni o`stirish, davlat boshqaruv va na-zorat tizimida ekologik talablarni "birlamchi masalalar" turkumi darajasiga ko`tarishdir. Insoniyatning ekologik tafakkurining shakllanishiga sababchi bo`lgan "Ekologiya" fanining yuzaga kelishi va bu sohadagi ilmiy izlanishlarning keng qamrovli olib borilish hamda atrof muhit holati bo`yicha ko`pgina ma'lumotlarni oshkora qilinishidir. So`ngi vaqtlar xalqaro "grand" uchrashuvlarida (Rio-de- Janeyro, 1992; Stambul, 1999...) aynan inson huquqlari va uni ta'minlab beruvchi asosiy omillardan biri bo`lgan ekologik xavfsizlik masalasi ularning kun tartibida asosiy joyni olmoqda. 1972-yil BMTning kishilarni o`rab turuvchi atrof muhit muammo-lariga bag`ishlangan maxsus Stokgolm (Shvetsiya) konferensiyasida xalqaro ekologik prinsiplar va harakatlar rejasiga doir Deklaratsiya qabul qilindi. Bu anjumanda BMTning atrof muhit bo`yicha dasturi - YUNEP tashkiloti tuzildi va Bosh Assambleyaning rezolyutsiyasiga binoan uning Markaziy qarorgohi Keniya poytaxti Nayrobi shahri etib tayinlandi. Stokgolm konferensiyasi xalqaro-huquqiy munosabatlarni tartibga solish-ning asosiy ko`rinishlaridan bir -regional ekologik harakatlarga asos soldi. Hozirgi zamon xalqaro ekologik hamkorlik uch yo`nalishda amalga oshirilmoqda: 1) atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning davlatlararo va millatla-raro hamkorlik va ulardagi ijobiy tajribalarni keng targ`ib qilish; 2) ma'lum bir geografik mintaqa (regionda) yoki cheklangan tegralarda tabiatni regional muho fa za qilishning ilmiy asoslangan chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ularni amaliy tadbiq qilish; 11

3) global ekologik muammolarni yechimini topishda BMTning idoralari, davlat va nodavlat tashkilotlar orqali universal yo`llarni ishlatish. Umuman olganda, atrof muhit muhofazasi xalqaro miqyosda nafaqat ekologik talablar orqali amalga oshiriladi, balki ular ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy talablarni ham o`z ichiga qamrab olgan holda shakllanadi. Lekin, nazariy jihatdan qaraganda tabiatni muhofaza qilish me'yorlari faqatgina xalqaro ekologik munosabatlarni inobatga olishi kerak. Chunki ekologik muammolar dunyoviy muammolar - inson huquqlari, iqtisodiy, energetik, yadro urushi, oziq-ovqat, ta'lim kabilar muaamolar bilan uzviy bog`langandir. Har biri ekologik munosabatlar bilan bevosita yoki bilvosita aloqadorlikda bo`lgani uchun ham mahalliy, regional, global masalalar qatoridagi yagona muammo bo`lib qarab kelinmoqda. Biz yuqorida ta'kidlaganimizdek, har bir huquq sohasi jamiyatdagi ma'lum bir munosabatlarni tartibga solishda aniq qoida-prinsiplarga yon-doshadi. Milliy qonunchilikni ishlab chiqish va shakllantirishda bu prin-siplar har bir millat yoki davlatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'rifiy-madaniy, milliy an'analariga asoslangan holda belgilansa, xalqaro huquqda esa ikki va undan oshiq millat, xalq yoki davlatlarning umumiy manfaat-larini va eng avvalo inson huquqlariga yondoshgan tarzda belgilanib olinadi. Xalqaro prinsiplar - xalqaro huquq subyektlari harakatlarining boshqaruv qoidalari. Xalqaro ekologik prinsiplar esa xalqaro hamkorlik ishtirokchilarining, ya'ni subyektlarining, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va xalqaro huquq obyektlaridan foydalanish borasidagi munosabat qoidalari. 1 Bu qoidalar xalqaro huquq me'yorlari zaminida yotishi va o`zaro munosabatlarni huquqiy me'yorlash va mexanizmini ishlab chiqishda yo`nalish beruvchi ko`rsatma tarzida xizmat qilishi kerak. BMT Nizomining 2-moddasida ko`rsatib o`tilgan va uning hamma a'zolari uchun majburiy hisoblangan xalqaro munosabat prinsiplari xalqaro ekologik prinsiplar zaminida yotadi. Xalqaro ekologik prinsiplar BMTning atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha o`tkazilgan Stokgolm (1972) va biologik xilma-xillikni 1 Hakimov N.H., Abirqulov Q.N., Rajabov N., Islomov A.A. Atrof muxit muxofazasi. O‘quv qo‘llanma. T.: 2010., 156б 12

saqlash bo`yicha o`tkazilgan Rio-de-Janeyro (1992) konferensiyalarida, Yevropada xavfsizlikni ta'minlashning yakuniy Xelsin-ki hujjatida (1975) va Umumjahon tabiat Xartiyasida o`z aksini topgan. Xalqaro ekologik huquqiy prinsiplar qo`yidagilardan iborat: 1. Tabiiy resurslarga davlat suverenitetligi . Bu prinsip BMT Bosh Assambleyasining 1962-yil 14-dekabrdagi avval "Tabiiy resurslarga nisbatan ajralmas suverenitet" va so`ngra, Stokgolm (1972) konferensiya-sining deklaratsiyalarida o`z ifodasini topgan. Bu prinsipga binoan har bir xalqaro huquq subyekti xalqaro munosabatlarda o`z tabiiy boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishni milliy qonunchilik asosida olib borish huquqiga ega. Bu prinsipga binoan har bir mustaqil davlat tabiiy boyliklarni nafaqat egallash, foydalanish, balki tasarruf qilish huquqidan to`la foydalanish imkoniyati ochib berildi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi - deb ta'kidlagan edi mamlakatimizning birinchi prezidenti I.A.Karimov, o`zining "O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarraqiyot kafolatlari" degan asarida - avvalam bor juda boy xom ashyo va tabiiy boyliklaridan o`zi bilganicha foydalanish huquqini paydo bo`lishidadir. Bunday foydalanish Chor Rossiya, so`ngra Sobiq Ittifoqi davridagi ekstensiv, ya'ni pala-partish va chala- yarim emas, balki mustaqillik davrida intensiv tarzda, ya'ni yuqori darajada samaradorlik bilan amalga oshirilmoqda. Milliy manfaatlar milliy qonunchilik asosida himoya qilina boshlandi va texnogen buzilgan landshaftlarni qayta tiklash talablarini keng joriy qilish imkonini berdi. Chunki har bir davlatning tabiiy resurslarga bo`lgan suverenitetligi, uning xalqi va fuqarolarining yashash huquqini ta'minlash, hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi buyuk ma'suliyat-milliy ekologik xavfsizlikni ta'minlash hissini tadbiq qilish imkonini berdi. Turkiston o`lkasi, so`ngra O`rta Osiyo respublikalari Chor Rossiyasi yoki Sobiq Ittifoqning mehnat taqsimoti yoki iqtisodiy rivojlanish tizimidagi uzluksiz ta'minot va progressiv o`sish talablarini qondirishda tabiiy xom ashyo va arzon mehnat resurslari o`lkasi 13

bo`lganligi hech kimga sir emas. Shuning uchun ham bu "chekka o`lka" 1 XXI asr bo`sag`asida ekologik inqirozli hududlar toifasiga kirib qolgan edi. 2. Davlatlar o`z yuridiksiyasidan tashqaridagi atrof muhitga zarar yetkazmaslik . Bu prinsip 60-yillarda oddiy bir xalqaro huquq me'yori sifatida ishlatilgan bo`lsa, 1972 yil Stokgolm konferensiyasida xalqaro ekologik hamkorlikning asosiy qoidalari toifasiga kirgazildi. BMTning Nizomiga binoan har bir davlat yoki xalqaro huquq subyekti o`z hududi yoki nazorat doirasidagi harakatlari o`zga hudud yoki nazorat doirasida turgan davlatlarga zarar yetkazmasligi kerak va bular uchun javobgardir. Afsuski, ma'lum bir siyosiy yoki iqtisodiy sharoitlarda bu qoida o`z kuchini o`tkaza olmayapti. Bunga misol qilib Tojikiston Respublikasi Tursunzoda shahrida ishlab turgan Alyumin zavodini olsak bo`ladi. Bu zavod qo`shni Tojikiston iqtisodiyotiga katta ulush qo`shayotgan va respublika uchun valuta tushumini ta'minlovchi yagona korxona desak mubo-lag`a bo`lmaydi. Lekin uning faoliyati qo`shni O`zbekistonning ekologik xavfsizligiga salbiy ta'siri 40 ziyod turdagi ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishida ifodalanmoqda. Surxandaryo viloyatining shimoliy tumanlarida birgina ftor birikmalarining atmosfera havosi va tuproqlarda to`pla-ganlik darajasi sanitar normalardan 7,2 barobarga ko`pdir. 3. Insonlarning ekologik huquqining afzalligi . Bu prinsip bevosita inson huquqlaridan biridir. Chunki Yer yuzidagi barcha insonlar, ularning irqiy, milliy, diniy, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, yashash huquqiga egadirlar. Yashash huquqi esa inson huquqlarining birlamchi omilidir. BMT Nizomining 3-xat boshi 1-moddasiga binoan xalqaro hamkorlikni davlatlar "inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishlari va ularni ra g` barlantirishni rivojlantirishlari" asosida olib borishlari kerak 2 . 4. Hamma bosqichda ekologik nazoratlash prinsipi yuqorida sanab o`tilgan xalqaro-huquqiy qoidalarni amaliy tadbig`ini kuzatib borish va kafillovchi institutlar tizimini yaratishni talab qiladi. Agarda xalqaro ekologik hamkorlik 1 I. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari..- T.: «O`zbekiston», 1997, 112-b. 2 Международне право в документах. -М.:Юриздат, 1982. 14

me'yorlarini amaliy tadbiqi uning qatnashchilari yoki uchinchi bir vakolatli idoralar tomonidan nazorat qilinmasa, har qanday xalqaro hujjat deklarativ ko`rinishda bo`ladi va ular qog`ozda qolib ketadi. Bunday xalqaro nazorat institutini universal tarzda BMTning EKOSOS, YUNEP, YUNESKO, TMXI, JSST, XDK hamda MAGATE kabi umumiy yoki maxsus masalalar bo`yicha tuzilgan tashkilotlar yoki regional tarzdagi - OBSE, ADA, ABT, ADT, ASEAN kabi tashkilotlar olib borishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Bizning fikrimizcha, Markaziy Osiyo mintaqasida maxsus vakolatli davlatlararo ekologik tashkilotni tuzish (masalan, "Turkiston bizning uyimiz", "Turk eko nazorat", "Turkistonda ekologik xavfsizlik") va uning qoshida qatnashuvchi davlatlardan nazorat, tergov va sud organlarini barpo etish zamon talabidir. 5. Ekologik axborot almashuvni erkinligi prinsipi xalqaro hamkorlik qatnashchilaridan o`z milliy chegaralarida yuz berayotgan atrof tabiiy muhitning salbiy o`zgarishlari haqida vaqtida axborot berib borishni nazarda tutadi. Chunki ekologik jarayonlar ma'muriy chegarani "tan olmaydi" va ular qo`shni mamlakatning ekologik xavfsizlik darajasiga salbiy ta'sir etishi mumkinligini e'tirof etadi. O`z paytida va tezkor olingan axborot ekologik xavfni oldini olish va uni birgalikda yoki xalqaro hamjamiyat yordamida bartaraf qilish imkonini beradi. 6. O`zaro ekologik konsultatsiyalash prinsipi bundan oldini axborotlash prinsipini davomi desak bo`ladi. Konsultatsiyalash yoki maslahatlash prinsipi- yuzaga kelgan ekologik inqiroz holatini keng yoyilishini oldini olish va uni bartaraf qilishning xalqaro strategik maqsad va taktik vazifalarini aniqlab olish, unga qarshi kurashishning chora-tadbirlar qo`lami va yo`llarini aniqlashtirishga imkon beradi. 7. Ekologik inqirozli holatda davlatlarning o`zaro yordam ko`rsatish prinsipi davlatlarning o`zaro gumanitar yordam ko`rsatish va oqibatda o`z milliy xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan harakatlar toifasiga kiradi. Markaziy Osiyoda vujudga kelgan "Orol muammosi"ni xal qilishda 100dan ziyod davlat yoki nodavlat tashkilotlarning ishtirok etishi va keyingi 10 yil mobaynida ularning yuz 15

millionlab AQSH dollari miqdorida bizlarga moddiy yordam ko`rsatishlari bunday olijanob prinsipni amalda qo`llanilayotganiga aniq bir misol bo`la oladi. 8. Huquqiy-ekologik nizolarni tinchlik bilan xal qilish prinsipi xalqaro huquq subyektlari orasida ushbu nizolar orqali atrof tabiiy muhitga yanada ko`proq zarar yetkazuvchi "sovuq urush"larni yoki harbiy to`qnashuvlarni oldini olishga qaratilgandir. 1 Zamon talabi har qanday salbiy jarayonlarni diplomatik vositalar orqali xal qilish va davlatlarning butun kuchini har qanday urushlarga emas, balki insonlarga xavf solayotgan ekologik inqirozlarga sarf qilishlarini da'vat qiladi. Xulosa qilib aytganda BMT Nizomining 2-moddasida ko`rsatib o`tilgan va uning hamma a'zolari uchun majburiy hisoblangan xalqaro munosabat prinsiplari xalqaro ekologik prinsiplar zaminida yotadi. 1.2. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbalari. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbalari moddiy nuqtai nazardan butun dunyo hamjamiyati a'zolarining atrof tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishdagi xohish va irodalari tushuniladi. Rasman esa atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbai deb xalqaro ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy-me'yoriy hujjatlar yig`indisiga aytiladi. Xalqaro huquqiy hujjatlarga - shartnoma, kelishuv, konvensiya, rezolyutsiya, xartiya, deklaratsiya, qaror (protokol)lar kiradi. Ayrim hollarda xalqaro-huquqiy hujjatlarga davlatlarning ichki qonunlarini ham kirgazadilar, qachonki milliy qonunlar xalqaro-huquq me'yorlariga nisbatan atrof tabiiy muhit muhofazasi ko`proq ta'minlab bera oladigan bo`lsa. Nima bo`lganda ham milliy qonunchilik, bizning fikrimizcha, to`lig`icha xalqaro-huquqiy manba bo`la olmaydi. Faqatgina ma'lum bir xalqaro huquq subyekti bo`lmish davlatlar hududida ekologik talablarga ko`proq javob beradigan normalar qo`llanishi mantiqan to`g`ri deb topilgandir. 1 Ekalogiya huquqi. Darslik//` J.T.Xolmuminov, N.B.Shoimov,O.A.Kamolov, O.J.Xolmuminov.-T.: O`zbеkiston Rеspublikasi IIV Akadеmiyasi, 2014.-244б. 16

Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilishda markaziy o`rinni rezolyutsiyalar egallaydi. Chunki Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi rezolyutsiyalarida davlatlarning xalqaro hamkorlikdagi ekologiyaga oid asosiy prinsiplari va harakat qoidalari aks etgan. "Rezolyutsiya" lotin tilida "xal qilish", ya'ni ma'lum bir yig`in (syezd, komitet, konferensiya, simpozium...)larning xulosalovchi yoki xal qiluvchi qarorlari. BMT Bosh Assambleyasining 1962-yil 18-dekabr "Iqtisodiy rivojlanish va tabiat muhofazasi", 1968-yil 3-dekabr "Insonlarning ekologik huquqlari", 1980-yil 20-sentabr "Hozirgi va kelajak avlodlar oldida davlatlarning Yer tabiatini muhofaza qilishdagi javobgarligi to`g`risida"gi rezolyutsiyalarida tabiatni muhofaza qilishning bir butunligi, ya'ni uning tarkibiy qismlari (komponentlari)ning ajralmasligi, tabiatni muhofaza qilish insonlarni o`rab turuvchi atrof muhitni muhofaza qilish bilan yagona ma'noni anglatishi e'tirof qilindi. Undan tashqari, ushbu anjuman rezolyutsiyalarida iqtisodiy rivojlanish tabiatni muhofaza qilish bilan o`zaro uyg`unlashgan holda bo`lishi, inson huquqlaridan biri ekologik xavfsiz muhitda yashash huquqi ekanligi, qurollanishni kamaytirish orqali davlatlarning tabiatni muhofaza qilishga bo`lgan e'tiborini kuchaytirish kerakligi kabi qarorlari o`z o`rnini topgan. Xalqaro-ekologik munosabatlarda ko`pincha "xartiya" so`zi ishlatiladi. Xartiya - grekchada "qog`oz", ya'ni qog`ozga bitilgan ommaviy va siyosiy hujjat ma'nosida ishlatiladi. 1 1982-yil 28-oktabrda BMT Bosh Assambleyasi 37- sessiyasida qabul qilingan "Umumjahon tabiatni muhofaza qilish xartiyasi"da xalqaro ekologik huquqning 24 prinsipi qabul qilingan va unga binoan BMTga a'zo mamlakatlar o`zining milliy ekologik qonunlarini ularga moslashtirishlari kerak. Xalqaro huquqda amaldagi milliy qonunchilikni xalqaro huquq talablariga moslashtirishni "implementatsiya" deyiladi. BMTning mustaqil subyekti bo`lmish O`zbekiston Respublikasi xalqaro hamjamiyatga dadil qadamlar bilan kirib borar ekan, huquq sohasida uning oldida 3 katta vazifa turadi: 1) mamlakatda demokratik jamiyatni barpo etish va mo`tadil iqtisodiy rivojlanishni ta'minlab beruvchi 1 Usmonov M.B. (Hammualliflikda). Ekalogiya huquqi.Darslik.-T.: Yozuvchi, 2001.240 b. 17

huquqiy me'yoriy hujjatlar qabul qilish; 2) milliy qonunchilikni nafaqat Konstitutsiyaga, balki xalqaro prinsiplarga ham moslashtirish; 3) albatta, ushbu takomillashgan qonun me'yorlarini hayotga tadbiq qilish mexanizmini yaratish. Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi qonunining 4-moddasida ko`rsatib o`tilgan: fuqarolarning hayoti uchun qulay tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlash, tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, regional va xalqaro manfaatlarni uyg`unlashtirish; insonning yashash muhiti bo`lmish biosfera va ekologik tizimlarning barqarorligini saqlab qolish prinsiplari tabiat xartiyasida ko`rsatib o`tilgan xalqaro qoidalarga mos tushadi. 1990-yil 21-noyabr "Yangi Yevropa uchun Parij xartiyasi"da (1993-yil 27- noyabrdan O`zbekiston Respublikasi ham qo`shilgan) insonlarni yashash huquqi elementi bo`lgan ekologik xavfsiz muhitni yaratish har bir ishtirokchi mamlakatning burchi ekanligi alohida ta'kidlangan. Shartnoma - siyosiy ahamiyat kasb etuvchi va boshqa siyosiy, iqtisodiy, ma'rifiy-madaniy masalalar qatori atrof muhit muhofazasiga ham oid xalqaro me'yorlarni o`zida aks ettiruvchi hujjat. Shartnomalar XX asrning ikkinchi yarmida keng tarqalgan xalqaro huquq manbai bo`lib, ular umumiy, regional va ikki tomonlama tuzilishi mumkin. Dunyoda 300 dan ziyod ekologik munosabatlarni o`zida qamrab olgan xalqaro shartnomalar tuzilgan bo`lib, ularning ichida eng salohiyatliklari umumiy turdagi "Yevropa xavfsizlikni ta'minlashning yakuniy shartnomasi" (Xelsinki, 1975-yil), "Atmosfera, kosmik fazo va suvda yader qurollarini sinashni to`xtatish to`g`risida" (1963-yil), "Yader qurolini tarqatmaslik to`g`risida" (1968-yil) kabi shartnomalar bo`lib, ular butun dunyo mamlakatlari uchun taalluqlidir. Regional turdagi shartnoma Markaziy Osiyo mamlakatlari o`rtasida 1992- 2000 yillar ichida tuzilgan bir qator o`zaro hamkorlik shartnomalari misol bo`la oladi. Ikki tomonlama O`zbekiston - Qozog`iston, O`zbekiston-Tojikiston, O`zbekiston-Qirg`iziston, O`zbekiston-Turkmaniston respublikalari o`rtasida tuzilgan shartnomalar atrof muhitni birgalikda muhofaza qilish va ayniqsa ularning 18

hududlarida oqib o`tadigan suv resurslaridan unumli foydalanish va ularning ifloslanishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish kabi xalqaro huquqiy me'yorlar belgilanib olingan. Agarda shartnoma ma'lum bir turdagi xalqaro munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo`lsa, u "K onvensiya " deb ataladi. Konvensiya - lotin tilida "shartnoma", "shart", "kelishuv" degan ma'noni anglatadi. 1 Konvensiya ikki va undan ortiq xalqaro tabiiy obyektlarni muhofazalash yoki ulardan birgalikda foydalanishni nazarda tutsa kompleks-ekologik , ma'lum bir turdagi xalqaro tabiiy obyektdan foydalanishni nazarda tutsa resurs-ekologik deb ataladi. Kompleks ekologik konvensiyalarga BMTning YUNESKO xalqaro tashkiloti tomonidan 1972-1973 yillarda qabul qilingan "Butunjahon madaniy va tabiiy merosni muhofaza qilish" va "Yo`qolish xavfida turgan yovvoyi turdagi fauna va flora turlarini savdo qilish" konvensiyalari kiradi. Resurs-ekologik konvensiyalarga 1979-yili Bonnda qabul qilingan "Ko`chib yuruvchi yovvoyi hayvonlarni muhofaza qilish", 1985 yili Venada qabul qilingan "Ozon qatlamini himoya qilish" kabi ekologik shartnomalar kiradi. O`zbеkiston Rеspublikasida Vеna konvеntsiyasi doirasida xalqaro shartnoma majburiyatlarining bajarilishi, orttirilgan tajriba va xalqaro amaliyotda xalqaro hujjatlar amalda bajarib kеlinmoqda. O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 27 maydagi “2013-2017 yillarda O`zbеkiston Rеspublikasida atrof-muhit muhofazasi bo`yicha harakatlar dasturi to`g`risida”gi qarori bu boradagi ishlarni yanada rivojlantirishga xizmat qilayotir. Mazkur yo`nalishda amalga oshirilayotgan ilmiy va amaliy ishlar muhim samaralar bеrayotir. Yurtimizda ozonni еmiruvchi moddalardan foydalanish to`xtatilib, sanoatning bu tarmog`ida ekologik sof tеxnologiyalar joriy etildi. Ozonga zarar еtkazuvchi moddalarni zararsizlantirish, sovutish jihozlari hamda vositalariga tеxnik xizmat ko`rsatish amaliyoti takomillashtirildi. Bu yo`nalishdagi ishlarni yanada kеngaytirish maqsadida innovatsion loyihalar davom ettirilmoqda. O`tgan davrda ushbu loyihalar doirasida sanoat korxonalarini 1 Usmonov M.B. (Hammualliflikda). Ekalogiya huquqi.Darslik.-T.: Yozuvchi, 2001.,241 b. 19

modеrnizatsiyalash, mutaxassislarning malakasini oshirish, ilmiy-amaliy ishlarni takomillashtirish borasida qator chora-tadbirlar bajarildi. Vеna konvеntsiyasi talablari ijrosi hamda Milliy dastur doirasida ozon qatlamini еmiruvchi moddalarni muomaladan bosqichma-bosqich chiqarishni ta'minlash maqsadida sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni ozonga xavfsiz mahsulotlarga o`tkazishni qo`llab- quvvatlash, ozon qatlamini еmiruvchi moddalar va tarkibida ular mavjud bo`lgan mahsulotlarni utilizatsiya qilish tizimini ishlab chiqish, ushbu moddalar noqonuniy aylanishining oldini olish bo`yicha chora-tadbirlar shular jumlasidandir. 1 O`zbekiston Respublikasi xalqaro hamjamiyatning mustaqil subyekti sifatida quyidagi ekologik konvensiyalarga qo`shilgan: 1993-yil 14-maydan "Iqlimga ta'sir etishni chegaralash". 1995-yil 13-oktabrdan "Saxrolanishga qarshi kurash". 1995-yil 15-iyundan "Afrika-Osiyo qit'alarida ko`chib yuruvchi qushlarini muhofaza qilish". 1996-yil 7-maydan "Biologik xilma-xillik". 1996-yil 7-maydan "Xavfli chiqitlarni tashish va ularni yo`qotish" 1997-yilda “Yo`qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi flora va fauna turlarining xalqaro savdosi to`g`risida” 2004-yil 27-avgustda “O`simliklarning yangi navlarini muhofaza qilish to`g`risida”gi konvensiyasi. Qabul qilingan konvensiyalarni amaliy tadbiq qilish uchun O`zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya qo‘mitasi tomonidan quyidagi tadbirlar ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda: - ozon qatlamiga salbiy ta'sir etuvchi moddalarni inventarizatsiya qilish; - Vena konvensiyasi va Monreal qarori bo`yicha "Ozon qatlamini muhofaza qilishning Milliy Dasturini tayyorlash"; - Biologik xilma-xillikni saqlash konvensiyasi bo`yicha Milliy Dastur ishlab chiqish va h.k. 1 Nurillo Nasriеv Xalqaro ozon qatlamini muhofaza qilish. 15.09.2017 https: // `www.uza.uz 20

Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish masalasida mustaqil respublikamiz diplomatik munosabatlarda ko`proq ikki va ko`p tomonlama kelishuvlar qo`llanilmoqda. 2 1996-yil 8-mayda O`zbekiston Respublikasi bilan Turkiya Respublikasi va 1997-yil 11-dekabrda Xitoy Xalq Respublikasi o`rtasida tabiatni muhofaza qilishga doir kelishuvlarga imzo chekilgan. Xuddi shunday masaladagi kelishuvlar O`zbekiston-Germaniya, O`zbekiston-Niderlandiya Qirolligi, O`zbekiston- Vengriya, O`zbekiston-Slovakiya, O`zbekiston -Isroil, O`zbekiston-Lyuksemburg va O`zbekiston-Yevropa Ittifoqi bilan imzolangan. Hamdo`stlik mamlakatlari Ukraina, Qozog`iston, Belorus, Qirg`iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Gruziya respublikalari bilan ham O`zbekiston Respublikasi ikki tomonlama ekologik masalalar bo`yicha kelishuvlarga ega. Qirg`iziston, Qozog`iston va O`zbekiston respublikalari o`rtasida ko`p tomonlama atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish borasida kelishuv mavjud. 1992 yil 8 fevral Moskvada qabul qilingan MDH mamlakatlari orasidagi kelishuvga binoan (2-modda) Oliy darajadagi tomonlar qatnashchilari (Ozarbayjon, Armoniston, Belorus, Qozog`iston, Qirg`iziston, Moldova, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston, Turkmaniston, O`zbekiston respublikalari) o`z hududlarida: - atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha qonun hujjatlarini, ekologik huquqiy me'yorlarni va standartlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi; - tabiiy resurslar va ulardan oqilona foydalanishning son va sifat ko`rsatkichlarini hisobini oladi va ekologik monitoringni olib boradi; - atrof tabiiy muhit va resurslar holati, ularni o`zgarib borishi haqida samarali davlat nazoratini o`rnatadi; - jonli resurslarni takror ishlab chiqarish, biologik xilma-xillikni saqlash va ularni tiklash bo`yicha tadbirlar qabul qiladi; 2 Hakimov N.H., Abirqulov Q.N., Rajabov N., Islomov A.A. Atrof -muxit muxofazasi. O‘quv qo‘llanma. T.: 2010., 98b. 21

- qo`riqxonalar, buyurtma qo`riqxonalar, milliy bog`lar va boshqa alohida muhofaza etiladigan tabiiy hudud va komplekslarni rivojlantiradi va ular atrofidagi tegralarda xo`jalik va boshqa inson faoliyatini cheklaydi; - o`z hududlarida xo`jalik va boshqa faoliyatlarni ekologik oqibatlarini har tomonlama baholab boradi; - tabiiy ofat, ekologik falokat va inqirozlarni oldini olish uchun kerakli bo`ladigan maxsus kuchlarni va vositalarni tashkil qiladi va ularning faoliyatini ushlab turadi. Xalqaro ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda "Deklaratsiya" (lotin tilida - e'lon qilish, tushuntirish), ya'ni ma'lum bir tashkilot, davlat yoki partiyalarning asosiy prinsip va me'yorlarini tantanali ravishda e'lon qilish ham o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ularga misol qilib 1986-yil 4 oktabrda BMT tomonidan qabul qilingan "Rivojlanish huquqi to`g`risida", 1969-yil 11 dekabr "Ijtimoiy rivojlanish va taraqqiyot", 1975 yil 10 noyabr "Ilmiy - texnik rivojlanishdan tinchlik va inson farovonligi yo`lida foydalanish" kabi deklaratsiyalarni keltirish mumkin. 1 Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga doir xalqaro munosabatlarni tartibga solishda memorandium (lotin tilida - nimani tushuntirmoq kerak, ya'ni diplomatik mulohazalar predmeti bo`lgan masalalarni aks ettiruvchi hujjat), qaydnoma (asosiy shartnomaga qo`shimcha qilinadigan hujjat)larni ham juda katta ekologik ahamiyati bor. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning xalqaro-huquqiy obyekti deb xalqaro-huquq subyektlarining ekologik munosabatlar predmeti bo`lgan tabiiy obyektlar, ya'ni o`zining xususiyati, joylanishi va ahamiyati nuqtai nazardan biron bir davlat yuridiksiyasiga kirmaydigan va shuning uchun ham ikki va undan ortiq mamlakatlar yoki xalqaro-huquq subyektlari mulki bo`lgan tabiiy obyektlardir. Misol tariqasida Amudaryo va Sirdaryolarni olsak bo`ladi. Ular o`z tabiiy xususiyatiga va ahamiyatiga ko`ra ekologiya huquqining obyektidir. Lekin ulardan huquqiy foydalanish va ularni muhofaza qilish faqatgina O`zbekiston Respublikasi 1 Usmonov M.B. (Hammualliflikda). Ekalogiya huquqi.Darslik.-T.: Yozuvchi, 2001.,242b. 22

tomonidan amalga oshira olinmaydi. Chunki bu ikki buyuk daryo Qirg`iziston, Tojikiston, Afg`aniston respublikalaridan boshlanadi va qo`shni Qozog`iston va Turkmaniston respublikalaridan oqib o`tadi. Bu daryolarning yuqori qismidagi suvlarni ifloslantirish yoki suv rejimini o`zgartirish albatta ular oqib o`tadigan davlatlarga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Shuning uchun ham bunday obyektlardan foydalanish va muhofa qilish xalqaro huquq manbalari orqali tartibga solib turiladi. Xalqaro ekologik-huquqiy obyektlarning ikki turi: xalqaro-huquqiy muhofazalash obyektlari va xalqaro-huquqiy tabiiy obyektlar mavjud. Xalqaro-huquqiy muhofaza qilish obyektiga havo basseyni, fazo, dunyo okeani, Antarktika, ko`chib yuruvchi hayvonlar va qushlar kiradi. 1 Xalqaro-huquqiy tabiiy obyektiga - implementatsiya qilingan milliy qonunlar asosida muhofaza qilinadigan va ulardan foydalanadigan tabiiy obyektlar kiradi. Ikki va undan oshiq mamlakatlar hududlarida joylashgan daryolar, ko`llar, dengizlar hamda xalqaro Qizil kitobiga kirgazilgan noyob va yo`q bo`lib ketayotgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlari kiradi. Havo basseyni o`z ichiga Yerning atmosfera qatlamini qamrab oladi. Garchand uning muhofazasi milliy qonunlar bilan ham tartibga solinsada, lekin atmosfera qatlamidagi iqlim resurslari doimo sirkulatsiya (aylanma harakat)da bo`lgani uchun ham bu qatlamdagi barcha jarayonlar hech qanday ma'muriy chegaraga bo`ysinmaydi. Havo basseynining xalqaro muhofazasi asosan 4 yo`nalishda amalga oshiriladi: 1) iqlim va ob-havoga salbiy ta'sirning oldini olish; 2) atmosfera havosini ifloslantirishni davlatlararo tarqalishini oldini olish va bartaraf qilish; 3) ozon qatlamini yemirilishdan muhofazalash; 4) atmosfera havosini nazoratlash va tozalash borasidagi xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. 1 Ekalogiya huquqi. Darslik//` J.T.Xolmuminov, N.B.Shoimov,O.A.Kamolov, O.J.Xolmuminov.-T.: O`zbеkiston Rеspublikasi IIV Akadеmiyasi, 2014.-238b. 23

Global miqyosda havo basseynini muhofaza qilishda 1977 yilda qabul qilingan "Tabiiy muhitga harbiy va boshqa har qanday adovatli ta'sir qiluvchi maqsadlarda foydalanishni taqiqlash" hamda 1985 yilgi Vena va 1989 yilgi Bazel konvensiyalarini keltirib o`tish joizdir. Fazo havo basseynidan farqli, biron bir davlat yuridiksiyasiga kir-maydigan xalqaro-huquq obyekti hisoblaniladi. Bu o`rinda 1963-yil BMT Bosh Assambleyasining "Kosmik kenglikdan foydalanishda davlatlar faoliyatining huquqiy prinsiplari Deklaratsiyasi" va 1967-yildagi "Fazo Kengligi, Oy va boshqa osmon jinalaridan foydalanish va ularni tadqiq qilishda davlatlar faoliyatining prinsiplari to`g`risida"gi kelishuvlarni misol qilib olsak bo`ladi. Bu xalqaro me'yoriy hujjatlarga muvofiq Fazo umum insoniyat boyligi va undan foydalanishni faqatgina tinchlik yo`lida amalga oshirilishi hamda ularni ifloslantirish va unga salbiy ta'sir ko`rsatishga yo`l qo`yilmaydi. Ammo hozirgi kunda fazoni "zabt etgan" mamlakatlar undan millitaristik yo`lda foydalanishni to`xtatayotganlari yo`q. Fazoda minglab harbiy shpion fazo kemalari uchib yuribdi. 3,5 mln.dan oshiq turli ko`rinishdagi fazoviy chiqitlar mavjud va ular erkin harakatdir. Dunyo okeanlari Yer sharining 3 / 2 qismini band etgan holda, butun suvlarning 97% o`zida mujassamlashtirgan. Ular nafaqat arzon va qulay transport yo`li , balki oziq-ovqat maskani hamda Yerdagi hayotni ushlab turuvchi yetakchi omil hamdir. Chunki atmosfera havosidagi 70% kislorod okeanlardagi fitoplanktonlarning fotosintez jarayonlarida qatnashuvi orqali yuzaga keladi. Dunyo okeani suvning ekologik tizimdagi katta aylanishi jarayonida faol qatnashadi va u "tozalovchi filtr" bo`lib xizmat qiladi. 1 Dunyo okeanlaridan foydalanish hech qaysi davlatning yuridiksiyasiga kirmaydi va shuning uchun ham uning muhofazasi xalqaro huquqiy me'yorlarning amaliy samaradorligiga to`g`ridan to`g`ri bog`liqdir. Dunyo okeanlarini huquqiy muhofazalash shu kunda qo`yidagi yo`nalishlarda olib borilmoqda: 1 Suv huquqi. Darslik/yu.f.d.prof. J.T.Xolmuminovning umumiy tahriri ostida.-T.,2011.,198b/ 24

- ximik va radioaktiv moddalardan, neft va neft mahsulotlaridan ifloslanishini oldini olish; - harbiy maqsadlarda okeanlardan foydalanishni to`xtatish; - okean faunasi va florasini saqlab qolish, qayta tiklash va takroriy ishlab chiqarish; - okean resurslaridan o`ta samaradorlik bilan foydalanish va hokazo. 1963 yilda qabul qilingan "Atom qurolini sinovdan o`tkazishni uch sferada taqiqlash to`g`risida"gi shartnomaga bino hech qaysi bir davlat okeanda o`z qurollarini sinashlari mumkin emas. 1954, 1962, 1969, 1971, 1972-yillarda qabul qilingan Dunyo okeanini muhofaza qilishga qaratilgan bir qator Konvensiya va Qaydnomalarga binoan kemalardan inson va jonli mavjudga ta'sir qiluvchi neft va boshqa mahsulotlarini oqizish, tashlash qat'ian man qilinadi va ularga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zarar uchun javobgarlik belgilangan. Keltirilgan zararni iqtisodiy qoplash maqsadida har bir kema va kompaniyalar sug`urtalanishi va moliyaviy hujjatga ega bo`lishi kerak. 1990 yildan boshlab AQSH portlariga faqatgina ikki qavatli korpusga ega bo`lgan neft tankerlarining kirishiga ruxsat beriladi. Chunki dengiz va okeanlarning ifloslanishida neft tankerlarining "xizmati" juda katta. Masalan, 1973-yili talofatga uchragan "Amoko Kazus" supertankeridan 220 ming tonna, 1989-yili Ispaniya supertankeridan 217 ming tonna neft okeanga oqizilgan. 1989- yil Alyaska qirg`oqlarida dengiz riflariga urilgan "Ekason Valdiz" kemasidan oqizilgan neftni tozalash uchun 2 mlrd. amerika dollari sarf qilingan. 1967 yilda Liberiya tankeri falokati Angliya va Fransiya davlatlarining 180 kilometrlik masofada qirg`oq bo`yini ifloslantirgan. Okeanlar uchun yana bir katta xavf to`g`dirayotgan ifloslanish omili - radioaktiv chiqitlarni okeanlarga tashlash va joylashtirish. Atom floti va atom sanoatini yo`lga qo`yilgan mamlakatlar tomonidan yiliga minglab tonna miqdorida o`ta xavfli bo`lgan radioaktiv chiqitlar dunyo okeanlariga tashlanmoqda. Antarktika - hech qaysi bir davlat yuridiksiyasida kirmaydigan va xalqaro- huquqiy me'yorlar bilan tartibga solib turiladigan Yer kurrasidagi eng sovuq, 25

oltinchi qit'a. Bu qit'ani muhofaza qilish va undan foydalanish Antarktika to`g`risidagi shartnomaga ko`ra (1959-yil) olib boriladi. Shartnomaga ko`ra Antarktikadan ilmiy maqsadlarda erkin foydalaniladi; va harbiy yo`nalishdagi har qanday harakatlar bu qit'ada man qilinadi, ulardagi dengiz va kuruqlik hayvonlaridan foydalanish va ularni muhofazasiga doir maxsus "Antarktika havzasidagi hayvonot dunyosini muhofaza qilish to`g`risida"gi konvensiyaga muvofiq amalga oshiriladi. BMT ning YUNEP tashkiloti Antarktikadagi ekologik munosabatlarni tartibga solishni kuzatib boradi. Xalqaro Qizil kitob – 1972 yili noyabr oyida bo`lib o`tgan BMT YUNESKO tashkilotining konferensiyasida qabul qilingan "Umumjahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish to`g`risida"gi konvensiyaga muvofiq tuzildi. Unda Yer kurrasida noyob va yo`qolish xavfi ostida turgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlarining biologiyasi, tarqalishi, yo`qolib ketish sabablari va muhofaza qilish choralari ko`rsatib o`tilgan. Xalqaro tabiatni qo`riqlash ittifoqi Qizil kitob uchun ma'lumotlarni 1949 yildan beri to`playdi va 1966-yili "Red Data Book" nomi bilan ingliz tilida chop etdi. XX asrning 80 yillarning boshiga kelib sut emizuvchilarning 236, qushlarning 485, sudralib yuruvchilarning 141, baliqlarning 194 turlari Qizil kitobga kiritildi. Hozirgi kunda ularning soni 2 karragacha ko`paygan. 1 Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan flora va fauna dunyosi turlari qaysi bir mamlakat hududida yashashidan qat’i nazar ular muhofaza qilinishlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan nazorat ostida bo`lishlari kerak. 2 Ko`chib yuruvchi hayvonlar va qushlarning vaqtinchalik yashash makoni bo`lgan botqoq, ko`l, daryo yoki landshaftlar alohida muhofaza qilinadigan tabiiy obyektlar toifasiga kirgazilishini xalqaro huquqiy normalar talab qiladi. YUNESKOning "Kishilar va biosfera" xalqaro dasturida muvofiq O`zbekistonda yangi ko`rinishdagi - biosfera qo`riqxonasi tashkil etildi. 1 O`zbеkiston Rеspublikasi qizil kitobi.II-jild.Hayvonot olami.-T., 2003.16b 2 O`zbеkiston Rеspublikasi qizil kitobi.I-jild.Hayvonot olami.-T., 1998.,21b. 26

Bo`linadigan tabiiy resurslarga doimo yoki vaqtinchalik ikki va undan oshiq mamlakatlar hududlarida joylashgan dengiz (Boltik, Oxota, Xitoy), daryo (Dunay, Sirdaryo, Amudaryo), ko`llar (Buyuk ko`llar, Kaspiy, Orol) kiradi. Bo`linadigan tabiiy resurslarni huquqiy tartibga solish asosan undan manfaatdor mamlakatlar o`rtasidagi manbalarga tayangan holda amalga oshiriladi. Bu me'yoriy hujjatlarda ulardan foydalanish, ularni muhofaza qilish, ularga oid nizolarni xal qilish, to`lovlar, takroriy ishlab chiqarish masalalari aks etadi. Boshqaruv organi sifatida turli shakldagi ekologik komissiya yoki komitetlar tuziladi. Masalan, Orol ko`li va uning havzasi bo`yicha Markaziy Osiyo davlatlarining "Orolni qutqarish" doimiy komissiyasi ishlab turibdi. 1995 yil BMTning Orol havzasiga bag`ishlangan maxsus xalqaro konferensiyasida Nukus deklaratsiyasi, 1997 yil 28 fevralida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Almati uchrashuvida Almati deklaratsiyasi qabul qilindi. "Orol dengizini qutqarish" xalqaro jamg`armasi tashkil etildi va qatnashuvchi mamlakatlar (O`zbekiston, Qozog`iston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalari) yillik badallari mamlakat budjetidan 0,3 % miqdorida belgilandi. 1 Orol dengizi suvini to`yintirib turuvchi ikki daryo Amudaryo va Sirdaryolar ham xalqaro -huquq obyekti hisoblaniladi. Ulardan foydalanishni tartibga solishni "Basseynlar bo`yicha komissiyalar" ko`rib chiqadilar va har yili, sharoitga qarab, xalqaro huquq subyektlarining foydalanish bo`yicha aniq bir me'yoriy hujjatlarni qabul qiladilar. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish manbalari moddiy nuqtai nazardan butun dunyo hamjamiyati a'zolarining atrof tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishdagi xohish va irodalari h isoblanibxalqaro ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy- me'yoriy hujjatlar yig`indisiдир. Xalqaro huquqiy hujjatlarga shartnoma, kelishuv, konvensiya, rezolyutsiya, xartiya, deklaratsiya, qaror (protokol)lar kiradi. 1 Shoimov N.B. Xalйaro ekalogik xavfsizlikni ta'minlashda O`zbеkistonning thtgan o`rni///Xalqaro huquqiy munosaatlarda O`zbеkistonning thtgan o`rni va roli: Xalqaro ilmiy-amaliy konfеrеntsiya matеriallari.-T.,2011.22 aprеl-B251-255 27

1.3. O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi ekologik munosabatlarni tartibga soluvchi manba Istiqlol yillarida mamlakatimizda inson huquq va erkinligi, qonuniy manfaatlarini oliy qadriyat hisoblab dеmokratik huquqiy davlat qurish, hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohani shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi qonunchilikni rivojlantirishga jiddiy e'tibor qaratildi. Dеmokratik jamiyat qurishni huquqiy kafolati kеng ko`lamdagi umumxalq muhokamasidan so`ng 1992 yil 8 dеkabrda qabul qilingan O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo`yilgan. Mustaqil O`zbеkistonning Konstitutsiyasi – mamlakatimizning bosh qomusining eng ilg`or g`oyalarga asoslangan o`ziga xos xususiyatini e'tirof etish lozim. Birinchidan, Qonstitutsiyaning norma va qoidalari o`zbеk xalqining chuqur tarixiy ildizlariga asoslangan. Ikkinchidan, u buyuk ajdodlarimizning ko`p asrlik tajriba, milliy qadriyatlar va boy huquqiy mеrosini o`ziga singdirgan. Uchinchidan, u jahondagi eng ilg`or, еtuk konstitutsion tajribani o`z ichiga olgan. To`rtinchidan, xalqaro standartlarga asoslangan shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ta'minlash mеxanizmi bеlgilangan. Bunda jahonning ilg`or konstitutsion tajribasi konstitutsion kafolat va konstitutsion boshqaruv tamoillari orqali Konstitutsiyaning barqarorligi va ustuvorligi, hokimiyatning bo`linishi, fuqarolarning huquqi, fikrlash, so`z, vijdon va e'tiqod erkinligi, xalqaro huquq normalariga sodiqlikni talab qiladi. Mustaqil O`zbеkiston asosiy qomusining o`ziga xos farqli tomoni unda dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari dеmokratik konstitutsiyalariga xos fuqarolik jamiyati, hokimiyatning bo`linishi, hokimiyatni tiyib turish va o`zaro manfaatlar muvozanati mantiqiy hisobga olingan normalarning mavjudligidir. Mamlakatimizning Bosh Qomusi – Konstitutsiyamizning 17 moddasida esa, rеspublikamiz fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga ega 1 ekanligi alohida qayd etilgan. Ovoz bеrish huquqi, o`z – xohish-irodasini bildirish tеngligi va erkinligi qonun bilan kafolatgangan. Joriy yilning 4 dеkabr kuni mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotidagi muhim voqеa – 1 O` zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017, 17 -modda, 4 b 28

O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti saylovida ham yurtdoshlarimiz o`z konstitutsiyaviy huquqlaridan foydalanib, Vatanamiz taqdiriga daxldorlik hissi bilan faol ishtirok etdilar. Sh.Mirziyoеv “Bugun mamlakatimiz mustaqil rivojlanishining qariyb chorak asrlik tarixida bosh qomusimiz – Konstitutsiya qabul qilinganining 24 yilligini nishonlar ekanmiz, fuqarolarni huquq va erkinliklarini ta'minlashda, shaxs manfaatlarining davlat manfaatlaridan ustunligi mustahkamlanganligida uning ulkan roli va ahamiyatini ishonch bilan tasdiqlashimiz mumkin 1 dеydi. Bu o`rinda, albatta, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona va samarali foydalanish, aholi salomatligini himoyalash, insonlar uchun qulay ekologik muhit yaratish borasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga solishni ta'minlovchi ekologik qonunchilikka alohida ahamiyat qaratildi. Istiqlolning dastlabki yillarida iqtisodiy va ekologik munosabatlarda sodir bo`lgan o`zgarishlar tabiatni muhofaza qilish, undan oqilona foydalanishning hamda bozor iqtisodiyoti sharoitida ekologik qonunchilikni yanada rivojlantirish uchun zarur xuquqiy bazani shakllantirishning konstitutsiyaviy asoslarini mustahkamlovchi Asosiy qonunda o`z aksini topdi. O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi fuqarolarning qulay ekologik muhitda yashash, tabiiy rеsurslarga, ulardan oqilona foydalanishga bo`lgan huquqni mustahkamladi, ular davlat muhofazasida ekanligini kafolatladi hamda fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish majburiyatini bеlgiladi. Bu esa ekologik qonunchilikni yanada rivojlanishi uchun tayanch nuqtaga aylandi. Tarixdan ma'lumki, Konstitutsiya - bu davlatning bosh qonuni hisoblanib, mazkur mе'yoriy-huquqiy hujjat boshqa qonunlarning qabul qilinishida asosiy manba bo`lib xizmat qiladi. Mana, qariyb chorak asrki, davlatimiz taraqqiyotining maqsad va istiqbollarini bеlgilab bеrgan mamlakat barqarorligi hamda ijtimoiy ravnaqi poydеvoriga asos 1 Sh.Mirziyoеv. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`taramiz.Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017.1-jild,95b. 29

solgan O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi fuqarolarning ekologik huquq va erkinliklari garovi bo`lib ham xizmat qilmoqda. Inson qadr-qimmati, or-nomusi, g`ururi, erkinligi va haq-huquqlari, farovon turmushi va kеlajagi ifodalangan qomusiy hujjatdir. U O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoеv ta'biri bilan aytganda, “...xalqimiz siyosiy-huquqiy tafakkurining yuksak namunasidir. U hеch kimga qaram bo`lmasdan, erkin va ozod, tinch va osoyishta, farovon yashashning qonuniy kafolati bo`lib kеlmoqda. Bozor munosabatlariga asoslangan huquqiy dеmokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish borasida mustahkam poydеvor bo`lib xizmat qilmoqda 1 ”. Konstitutsiyamizda mamlakatimizdagi barcha tabiiy rеsurslarning muhofaza qilinishi va ulardan oqilona foydalanish lozimligini e'tirof etilishi muhim ahamiyatga ega. Zеro, bu holat davlatning ekologik siyosati to`g`ri olib borilishini, tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni, tabiiy rеsurslarga nisbatan mulkchilikni, atrof tabiiy muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo`lishni hamda bu sohada davlat boshqaruvi masalalarini, unga asosan ekologik qonunlarni qabul qilishni o`zida namoyon etadi. Bosh qomusimizning bir nеcha moddalari insonning yashash uchun qulay tabiiy muhitga ega bo`lish huquqi, tabiatni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlikni ta'minlashga qaratilgan bo`lib, u mazkur jarayonda O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining qator moddalariga asoslanadi. Xususan, Kons - titutsiyaning 50-moddasida «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar», 2 dеb ko`rsatilgan. Bu esa o`z vaqtida fuqarolar tomonidan еr, suv, o`rmon, еr osti boyliklari, hayvonot va o`simliklar dunyosini va boshqa tabiiy zahiralardan oqilona foydalanishni, ularni tiklash va muhofaza qilishni hamda ushbu majburiyatni o`z vaqtida bajarishni ham taqazo etadi. Ushbu holat ekologik sohaga oid barcha qonunlarda ham aniq tarzda o`z ifodasini topganligi muhim ahamiyatga ega bo`lib, konstitutsion talablarni mustaxkamlaydi. 1 Sh.Mirziyoеv. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`taramiz.Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017.1-jild,97b. 2 O` zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017, 50-modda, 9b 30

Bosh Qomusimizning 54-moddasida «Mulkdor mulkiga o`z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulk dan foydalanish ekologik muhitga zarar еtkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart» 1 , dеb bеlgilangan. Bu esa har qanday mulk egasi, mulk dor tеgishli mulkdan foydalanishda amaldagi ekologik qonun talablari va majburiyatlarini bajarishi hamda ularga to`liq rioya etishi lozimligini anglatadi. O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida esa, еr, еr osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasida 2 ekanligi ko`rsatilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasida tabiatni muhofaza qilish va ekologiya bilan bog`liq ko`plab masalalar o`z ifodasini topgan. Umuman olganda, mamlakatimizda O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi asosida qabul qilingan qonunlar insonning yashash uchun qulay atrof tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini kafolatlaydi. Mazkur konstitutsiyaviy huquqlar tabiatni muhofaza qilish sohasidagi komplеks xaraktеrdagi dastlabki huquqiy hujjat hisoblanuvchi O`zbеkiston Rеspublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi Qonunida batafsil ochib bеrilgan. Uning asosida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi izchil va bosqichma- bosqich shakllantirildi. Bugungi kunda rеspublikada aholi salomatligi, atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi bеvosita 30 dan ortiq muhim qonunlar hamda 150 ga yaqin qonunosti hujjatlari qabul qilingan. Ekologik qonunchiligimiz inson va tabiat o`rtasidagi munosabatlarning xuquqiy asoslarini bеlgilab bеrishda xizmat qilib kеlmoqda. 2013 yilda qabul qilingan O`zbеkiston Rеspublikasining “Ekologik nazorat to`g`risida”gi Qonuni aholining ekologik madaniyatini yuksaltirish, atrof muhitni va aholi salomatligini muhofaza qilishda jamoatchilik 1 O` zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi. Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017, 54-modda, 9b 2 O`sha еrda, 5 5 -modda, 10 b 31

ishtirokini kuchaytirish va jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirishda fuqarolik jamiyati institutlari hamkorligini kеngaytirishning xuquqiy asoslarini bеlgilab bеrdi. Shuningdеk, qonunda ekologik nazoratning jamoatchi inspеktori instituti joriy etilmoqda, ushbu tizimni shakllantirish huquqi fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlariga bеrilmoqda. 2015 yil 8 oktyabrda O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining №286, №287 qarorlari bilan ekologik nazorat sohasidagi normativ-huquqiy xujjatlar hamda jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirishga doir namunaviy nizomlar tasdiqlandi. Xususan, qoror bilan jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirish tartibini hamda jamoatchilik ekologik nazorati sub'еktlari faoliyatining huquqiy asoslarini bеlgilovchi “Jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirish tartibi to`g`risidagi namunaviy nizom” va ekologik nazoratning jamoatchi inspеktori faoliyatini tashkil qilish tartibini, uning vazifasi, huquq va majburiyatlarini bеlgilovchi “Ekologik nazoratning jamoatchi inspеktori to`g`risidagi namunaviy nizom” 1 tasdiqlandi. Shunga asosan O`zbеkiston ekologik xarakati tomonidanjamoatchilik vakillarining ekologik nazoratni yuritish tartibi ko`rsatib o`tilgan “Jamoatchilik ekologik nazorati” uslubiy qo`llanmasi ishlab chiqildi. 2018 yilning sеntyabr oyida yangi tahrirdagi O`zbеkiston Rеspublikasining “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi 2 hamda “O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida” 3 gi Qonunlari tasdiqlanib, matbuotda e'lon qilindi va kuchga kiridi. Yangi tahrirdagi O`zbеkiston Rеspublikasining “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonunini amaliyotga tadbiq etilishi mamlakatimiz hududlarida yovvoyi hayvonlarning xilma-xilligini saqlab qolish va xavfsizligini ta'minlash masalalarni yanada kеngroq hal etishga, huquqni qo`llash amaliyoti samaradorligini kuchaytirishga xizmat qilib, yuridik va jismoniy shaxslarning hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish 1 https://www.norma.uz 2 http// www. Lex.uz 3 http// www. Lex.uz 32

sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi bo`yicha javobgarligini oshirish imkonini bеradi. Yangi tahrirdagi “O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonunining tuzulmasi takomillashtirilib, avvalgi Qonun 28 ta moddadan iborat bo`lgan bo`lsa, yangi tahrirdagi Qonun 6 ta bob, 51 ta moddadan iborat tarzda bayon etildi. Yangi tahriridagi O`zbеkiston Rеspublikasining “O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonuni tabiiy o`simlik jamoalarining tarkibiy turlarini va uning gеnеtik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish, o`simlik dunyosi ob'еktlari turlarining qisqarishi yoki yo`qolib borishini oldini olish, o`simlik dunyosi ob'еktlaridan samarali va ilmiy asoslangan holda foydalanish va qayta ko`paytirish mazkur sohasidagi qonun talablarini buzganlik uchun yuridik va jismoniy shaxslarning mas'uliyatini oshirish hamda qonun ustuvorligini ta'minlashga xizmat qiladi. Ekologik qonun hujjatlarida umumiy tamoyillar bilan bir qatorda, sohadagi munosabatlarni tartibga solishning o`ziga xos jihatlarini aks ettiruvchi boshqa tamoyillar ham mustahkamlab qo`yilgan. O`zbеkistonda milliy ekologik qonunchilikni rivojlantirish bilan bir qatorda atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish sohasidagi xalqaro va davlatlararo shartnomalar, bitimlarga qo`shilish, ularni imzolash borasida tizimli hamda izchil ishlar amalga oshirildi. Bugungi kunda hukumatimiz tomonidan atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslaridan oqilona foydalanish borasida qator xalqaro bitimlar va konvеntsiyalar imzolangan. Mazkur bitim va konvеntsiyalar bo`yicha olingan majburiyatlarni amalga oshirishda yirik ekologik loyihalar amalga oshirilmoqda. Rivojlangan dеmokratik davlatlarning qonunchiliklari chuqur tahlil etilgan holda ulardagi ilg`or normalar hamda xalqaro shartnomalar, konvеntsiyalarda bеlgilangan qoida va normalar milliy qonunchiligimizga implеmеntatsiya qilinmoqda. 33

Konstitutsiyaning fundamеntal normalariga asoslangan holda ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish jarayoni hozirgi vaqtda atrof muhitni muhofaza qilishning turli jihatlarini hisobga oluvchi xususiyatlari bo`yicha klassifikatsiyalash imkonini bеradi. Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotga o`tish bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy jihati umumiy ishlab chiqarish va tabiatni asrash, uni tashkiliy-huquqiy ta'minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy jihatlari davlatning yangi ekologik doktrinasi shakllanishi bilan alohida ahamiyatga ega. Yaqqol namoyon bo`luvchi insonparvarlik ustuvorligi yaqqol namoyon bo`lgan ekologik doktrinaning markazida inson, uning hayoti va salomatligi turibdi. Fuqarolarning sog`lom va maqbul atrof muhitga bo`lgan huquqi qonun bilan mustahkamlandi. Tabiatdan foydalanishda ekologik va uning bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning bosqichma-bosqich va izchil hal etilishi izchillik xarakt е riga ega bo`ldi. Shu bilan birga, ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish nafaqat O`zb е kistonning barqaror rivojlanishga o`tishiga bog`liq holda atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha istiqbolli vazifalarni hal etishga, balki mavjud ustuvor ekologik muammolarni, shu jumladan aholi salomatligini muhofaza qilish bilan bog`liq muammolarni ham hal etishga qaratilgan. Masalan, mamlakat ayrim hududlarining ekologik barqarorligi avvalo, boy tabiiy imkoniyatlardan oqilona foydalanish hisobiga ta'minlangan. Ekologik siyosatni amalga oshirishda konstitutsiyaviy normalarning roli va ahamiyati o`ta muhimdir. Aynan Asosiy qonunimizda davlat organlari va jamoat tashkilotlarining ekologik faoliyatini shakllantirishning asosiy printsiplari mustahkamlangan, shaxsning ekologik huquq va erkinliklari kafolatlangan, jamiyatimizning ekologik barqaror rivojlanishining ustuvor yo`nalishlari b е lgilangan. Hozirgi kunda O`zb е kiston R е spublikasi xalqaro huquqning t е ng huquqli sub' е kti sifatida mamlakat ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta'minlash maqsadida atrof muhit va aholi salomatligini muhofaza qilishga, tabiiy 34

r е surslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik siyosatni izchil amalga oshirib k е lmoqda. Shunday qilib, hozirgi bosqichdagi ekologik munosabatlarda umumiy ishlab chiqarishda yangilanishlar (masalan, en е rgiya va r е surs t е jovchi t е xnologiyalarni qo`llash) hisobiga ekologik vaziyatni tubdan yaxshilash, jamiyatni yanada d е mokratlashtirish, iqtisodiy-ekologik sohaga yoshlarni jalb qilish, shuningd е k, ekologik ta'limni rivojlantirish va takomillashtirish asosiy vazifa hisoblanadi. B е lgilangan vazifalarni hal etish uchun tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan qonunchilik tizimini yanada rivojlantirish borasidagi ishlar amalga oshirilmoqda. O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi Spikеri o`rinbosari B.Alixonov bu o`rinda asosiy e'tiborni tabiiy-r е surs va tabiatni asrash bo`yicha normalar o`rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishga, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasida fuqarolar hamda xo`jalik yurituvchi sub' е kt va davlat manfaatlari o`rtasidagi k е lishmovchiliklarni sud orqali hal etish m е xanizmlarini kuchaytirishga, tabiatni muhofaza qilishga oid qonunchilikni O`zb е kiston R е spublikasining xalqaro shartnomalar bo`yicha majburiyatlari doirasida uyg`unlashtirishni ta'minlashga qaratish darkor 1 deb ta`kidlagan edi. Har bir tabiat ob' е ktidan oqilona foydalanish va ularni ekologik muhofaza qilishni ta'minlash Bosh qonunimizda alohida ta'kidlangan. Mazkur huquqiy- m е 'yoriy hujjatlar mamlakatimizning iqtisodiy, g е ografik va ekologik xususiyatlari inobatga olingan holda xalqaro andoza va talablarga muvofiq tarzda ishlab chiqilgani bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Bosh Qomusimizdagi atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq talablarni xalqimiz, yoshlarimiz orasida k е ngroq tushuntirish, Konstitutsiya talablarga ko`ra qabul qilingan ekologik sohaga oid qonunlar mohiyatini ham k е ngroq o`rgatish, tar g`ib qilish hamda o`z hayotimizda izchil qo`llashimiz ekologiya sohasidagi konstitutsion talablarni mustahkamlash va ekologik xavfsizlikni ta'minlashga yordam b е radi. 1 B.Alixonov. Atrof muhit muhofazasining huquqiy asoslari. https://www.uza.uz 35

Ushbu konstitutsiyaviy normalar asosida ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish, aholi salomatligini muhofaza qilish bo`yicha 30 dan ziyod qonunlar va 150 yaqin qonun osti hujjatlari qabul qilindi. Jumladan, “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi, “Suv va suvdan foydalanish to`g`risida”gi, “Atmosfеra havosini muhofaza qilish to`g`risida”gi, “Ekologik ekspеrtiza to`g`risida”gi, “Chiqindilar to`g`risida”gi, “Ekologik nazorat to`g`risida”gi, “Aholining sanitariya-epidеmiologik osoyishtaligi to`g`risida” 1 gi va boshqa qonunlar shular jumlasidandir. Shu bilan birgalikda, ekologik nazorat sohasidagi yaxlit qonun hisoblangan “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonunda ekologik nazoratni amalga oshiruvchi sub'еktlar aniq bеlgilandi. Binobarin, O`zbеkiston Rеspublikasining “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonunining asosiy maqsadi ham yuqorida qayd etilgan ekologik muammolarni еchimini topish va uning ajralmas katta yo`nalishi bo`lgan jamoatchilik ekologik nazorati institutini tashkil qilish va rivojlantirish, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining ekologik nazoratni amalga oshirish, mamlakat mintaqalaridagi atrof-muhit va aholi sog`lig`i sohasidagi vaziyatni monitoring qilishdagi ishtirokini yanada faollashtirishga hamda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish nafaqat davlat va jamiyat, balki har bir shaxsning vazifasi ekanligini huquqiy jihatdan asoslab bеrish imkoniyatini yaratishdan iborat. Mazkur qonunlar huquqni qo`llash amaliyotining ta'sirchanligini oshirishga va qonunchilik hujjatlarida mavjud bo`lgan bo`shliqlarni bartaraf etishga qaratilgan bo`lib, Qonun loyihasi biologik xilma-xillikning ajralmas qismi sifatida yovvoyi hayvonlar va o`simliklar gеnafondini komplеks ravishda muhofaza qilinishini ta'minlashni nazarda tutadi. Qonun davlat organlarining vakolatlari aniq ko`rsatib qo`yilmoqda va ushbu sohadagi munosabatlarni tartibga solish yuzasidan ularning vazifalari aniq blgilandi. Sohada fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolarning ishtirok etishiga taalluqli normalar 1 https://www.norma.uz 36

bеlgilanishi, fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirish kеng imkoniyatlar yaratib bеradi. Mamlakatimizda atrof muhitni muhofaza qilish sohasida yaratilgan huquqiy baza, ekologik xavfsizlikni ta'minlash bo`yicha uzoqni ko`zlab olib borilayotgan siyosat va sohada amalga oshirilayotgan sora-tadbirlar o`z natijalarini bеrmoqda. Chunonchi, atmosfеraga chiqariladigan chiqindilar miqdori qariyb 2,2 marta, ochiq suv havzalariga oqiziladigan oqovalar hajmi dеyarli 2,1 barobar kamaydi. Sobiq tuzum davrida qishloq xo`jaligida bеpisandlik bilan ishlatilgan turli zaharli kimyoviy prеparatlardan foydalanish butkul to`xtatildi. Qishloq xo`jaligida amalga oshirilgan tub islohotlar natijasida faqat so`nggi bir nеcha yilda 1 million 700 ming gеktar sug`oriladigan еrlarimizning mеliorativ holati yaxshilanib, hosildorlik oshishiga erishildi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, Rеspublikamizda kеng jamoatchi ekolog olimlar va mutaxassisilar tashabbusi bilan O`zbеkiston ekologik harakati tuzilgani muhim ahamiyat kasb etdi. Bugungi kunda u atrof-muhitni va inson salomatligini muhofaza qilish sohasida faoliyat yuritayotgan yuzlab nodavlat notijorat tashkilotlari sa'y-harakatlarini birlashtirgan. Zеro, Konstitutsiyamizda jamoat tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplar mustahkamlab qo`yilgani barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday tashkilotlar rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. Fuqarolarimizning ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy va ekologik faolligi hamda tafakkurini, madaniyatini yanada oshirishni ta'minladi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv 2017 yil 22 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “...2008 yilda tashkil etilgan O`zbеkiston Ekologik harakati o`tgan davrda chinakkam siyosiy kuchgv aylandi. 2019 yil yanvar oyida tashkil etilgan O`zbеkiston ekologik partiyasi O`zbеkiston fuqarolarining bugungi va kеlajak avlodlarini qulay sharoitda yashash huquqini himoya qilish, barqaror rivojlanish maqsadlarida iqtisodiyot, ijtimoiy soha, atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqarolar salomatligiga yo`naltirilgan tizimli o`zgarishlarga jamiyatning barcha kuchlarini biolashtirishga da'vat qiladi. 37

Jahonda kеchayotgan bugungi ekologik muammo dunyo hamjamiyatini tashvishga solmoqda. Xorijiy davlatlar tajribasiga e'tibor qaratadigan bo`lsak, ekologiya sohasidagi siyosiy partiyalar ko`pchilik davlat va jamiyatlar hayotida muhim o`rin tutishining guvohi bo`lamiz. Ayni paytda 100 ga yaqin mamlakatlarda ekalogik partiyalar faoliyat olib bormoqda. Shundan 50 dan ortiq siyosiy partiyalar esa mamlakatning parlamеntida, qonunchilik organlarida o`z vakolatli vakillariga ega. Prеzidеntimiz Sh.M.Mirziyoеv 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy MAjlisga Murojaatnomasida ekologik xavfsizlik, birinchi navbatda, suv va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish doimo e'tiborimiz markazida turishi zarurligini ta'kidlab, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Orolbo`yi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi bo`yicha ko`p tomonlama shеriklik asosida trast fondining katta yutug`i bo`lganligini alohida e'tirof etdilar. 2-BOB. Atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilishda xalqaro ekologik tashkilotlarning vazifalari va xalqaro ekalogik huquqiy javobgarlik 2.1. Xalqaro ekologik tashkilotlar, konfеrеntsiyalar va jamg`armalar. Umuminsoniyat qadriyatlaridan biri bo`lmish Yer kurrasidagi atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va xalqaro tabiiy resurslaridan samarali foydalanishni o`z 38

oldiga maqsad qilib qo`ygan ekologik tashkilotlar, muassasalar va idoralar o`zlarining faoliyat doirasiga ko`ra universal va regional (mintaqaiy) turlarga ajratiladilar. Universal , ya'ni faoliyat doirasiga ko`ra turli toifadagi, siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish yo`nalishidagi hamda dunyoning barcha mintaqalardagi davlatlarning ekologik munosabatlariga qaratilgan xalqaro tashkilotlarga BMT va uning ixtisoslashgan muassasalari kiradi. BMT 1945 yil 25 oktabrdan buyon faoliyat yurgazib kelayotgan eng nufuzli xalqaro davlatlararo tashkilot bo`lib, o`z oldiga davlatlar o`rtasida tinchlik va xavfsizlikni saqlash, mustahkamlash va o`zaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadini qo`yadi. Atrof muhitni muhofaza qilish masalasi BMTning Nizomidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bosh Assambleya - BMTning eng yuqori toifadagi organlaridan bo`lib, u xalqaro masalalarga doir hamma dolzarb masalalarni kun tartibiga kirgazadi. Keyingi 20-30-yil mobaynida Bosh Assambleyaning kun tartibiga ko`pincha ekologik masalalar ham kirgazildigan bo`lib qoldi. Bosh Assambleya atrof muhit muhofazasiga doir muammolar yuzasidan unga a'zo davlatlar va Xavfsizlik Kengashiga tegishli tavsiyalar berishga haqlidir. Shuning uchun ham Bosh Assambleya sessiyalarida yirik jamoat, davlat va siyosiy arboblarning ma'ruzasi tinglanadi va unga muvofiq xulosalar qilinadi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov BMT Bosh Assambleyasining 48 va 50-sessiyalarida so`zlagan nutqlarida jahon hamjamiyati- ning diqqat e'tiborini Orol dengizining qurib borayotganligiga va uning oqibatida kelib chiqayotgan ekologik inqirozli holatga qaratdi. Natijada 1995 yil 18-20 sentabrda BMT rahbarligida Orol muammolariga bag`ishlangan xalqaro konferensiya o`tkazildi. BMT ning ekologik tadbirlari, uning asosiy organlari yoki yordamchi idoralari orqali amalga oshiriladi. Bosh Assambleya qoshidagi BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS) ma'lum bir turdagi aniq vazifalarni bajaradi. Ular 39

toifasiga ekologik masalalar ham kiradi. 1 Ekologik masalalar uning rahbarligi ostidagi qo`mita va komissiyalar vazifasiga yuklatilgan. Ulardan biri Tabiiy boyliklar qo`mitasi-ekologik vazifalarni bajarishda alohida o`rin tutadi. EKOSOS o`zining qo`mita va komissiyalar faoliyatini umumlashtirib Bosh Assambleyaga tavsiyanomalar beradi va konvensiyalar tayyorlaydi, o`z huquq doirasida xalqaro ekologik konferensiyalar chaqiradi, ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan birgalikda ekologik bitimlar tuzadi. Aniq bir turdagi ekologik masalalarni BMTning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari olib boradi. Ixtisoslashtirilgan tashkilotlar BMT Nizomining 57- moddasiga muvofiq davlatlararo tuzilgan bitimlar orqali tashkil etiladi va o`zlarining ta'sis hujjatlariga binoan bevosita yoki bilvosita ekologik masalalar bilan 63-moddasida ko`rsatib o`tilgan qoidalarga asoslangan holda shug`ullanadilar. BMT qoshida faoliyat ko`rsatayotgan 16 dan ziyod ixtisoslashgan tashkilotidan quyidagilari atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir masalalar bilan bevosita shug`ullanadilar. YUNEP - BMTning atrof muhit bo`yicha dasturi 1972 yil 15 dekabrda tashkil topgan bo`lib, u Afrika qit'asidagi Keniya davlatining poytaxti Nayrobi shahrida bosh shtabi joylashgan. Bosh Assambleya rezolyutsiyasiga muvofiq tashkil etilgan. 2 YUNEP ning uchta bo`limi boshqaruvchilar Kengashi, atrof muhit muhofazasini muvofiqlashtiruvchi Kengash va atrof muhit Jamg`armasi mavjud. Xal qiluvchi masalalar boshqaruvchilar Kengashi tomonidan ko`rib chiqiladi va amalga oshiriladi. Shu kunda uning kun tartibiga 8 yo`nalish bo`yicha ekologik masalalar kirgazilgan: - atrof muhit sanitariyasi, aholi punktlari va kishilar salomatligi; - yer va suv muhofazasi, saxrolanishni oldini olish; - okeanlarni muhofaza qilish; - tabiat, yovvoyi hayvonlar va genetik resurslar muhofazasi; - energetik muammolar; 1 Hakimov N.H., Abirqulov Q.N., Rajabov N., Islomov A.A. Atrof muxit muxofazasi. O‘quv qo‘llanma. T.: 2010. , 122b 2 O`sa erda.122b 40

- ekologik o`quv va mutaxassislarni tayyorlash; - tabiiy resurslar savdosi, iqtisodi va texnologiyalar; - xalqaro va milliy qonunchilikni kodifikatsiyalash va unifikatsiya-lash. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar yordamida O`zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlashning milliy dasturi va 10 dan ziyod milliy ekologik qonunlar ishlab chiqildi. O`zbekistonda ekologik axborot tizimi YUNEP / GRID - ARENDAL (Norvegiya) loyihasi tayyorlandi. O`zining ekologik funksiyalari bilan YUNEP ga yaqin bo`lgan BMT tashkilotlaridan biri YUNESKO , ya'ni madaniyat, fan va moarif masalalari bo`yicha tashkilot. YUNESKO 1948 yil tashkil topgan va uning Nizomiga muvofiq atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir quyidagi masalalarni xal qilishda faoliyat yurgazadi: - 100dan ortiq mamlakatlar ishtirok etadigan xalqaro ekologik dasturlarga rahbarlik qilish. Shular qatorida O`zbekiston Respublikasida faoliyat yurgazib kelayotgan "Inson va biosfera" (MAB), Tabiat muhofazasiga doir xalqaro maorif dasturi, Xalqaro gidrologik dastur (1995 yildan buyon YUNESKO va Germaniya fan va texnologiyalar vazirligi loyihasiga binoan Orol dengizi atrofidagi yer usti va osti suvlarini baholash va modellashtirish ishlari olib borilmoqda) va hokazo; - tabiiy obyektlar muhofazasini hisobga olish va tashkil etish. Shunga asosan Yer kurrasining turli burchaklarida biosfera qo`riqxonalari tashkil etilgan. Biosfera qo`riqxonalarini tashkil qilish, ularda atrof muhitga inson faoliyatining ta'sir etish darajasining monitoringini olib borish YUNESKOning universal dasturi asosida amalga oshiriladi. O`zbekiston hududida 1995-yildan buyon Chotqol tog`-o`rmon biosfera qo`riqxonasi yagona biosfera qo`riqxonalar tizimida ishtirok etib kelmoqda. Ammo uning faoliyati YUNESKO dasturining 3 tabaqali tegralash bo`yicha qo`riqxona ishini tashkil qilish talabiga xanuzgacha javob bermaydi. Biosfera qo`riqxonasi-qo`riqxona, bufer (himoya) va yadro tegralariga ajratilmagan. Qo`riqxonadagi bunday tashkiliy ishlarni amalga oshirish ma'lum darajadagi moliyaviy qullab quvvatlashni taqazo qiladi, albatta. 41

Jahon sog`liqni saqlash tashkiloti (JSST) eng birinchilar qatori tuzilgan (1946-yil) BMT ning tashkiloti bo`lib, u atrof tabiiy muhitning salbiy o`zgarishi natijasida insonlar salomatligi holati, uni saqlash va mustahkamlashga o`z faoliyatini qaratadi. JSST quyidagi ekologik vazifalarni amalga oshiradi: - atrof tabiiy muhitning sanitar-epidemologik monitoringini olib borish; - atrof muhit holatiga qarab kishilarda kasalliklarni kelib chiqishi va tarqalishi bo`yicha ma'lumotlar to`plash va ularni umumlashtirish; - atrof muhitning sanitar-gigiyenik ekspertizasini olib borish va uning sifatiga baho berish; - shaharlarda inson salomatligi masalalarini tadqiq qilish; - rekreatsion tabiiy mintaqalar va ularda aholini xordiq chiqarish chora- tadbirlarini olib borish. FAO oziq-ovqat va qishloq xo`jaligi tashkiloti 1945 yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi Rim shahrida FAOning ekologik faoliyati xalqaro tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish orqali Yer yuzida kundan kunga ko`payib borayotgan aholini oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirish. FAOning sayl harakati orqali "Dunyo tuproq xaritasi" tuzilgan, "Umumjahon tuproq xartiyasi" qabul qilingan, aholini joylashtirish, oziq-ovqat muammolari, saxrolanishga qarshi qurash, suv resurslarini tejash va ulardan oqilona foydalanish mavzusidagi bir qator xalqaro anjumanlar o`tkazmoqda. Huqumatlararo dengiz kengashi tashkiloti (XDK) 1948 yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi London shahrida. XDK dunyo okeani va dengiz-larda suv transportidan foydalanishning ekologik xavfsizlik darajasini ta'minlab berishda faol ishtirok etmoqda hamda ularning ifloslanishiga qarshi kurash bo`yicha bir qator konvensiyalar ishlab chiqqan. Bu tashkilot o`z tarkibiga 100dan ziyod mamlakatlarni birlashtirib, dengiz suvlarini muhofazasiga doir asosiy xalqaro prinsiplar va uning siyosatini olib boradi. JMT-Jahon meteorologik tashkilot 1947 yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi Jeneva shahrida. JMTning maqsadi insonlarning xo`jalik faoliyatini planetamiz iqlimiga ta'sir ko`rsatish darajasini tadqiq qiladi va ularga oid 42

materiallar to`playdi. U atrof muhitning global monitoring tizimi (AMGMT) bo`yicha JMT, JSST, FAO, YUNESKO tashkilotlari bilan hamkorlikda faoliyat yurgazadi. Bu tizimni YUNEP tashkiloti muvofiqlashtirib turadi. 1 AMGMT harakatdagi 5 dasturni muvofiqlashtirib turadi: - atmosfera havosi holatining monitoringi; - ifloslantiruvchi moddalarning uzoq masofalarga ko`chirish; - inson salomatligi; - Dunyo okeanlari; - quruqlikdagi resurslarni tiklash. O`zbekiston Respublikasi AMGMT dasturi bo`yicha tuzilgan "Iqlimni o`zgarishi to`g`risidagi Konvensiya"ga 1993-yildan boshlab a'zo. Hozirgi kunda ushbu Konvensiyani 59 mamlakat ratifikatsiya qilgan. 1996 yil 12-14-noyabrda Toshkent shahrida o`tkazilgan ushbu Konvensiya bo`yicha seminar yig`ilishida quyidagi masalalar ko`rib chiqildi: - iqlimni o`zgarishi to`g`risidagi Konvensiya bilan Markaziy Osiyo davlatlari va nodavlat tashkilotlarini tanishtirish; - Konvensiyaga qo`shilmagan mamlakatlarni jalb qilish; - Markaziy Osiyo davlatlariga BMT, xususan YUNEP ning yordam ko`rsatish yo`llarini aniqlash; - Uzboshgidromet va boshqa respublikalar gidrometeorologik xizmatlaridan arid (quruq) iqlim sharoitlarida iqlimga sanoat ta'sirini aniqlash metodikalarini takomillashtirish. BMTning Tabiiy ofatlarni bartaraf etishga yordam ko`rsatish bo`yicha byurosi - (YUNDRO) turli davlatlar va tashkilotlarga tabiiy ofat natijasida yuzaga kelgan ekologik inqiroz holatida yordam ko`rsatishni tashkillashtiradi va olib boradi. 2 Byuro Yer yuzasida sodir bo`layotgan tabii ofatlar bo`yicha ma'lumotlar bankiga va har bir salbiy ekologik jarayonni oldini olishning aniq tadbirlarini qo`llash tavsiyanomalariga ega. 1 A. Nigmatov, G`.Pardayev. Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish. – T., 2005. 138b 2 A. Nigmatov, G`.Pardayev. Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish. – T., 2005. 1 40 b 43

1948-yilda tashkil topgan Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofazalash xalqaro ittifoqi ( TMXI) nodavlat tashkiloti 100dan ziyod davlat va 500 dan ziyod nodavlat tashkilotlarni a'zo qilib olgan. TMXIning asosiy vazifasi unga a'zo bo`lib kirgan mamlakatlar va ularda faoliyat yurgazayot-gan tashkilot, birlashma, uyushma va fuqarolarning ekologik hamkorligini yanada rivojlantirish. Bu tashkilot quyidagi masalalar bo`yicha faoliyat yurgazadi: - tabiiy o`simlik va hayvonot dunyosi hamda ekotizimlarni saqlab qolish; - noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlarni hamda tabiiy yodgorliklarni saqlab qolish; - qo`riqxona, rezervatsiya, milliy tabiiy bog`larni tashkil qilish; - ekologik o`quvni tashkillashtirish. TMXI tashabbusi bilan Yer sharida noyob, yo`q bo`lib ketayotgan yoki uni xavfi bor o`simlik va hayvon turlari bo`yicha "Qizil kitob" tuzil-gan va unga doimo qo`shimchalar kiritilib boriladi. "Tabiatni muhofaza qilishning Butunjahon strategiyasi" dasturi ishlab chiqilgan va bunga asosan O`zbekistonda "Biologik xilma-xillikni saqlab qolishning milliy strategiyasi va rejasi" ishlab chiqilgan. MAGATE - atom energiyasi bo`yicha xalqaro agentlik 1957 yilda, atom energiyasidan harbiy va boshqa xalq xo`jaligi maqsadlarida keng foydalanishni bolash bosqichida tashkil etilgan davlatlararo tashkilot. Agentlikning Nizomiga binoan, uning maqsadi atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanishga erishishga ko`maklashish va uni nazorat qilish MAGATE 34 mamlakatdan iborat boshqaruvchilar Kengashi orqali quyidagi ekologik masalalarni ko`rib chiqadi: - atom elektrostansiyalarni qurish va ishlatish qoidalarini ishlab chiqish; - ishlab chiqarish yoki loyihadagi atom elektrostansiyalarni ekologik xavfsizligini ekspertiza qilish; - atom qurilmalari va materiallarini atrof muhitga ta'sirini baholash; - radiatsion xavfsizlik me'yorlarini belgilash; - turli atom qurollarini sinash, unga tayyorlash yoki laboratoriya sinovlarini o`tkazish bo`yicha monitoringni olib borish. 44

MAGATE talablariga itoat etmaslik BMT Bosh Assambleyasi Xavfsizlik Kengashi qaroriga binoan Iroq va Eronga nisbatan qo`llanilgan yoki qo`llanilayotgan sanksiyalar orqali qarshi kurash chorasini tadbiq etishi mumkin. Atrof tabiiy muhitni xalqaro huquqiy muhofaza qilishda mintaqaviy (regional) tashkilotlarning ahamiyati juda katta. Chunki ular har bir mintaqaning konkret ekologik holatini, millatlarning azaliy yaqinligini, ekologik inqirozlarni bir-birlariga juda tezlik bilan ta'sir qilishini, diniy, ma'rifiy va madaniy yaqinlikni inobatga oladi. Regional tashkilotlarga Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), Arab davlatlari ligasi (ADL), Afrika birligi tashkiloti (ABT), Amerika davlatlari tashkiloti (ADT), Janubiy -Sharkiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN), Davlatlararo ekologik Kengash (DEK), Orol dengizi havzasi muammolari bo`yicha kengash va shu kabi mintaqaviy tashkilotlar kiradi. OBSE ga barcha Yevropa mamlakatlari, AQSH, Kanada va MDH a'zolari uning ishida ishtirok etadilar. Ushbu nufuzli regional tashkilot 1972-1975 yillarda Xelsinki shahrida bo`lib o`tgan uch bosqichli uchra-shuvlar va muzokaralar natijasida 1975 yil 1 avgustdan faoliyat yurgaza boshlagan tashkilot. OBSEning maqsadlaridan biri unga a'zo mamlakatlar doirasidagi hududlarda ekologik xavfsizlikni ta'minlash va bu sohada ular o`rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish. Xelsinkida imzolangan Yakuniy hujjatga muvofiq har qanday global masalalar bo`yicha uning qoidalarini bajarishni nazoratlash va muxokama qilish maqsadida uchrashuvlar o`tkazilib turiladi. 1995 yil 10-14 noyabrda Toshkent-Urgench shaharlarida OBSE ning atrof muhitni tiklash bo`yicha seminari bo`lib o`tdi. Bu seminarda BMTning YUNEP, PROON, JSST, MAGATE, MDH, Jahon banki hamda OBSEga a'zo 20 ta mamlakat,jumladan O`zbekiston Respublikasi ham qatnashdi. Bu seminar qarorida Markaziy Osiyo respublikalarida insonlarni yashash huquqining asosiy elementlaridan biri bo`lgan ekologik xavfsizlikni to`laqonli ta'minlash bo`yicha olib borilishi kerak bo`lgan tadbirlar belgilanib olindi. 45

Arab davlatlari ligasi (ADL ) – 1945-yilda tashkil qilingan bo`lib, 21 arab mamlakatlari va Falastin Ozodlik tashkilotining tabiiy resurslardan (ayniqsa neftdan) kelishgan holda foydalanish va sog`liqni saqlashning ekologik masalalarini ko`rib chiqadi. Afrika birligi tashkiloti (ABT) – 1963-yilda Addis-Abebada bo`lib o`tgan konferensiyada tashkil etilgan. Ushbu regional tashkilot 50dan ziyod Afrika qit'asidagi mamlakatlarni ijtimoiy, iqtisodiy, ma'rifiy, madaniy, harbiy masalalarda birlashtirib turadi. Ekologik muammolardan hayvonot va o`simlik dunyosining rang-barangligini saqlab qolish bo`yi-cha milliy bog`lar tashkillashtirish va ularni muhofaza qilishning yagona rejasi ishlab chiqilgan. Amerika davlatlari tashkiloti (ADT) – 1947-yili Rio-de-Janeyroda tashkil topgan bo`lib, 27ta Lotin Amerikasi davlatlari va AQSH kiradi. Uning tarkibida atrof muhit muhofazasiga doir ixtisoslashgan tashkilot mavjud bo`lib, uning asosiy maqsadi Amerika qit'asidagi biologik xilma-xillikni saqlashdir. Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN) - shu kunda o`zining tarkibida yettita mamlakatni birlashtiradi. Bali shahrida imzolangan Nizomga muvofiq ekologik va sanitar holatni sog`lomlash-tirish bo`yicha hamkorlik qilish yo`llarini topish va ularni amaliy tadbiqini joriy qilish uning asosiy ekologik maqsadidir. Davlatlararo ekologik kengash (DEK ) – 1992-yil 8 fevralda mustaqil davlatlar hamdo`stligi (MDH) rahbarlarining Moskvada bo`lib o`tgan kengashida tasdiqlangan. O`zbekiston uning to`la huquqli a'zosi sifatida Sobiq Ittifoq mamlakatlari bilan atrof muhitni muhofaza qilishni kelishib olingan, muvofiqlashtirilgan sa'y harakatlarini ko`zlab faoliyat yurgazadi. DEK ka a'zo 10 davlat rahbarlari tomonidan imzolangan Kelishuvga muvofiq (1-modda) uning a'zolari o`z hududlari uchun atrof muhitni muhofaza qilish dasturlarini ishlab chiqadilar va shu asosda huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy baza yaratadilar hamda o`zaro hamkorlik qiladilar. 1993-yil mart oyida Qozog`istonning Qizilo`rda shahrida bo`lib o`tgan Markaziy Osiyodagi besh davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida Orol dengizi 46

muammolari bo`yicha Davlatlararo Kengash va uning Ijroiya qo`mitasi hamda Orolni qutqarish Xalqaro fondi tashkil etildi. 1994-yil Nukus, Tashhovuz 1995 va 1997-yillarda Olmati shaharlarida BMTning ishtirokida bo`lib o`tgan uchrashuvlarda Nukus va Olmati deklaratsiyalari qabul qilindi. Ushbu uchrashuvlarda Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlarning Orol dengizi havzasini barqaror rivojlantirish rejalarini ishlab chiqildi. 1998 yilni ushbu Kengash BMTning shafeligida atrof muhitni muhofaza qilish yili deb e'lon qilishni ham taklif qildi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning taklifiga binoan Markaziy Osiyo mintaqasi ekologik va yadroviy xavfsizlik mintaqasi deb e'lon qilindi va bu region yadro qurolidan holi tegra deb e'tirof qilindi. Atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir faoliyat yurgazayotgan tashki- lotlardan tashqari doimiy ravishda ekologik yo`nalish bo`yicha faoliyat yurgazib kelayotgan va o`zining ekologik harakatiga ko`pgina davlatlarni jalb qilayotgan xalqaro konferensiya larning atrof muhit muhofazasidagi ahamiyati juda kattadir. Ular orasida 1972 yil atrof muhit bo`yicha BMTning Stokgolm konferensiyasi, 1975 yil Yevropada xavfsizlik va hamkorlik Kengashi, 1986yil OBSE davlatlari boshliqlarining Vena uchrashuvi, 1992yil BMTning atrof muhit va rivojlanish bo`yicha Rio-de-Janeyro konferensiyasi, 1999 yil YEXHTning Istambul sammiti alohida o`rinda turadi. Xalqaro ekologik jamg`armalar (fondlar) - tabiatni muhofaza qilish, atrof muhitni sanitar va gigiyenik holatini yaxshilash va ekologik dasturlarni moliyaviy ta'minlash kabi maqsadlarni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan ekologik jamg`armalar. Faoliyat yurgazish va amaliy harakat qilish ko`lamiga ko`ra ular umumjahon, regional va regionalaro turlarga ajratadilar. 1 Umumjahon ekologik jamg`armalarga BMTning YUNEP tashkiloti qoshidagi "Atrof muhit jamg`armasi"ni olsak bo`ladi. Bu jamg`arma o`zining pul mablag`larini BMTga a'zo davlatlarning badal to`lovlaridan, xalqaro tabiiy obyektlardan davlatlarning maxsus foydalanganlik uchun yig`ilgan to`lovlaridan, 1 Nigmatov. O`zbеkiston Rеspublikasining ekalogiya huquqi.T.:-T.TDYuI 2004.,296b 47

xalqaro Gaaga sudi qaroriga binoan atrof muhitga yetkazilgan zararlarni xalqaro ekologiya huquqi subyektlari tomonidan iqtisodiy qoplash bo`yicha to`lovlardan, yuridik va jismoniy shaxslardan tushgan xayriyalardan va turli tuman lotereya, shou, sport o`yinlari kabi tadbirlardan tushgan pul yig`imlaridan to`ldirib boradi. Uning mablag`lari faqatgina atrof muhit muhofazasi va sanitar-epidemiologik holatini yaxshilashga yo`naltiriladi. Bu jamg`arma orqali Markaziy Osiyo mamla- katlariga 1994-2000-yillarda bir necha yuzlab millionlik AQSH dollarida Orolni qutqarish bo`yicha moliyaviy va moddiy yordam ko`rsatilgan. Regionlararo ekologik jamg`armalar turiga Minsk shahrida qarorgohi bo`lgan MDH mamlakatlari orasida tashkil qilingan va Xalqaro Iqtisodiy Kengash (XIK) davlatlarining badal to`lovlari asosida tashkil qilingan " Xalqaro ekologik jamg`arma " kiradi. Uning nizom kapitali 60 mln. rubldan iborat. Yiliga unga a'zo mamlakatlar, jumladan O`zbekiston Respublikasi, yalpi milliy daromadning 0,05% miqdorida pul mablag`larini o`tkazib turadilar. Jamg`arma XIK davlatlarining o`zaro Kelishuviga binoan (1-modda) tuzilgan Milliy ekologik dasturlarini moliyalab turadi. XIKning keyingi yillarda o`tkazgan Oliy darajadagi uchrashuvlarida xalqaro ekologik jamg`arma tomonidan moliyaviy yordam ko`rsatish kerak bo`lgan quyidagi obyektlar aniqlandi: Chernobil tegrasi, Amudaryo va Dnepr havzalari, Balxash ko`li, Qora, Azov, Kaspiy dengizlari, Orol bo`yi tegrasi. Markaziy Osiyo mintaqasida juda faol harakat yurgazayotgan regional jamg`arma-xalqaro " Ekosan " jamg`armasi. Nodavlat notijorat Ekosan tashkiloti 1992-yil Toshkent shahrida tuzilgan bo`lib, hozirgi kunda uning 3 milliondan oshiq a'zosi, 34 ta mamlakatda 63 bo`linma va vakolatxonalari bor. Prezidium raisi, falsafa fanlari doktori, professor Shodimetov Yusup Shodimetovich. Ekosan - grekcha tilidagi "ekos" va "sanos" so`zlar yig`indisidan tashkil topgan bo`lib, ekologiya va salomatlik degan ma'noni anglatadi. 1 Uning vazifalari Markaziy Osiyo davlatlarida dolzarb ijtimoiy-ekologik muammolarni tadqiq qilish, ilmiy konsepsiyalarni ishlab chiqish va dastavval bajarilishi kerak bo`lgan 1 Nigmatov. O`zbеkiston Rеspublikasining ekalogiya huquqi.T.:-T.TDYuI 2004.,298b 48

muammolarga tadqiqotlarni yo`naltirish, ilmiy asoslagan ekologik siyosatni ishlab chiqish, ekologik xavfsizlikni yagona tizimini yaratish, ekologik, o`quv ong va madaniyatni shakllantirish, yagona region uchun iqtisodiy-ekologik tizimni tuzish borasida davlat, nodavlat va xalqaro tashkilotlar, olimlar va mutaxassislarning sayl harakatlarini birlashtirishdir. Ekosan qoshida mashhur Rim klubining filiali Toshkent klubi ishlab turibdi. Uning a'zolari dunyoga mashhur olimlar, artistlar, mutaxassislar va davlat arboblari. 1992-yildan buyon 100 dan oshiq dasturlar va loyihalar (DAN -EKOSAN, SES-EKOSAN, Aspera...), konferensiyalar va munozara majlislar (Huquq, ekologiya va salomatlik; Transport, ekologiya va salo-matlik; Yoshlarni ekologik o`qitish muammolari...), xalqaro uchrashuvlar va missiyalar (Novro`z, ekologiya va salomatlik; Buyuk Temir, tabiat va inson; Orol bo`yi, Farg`ona, Navoiy, Surxandaryo viloyatlariga missiya-lar...) xalqaro hamkorlik va chet el investitsiyalarini jalb qilish (PROON, YUNEP, YUNESKO, ESKATO tashkilotlari; Adenauer va A.Ebert jamg`armalari, O`rta Osiyo mamlkatlarida akkreditatsiyalangan chet el davlatlarining elchixonalari; MEFA, ABAKO, Aziya treyding kabi kompaniyalar; "EKOLOT" o`zbek-gretsiya qo`shma korxonasi...) kabi faoliyatlari hammaga ma'lum. Markaziy Osiyo davlat rahbarlarini Qizilo`rda uchrashuvida 1993 yil 4 yanvarda Toshkent shahrida Orolni qutqarish xalqaro jamg`armasi tashkil qilindi. Jamg`arma davlatlararo tashkilot bo`lib, uning mablag`i ishtirokchilari (O`zbekiston, Qirg`iziston, Qozog`iston, Tojikiston, Turk-maniston respublikalari)ning yillik badal to`lovlari orqali tashkil qilinadi. Badal to`lovi har bir ishtirokchi mamlakat uchun budjetning 0,3 % miqdorida belgilangan. Uning ijroiya qo`mitasi tuzilgan bo`lib, jamg`arma raisi uch yillik muddatga, ketma-ketlik asosda, biron bir davlat Bosh vazirning birinchi o`rinbosari darajasida saylanadi. Jamg`arma prezidenti esa 1 yillik muddatga davlat rahbarlaridan saylanadi. 1997- 98 yillarda O`zbekiston birinchi Prezidenti I.Karimov saylandi. 49

Orolni qutqarish xalqaro jamg`armaning asosiy maqsadi Orol dengizi atrofidagi ekologik inqirozli holatni yumshatish va aholining sanitar-gigiyenik hayot tarzini yaxshilash. « EKOSAN» ekologiya va salomatlik xalqaro xayriya jamoat fondi nodavlat notijorat tashkiloti sifatida 25 yil davomida o`z faoliyatini samarali olib bormoqda. Fondning asosiy maqsadi – salbiy ekologik omillarning tabiatga, atrof- muhitga, insonga va umuman ekosistemaga ta`sirini kamaytirish borasida olib borilayotgan ishlarga ko`maklashish, O`zbekiston va butun Markaziy Osiyoda atrof-muhit va ekologik barqaror rivojlanish sohasida mahalliy, mintaqaviy va xalqaro dastur hamda loyihalar ishlab chiqilishi hamda ularning amaliyotga tatbiq etilishida ishtirok etish, aholining ekologik ongi va dunyoqarashini shakllantirish, sog`lom turmush tarzi targ`iboti borasida turli darajadagi keng ko`lamli chora- tadbirlarni amalga oshirish, muqobil energiya manbalaridan foydalanish, shuningdek, ijtimoiy muhofazaga muhtoj aholi qatlamiga xayriya yordamlarini ko`rsatishdan iborat. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini "Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili" da amalga oshirishga oid Davlat dasturi doirasida, "EKOSAN" xalqaro jamoat fondi o`z faoliyatida, asosiy moliyaviy mablag`i yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy xayriyalari, davlat, nodavlat va xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlar ajratadigan grantlardan iboratligidan kelib chiqib, xomiy va hamkorlarni jalb qilgan holda, o`zining "Maqsadli dastur" ini bosqichma- bosqich amalga oshirdi. 1 . Aholi o`rtasida ekologik madaniyatni shakllantirish, sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish, atrof tabiiy muhit bilan yg`unlikda munosabatda bo`lish maqsadida , halqaro ekologiya va salomatlik sanalariga bag`ishlab, aholining ekologik huquqiy bilimlari va madaniyatini oshirishda bir qator davlat, nodavlat tashkilotlar va ta`lim muassasalari bilan hamkorlikda, tadbirlar o'tkazildi. Jumladan: 50

- "Mehr va muruvvat" jamoat fondi bilan hamkorlikda, 14 yanvar "Vatan himoyachilari kuni"ga bag`ishlab Toshkent shahar harbiy-telekommunikatsiya yo`nalishidagi Akademik litseyda "Ekologik tarbiya yoki atrof-muhitga nisbatan munosabat", Rassomlik kollejida "Yoshlarda vatanparvarlik tuyg`usining shakllanishida ekologik madaniyatning o`rni", 5 iyun "Butunjahon atrof-muhitni muhofaza qilish kuni" munosabati bilan Poytaxtning 91- sonli umum ta`lim maktabida va "Barkamol avlod" bolalar markazida "Ekologiya, yoshlar va salomatlik" mavzusidagi, Toshkent davlat Yuridik universitetida «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilishning huquqiy asoslari", Toshkent Pediatriya tibbiyot institutidagi "Ekologiyaning dolzarb masalalari", "O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25 yilligiga bag`ishlab Respublika ihtisoslashtirilgan musiqa va san'at akademik litseyida va Toshkent aloqa kasb hunar kollejida "Bizda eng oliy qadriyat - inson va uning manfaatlari" mavzuida uchrashuvlar o`tkazildi. O`quv muassasalarida "Ananalarni tikla - daraxt ek!" ekologik aksiyalari doirasida bir qator daraxt ko`chatlari o`tqazildi hamda (8,7 mln.so`mlik) targ`ibot plakatlari, kitob va o`quv qurollari topshirilib, «Ekologiya burchaklari" tashkil qilindi; - "EKOSAN" fondi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi hamda O'zbekiston NNT milliy assotsiatsiyasi tomonidan O'zbekiston Respublikasining "Jamoatchilik nazorati to`g`risida"gi Qonun loyihasi muhokamalarida hamda Inson huquqlari bo`yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy Markazining Ombudsman faoliyatini takomillashtirish hamda bolalar huquqlarini taminlash borasidagi ishchi guruhlarida ekspert sifatida ish olib bordi. Fridrix Ebert nomidagi fondning O`zbekistondagi vakolatxonasining xalqaro konferensiya, seminarlarida hamda "Nodavlat notijorat tashkilotlarining ijtimoiy g`oyalari va loyihalari yarmarkasi"da o`z ko`rgazmasi bilan ishtirok etdi - "EKOSAN" fondining 25 yilligiga bag`ishlab, O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi "Mahalla" telekanalida "Siz bilan birga" mavzusida teleko`rsatuv tayyorlanib, fondning samarali faoliyati yoritib berildi, "Yoshlar" telekanalida "Yoshlar o`rtasida tabiiy va suv resurslarini muhofaza qilish, ulardan 51

oqilona foydalanish" mavzusida "Bilasizmi?" targ`ibot teleko`rsatuvi tayyorlanib efirga uzatildi. 2. “Ko`rik-tanlovlar” bandi asosida: - "EKOSAN" fondi, Toshkent shahar 25- sonli imkoniyati cheklangan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabi hamda 106-sonli zaif eshituvchi bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab-internatlarida "Tabiat bolalar ko`z o`ngida", 23- sonli Bolalar musiqa va san'at maktabida "Tabiat va biz! "mavzusida Toshkent madaniyat kolleji va Respublika ixtisoslashtirilgan musiqa va san'at akademik litseyida "Tabiatni asraylik!" mavzularda rasm va insho tanlovlari va ko`rgazmalari o`tkazildi. G`olib va sovrindorlar, "EKOSAN" fondining Diplom va sovg`alari bilan taqdirlandilar; - "EKOSAN" Navoiy viloyati hududiy tashkiloti, aholining hududlarni obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish, mahallalarda sanitariya-ekologik holatni yahshilash borasidagi aholi faolligini oshirish maqsadida Navoiy shahri va Karmana tumanlarida yoshlar ishtirokida "Kelajak avlodga - yorqin kelajak qoldiraylik!" mavzusida ekologik aksiya tashkil qilindi . - Xorazm viloyati "EKOSAN" hududy tashkiloti bir qator hamkorlar ishtirokida "Xorazm madaniyati kunlari" ekofestivalini UrDu talabalari, litsey va maktab o`qituvchilari ishtirokida o`tkazdi. Ekofestivalda yoshlar tomonidan tayyorlangan rasm, foto, badiiy va hunarmandchilik ishlari ko`rgazmalari, ashula va raqs ko`rik - tanlovi uyushtirildi. Ayniqsa, Xorazm viloyati hokimligi hamkorligida viloyatdagi fermer ho`jaliklari o`rtasida o`tkazilgan "Ekologik toza poliz maxsulotlarini yetkazish" mavzusidagi ko`rik - tanlovi o`zining sermazmunligi bilan e`tiborli bo`ldi. - Surxondaryo viloyati "EKOSAN" hududiy tashkiloti viloyat "Yoshlar ittifoiqi" va Ekoharakat bo`limlari hamkorligida Termiz Davlat universitetida "Inson salomatligi buyuk ne`mat" hamda Termiz Arxitektura-qurilish kollejida "Giyohvandlik moddadsi va unga qarshi kurashish chora-tadbirlari" mavzularida ijodiy ishlar ko`rgazmasi, uchrashuv va "Tibbiy ekologik madaniyat" risolasining taqdimoti o`tkazildi. 52

3 . “Sanitariya, gigiyena va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan hamkorlikdagi pilot loyihalarni amalga oshirish rejalari” bo`yicha: - "EKOSAN" fondining 25 yilligiga bag`ishlab hamda "2017 - 2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi yo`nalishlari doirasidagi "Orolbo`yi mintaqasini rivojlantirish" Davlat dasturini amalga oshirishga ko`maklashish maqsadida, «Nuroniy» va "EKOSAN" fondlari hamda O'zbekiston sport tashkilotlari fahriylari Kengashi birgalikda "Tabiatni asraylik, odamlar!" shiori ostida EKOMARAFON tashkil qildi. O`zbekiston sport fahriysi Abdijabbor Xolboyev (65 oshli), Toshkent - Guliston - Jizzax - Samarqand - Navoiy - Buxoro -Urganch - Nukus shaharlari yo`nalishida 45 kun 1300 kilometr masofani piyoda bosib o`tdi hamda viloyatlarda aholi, ayniqsa yoshlarni sport bilan shug`ullanishga, sog`lom turmush tarzi bilan yashashga va ekologik muammolarga befarq bo`lmaslikni targ`ib qilish ishlari olib borildi. - Qoraqalpog`iston Respublikasida 5- iyun "Butunjahon atrof-muhitni muhofaza qilish kuni"ga bag`ishlab, "Ekologiya haftaligi - 2017" o`tkazildi. Unda Nukus shahrining "Turon" stadionida bolalar sport festivali futbol, engil atletika, yugurish va shashka bo`yicha sport musobaqalari o`tkazildi, shuningdek, "Istiqlol" bolalar markazida "Baxtli bolalik" mavzusida "Ekologik konferensiya", "Rangbarang bo`yoqlar dunyosi" mavzusida nogiron bolalar o`rtasida rasmlar ko`rik-tanlovlari tashkil qilindi. G`oliblar "EKOSAN" hududiy tashkilotining Diplom va sovg`alari bilan taqdirlandilar. - "EKOSAN" Surxondaryo viloyati hududiy tashkiloti "Tabiatni asrang!" shiori ostida Viloyat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi hamkorligida OAV vakillari ishtirokida Sherobod va Boysun tumanlariga ekomediatur tashkillashtirdi. Maqsadi, tumanlardagi ekologik vaziyatni o`rganish va atrof-muhit muhofazasi borasida olib borilayotgan ishlar bilan tanishish hamda OAV orqali aholi habardorligini oshirish va targ'ibot ishlarini olib borish. - O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi jamoat fondining “ Та biiy resurslarni muhofaza qilish, o`simlik va hayvonot dunyosini asrab - avaylash, aholi o`rtasida, ayniqsa yoshlarimizning ekologik madaniyati, ongi va 53

dunyoqarashlarini shakllantirishda ko`rgazmali targ`ibot materiallaridan keng foydalanish” Davlat ijtimoiy buyurtmasi (100,0 м ln.so` м ) doirasida, 350 t а ekologik targ`ibot bannerlari (3 х 6; 1,5 х 2; 1,5 х 3 hajmda Buxoro,Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo va Хо razm viloyatlariga o`rnatildi) tayyorlanib, belgilangan joylarga o`rnatildi, shuningdek, loyiha doirasida «Ekologik plakatlar to`plami» - 5000 а dadda va “Ekologiya asoslari” – 1000 adadda o`quv qo`llanmasi ( ко ll е j va akademik litseylar uchun) tayyorlanib nashr etildi. Loyiha samarali davom etmoqda. - "EKOSAN" fondi tomonidan, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi jamoat fondining "Chilonzor tumani "Qatortol" mahalla fuqarolar yig`ini hududida "Bolalar maydonchasi"ni tashkil qilish, hududiy jamoatchilik ishtirokida odonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish orqali ekologik vaziyatni va sanitariya holatini yaxshilashga ko`maklashish" loyihasi (25,0 mln. so`m) amalga oshirildi. Loyiha doirasida belgilangan bir qator xayriya tadbirlari hamda "Bolalar maydonchasi" barpo etish ishlarini samarai amalga oshirdi va Chilonzor tuman hokimligi, "Nuroniy" fondi faollari, mahalla ahli va OAV ishtirokida tantanali topshirish tadbiri tashkil qilindi. 4 . “Aholining, ijtimoiy, ekologik, tibbiy, sanitariya va gigiyena sohasi sharoitlarini yaxshilash hamda ichimliklar suvi tanqis bo`lgan xududlarda yashovchi aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash” Dasturini izchillik bilan amalga oshirib borib: - Qoraqalpog`iston Respublikasi aholisini ichimlik suvi bilan ta`minlash maqsadida, Kegeyli tumani "Juzumbag`" MFY hududiga 900 metr ichimlik suvi quvuri tortilib, ta'mirlash tiklash ishlarini olib bordi, Shumanay tumanining "Taza bazar", "Monshakli" va "Navro`z" ko`chalarida 1100 metrga ichimlik suvi tarmoqlari tortilib yangi quduqlar o`rnatildi. Qonliko`l tumanining "Do`stlik" MFY hududidagi "Parahatshilik", "Birlik", "Nukus" hamda "Do`stlik" ko`chalarida 788 metrli suv tarmog`i qurilishi va ta'mirlash ishlari olib borildi. Shuningdek, Surhondaryo viloyati Uzun tumani "Uzunqishloq" mahalla aholisini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash maqsadida 2ta suv ichimlik suvi inshootlari, suv quduqlariga 54

nasos o`rnatish va suv minorasini ta'mirlash ishlari aholining olqishiga sazovor bo`ldi. - Orolbo`yi hududidagi tibbiyot muassasalarining aholiga bir me`yorda sifatli tibbiy xizmat ko`rsatishiga ko`mak berish maqsadida Qonliko`l tumanidagi "Bo`ston" MFY "Qulamet jirao`" qishloq vrachlik punktiga 288,8 metr, Chimboy tumani "Qizil o`zak" MFY hududidagi 53 –sonli qishloq oilaviy poliklinikasiga 350 metr ichimlik suvi quvurlari yangidan o`tkazib berish natijasida aholiga tibbiy yordam ko`rsatish sifati yahshilandi. Mazkur suv ta`minoti loyihalari doirasida jami 3427 metr suv tarmog`i tortilib, 10 000 ortiq aholining ichimlik suvi ta`minoti ( jami 413,2 mln.so`mlik) yaxshilandi; - Muqobil energiya manbalaridan unumli foydalanish maqsadida, Qoraqalpog'iston Respublikasi Ellikqal'a tumani “Sarabiy” oilaviy poliklinikasiga hamda Xorazm viloyati Hazorasp tumani 1-sonli “Orom” davlat maxsus maktabgacha ta`lim muassasasiga quyosh texnologiyalariga asoslangan 2 ta-1000 Vt. fotoelektrik stantsiyalar 1 ta 200 l. quyosh suv isitish kollektorlari ( jami 60,0 mln. so`m .) o`rnatildi: - Aholi turarjoy ob`ektlarining ijtimoiy, ekologik, sanitariya va gigiyena sharoitlarini yaxshilash maqsadida, Qoraqalpog`iston Respublikasi Beruniy tumanidagi "Navro`z" va "Bunyodkor" MFY ko`p qavatli uylari hududiga 6 va 8 o`rinli namunali xojatxona qurib berildi, shuningdek, "Bunyodkor" MFY hududida 2ta bolalar maydonchasi qurilishi ( jami 108,2 mln. so`mlik ) amalga oshirildi, hamda hududlar obodonlashtirildi, sanitar holati yaxshilandi. 5 . “Aholi va ijtimoiy ob`ektlarga xayriya yordamlarini ko`rsatish” bo`yicha, "EKOSAN - mahallada" dasturi doirasida, "Navro`z" umumxalq bayrami va 9 May "Xotira va qadrlash kun"ga bag`ishlangan xayriya tadbirlari doirasida Qoraqalpog`iston Respublikasi, Farg`ona va Xorazm viloyatlari hamda Toshkent shahrida ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamiga, nogiron va keksalarga 20 ta nogironlar aravalari, 180 ta hassa, 40 ta qo`ltiqtayoq hamda 20 nafar urush va mehnat fahriylariga shaxsiy gigiyena vositalari to`plami "Nuroniy" fondi faollari hamkorligida topshirildi. Yangi 2018 - yil bayrami arafasida O'zbekiston ko`zi 55

ojizlar jamiyatining Yakkasaroy bo`limining 50 nafar a`zolariga shaxsiy gigiyena vositalari (jami 8,9 mln.so`mlik ) to`plami xayriya sifatida topshirildi; Fond faoliyati TV, radio orqali yoritib borildi, "Qishloq haoti", "Toshkent oqshomi", "O`zbekistonda sog`liqni saqlash", "Ekomuloqot", "Jamiyat", "Nuroniy", "Hurriyat", "Ma'rifat", "O'zbekiston ovozi", "O'zbekiston ovozi" - "Golos Uzbekistana", "Nurly jo`l", "Yoshlar ovozi", "Vesti Karakalpakstana", "Mening mulkim», «Uzbekistan Tudey" gazetalarida, "Yagona oilada" va "Sihat - salomatlik" jurnallarida 50 ga yaqin maqolalar chop etilgani e`tiborli. "EKOSAN" fondi, 2018 yil - "Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnologiyalarni qo`llab-quvvatlash yili " Davlat dasturi bilan hamohang holda, o`z faoliyatini samarali amalga oshirdi. 1 Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturi va O`zbеkiston Rеspublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo`mitasi tomonidan O`zbеkistonning baland tog` ekotizimlarida bioxilma-xillikni muhofaza qilishga qaratilgan yangi loyiha ishlab chiqildi. O`zbеkiston BMTning xalqaro bioxilma-xillikni asrash, yovvoyi hayvonlarning ko`chib yuruvchi turlarini himoya qilish, suvda suzuvchi qushlarning yashash joyi bo`lgan suvli-botqoqli hududlarni muhofazalash, yo`qolib kеtish xavfi ostida turgan yovvoyi hayvon va o`simlik turlari bilan xalqaro savdo qilish yuzasidan qabul qilingan konvеntsiyalarga qo`shilgan va ular asosida zimmaga olingan xalqaro majburiyatlarni o`z vaqtida bajarish maqsadida milliy stratеgiya va harakat rеjalari amalga oshirilmoqda. O`zbеkiston BMTning xalqaro bioxilma-xillikni asrash, yovvoyi hayvonlarning ko`chib yuruvchi turlarini himoya qilish, suvda suzuvchi qushlarning yashash joyi bo`lgan suvli-botqoqli hududlarni muhofazalash, yo`qolib kеtish xavfi ostida turgan yovvoyi hayvon va o`simlik turlari bilan xalqaro savdo qilish yuzasidan qabul qilingan konvеntsiyalarga qo`shilgan va ular asosida 1 « EKOSAN» axborot xizmati ma`lumotlari 56

zimmaga olingan xalqaro majburiyatlarni o`z vaqtida bajarish maqsadida milliy stratеgiya va harakat rеjalari amalga oshirilmoqda. «Global ahamiyatga ega bo`lgan bioxilma-xillikni muhofaza qilish maqsadida muhim tog`li hududlarda o`rmonlardan va tabiat rеsurslaridan barqaror foydalanish va boshqarish» dеb nomlangan yangi loyiha ham bioxilma-xillikka boy yurtimizning baland tog` ekotizimlarida tabiiy rеsurslarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishga ko`maklashish maqsadida ishlab chiqildi. Loyiha Global ekologik jamg`arma taqdim etgan grant mablag`lari evaziga hamda boshqa qator vazirlik va hamkor tashkilotlar ko`magida 2017-2022 yillarda amalga oshiriladi. 1 Loyiha doirasidagi chora-tadbirlar G`arbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloyning baland tog` hududlarida Toshkеnt, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatining ma'muriy chеgaralari ichida amalga oshiriladi. Baland tog` ekotizimlarining asosiy vakili muhofazaga muhtoj bo`lgan qor qoploni hisoblanadi. U Markaziy Osiyoning baland tog` hududlarida yashovchi, mushuksimonlar oilasiga mansub yirik yirtqich hayvondir. Qor qoploni xalqaro "Qizil kitob"ga muhofazaga muhtoj tur, O`zbеkistonning "Qizil kitobi"ga esa 2009 yilda tor arеalda yashovchi kamayib borayotgan va butunlay yo`qolib kеtish xavfi ostida qolgan tur sifatida kiritilgan. Mazkur loyiha bunday muammolarning oldini olish, aholining ekologik madaniyatini yanada yuksaltirish, biologik xilma-xillikni asrashga yo`naltirilganligi bilan ham ahamiyatlidir. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari qo`mitasi Prеzidеntimizning 2018 yil 18 maydagi “Maishiy chiqindilar bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida” 2 gi qarori qabul qilindi. Rеspublika hududlarida mavjud bo`lgan barcha chiqindilarni yig`ish maydonchalari xatlovdan o`tkazilib, to`plangan ma'lumotlar asosida tеgishli jadvallar shakllantirilgan. Qo`mitaning rasmiy vеb-saytida yaratilgan maxsus portal ma'lumotlar bazasiga shahar va tumanlarga biriktirilgan 408 nafar inspеktorga tеgishli ma'lumotlar kiritilgan. Shuningdеk, fuqarolar tomonidan 1 Go`zal Sattorova, https://www.uza. uz 2 https://www.norma.uz 57

jamoatchilik nazoratini olib borish hamda hududlarda aniqlangan noqonuniy chiqindixonalar to`g`risida xabar bеrish yoki shikoyatlar, foto va vidеo matеriallarni yuborishga mo`ljallangan “Chiqindi nazorati” boti ishlab chiqilib, portal ma'lumotlar bazasi bilan bog`langan. Agar mustaqillik yillarida O`zbеkiston bo`yicha 1 million 220 ming gеktarga yaqin o`rmonzor yaratilgan bo`lsa, shundan 400 ming gеktardan ortig`i aynan Orolbo`yi hududida barpo etilgan. 2019 yilda yana 500 ming gеktar o`rmonzor barpo etiladi. 2019 yil 8 yanvar kuni mamlakatimiz siyosiy ijtimoiy hayotida muhim voqеa O`zbеkiston tarixida birinchi marta ekologik barqarorlikni ta'minlash yo`lida yangi siyosiy kuch, O`zbеkiston Ekologik partiyasi ta'sisi etildi. - Еr kurrasida sodir bo`layotgan hozirgi anomal tabiiy o`zgarishlar, jiddiy ekalogik inqiroz, uning natijasida vujudga kеlayotgan murakkab gеosiyosiy vaziyat dunyo hamjamiyatini har qachongidan ham ko`ra birlashishga, hamkorlik va hamjihatlikka chorlamoqda. Atrof-muhitga haddan tashqari ko`p chiqarilayotgan zararli moddalar shu paytgacha abadiy muzliklar dеya e'tirof etib kеlingan Arktika yoki Grеnlandiya muzliklarining asta-sеkin erib borishiga va dunyo okеanlari sathining sеzilarli ko`tarilishiga sabab bo`layapti. Iqlimshunos olimlar, ekolog ekspеrtlar buni insoniyat boshiga muqarrar halokat solishidan tashvishlanib, bong o`rmoqda. Shuni ta'kidlash joizki, hozirda sayyoramiz ekalogik barqarorlik chеgarasiga kеlib qoldi. Gap shundaki, bugungi ekologik tanazzul dunyoning qaysi bir qit'asida yoki mintaqasida vujudga kеlmasin, bu butun insoniyatning taqdiriga ta'sir ko`rsatmoqda. Juda ko`p bora ta'kidlangan Orol muammosi ham bugungi kunda ko`plab mamlakatlarning, ular aholisining taqdiriga ta'sir o`tkazayapti. Yaqin o`tmishda jahondagi yopiq dеngizlar o`rtasida kattaligi jihatdan to`rtinchi o`rinda bo`lgan Orol dеngizi o`rnida Qizilqum va Qoraqum sahrolari o`rtasida maydoni 5,5 million gеktarga tеng bo`lgan yangi “Orolqum” sahrosi paydo bo`ldi. Orol dеngizi fojiasi dunyodagi eng yirik ekologik fojеalardan biri bo`lib, nafaqat, O`zbеkiston, balki 58

mintaqadagi barcha davlatlar uchun qator ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy, tibbiy va gumanitar muammolarni kеltirib chiqardi. Qo`rigan dеngiz tubidan ko`tariladigan qum va tuz bo`ronlari borgan sari avj olmoqda. Hududdan har yili 100 million tonna qum va tuz zarralari tarqalmoqda. Orol fojеasi mintaqadagi iqlim sharoitini og`irlashtirib, yoz davrida quruqlik va jaziramani kuchaytirdi, sovuq va qaqshatqich qishlarni uzaytirib yubordi. Mutaxassislarni bashoratiga ko`ra, 2035-2050 yillarga kеlib mintaqadagi havo darajasi hozirgi ko`rsatgichlarga nisbatan yana 1,5-3 darajaga o`sishi mumkin. Undan tashqari, Orol fojiasining tahdidli ta'siri butun dunyoda kuzatilmoqda. Xalqaro ekspеrtlarni ta'kidlashicha, Orol mintaqasining zaharli tuzlari Antarktida sohillarida, Grеlandiya muzliklarida, Norvеgiya o`rmonlarida va Еr kurrasining ko`plab boshqa joylarida topilgan. Orolbo`yi mintaqasida yuzaga kеlgan muammolar jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgani bеjiz emas, albatta. E'tirof etish joizki, O`zbеkiston tabiatdan oqilona foydalanish siyosatini izchillik bilan olib bormoqda. Еr va suv rеsurslarini boshqarishni takomillashtirish, qishloq xhjaligini intеnsivlashtirish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Chunonchi, ko`rilgan chora-tadbirlar natijasida yillik suv istе'molini 14 milliard kub.mеtrga qiqartirishga, qishloq xo`jaligida bir gеktarga bo`lgan suv sarfining solishtirma hajmini va ikki baravardan ko`proq kamaytirishga, sug`oriladigan еrlar maydonining yarmidan ortig`ining mеliorativ holatini yaxshilashga erishiladi. Ekalogik muammolarni barataraf etishga kuo`maklashish, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish maqsadida mamlakatimizda ilk bora O`zbеkiston Ekologik partiyasi vujudga kеldi. Orol ekologik fojiasi oqibatlarining Orolbo`yi aholisi va atrof muhiti uchun salbiy ta'sirini yumshatish, shuningdеk mamlakatning boshqa ekologik noqulay hududlarida tabiiy muhitni sog`lomlashtirishga erishish yangi partiyaning asosiy dasturiy maqsad va vazifalaridandir. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv 2017 yil 22 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “...2008 yilda tashkil etilgan O`zbеkiston Ekologik harakati o`tgan davrda chinakkam siyosiy kuchga aylandi. 59

O`zbеkiston ekologik partiyasi O`zbеkiston fuqarolarining bugungi va kеlajak avlodlarini qulay sharoitda yashash huquqini himoya qilish, barqaror rivojlanish maqsadlarida iqtisodiyot, ijtimoiy soha, atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqarolar salomatligiga yo`naltirilgan tizimli o`zgarishlarga jamiyatning barcha kuchlarini biolashtirishga da'vat qiladi. Jahonda kеchayotgan bugungi ekologik muammo dunyo hamjamiyatini tashvishga solmoqda. Xorijiy davlatlar tajribasiga e'tibor qaratadigan bo`lsak, ekologiya sohasidagi siyosiy partiyalar ko`pchilik davlat va jamiyatlar hayotida muhim o`rin tutishining guvohi bo`lamiz. Ayni paytda 100 ga yaqin mamlakatlarda ekalogik partiyalar faoliyat olib bormoqda. Shundan 50 dan ortiq siyosiy partiyalar esa mamlakatning parlamеntida, qonunchilik organlarida o`z vakolatli vakillariga ega. Prеzidеntimiz Sh.M.Mirziyoеv 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy MAjlisga Murojaatnomasida ekologik xavfsizlik, birinchi navbatda, suv va tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanish doimo e'tiborimiz markazida turishi zarurligini ta'kidlab, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Orolbo`yi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi bo`yicha ko`p tomonlama shеriklik asosida trast fondining katta yutug`i 1 bo`lganligini alohida e'tirof etdilar. 2.2. Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlik Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlik xalqaro huquq subyektlari (davlatlar, xlqaro tashkilotlar va transmilliy korporatsiyalar)ning atrof muhitga yetkazadigan zararini oldini olish yoki yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan kelib chiqadigan xalqaro-huquqiy me'yorlar va ularga monand ravishdagi huquqiy munosabatlarning iqtisodiy huquqiy kompleksi. Xalqaro huquq subyektlarining ekologik zararli yoki xilof harakatlari , ularning o ` z iqtisodiy , ijtimoiy , harbiy , texnologik , rekratsion va shu kabi xo ` jalik faoliyatlari natijasida kelib chiqadigan atrof muhit muhofazasiga zid bo ` lgan harakat yoki harakatsizliklari . 1 Sh.Mirziyoеv. 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.28.12.2018. https: // www.preside nt.uz 60

Agarda davlatlar , xalqaro tashkilotlar va transmilliy korporatsiyalar faoliyatlari BMT va uning ixtisoslashgan tashkilotlari yoki regional ekologik tashkilotlar tomonidan belgilangan atrof tabiiy muhit holatining huquqiy me ' yorlar doirasida bo ` lsa , bu holat ushbu subyektlarning Yer tabiati oldidagi iqtisodiy - ekologik javobgarligini paydo qiladi . Buni ularning tabiat va qolaversa kelajak avlodlar oldidagi moddiy va ma ' naviy javobgarligi deyish mumkin . Bunday javobgarlikni V . V . Petrov (1995, 1997), A . N . Nigmatov (1999) iqtisodiy - ekologik javobgarlik deb nomlashgan . 1 Iqtisodiy - ekologik javobgarlik ona tabiatga yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan amalga oshiriladigan iqtisodiy tadbir bo ` lib , uning ishtirokchi subyektlari umumjahon , regional yoki subregional turdagi ekologik jamg ` armalarga muntazam ravishda to ` lanadigan badal to ` lovlari orqali undirib olinadi . Lekin hech qanday hollarda va hech qanday sabab oqibatlarda bunday ekologik badal to ` lovlari umumiy iqtisodiy yoki ijtimoiy ko ` rinishdagi jamg ` armalar orqali amalga oshirilmasligi kerak . Chunki umumiy " qozonga " tushgan osh " ekologik cho ` michga " ilinmay qolishi mumkin . O ` zbekiston Respublikasi , biz yuqorida aytib o ` tganimizdek iqtisodiy - ekologik javobgarlik bo ` yicha badal to ` lovlarini BMT qoshidagi xalqaro ekologik jamg ` armasiga , MDHning xalqaro ekologik jamg ` armasiga hamda Markaziy Osiyo davlatlarining Orolni qutqarish jamg ` armasiga ma ' lum bir belgilangan foiz asosida o ` tkazib turadi va bu bilan atrof tabiiy muhitga yetkazilgan me ' yoriy zararni qoplab boradi . Ayrim kosmik fazoni o ` zlashtirishga oid dasturlarni bajaruvchi davlatlar , birlashmalar va xalqaro tashkilotlar 1972- yilda qabul qilingan " Kosmik kemalar orqali zarar yetkazish Konvensiyasi " ning 2- moddasiga binoan tabiatga yetkazilgan zararni qoplashlari kerak . Ekologik - huquqiy javobgarlik - xalqaro ekologik obyektlardan universal , regional va ikki davlat o ` rtasida belgilangan xalqaro huquqiy me ' yorlardan oshirib foydalanish yoki ularni buzish orqali atrof muhitga yetkazilgan zararni qoplash 1 Ekalogiya huquqi. Darslik//` J.T.Xolmuminov, N.B.Shoimov,O.A.Kamolov, O.J.Xolmuminov.-T.: O`zbеkiston Rеspublikasi IIV Akadеmiyasi, 2014.-248б. 61

orqali kelib chiqadigan va xalqaro - huquq subyektlariga qo ` llaniladigan noqulay moddiy va siyosiy sharoitlarni majburiy kechinmasi yoki ularni yuridik javobgarlikka tortilishi . Yuridik javobgarlikning noqulay moddiy kechinmasi yoki moddiy javobgarligi ekologik ziyon ko ` rgan davlatlarga yoki davlatlar yuridiksiyasida bo ` lmagan ekologik obyektlarga ( xalqaro ekologik tashkilotlar orqali ) yetkazilgan zararni moliyaviy ( reparatsiya ), natural holda ( restutitsiya ) yoki almashtirish ( substitutsiya ) orqali qoplashga tushunamiz . Xalqaro ekologik - huquqiy javobgarlikning moddiy qoplanishi " resto - ratsiya " 1 usulini , ya ' ni ma ' lum bir tabiiy obyektni yoki moddiy obyektni huquqbuzar subyekt tomonidan to ` liq tiklab berilishini , qo ` llash ham mumkin . Masalan , tuproq unumdorligini , suv tozaligini yoki eroziya oqibatida buzilgan uyni xalqaro subyekt tomonidan tiklab berish . Milliy ekologik javobgarlikdan xalqaro ekologik javobgarlikning asosiy farqi ularda qo ` llaniladigan sanksiyalardadir . Xalqaro huquq subyektlarini ozodlikdan mahrum qilish , kam ish haqi to ` lanadigan darajaga tushirib qo ` yish , mol - mulkini musodara qilish , ma ' muriy jazo turlariga tortish imkoniyati yo ` qligi jazo sanksiyalarini boshqacha turlarini qo ` llashni taqazo qiladi . Xalqaro ekologik - huquqiy javobgarlikda aybdorlarga nisbatan noqulay siyosiy kechinmalarni qo ` llash sanksiyasi mavjud . Bunday jazo turi xalqaro tashkilotlar yoki ularning sudlov organlarining qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi . Natijada aybdor deb topilgan xalqaro subyekt xalqaro tashkilotlar safidan chiqariladi va ularga nisbatan turli ko ` rinishdagi yoki shakldagi iqtisodiy , siyosiy , ijtimoiy , madaniy , harbiy , ekologik " boykot " e ' lon qilinadi . Bunga yaqqol misol qilib BMTning Iroq respublikasiga nisbatan bir necha yildan beri qo ` llayotgan iqtisodiy " boykot " ini olsak bo ` ladi . Rossiya Federatsiyasiga qarashli 2000- yil fevral oyida " Volga - Don " mazut tashuvchi daryo kemasi Bosfor bo ` g ` ozida Iroq xom - ashyosini olib ketayotganda ushlandi va yoqilg ` i konfiskatsiya qilindi hamda kema qarashli kompaniyaga katta jarima solindi . Iroq 1 Shoimov N.B. Ekologiya sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytirishning ba]zi jihatlari// O`zbekiston Respublikasi IIB Akademiyasining Axborotnomasi.2012/№ 2 , 17b 62

Respublikasi urushni targ ` ib qilish va yadro qurolini yaratish orqali tabiatga va inson hayotiga tajovuz solayotgan harakatlari uchun xalqaro Gaaga sudi qarori bilan siyosiy sanksiyaga tortildi . Ammo yurisprudensiyada qo ` llaniladigan asosiy prinsiplardan biri " Huquqbuzarliklar uchun jazoning muqarrorligi " xalqaro - ekologik javobgarlikda hanuzgacha to ` lig ` icha qo ` llanilmayapti desak bo ` ladi . Eng nufuzli xalqaro sudlov organi - BMT ning xalqaro Gaaga sudi 1945- yil BMT bilan bir vaqtda faoliyat yuruaza boshladi . Uning a ' zolari Bosh Assambleya tomonidan 5- yil muddatga saylanadilar . BMT Nizomining 99- moddasiga binoan Gaaga sudi Xavfsizlik Kengashiga xalqaro ekologik masalalarga doir va ekologik xavfsizlikni saqlash bo ` yicha har qanday masalalarni xal qilish doir takliflar bilan chiqishga huquqlidir . 1 Lekin , xalqaro ekspertlarning ma ' lumotlariga ko ` ra , Yer kurrasida davlatlar yoki transkontinental kompaniyalar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarni bor yo ` g ` i 7-8% xalqaro sudlov organlari tomonidan ko ` rib chiqilmoqda . Vaholanki , ularning hammasi ham yetarlicha javob - garlikka tortilmayaptilar , tabiatga yetkazilgan zararni qoplash esa uzoq muddatga cho ` zilib ketmoqda . Gaaga sudidan tashqari bir qancha regional va subregional toifadagi xalqaro sudlar mavjud bo ` lib , ular 200 dan ziyod ikki va ko ` p tomonlama imzolangan shartnoma va kelishuvlarga binoan xalqaro ekologik javobgarlik sanksiyalarini ishlatsalar bo ` ladi . Bunda davlatlar o ` zlarining milliy qonun me ' yorlarini yoki xalqaro tashkilotlarning Nizomlarini " ro ` kach " qilib ko ` rsatishlari aslo inobatga olinmasligi kerak . Chunki , xalqaro ekologik huquq prinsipiga binoan , atrof tabiatni muhofaza qilishda xalqaro huquqiy - me ' yoriy normalar milliy yoki ixtisoslashgan ichki normalarga nisbatan ustuvorlikka egadir . Undan tashqari xalqaro shartnoma va kelishuvlarda ekologik - huquqiy javobgarlik umuman inobatga olinmagan , agar olingan bo ` lsa ham davlatlarning u yoki bu tabiiy obyektlarni muhofazasiga qaratilgan xolos . Shuning uchun ham bunday javobgarlik me ' yorlari birlamchi 1 Ekalogiya huquqi. Darslik//` J.T.Xolmuminov, N.B.Shoimov,O.A.Kamolov, O.J.Xolmuminov.-T.: O`zbеkiston Rеspublikasi IIV Akadеmiyasi, 2014.-250b. 63

me ' yorlar toifasiga kirib , huquqbuzarlarni yuridik javobgarlikka tortish uchun yetarli asos bo ` la olmaydi . MDH va Markaziy Osiyo davlatlari o ` rtasida tuzilgan bir qator xalqaro - huquqiy hujjatlarda yuridik javobgarlikni qo ` llash turi aniq bir tabiiy maydon yoki makon bo ` yicha me ' yori ko ` rsatib o ` tilmagan . Hanuzgacha ekologik-huquqiy manba sifatida ular orasida javobgarlik Konvensiyalari imzolangan. Moddiy va siyosiy sanksiyalar turi, miqdori va ularni undirish yoki ishlatish mexanzmi yo`q. Ularni amalga oshiruvchi nazorat, inspeksiya va sudlov organlarini tuzish shu kunning kechiktirib bo`lmaydi-gan dolzarb vazifalardan biridir. Xulosa qilib aytganda insonlarning yagona yashash makoni bo`lgan Yer sharining ekologik xavfsizligini ta'minlash biron bir davlat, tashkilot yoki uyushmalarning sayl-harakatlaridan boshlanadigan, lekin butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi izchil ekologik siyosatni olib borishiga iqtisodiy va huquqiy mexanizmni ishlab chiqishiga, ijtimoiy va madaniy muhitni yarata olishiga bog`liq bo`lgan masalalar toifasiga kiradigan dolzarb muammodir. X U L O S A Insonlarning yagona yashash makoni bo`lgan Yer sharining ekologik xavfsizligini ta'minlash biron bir davlat, tashkilot yoki uyushmalarning sayl- harakatlaridan boshlanadigan, lekin butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi izchil ekologik siyosatni olib borishiga iqtisodiy va huquqiy mexanizmni ishlab 64

chiqishiga, ijtimoiy va madaniy muhitni yarata olishiga bog`liq bo`lgan masalalar toifasiga kiradigan dolzarb muammodir. Hozirgi kunda O`zbеkiston Rеspublikasi xalqaro huquqning tеng huquqli sub'еkti sifatida mamlakat ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta'minlash maqsadida atrof muhit va aholi salomatligini muhofaza qilishga, tabiiy rеsurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik siyosatni izchil amalga oshirib kеlmoqda. Shunday qilib, hozirgi bosqichdagi ekologik munosabatlarda umumiy ishlab chiqarishda yangilanishlar (masalan, enеrgiya va rеsurs tеjovchi tеxnologiyalarni qo`llash) hisobiga ekologik vaziyatni tubdan yaxshilash, jamiyatni yanada dеmokratlashtirish, iqtisodiy-ekologik sohaga yoshlarni jalb qilish, shuningdеk, ekologik ta'limni rivojlantirish va takomillashtirish asosiy vazifa qilib bеlgilash lozim. Tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan qonunchilik tizimini yanada rivojlantirish borasidagi ishlarni izchil davom ettirish lozim. Bu o`rinda asosiy e'tiborni tabiiy-rеsurs va tabiatni asrash bo`yicha normalar o`rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishga, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasida fuqarolar hamda xo`jalik yurituvchi sub'еkt va davlat manfaatlari o`rtasidagi kеlishmovchiliklarni sud orqali hal etish mеxanizmlarini kuchaytirishga, tabiatni muhofaza qilishga oid qonunchilikni O`zbеkiston Rеspublikasining xalqaro shartnomalar bo`yicha majburiyatlari doirasida uyg`unlashtirishni ta'minlashga qaratish kеrak. Xulosa qilib aytganda atrof-muhit muhofazasi va ekalogik vaziyatni yaxshilash barcha davlatlar, xalqaro hamjamiyatlar, nohukumat uyushmalar bilan hamkorlikni kеng yo`lga qo`yish orqaligina barqaror iqtisodiy rivojlanish, tabiiy rеsurslardan samarali foydalanish, ekalogik tеnglikni bartaraf etish va atrof- muhitni muhofaza qilish imkoniyatiga ega bo`lamiz TAKLIFLAR 1. Aholi o`rtasida ekologik madaniyatni shakllantirish, sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish ; 65

2.Sanitariya, gigiyena va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan hamkorlikdagi pilot loyihalarni amalga oshirish lozim; 3.Aholining, ijtimoiy, ekologik, tibbiy, sanitariya va gigiyena sohasi sharoitlarini yaxshilash hamda ichimliklar suvi tanqis bo`lgan xududlarda yashovchi aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash” Dasturini izchillik bilan amalga oshirsh; 4.Aholi ekologik xavfsizligini ta`minlash bo`yicha Aholi va ijtimoiy ob`ektlarga xayriya yordamlarini ko`rsatilisini yo`lga qo`yish lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. Normativ-huquqiy hujjatlar: 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.T, O‘zbekiston,2017 2. O`zbеkiston Rеspublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish, shuningdеk ayrim qonun hujjatlarini o`z kuchini yo`qotgan 66

dеb topish to`g`risida O`zbеkiston Rеspublikasi qonuni.Xalq so`zi.2017 yil 15 sеntyabr. 3.“Ekalogiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to`g`risida”O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 21 aprеldagi PF-5024-son farmoni.287 modda.O`zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to`plami №17.2017 yil 1may. 4 .O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasig a sharhlar.T.,2001. 5 . Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida gi qonun. O‘zbekiston Oliy Kengashining Axborotnomasi.1993 yil,№6,255-b. 6 . ”Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi .1997 yil №2,52-b. 7 . ”Davlat tasarufidan chiqarish va xususiylashtirish io‘g‘risidagi qonun, O‘zbekiston respublikasining yangi qonunlari .,1993yil №5. 8 . ”Yer osti boyliklari to‘g‘risidagi qonun. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi .2003 yil №2. 9 . ”Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish tug‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi ..1998 yil №1.14-b. 10 . O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi” T.1.T.,1983 y.T.2.T.,1994 y.T.2000y. 11 . O‘zbekiston Respublikasi “O‘rmon tug‘risidagi qonun. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi ,1999y,№5.122-b 1 2 . ”O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi ..1998 y.№1.12-b. 1 3 . ”Suv va suvdan foydalanish tug‘risida”gi qonuni. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi .,1993y.№5.221-b. 1 4 . ”Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonuni. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi . ,1993 y.№1.38-b. 1 5 . O‘zbekiston Respublikasining “Yer kodeksi”. O‘zbekiston Oliy Majlisining Axborotnomasi . ,1993 y.№5-6.82-b. 1 6 . O‘zbekiston Respublikasi “Havo kodeksi”.o‘zbekistonning yangi qonunlari 9- son,1993 . 67

1 7 .Tangbergenov S.Iqtisod va ekalogi Y.Ekalogiya krizis sharoitida hududiy ijtimoiy rivojlanish yо‘llari masalalari.Nukus, -2004.-B.11-13 1 8 . Markaziy Osiyo mamlakatlarining Olma-ota deklaratsiyasi.O‘zbekiston ekologik xabarnomasi.1997. 19 .2017-2021 yillarga mo’ljallangan O’zbekistoni rivojlantirishning “Harakatlar strategiyasi” PF-4749 2017-yil 7-fevral. 20. O‘zbekiston respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi to‘g‘risidagi nizomni nizomi. 2018-yil 3-oktabrdagi PQ-3956-son qarori II. Asosiy adabiyotlar 1.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O‘zbekiston, 2017. -488 b. 2. Mirziyoev SH.M Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.: O‘zbekiston, 2017. -104 b. 3.Mirziyoev SH. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: “O‘zbekiston” NMIU. 2017. -48 b. 4.Mirziyoеv.Sh. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`taramiz.Toshkеnt.O`zbеkiston, 2017.1-jild,596-b. 5.Mirziyoеv Sh.. 2018 yil 28 dеkabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 28.12.2018. https: // www.president.uz 6.Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari..- T.: «O`zbekiston», 1997, 112-b. 7.Karimov I. Mamlakatimizni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Sеnatining q o` shma majlisidagi ma'ruzasi. –Toshkеnt « O` zbеkiston», 2010. –B.29. 8.Ekalogiya huquqi.-T.: Yozuvchi uyushmasi, 2001 9.Usmonov M.B. (Hammualliflikda). Qishloq xо‘jalik huquqi.-T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000.-23 b.t 68

10.Usmonov M.B. (Hammualliflikda). Ekalogiya huquqi.Darslik.-T.: Yozuvchi, 2001.-20,0 b.t. 11.Hakimov N.H., Abirqulov Q.N., Rajabov N., Islomov A.A. Atrof muxit muxofazasi. O‘quv qo‘llanma. T.: 2010. 12.Fayzullayev // Ekalogiya huquqi.Umumiy qism.О‘quv-uslubiy qо‘llanma.-T.: TDYUI, 2004.-32 13 .А. Нигматов. Ўзбекистон Республикасининг экалогия ҳуқуқи.Т.:-Т.ТДЮИ 2004 14. Ekalogiya huquqi. Darslik//` J.T.Xolmuminov, N.B.Shoimov,O.A.Kamolov, O.J.Xolmuminov.-T.: O`zbеkiston Rеspublikasi IIV Akadеmiyasi, 2014.-257б. 15.O`zbеkiston Rеspublikasi qizil kitobi.I-jild.Hayvonot olami.-T., 1998. 16. O`zbеkiston Rеspublikasi qizil kitobi.II-jild.Hayvonot olami.-T., 2003. 17.Международне право в документах. -М.:Юриздат, 1982. 18.Spravochnik ekologa-eksperta. – T.: Goskompriroda, 1997 19. B.Alixonov. Atrof muhit muhofazasining huquqiy asoslari. https://www.uza.uz 20. Nurillo Nasriеv Xalqaro ozon qatlamini muhofaza qilish. 15.09.2017 https://`www.uza.uz 21. Shoimov N.B. Xalйaro ekalogik xavfsizlikni ta'minlashda O`zbеkistonning thtgan o`rni///Xalqaro huquqiy munosaatlarda O`zbеkistonning thtgan o`rni va roli: Xalqaro ilmiy-amaliy konfеrеntsiya matеriallari.-T.,2011.22 aprеl 22.Shoimov N.B. Ekologiya sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytirishning ba]zi jihatlari// O`zbekiston Respublikasi IIB Akademiyasining Axborotnomasi.2012/№ 2 23. A. Nigmatov, G`.Pardayev. Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish. – T., 2005. I I I.Internet saytlari 1. http// www. Lex.uz 2. http// www.norma.uz 3. http// www.gov.uz 4. http// www.lawbook/ru 69

5. http// www.lawlibrary/ru 6. https//www.uza.uz 70

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik