Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli - Ekologiya - Diplom ishlar

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.7021484375 KB

Ko'chirib olish

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli Qarshi 2019 yil MUNDARIJA. Kirish.........................................................................................................................3 I BOB. Globallashuv sharoitidaekologik siyosatining nazariy-metodologik asoslari. 1.1 Hozirgi davrda ekologik siyosatning tarixiy zaruriyati, uning demokratik xarakteri va gumanistik mohiyati.................................................. ….........................7 1BITIRUV MALAKAVIY ISHI

1.2 O`zbekiston davlati ekologik siyosatining ob`yektiv asoslari va sub`yektiv omillari.......….........................................................................................................13 II BOB. O`zbekistonda ekologik muammolarni oldini olishning ijtimoiylashuvi. 2.1 O`zbekistonda ekologik muammolarni oldini olish vazifalariga yangicha yondashuv................................................................................................................27 2.2 O`zbekistonda aholi sog`ligi vagenafondini yahshilashga qaratilgan strategik vazifalar . ..................................................................................................................39 Xulosa .. ................................................................................................................... 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................... ............ . . 58 KIRISH Mavzusining dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillik yillarida xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarning teng huquqli subyektiga aylandi, o‘z siyosatining strategik yo‘nalishlari va huquqiy asoslarini takomillashtirdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda asoratlari jihatidan xalqaro, global xarakterdagi murakkab ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolar kompleksi yuzaga kelgani O‘zbekistonda ekologik siyosatni konstruktiv-ratsional tashkillashtirish, institutsional tizimini takomillashtirish usullari, vositalari, yo‘llarini ilmiy-nazariy 2

tadqiq etishni taqozo qilmoqda. Mazkur jarayon ijtimoiy falsafaning ham dolzarb muammosi hisoblanib, bu esa uning mahalliy, milliy, hududiy, mintaqaviy va global darajalarda o‘zaro bog‘liqligini chuqur ilmiy tahlil qilishni talab etmoqda. O‘zbekistonda Orol dengizi muammolari bo‘yicha Davlat dasturi (1994), Vazirlar Mahkamasining “Orolbo‘yi genofondini muhofaza qilish xayriya jamg‘armasini tuzish haqida”gi Qarori (2004), 2015-2018 yillarda Orolbo‘yi hududining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish Kompleks dasturi (2015), “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi” beshinchi yo‘nalishida aks ettirilgan “atrof-tabiiy muhit, aholi sog‘lig‘i va genofondiga putur yetkazuvchi ekologik muammolarning oldini olish”, O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligining (PF-5264-son, 29.11.2017) asosiy faoliyat yo‘nalishlari b, g, d bandlarida ko‘rsatilgan hamda mazkur faoliyatlarga tegishli boshqa meyoriy- huquqiy hujjatlarda ekologik muammolarning oldini olish vazifalari amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev:“Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash bilan bog‘liq muammolar to‘g‘risida so‘z yuritar ekanmiz, mintaqa ekologiyasi va umumiy suv zaxiralaridan oqilona foydalanish kabi muhim masalani chetlab o‘tolmaymiz” 1 , degan edi. Bunday sharoitda, mamlakatimizda tobora chuqurlashib borayotgan ijtimoiy- siyosiy, huquqiy islohotlar, davlat va jamiyat qurqilishini modernizatsiyalashtirish, demokratiyalashtirish jarayonlari ekologik huquq sohasida yangi ekologik tafakkur, dunyoqarash, e’tiqod, va mafkuraviy postulatlar o‘zgarishini, tashkiliy va sifat jihatdan yangi boshqarish madaniyatni taqozo etadi. Bu esa, ekologik huquqiy paradigmalari o‘zgarish jarayonlarini chuqur ilmiy tahlil etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi – mamlakatimizda davlat ekologik siyosatining asosiy yo‘nalishlarini, ularni 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Birlashagan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi// Xalq so‘zi. 2017 y. 20- sentabr № 189. (6883). 3

amalga oshirish institutsional tizimini tuzilishi hamda vazifalarini tahlil qilish va mintaqada barqaror ekologik vaziyatni shakllantirishning ahamiyatini nazariy asoslab berishdan iborat bo‘lsa, vazifalari: Birinchidan , davlat ekologik siyosiy institutsional tizimining demokratik xarakteri va gumanistik mohiyatini tahlil qilish; Ikkinchidan , ekologik siyosatning obyektiv asoslari, subyektiv omillarini aniqlash va samaradorligini baholash; Uchinchidan , ekologik siyosatni harakatlantiruvchi motivlar va mexanizmlarni, ularning asosiy funksiyalarini, jamiyat hayotida tutgan mavqei va ahamiyatini tadqiq etish; Turtinchidan , ekologik havfsizlikni ta’minlashda davlat ekologik siyosatining ijtimoiy mexanizmlarini aniqlash; Beshinchidan , ekologik huquq institutlari samaradorligini oshirishning konstruktiv usullarini, ratsional vositalarini ko‘rsatishdan iboratdir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni erkinlashtirish va demokratlashuvi jarayonida ekologik siyosatning fundamental nazariy asoslari, metodologik tamoyillari va amaliyotining gumanistik mohiyati O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti va Prezident Shavkat Mirziyoyevning asarlarida, ularni hayotga samarali va izchil tatbiq etish, muammolarga tanqidiy-tahliliy yondashuvga doir mulohazalar atroflicha yoritilgan 1 . Shuningdek, Davlat ekologik siyosatining ioqtisodiy mexanizmlarini S.Samayilov,Sh.Karimov,S.K.Maxmudov,A.T.Umarov,A.Abdullayevlarning nnomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari olish uchun yozilgan dissertatsiya ishlarida aks ettirilgan Respublikamizda davlat ekologik siyosatining ayrim ijtimoiy-falsafiy jihatkarini o’rganishda E.S.Xoshimov, S.Mamashokirov, E.Usmonov, D.Rasulov, T.Qo’yliyev, A.Berdimuradova, B.Omonov, S.Sanginov, 1 1 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 4

Sh.Maxmudova, U.Saidova,A.Axmedov 2 va boshqa tadqiqotchilarning ishlarini e’tirof etish mumkin. Bitiruvmalakaviyi sh i ning yangiligi : - ekologik siyosatning tarixiy zaruriyatidan kelib chiqib, uning demokratik xarakteri va gumanistik mohiyati tahlil qilingan; - ekologik siyosatning obyektiv asoslari, subyektiv omillari aniqlangan va samaradorligini baholash mezonlari ishlab chiqilgan; - ekologik siyosatni harakatlantiruvchi motivlar va mexanizmlarni, ularning asosiy funksiyalarini, jamiyat hayotida tutgan mavqei va ahamiyatini tadqiq etilgan; - ekologik havfsizlikni ta’minlashda davlat ekologik siyosatining ijtimoiy mexanizmlari samaradorligini oshirish usullariga yangicha yondashilgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti – ekologik muammolarni oldini olishda davlat ekologik siyosatining o‘rni. Bitiruv malakaviy ishining predmetini – O‘zbekistonda ekologik vaziyatni barqarorlashtirishda davlat ekologik siyosatini ilmiy-amaliy tahlil qilishdan iborat. Bitiruvmalakaviyi sh i ning nazariy va amaliy ahamiyati . Ekologik siyosat institutsional tizimining strukturasini, uni tashkil qilgan elementlarini funksional tahlil qilish: ijtimoiy, iqtisodiy ekologik, huquqiy, madaniy jarayonlarini boshqarish nazariyasi bilan bog‘liq fanlarning kategoriyalari apparatini, tushunchalari tizimini mazmunan boyitadi. Mazkur tadqiqotda bayon qilingan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy taklif- tavsiyalar, umuman ekologik faoliyat, xususan ekologik huquq haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ishning nazariy- metodologik tadqiqot usullari ekologik huquqiy faoliyatni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat tizimini takomillashtirish uchun ilmiy manba bo‘lishi mumkin. 2 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 5

Amaliy ahamiyati : davlat ijtimoiy-ekologik siyosat institutsional tizimini konstruktiv-ratsional tashkil qilish va optimallashtirishga oid nazariy xulosa, metodologik tavsiyalar, takliflaridan ekologik siyosatga mutasaddi davlat va nodavlat tashkilotlari amaliy faoliyatlarini tashkil qilishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi – kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. I BOB. Globallashuv sharoitidaekologik siyosatining nazariy-metodologik asoslari. 1.2. Hozirgi davrda ekologik siyosatning tarixiy zaruriyati, uning demokratik xarakteri va gumanistik mohiyati Yangi ming yillikda keskinlashayotgan global muammolar yechimini topish zaruriyati, umuminsoniyat barqaror ekologik rivojlanishi strategiyasini belgilaydigan yangi modelini yaratishni kun tartibiga qo‘ymoqda. O‘zbekistonning irinchi Prezidenti Islom Karimov bu haqda: “global ijtimoiy muammolar, 6

jumladan ming yillik rivojlanish maqsadlari doirasida, “regionalizm orqali globalizm sari” formulasi bo‘yicha, samarali mintaqaviy mexanizmlar yaratish yo‘li bilan hal etilishi lozim” 3 , deb ko‘rsatgan edi. Global xarakterga ega bo‘lgan bu model, mazmuniga va funksiyasiga ko‘ra: xalqaro ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-madaniy munosabatlarni ekologiyalashtirish imkoniyatlarini aniqlashi; milliy va hududiy ekologik muammolarni hal qilishning institutsional tizimida jiddiy islohotlar strategiyasini belgilashi; ekologik muammolar globallashuvi sharoitida mahalliy, milliy, hududiy ekologik siyosiy faoliyatlarning integratsiyalashish tendensiyalarini ko‘rsatib berishi lozim. Bu esa, o‘z navbatida, ekologik siyosatni yangi – xalqaro ekologik munosabatlar instituti sifatida o‘rganish zaruratini kun tartibiga qo‘yib, quyidagi omillarni e’tiborga olishni taqozo qilmoqda. Xususan: 1. Tarixiy taraqqiyot tajribalari shuni ko‘rsatadiki, mintaqaviy va global ekologik siyosiy munosabatlarning hozirgi holati ijtimoiy-iqtisodiy hayot yo‘nalishlarini umuminsoniy manfaatlarga moslashtirish talablariga javob bermaydi, aksincha, undan og‘ishning yangi tendensiyalari vujudga kelmoqda. Shu asosda bir tomondan, milliy ekologik siyosatning yangi strategik mo‘ljallarini belgilash zarurati eski stereotiplardan voz kechishni taqozo qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ekologik siyosatning globallashuvi jarayonida ham ayrim davlatlar milliy taraqqiyotining individual strategiyasini shakllantirish siyosatida milliy manfaatlar ustuvorligini ta’minlashga intilish, o‘ziga xos “milliy ekologik egoizmni” namoyon qilishi, mintaqaviy va global ekologik siyosiy munosabatlarning hozirgi holati ijtimoiy-iqtisodiy hayot yo‘nalishlarini umuminsoniy manfaatlarga moslashtirishning yangi tendensiyalari vujudga kelmoqda. Bu esa: bir tomondan, milliy ekologik siyosatning yangi strategik mo‘ljallarini belgilash zarurati eski stereotiplardan voz kechishni taqozo 3 Qarang: Karimov I. “Orol muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun xalqaro hamkorlik chora-tadbirlari” Xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrigi. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo‘lida. T.16. –T.: O‘zbekiston, 2008. –B.286. 7

qilayotgan bo‘lsa; ikkinchi tomondan, ekologik siyosatning globallashuvi jarayonida ham ayrim davlatlar milliy taraqqiyotining individual strategiyasini shakllantirish siyosatida milliy manfaatlar ustuvorligini ta’minlashga intilish, o‘ziga xos «milliy ekologik egoizm»dan voz kechishini namoyon qilmoqda. Shunga qaramasdan hozirgi zamonda milliy ekologik siyosatning ustuvorlashib borishi quyidagi sabablar bilan xarakterlanadi: birinchidan, ayrim mintaqalarda ekologik vaziyatning keskinlashuvi va uning eskalatsiyasi natijasida globallashuvi; ikkinchidan, milliy ekologik siyosatning xalqaro masshtabda integratsiyalashuv zaruriyatini e’tirof etish; uchinchidan, ekologik siyosatning integratsiyalashish va globallashish tendensiyasiga davlatlarning tayyorgarlik darajasi, amaliy harakat imkoniyatlari reallashuvi; to‘rtinchidan, xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarda “konsensus nuqtasini” topishdan umuminsoniy manfaatdorlik muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarda hozirgi zamon dunyo sistemasining ko‘p qutubliligi omilini hisobga olish zarur. “Buning uchun biz turli nizolarni qo‘zg‘aydigan va unga ko‘maklashadigan sabab va omillarga birgalikda barham bermog‘imiz, umummintaqaviy ustuvor manfaatlarni inobatga olish asosida milliy rivojlanishni ta’minlamog‘imiz zarur” 4 . Chunki, xalqaro ekologik siyosatdagi, hatto sezilmaydigan kelishilmovchilik ham taraqqiy etgan davlatlarning «milliy egoizm»ini namoyon qiladi yoki rivojlanayotgan davlatlarning milliy manfaatlarini tan olmaslikka olib kelishi mumkin. Global va mntaqaviy ekologik muammolarni hal qilishning xalqaro hamjamiyati (hatto, ayrim rivojlangan davlatlar) qarshiligiga qaramasdan, industrial taraqqiy etgan va rivojlanib kelayotgan davlatlarning milliy ekologik siyosati, strategik mo‘ljallari muqobilligi sharoitida shakllanmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, global ekologik siyosiy munosabatlar xarakterini va yo‘nalishlarini belgilab bermoqda.Ya’ni, bir tomondan, ekologik siyosiy munosabat institutlarining muammoga yangicha yondashuv tamoyillarini o‘zlashtirishni talab 4 Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T.2. –T.: O‘zbekiston, 2008. –B.265. 8

qiladi. Zero, hozirgi davr realligi xalqaro ekologik siyosatning yangi paradigmalarini belgilab, demokratik tamoyillarini vujudga keltirmoqda. Boshqa tomondan esa, bu masalani xal qilish uchun xalqaro hamjamiyatni tashkil qiluvchi barcha davlatlar (subyektlar) o‘z milliy siyosatini va tashqi ekologik aloqalarini qator prinspial yangiliklar hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy jarayonlar negizida qurishi kerak. Shu asoslarda ekologik muammolar globallashayotgan sharoitda davlatlarning milliy ekologik siyosati paradigmalari o‘zgarib, yangi mazmun va ko‘lam kasb etmoqda. Uning kompleks-sistemali xarakteri “ekologik siyosat” predmeti doirasiga: ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, psixologik, etnomadaniy, etikologik, informatsion va boshqa omillarning uyg‘unligi, transmilliy xususiyatlarining ekologik siyosiy faoliyatga ta’siri o‘sib borayotganligi bilan izohlanadi. Shuning uchun ham dunyoning turli kontinentlarida yashovchi, lekin ekologik muammolari umumiy bo‘lgan davlat rahbarlarining milliy, regional, global muammolarga umuminsoniyat manfaatlari asosida yondashish tendensiyasi kuchayishiga olib kelmoqda. Bu hodisani, pragmatizm falsafasi nuqtai nazaridan, butun insoniyatning optimal ekologik muhitda hayot kechirishi uchun siyosiy munosabatlarni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilishning operativ strategiyasi sifatida baholash mumkin. Zero, aynan shunday siyosiy pragmatizm globallashish potensialiga ega bo‘lgan mintaqaviy muammolar yechimining yo‘llarini, usullarini, vositalarini ko‘rsatib berishi mumkin. YA’ni, mintaqaviy ekologik muammolarni zudlik bilan ratsional va konstruktiv hal qilish zaruriyati quyidagi holatlar bilan belgilanadi: Birinchidan, o‘tgan asrning ikkinchi yarmida global miqyosda yuzaga kelgan ekologik vaziyat keskinlashuvining tarixiy genezisini, obyektiv shart- sharoitlarini, sabablarini va subyektiv omillarini aniqlash, jahon hamjamiyatining XX1 asrdagi ekologik siyosati strategik vazifalari yo‘nalishlarini, ko‘lamini, istiqbollarini belgilab bermoqda. 9

Ikkinchidan, ekologik muammolar globalligini anglash, nafaqat milliy ekologik siyosatning strategik mo‘ljallarini ko‘rsatish, taktik rejalarni amalga oshirishning konstruktiv-ratsional usul hamda vositalarini tanlash imkoniyatini beradi, balki muayyan ekologik makonning real siyosiy manzarasini tashkil qilgan strukturaviy elementlar (institutsional tizim) funksiyasini aniqlashga xizmat qiladi. Uchinchidan, davlatlarning tabiat muhofazasi sohasida geosiyosati samaradorligi uchun qulay shart-sharoit barpo qilish, uning konseptual nazariy- metodologik asoslarini ishlab chiqishga, milliy ekologik institutsional strukturalarini xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarga “moslanuvchan (adaptatsion) muhit” yaratishga bog‘liq bo‘ladi. Konkretlashtirib aytganda, bugungi kunda xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarning tarixiy tajribalarni umumlashtirmasdan turib, ularning mazmunini anglab yetish qiyin. Lekin, shu qiyinchiliklarga qaramasdan, asta- sekinlik bilan, xalqaro miqyosda, ekologik siyosatning alturistik mazmundagi yangi paradigmasi paydo bo‘lib, ekologik siyosatdagi alarmizm, konformizm, avantyurizm xodisalariga qarshi qo‘yilmoqda. Xususan: - xalqaro qonunlarni milliy, mintaqaviy darajaga transformatsiya qilish va milliy ekologik huquqiy normalarni xalqaro standartlarga moslashtirish (unifikatsiya); - milliy ekologik siyosatning fragmentarligi, diskretligini bartaraf qiluvchi yagona tafakkur tarzini, amaliy faoliyat maydonini shakllantirish (identifikatsiya); - xalqaro ekologik siyosiy aloqalar uchun ochiq informatsion baza, investitsiya makoni, psixologik muhit, infrastruktura va kommunikatsiya asoslarni barpo qilish (plyuralizm); - jahon ekologik siyosatining (nisbatan mustaqil) faoliyat ko‘rsatadigan institutsional tizimi va tashkilotlarini yagona yangi integral sistemaga aylantirish (integratsiya); 10

- mustaqillikka erishib milliy ekologik siyosatini shakllantirayotgan davlatlar suverinitetligini umuminsoniyat ehtiyoji va sivilizatsiya manfaatlariga muvofiqlashtirish (universalizatsiya); - milliy ekologik siyosat strategik vazifalarini belgilaydigan xalqaro ekologik munosabatlar sistemasini demokratiyalashtirish va mukammallashtirish (modernizatsiya) jarayonlarini tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilish muhim ahamiyatga ega. Mahalliy, milliy, hududiy va global ekologik muammolarga pessimistik yoki skeptik munosabatlar, ekologik inqiroz oqibatlarini xalqaro xamjamiyat ishtirokisiz hal qilish mumkin emasligini anglash va e’tirof qilish hamma vaqt ham obyektiv haqiqatni tasvirlay olmaydi. Ayniqsa, xalqaro geosiyosiy munosabatlarda ayrim omillarga deterministik yondashuv, muayyan yo‘nalishlarini mutlaqlashtirish ekologik muammolar globallashuvini bir tomonlama, noxolis baholashga olib keladi. Masalan, Markaziy Osiyoda Orol dengizi qurishi bilan bog‘liq ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ekologik muammolar doirasida davlatlararo hamkorlikning tashkiliy institutlari tarkib topishi, ularning boshqaruvi xalqaro huquq meyorlariga asoslanishini taqozo qilmoqda. Zero, bu jarayonning umuminsoniy xarakteri globallashayotgan mintaqaviy ekologik muammolarni hal qilishda har bir davlatga alohida siyosiy mas’uliyat yuklaydi. Buning uchun esa, Orol dengizi mintaqasidagi davlatlardan milliy, hududiy va umuminsoniy ekologik manfaatlarini uyg‘unlashtirish maqsadida tor doiradagi utilitar, etnoegoistik, merkantilistik yondashuvlardan voz kechishni talab qiladi. YA’ni, Orol dengizi qurishining global ekologik oqibatlarini bartaraf etish uchun har bir mamlakat, mintaqaning o‘z xissalarini qo‘shishini taqozo qiladi. Chunki bu mintaqadagi davlatlarning ekologik siyosiy munosabatlarini integratsiyalashtirish va rivojlantirishda mintaqa tabiiy resurslaridan kelishilgan asosida foydalanish uchun o‘zaro manfaatdor shartnomalar qabul qilish va ularni so‘zsiz amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. 11

Muammoga shu nuqtai nazardan qarash global ahamiyatga ega bo‘lgan qator savollarga javob topish imkoniyatini beradi. YA’ni: an’anaviy shakllangan stereotiplarga mos kelmaydigan zamonaviy ekologik siyosat internatsionalizatsiyasi va transnatsionalizatsiyasi qanday oqibatlarga olib keladi; zamonaviy ekologik siyosat xalqaro ekologik munosabatlarning an’anaviy modelini, shakllangan standartlarini o‘zgartira oladimi; planetadagi alohida davlatlarning milliy va mintaqaviy ekologik siyosati bilan global ekologik siyosat integratsiyalashuvi qanday yo‘nalishlarda amalga oshadi; milliy davlatlarning xalqaro ekologik siyosiy munosabatlari globallashuvi jarayoniga integratsiyalashish imkoniyatlari qanday; kelajakda sivilizatsiyalashgan global geoekologik makonning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy manzarasi qanday bo‘ladi va boshqa savollar hozirdanoq kun tartibiga qo‘yilmoqda. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi zamon tendensiyasi shuni ko‘rsatadiki, yaqin kelajakda ayrim davlatlarning global ekologik makondagi siyosiy munosabatlarni umuminsoniyat manfaatlaridan ajratib tasavvur qilish mumkin emas. Shuning uchun, bir tomondan, milliy ekologik siyosat elementlarini umumiylikning xususiy ko‘rinishi sifatida kompleks-sistemali tahlil qilish muhim metodologik ahamiyatga ega. Ikkinchi tomondan, milliy yoki mintaqaviy ekologik siyosatni determinlashtiruvchi omillarni aniqlashda, ularning global strategiyani belgilashdagi roliga alohida e’tibor berish kerak. Boshqacha qilib aytganda, milliy, mintaqaviy ekologik siyosatning strategik yo‘nalishni belgilash, uni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoit yaratish, xalqaro qonunlar transformatsiyasini aniqlash global ekologik siyosat institutsional sistemasi shakllanishga, uning strukturasiga va xarakteriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1) xalqaro ekologik munosabatlarning globallashuv jarayoni va har bir davlatning ekologik siyosati, obyektiv reallik sifatida, o‘tmishda ham, hozir ham, kelajakda ham, nisbatan yopiq sistemada (muayyan ijtimoiy-siyosiy ekologik makonda) sodir bo‘lishini; 12

2) ekologik siyosatning globallashuv jarayoni obyektiv qonuniyatlar va subyektiv omillar ta’sirida tashkiliy tizimi strukturalari qayta shakllanishi hamda ekologik vaziyat taqozosiga qarab, funksional yo‘nalishlarini, paradigmalarini o‘zgartirishini; 3) ekologik siyosat globallashuvi bilan shu sohadagi milliy siyosatning institutsional strukturasi tuzilishi, ularning strategik maksad va vazifalari yo‘nalishlarini o‘zgartiruvchi: ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy omillarini aniqlashni; 4) global ekologik siyosat rivojlanish tendensiyasini boshqarish va nazorat qilishning qonuniy-huquqiy asoslarini, ma’naviy-axloqiy normalari, institutsional tizimi unfikatsiyalashish qonuniyatlarini aniqlash zaruriyatini va boshqa jihatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. 1.2 O`zbekiston davlati ekologik siyosatining ob`yektiv asoslari va sub`yektiv omillari O‘zbekiston davlati ijtimoiy-iktisodiy hayotning bosh islohotchisi sifatida global taraqqiyotning zamonaviy tendensiyalari belgilangan va insoniyat sivilizatsiyasi istiqbollari uchun tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan geostrategik yo‘nalishlarini belgilab olmoqda. Xususan, atrof-muhitni himoya qilishni 13

ta’minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va o‘rnini belgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa qator qonun hujjatlarining qabul qilinishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Insoniyat jamiyati taraqqiyotining hozirgi bosqichida, dunyo ekologik siyosati integratsiyasi va globallashuviga asos solinayotggan bir paytda O‘zbekiston o‘zining aniq milliy pozitsiyasiga ega. Chunki ekologik muammolar globallashuvi, xavfli ijtimoiy-siyosiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan boshqa xalqaro siyosiy munosabatlarda keskinlikni kuchaytirmoqda. Dunyo jamoatchiligi o‘z oldida turgan ekologik siyosat sohasidagi kelishmovchiliklar, nafaqat milliy va hududiy doiralarda balki global miqyosida ham xavfli ekanligini anglab yetmoqda. Shuning uchun davlatlararo ekologik siyosiy munosabatlarda ijobiy natijalarga erishishi uchun uning fundamental ilmiy nazariyasi va metodologiyasini ishlab chiqish, bu nazariyalarni, ilmiy g‘oyalarni amalga oshirishning samarali usullari, vositalari hamda imkoniyatlarini qidirib topishga yo‘naltirilgan Siyosiy ekologiya faniga zaruriyat paydo bo‘ldi va uning fanlar tizimida mavqei mustahkamlanmoqda. Hozirgi davrda siyosiy ekologiya fani tadqiqotining vazifalari: birinchidan xalqaro ekologik siyosat subyektlarining global sistemasiga integratsiyalashish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishdan iborat; ikkinchidan global ekologik siyosatning dolzarb muammolari yechimi, uning prinspial yangi ilmiy yondashuvlarini taqozo qilmoqda; uchinchidan O‘zbekiston davlatining xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarga integratsiyalashuvi, uning ichki va tashki siyosatini unifikatsiyalashtirmoqda; to‘rtinchidan mintaqadagi davlatlar ekologik vaziyatining umumiyligi, ularning shunga mos (adekvat) siyosiy usullar va vositalar qo‘llashini talab qilmoqda. Eng muhimi, ekologik siyosatda global jarayonlar bilan bog‘liq milliy va mintaqaviy taraqqiyot strategiyasini ilmiy- nazariy asoslash va siyosiy ekologiyaning differensiallashuvi natijasida xalqaro siyosiy munosabatlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini muayyan ekologik makon kontekstida o‘rganuvchi maxsus “Siyosiy geoekologiya” fani vujudga kelib, 14

uning tushunchalari tizimi, kategoriyalari apparati shakllanmoqda va ijtimoiy- siyosiy fanlari tarkibida mustahkam maqomga ega bo‘lmoqda. Umumlashtirib va konkretlashtirib aytganda, bu fan oldiga qo‘ygan maqsadlari va nazariy xulosalariga ko‘ra: birinchidan, mahalliy, milliy, mintaqaviy, global ekologik makonning mavjudlik holati va rivojlanish (ekologik vaziyatning olamshumul miqyosda keskinlashish) tendensiyasi davlatlararo ekologik siyosiy munosabatlarning strategik maqsadlarini belgilaydigan yangi milliy, mintaqaviy kotsepsiyasi ishlab chiqilishini taqozo qilmoqda; ikkinchidan, XX asr oxirida vujudga kelgan dunyo siyosiy xaritasidagi o‘zgarishlarni va jahon davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini e’tiborga olib, hozir amalda faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro ekologik siyosiy munosabatlar institutsional tizimi strukturasini zudlik bilan qayta tashkil qilish zaruriyati kuchaymoqda; uchinchidan, milliy mustaqillikka erishgan davlatlarning yangi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy munosabatlarga o‘tishida, ularning milliy ekologik ehtiyojlariga va manfaatlariga, mintaqa ekologik vaziyati xususiyatlaridan kelib chiqib, differensial yondashgan holda ekologik siyosatini erkinlashtirish, demokratiyalashtirish masalasi hozircha ochiq qolmoqda; to‘rtinchidan, xalqaro ekologik siyosiy munosabatlar integratsiyalashuvi va globallashuvi tabiiy atrof muhitni muhofaza qilishga nisbatan muqobil qarashlar va amaliy faoliyat yo‘nalishlarini shartli hamda nisbiy qilib qo‘ymoqda; beshinchidan, xalqaro siyosiy munosabatlar globallashuvi sharoitida, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat’i nazar, har qanday davlatda milliy taraqqiyotning uzoq muddatli ekologik strategiyasi umuminsoniyat manfaatlariga mos kelishini tarixiy tajribalar isbotlab bermoqda. O‘zbekistonning xalqaro ekologik siyosiy munosabatlardagi mavqei milliy mustaqillikka erishgandan keyin shakllandi va uning strategik yo‘nalishlari belgilab olindi. Islom Karimov rahbarligi davrida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarini mustahkamlashga doir qonuniy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi. Mintaqadagi qo‘shni davlatlar bilan ekologik siyosat sohasidagi hamkorlik qilishning institutsional tizimini shakllantirish xalqaro munosabatlar 15

modeli xarakterini va yo‘nalishini belgilab berdi. Xalqaro shartnomalarning amaliy natijalarini umumlashtirish zaminida, milliy davlatlarning strategik vazifalari konturlari aniqlanib, ularning fundamental nazariy asoslari va huquqiy boshqarish institutlari elementlarini o‘z ichiga qamrab olgan hamkorlik konsepsiyasi (obyektiv va subyektiv qiyinchiliklarga qaramasdan) shakllanmoqda. Tabiatni muhofaza qilish sohasidagi mintaqaviy xalqaro hamkorlik hududning ekologik vaziyatini sog‘lomlashtirishda ijobiy rol o‘ynadi. Xususan, mintaqada Orol dengizi qurib borishi bilan bog‘liq ekologik muammolarini hal qilishda muayyan muvaffaqiyatlarga erishildi. Xususan Markaziy Osiyo davlatdarida transchegara daryolaridan foydalanishning asosiy tamoyillarini belgilaydigan xalqaro huquqning eng muhim hujjatlariga, shu jumladan transchegara suv oqimlari va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish va foydalanish (1992) hamda xalqaro suv oqimlaridan kema qatnovidan boshqacha turda foydalanish huquqi to‘g‘risidagi (1997) konvensiyalarga muvofiq, suv oqimlaridagi barcha davlatlar “o‘zining tegishli hududlari chegarasida xalqaro suv oqimlaridan adolatli va oqilona tarzda foydalanishlari” nazarda tutiladi. Mazkur hujjatlarda, shuningdek, xalqaro suv oqimlaridagi davlatlar tomonidan o‘z hududida undan foydalanganida “suv oqimidagi boshqa davlatlarga sezilarli zarar yetkazilishining oldini olish uchun barcha tegishli chora-tadbirlarni ko‘rish”, zarar yetkazilgan holatda esa — “bunday zararni tugatish yoki kamaytirish uchun, zarur bo‘lganda, zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi masalani muhokama qilish uchun” tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish bo‘yicha davlatlarning majburiyatlari nazarda tutilgan 5 . Mintaqadagi ekologik siyosiy hamkorlikning umumiy maqsadi va vazifalarini belgilovchi shakllanayotgan model tabiatini muhofaza qilish faoliyatini boshqarish va nazorati sohasidagi xalqaro institutlar (masalan, Orol dengizini qutqarish xalqaro tashkiloti ODQXT tashkiliy-funksional tajribalarini, apparati strukturasini, har tomonlama fudamental o‘rganish asosida yaratildi. Biroq 5 Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barkamol rivojlantirish yo‘lida. 16-jild. – T.:O‘zbekiston, 2008.-B.285. 16

bu model hozircha mukammallikdan ancha yiroq bo‘lib, mintaqadagi ekologik muammolarni oqilona hal qilishda davlatlari o‘rtasidagi ichki ziddiyatlarni, ayniqsa, transchegaraviy suv resurslarini taqsimlanishidagi ixtiloflarni (bu tushuncha tasodifiy qo‘llanilayotgani yo‘q) bartaraf qilishda noshudligini, ojizligini ko‘rsatmoqda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, jahon xaritasida mustaqil davlatlar vujudga kelishi bilan ekologik siyosat integratsiyasi jarayonida ikki tarixiy tendensiya namoyon bo‘lmoqda. Birinchisi, milliy mustaqillikning dastlabki yillarida ayrim davlatlarda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish davri sarosimalari, (hozir ham inersiyaini saqlab kelayotgan) “siyosiy eyforiya” mintaqa xalqlarining tarixiy taraqqiyoti jarayonida an’anaviy vujudga kelgan umumiy ekologik hayot tarziga putur yetkazmoqda. Xususan, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida transchegaraviy suv resurslaridan foydalanishdagi munozaralar, etnoegoistik qarashlar buning yaqqol namunasidir. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov 2009 yil aprel oyida Orol dengizini qutqarish Xalqaro fondining Olmaota shahrida o‘tkazilgan Sammitida aytganidek: “Tojikiston va Qirg‘iziston, avvalo, faqat o‘z manfaatlarini ko‘zlamoqda. Holbuki, bu yerda gap har bir alohida davlat manfaatlari haqida bormoqda. Bu faqat bugungi kunning manfaatlari emas, balki kelajakning ham manfaatlari ekanini alohida ta’kidlamoqchiman. Chunki bu yerda aytilganidek, sovet davrida suv-energetika dasturlarini amalga oshirish borasida shu qadar ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yilganki, bugun bu haqda afsuslanib gapirishga to‘g‘ri keladi” 6 , degan edi. Ikkinchisi, mintaqaviy ekologik siyosiy munosabatlar keskinlashuvi jahon hamjamiyatini tashvishga solib, uni hamkorlikda hal qilishning konstruktiv takliflari bilan chiqishmoqda. “O‘rta Osiyoning transchegaraviy ekologik muammolari: ularni hal etishda xalqaro huquq mexanizmlarini qo‘llash” mavzusida o‘tkazilgan Xalqaro konferensiya ishtirokchilarining yakdil 6 Karimov I.A Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz, 17-jild, - T.: O‘zbekiston 2009.-B.216-217. 17

xulosalariga ko‘ra, transchegaraviy ekologik muammolari yechimida hududdagi davlatlarning hamkorligiga muqobil yo‘l yo‘q. Albatta, muayyan qiyinchiliklarga qaramasdan xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarda asta-sekinlik bilan amalga oshayotgan ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Xalqaro siyosiy munosabatlarda global ekologik maqsadga erishish hamma vaqt ham oson kechmagan. Mustaqil hamdo‘stlik davlatlarida hozirgacha boy berilgan vaqtni va imkoniyatni qoplash uchun tezlik bilan harakat qilib, uzoq muddatli strategik taraqqiyotning yangi paradigmasi konturlari belgilanmoqda. Lekin ayrim davlatlardagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tanglik, siyosiy vaziyat beqarorligi (etnoegoistik kayfiyat bilan qo‘shilib) yangi ekologik muammolar kelib chiqishini rag‘batlantirmoqda. Shuning uchun ham, davlatlarning kelajakdagi ekologik siyosati va ularning strategik yo‘nalishlari, bir tomondan, ana shu vaziyatlarni bartaraf etishga bog‘liq bo‘ladi va bu borada siyosiy murosani (ratsional konsensusni) taqozo qiladi. Boshqa tomondan esa, ayrim davlatlarning global ekologik siyosat integratsiyasiga milliy manfaatlari asosida strategik yondashuvi XXI asr realligidan kelib chiqqan holda qurilishi kerak. Dunyoda mamlakatlarning ekologik siyosiy chegaralari nisbiy va shartli bo‘lgan yangi global ekologik makoni vujudga keldi. Davlat chegaralari ekologik siyosat integratsiyasi natijasida milliy va umuminsoniy manfaatlar uyg‘unlashuvini namoyon qilmoqda. Boshqacha qilib aytganda, xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarda pragmatizm, globallashuv jarayonining atributi sifatida, har bir davlatning o‘z o‘rni va rolini anglashini talab qiladigan dunyoning yangi ekologik qiyofasi shakllanmoqda. Yangi tarixiy davrning ekologik muammolari realligini e’tirof qilmagan va dogmatik tafakkur tarzi hukmron bo‘lgan vaziyatda yoki milliy manfaatlarini mutlaqlashtirayotgan davlatlar ekologik siyosiy munosabatlar globallashuvi jarayoniga ko‘nikish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun ekologik siyosat integratsiyasi “liderlari”ning ekologik tolerantligi, rivojlanayotgan davlatlarga iqtisodiy, texnik, texnologik, intellektual yordam berish bilan, birgalikda ularning 18

globallashayotgan ekologik siyosiy munosabatlarga “ko‘nikish effektini” vujudga keltirish va stereotiplarini mustahkamlash uchun mo‘tadil siyosiy makonni yaratishi bilan xarakterlanadi. Davlat geoekologik siyosatining strategik doktrinasi va uning globallashuvi quyidagi pritspial xususiyatlarga ega: birinchidan , xalqaro ekologik siyosiy munosabatlar globallashuvi davlatlarning tabiiy atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatlari integratsiyasi natijasi bo‘lib, milliy chegaralardan tashqarida transnatsional va baynalminal xarakter kasb etadi; ikkinchidan, har qanday mamlakat milliy ekologik siyosatining muayyan integratsiya bosqichlarini bosib o‘tishi uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa yo‘nalishlardagi rivojlanish darajalariga bog‘liq bo‘lib, ekologik munosabatlar globallashuvi uchun shart-sharoit, huquqiy makon yaratadi; uchinchida, global ekologik makonda har qanday davlatlarning o‘rni, maqomi va rolini mustaxkamlashda milliy ekologik siyosatning xalqaro rivojlanish darajasiga intilishi va uning talablariga bo‘ysunishi strategik mo‘ljal bo‘lib xizmat qilishi kerak; to‘rtinchidan, global miqyosda ekologik strategik maqsadni amalga oshirish uchun xalqaro siyosiy munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi tashkiliy-funksional institutlari tizimi va ularni ilmiy-nazariy ta’minlashning metodologik asosi zarur; beshinchidan, davlat ekologik siyosatning strategik maksadlarini amalaga oshirishi zarur bo‘lgan global ekologik maydonda milliy yoki mintaqaviy manfaatlarga mos kelishi belgilab qo‘yilgan xalqaro chegaralar va qonuniy- huquqiy normalar mutlaq xarakterga ega emas; oltinchidan, global ekologik makondagi ekologik vaziyatning mahalliy, milliy, mintaqaviy darajalarda keskinlashuvi davlatlardan real xarakterdagi uzoq muddatli strategiyani belgilanishini va ularga mos (adekvat) ekologik siyosat usullarini talab qiladi; 19

Ekologik siyosiy munosabatlar globallashuvi va uning institutsional tizimi shakllanishi bilan yetakchi “lider” davlatlarning global ekologik makondagi strategik vazifalarni amalga oshirishda siyosiy va ijtimoiy-madaniy ta’siri orta boradi. Turli mamlakatlarning ekologik siyosati va ularning integratsiyasi global sistema subyekti hisoblanadi. Aksincha, ayrim davlatlarning xalqaro ekologik siyosat integratsisidan tashqarida qolishi, ularni “ ekologik marginalizatsiyaga” mahkum qiladi. Shuning uchun barcha mamlakatlarda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalardagi integratsiya jarayonini global miqyosda muvofiqlashtirish ehtiyoji vujudga kelmoqda. Ammo hozir shu yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro tashkilotlar bunday vazifalarni bajarishga qodir emas. Chunki ular, asosan, geosiyosiy vazifalar tazyiqi ostida paydo bo‘lib, global ekologik talablar taqozo qilayotgan yangi dunyoviy tartibni “hazm” qila olmayotir. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, xalqaro ekologik tashkilotlarning yangi strukturasini yaratish va ularning elementlarini funksional muvofiqlashtirish kun tartibida turibdi. Jahon siyosiy xaritasida mustaqil davlatlarning vujudga kelishi bilan milliy ekologik siyosatni dunyo siyosatiga integratsiyalashtirish strategik vazifa bo‘lib qolmoqda. Bunda milliy va mintaqaviy ekologik siyosat rivojlanishi global ekologik siyosat istiqbollarini mo‘ljalga olishi kerak. YA’ni milliy va umuminsoniy manfaatlarni optimal darajada muvofiqlashtiruvchi siyosiy mexanizmlarni yaratish zarur. Milliy ekologik siyosatning qonun va tartiblari nafaqat global ekologik strategiyaning xususiy namoyon bo‘lishi yoki global ekologik siyosat milliy siyosatlarning mexanistik sintezi hisoblanadi. Aksincha, ularning har qanday ko‘rinishi atrof-muhit muhofazasi sohasidagi global ekologik manfaatlarga xizmat qiladi. Shuning uchun ko‘pgina davlatlar hozircha dunyoviy tartib-talablariga javob bermayotgan ekologik manfaatlarini transmilliy tashkilotlar orqali amalga oshirishi mumkinligini anglab yetmoqdalar va milliy ekologik siyosat institutsional strukturalarini yangi tamoyillar asosida qayta tuzmoqdalar. 20

Davlatlarning global ekologik makondagi: iqtisodiy, geografik, iqlim, milliy-etnologik va ekologik vaziyatlaridan, xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarga ishtirok etish potensial imkoniyatlaridan kelib chiqib, milliy ekologik manfaatlarini himoya qiladigan institutsional tizimini optimallashtirish zarur. O‘zbekistonning ekologik xaritasi tarixiy shakllangan bo‘lib, mustabid tizimda subyektiv-volyuntaristik siyosat natijasida vujudga kelgan keskin ekologik vaziyat muayyan mintaqalarda davlat ekologik siyosatining alohida yo‘nalishlarini taqozo qilmoqda. Xususan, bunday halokatli ekologik makon O‘zbekistonning Orolbo‘yi hududi hisoblanadi. O‘zbekistonning Orol dengizi qurishi natijasida keskinlashgan ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish siyosati milliy xafsizlik manfaatlari bilan bog‘liq bo‘lib, nafaqat mamlakatimizda, balki global miqyosda XXI asr ekologik siyosatining yangi strategiyasini shakllantirish zaruratini vujudga keltirdi. Ammo, obyektiv va subyektiv sabablar mintaqada uzoq muddatli real tadbirlar dasturlarini ishlab chiqishiga va amaliyotga joriy etishga xalaqit bermoqda. Vaholanki, bu muammolarni hal qilish respublikamiz va Orolbo‘yi mintaqasidagi davlatlarning ekologik siyosat integratsiyasiga hamda globallashuvi jarayoniga qo‘shilishga olib kelar edi. Hozircha milliy va mintaqaviy ekologik siyosat strategiyasining fundamental asoslari ekologik vaziyat talablari bilan bog‘lanmayapti. Shuning uchun Orolbo‘yi hududida ekologik vaziyatini sog‘lomlashtirishga doir mintaqada, MDH davlatlarida va xalqaro miqyosda qabul qilinayotgan qarorlar: milliy, mintaqaviy, global siyosatning diskret va fragmentar xarakterga egaligidan kutilgan natijalarni bermayotir. Umuman, “Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish lozim. Orol muammosi bugungi kunda chinakam keng ko‘lamli, butun sayyoramizga daxldor muammo bo‘lib qolayotganligini, uning ta’siri hozirning o‘zidayoq biologik muvozanatni buzayotganligini, bepoyon hududlarda aholining genofondiga halokatli ta’sir ko‘rsatayotganligini nazarda tutish lozim” [59;123]. 21

Shuning uchun Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining Olmaota Kengashi (1997 y.) Deklaratsiyasida aytilganidek, bu davlatlarning bozor iqtisodiga o‘tishi imkoniyatlaridan Orolbo‘yi ekologik muammolarini hal etishda keng foydalanish zarur. O‘zbekiston davlati milliy mustaqillikka erishgan kundan boshlab, ekologik siyosiy faoliyat asoslarini yaratishni va boshqaruv tizimini isloh qilishni – modernizatsiyalashtirishni asosiy strategik vazifalardan biri qilib kun tartibiga qo‘ydi. Bunda davlat ekologik siyosatining tashkiliy-funksional boshqaruv tizimini xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarga integratsiyalashtirish va globallashuv jarayoniga moslashtirish asosiy mezon qilib belgilandi. Ya’ni O‘zbekistonda ekologik siyosatning ijtimoiy-siyosiy asoslarini yaratish, ularning samaradorligini oshirish va global ekologik siyosiy munosabatlarga integratsiyalashuvi quyidagilarga bog‘liq: birinchidan, milliy, regional va umuminsoniy manfaatlarga mos ekologik siyosatning strategik vazifalarini aniqlash; ikkinchidan, ekologik siyosatning qonuniy-huquqiy bazasini yaratish va ularning bajarilishini ta’minlaydigan institutsional tizimini shakllantirish; uchinchidan, ekologik siyosatning moddiy- texnik asoslarini, kommunikatsiya va “infrastrukturasini” takomillashtirishga doir fundamental masalalarni hal qilish; to‘rtinchidan, global siyosiy ekologik munosabatlar tizimiga moslashish uchun milliy institutlarni doimiy restruktrizatsiya va modernizatsiyalashtirish; beshinchidan, ekologik muammolar yechimiga xalq ommasini, jamoatchilik institutlarini keng jalb qilish va ularning mas’uliyatini oshirish; oltinchidan, ekologik siyosiy munosabatlarda tolerantlik tamoyiliga asoslanib, uning ixtiyoriylik, erkinlik va demokratik xarakterini qo‘llab-quvvatlashdan iborat muammolarni hal qilishiga bog‘liq. Demak, O‘zbekistonda milliy ekologik siyosat shakllanishi va rivojlanishining tarixiy tajribalarini milliy xavfsizlik muammosi kontekstida tahlil qiladigan bo‘lsak, uning strategik vazifalari konkretlashadi. Buning uchun davlat ekologik siyosatining strategik manfaatlarini aniqlash va tabiiy atrof-muhit 22

muhofazasiga mutasaddi, sohada islohotlarga qodir siyosiy institutlar sistemasini barpo qilish kerak. Xususan, O‘zbekistonda ekologik siyosatni tubdan isloh qilish va uni global siyosatga integratsiyalashtirish uchun sharoit yetildi va imkoniyatlar reallashmoqda. “Barchamiz bir oddiy haqiqatni qat’iy va aniq anglab olishimiz kerak – bundan buyon O‘zbekiston Ekologik harakati yangi sifat bosqichiga ko‘tariladi, yuksak deputatlik minbaridan turib atrof muhitni muhofaza qilish masalalarini o‘rtaga qo‘yish va nazorat qilish, insonni va mamlakat aholisini ekologiyaning xavfli hamda tajovuzkor o‘zgarishlaridan himoya qilish uchun ulkan imkoniyatlarni qo‘lga kiritadi” [71;140-141]. Bu siyosiy tadbirlarini o‘tkazish zaruriyati mamlakatda ekologik xavf real haqiqatga aylanganligi va dunyoda ekologik siyosiy munosabatlar globallashuvidan kelib chiqmoqda. Lekin mintaqadagi mamlakatlarning moddiy-texnik, moliyaviy va informatsion resurslar bilan ta’minlanish darajalaridagi farqlar ekologik muammolar yechimiga noan’anaviy yondashuvlarni, ya’ni barqaror ekologik xavfsizlik siyosatining yangi “texnologiyasini” ishlab chiqishda ma’naviy-madaniy omilga, jamiyatning intellektual salohiyati potensialiga alohida e’tibor berishni taqozo qilmoqda. Zero, global ekologik siyosatning yangi sivilizatsiyalashgan neoekologik modeli tarixiy shakllangan an’analarni, ma’naviy-madaniy omilni (masalan, davlatlararo ekologik tolerantlikni) sifat jihatidan funksional qayta tashkil qilishga asoslanadi 7 . O‘zbekiston davlati ekologik siyosat doktrinasini ishlab chiqishda hududdagi ekologik xavf spektrini har tomonlama o‘rganib, shunga adekvat bo‘lgan uzoq va qisqa muddatlarga mo‘ljallangan strategik vazifalarni belgilab, ularni amalga oshirishga zudlik bilan kirishishi lozim. To‘liq asos bilan aytish mumkinki, boy moddiy-texnik resurslar, intellektual salohiyat potensiali va boshqa zarur ekologik siyosat komponentlariga ega bo‘lgan O‘zbekiston xalqaro ekologik siyosiy munosabat talablariga tez moslashib, faol milliy ekologik siyosat olib borish imkoniyatlariga ega. Buning uchun mamlakatdagi ekologik vaziyatni optimallashtirishning konseptual asoslarini ishlab chiqish va xalqaro ekologik 7 O‘rta Osiyo davlatlarining transchegaraviy suv resurslaridan foydalanishda kelib chiqayotgan ixtiloflar nazarda tutilmoqda. 23

siyosiy munosabatlarga integratsiyalashuvini rag‘batlantiruvchi konstruktiv- ratsional doktrinasini ishlab chiqish O‘zbekistonning sivilizatsiyalashgan yangi – neoekologik modelga o‘tishida asosiy strategik shart hisoblanadi. Zero, faqat mintaqaviy va global ekologik strategik vazifalar doirasida milliy ekologik muammolarni hal qilish va bu sohada xalqaro ziddiyatlarni bartaraf qiladigan ratsional usullarni, konstruktiv vositalarni topish mumkin. Hozirgacha xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarning shakllangan boshqaruv va nazorati sohalaridagi tajribalar tahlili, uning asosiy kamchiliklarini, ya’ni, konseptual nazariy asoslar ishlanmaganligi, metodologik va axborot “qashshoqligi”; eskirgan (an’anaviy) stereotiplar ustunligi bilan izohlanishini ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, davlatlarning tabiiy atrof muhit muhofazasi muammolariga milliy manfaatlar asosida differensial va muqobil yondashuvlari hamma vaqt ham (hatto regional imkoniyatlarni) hisobga olavermaydi hamda integratsiyaga tayyor emas. Ayniqsa, ekologik siyosat integratsiyasining obyektiv qonuniyatlariga bepisandlik, tashqi ekologik siyosatning nochorligi xalqaro ekologik munosabatlarning dezintegratsiyasiga olib keladi. Ammo ekologik muammolarning globallashuvi bilan xalqaro ekologik munosabatlarning yangi rivojlanish tendensiyasi ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, BMT va boshqa xalqaro nufuzli tashkilotlarning xavfsizlik strukturalari homiyligida global ekologik muammolar yechimi borasida strategik vazifalarni hal qilishga doir xalqaro loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu xalqaro loyihalarda ishtirok etishda O‘zbekiston davlatning milliy ekologik siyosati roli va o‘rni quyidagi asosiy vazifalardan kelib chiqib belgilanadi: birinchidan, global ekologik siyosatda milliy, mintaqaviy va umuminsoniy ekologik manfaatlarni uyg‘unlashtirishni ustuvor maqsad qilib qo‘yish; ikkinchidan, milliy ekologik siyosatning institutsional tizimi va infrastrukturasini global maqsadga muvofiq rivojlanishini ta’minlash; uchinchidan, davlatlarning ekologiyaga yo‘naltirilgan iqtisodiy, texnik va intellektual imkoniyatlari integratsiyasi jarayoniga faol qatnashish; to‘rtinchidan, 24

O‘zbekistonda global ekologik siyosatga adekvat “ochiq jamiyat” uchun zarur bo‘lgan barcha sharoitni yaratish; beshinchidan, xalqaro ekologik siyosatning istiqbolli loyihalarini amalga oshiruvchi yangi tashkiliy-funksional strukturasini shakllantirish va eskilarini modernizatsiyalashdan iborat. Xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarning har qanday yo‘nalishidagi islohotlari milliy va hududiy ekologik xavfsizlikning barcha aspektlarini e’tiborga olishi kerak. Chunki hozirgi davrga kelib ekologik tahdidlarning geografik chegaralari mutlaqo shartli va nisbiy xarakter kasb etmoqda. Shuning uchun har qanday davlatning ekologik xavfsizligini ta’minlashga doir siyosati, faqat milliy manfaatlariga emas, balki global ekologik talablarga javob bergandagina samarali bo‘ladi. Bu esa davlatlarning regional va global ekologik siyosatdagi o‘rni va rolini, burchi va mas’uliyatini tushunishiga bog‘liq. Ayniqsa, industrial rivojlangan davlatlar taraqqiy etib kelayotgan mamlakatlarni global ekologik siyosiy munosabatlari doirasiga jalb qilib, ma’lum ma’noda, shu yo‘nalishda “liderlik” rolini bajarayotgan bo‘lsa ham, hozirgi davrga kelib, yangi vujudga kelgan mustaqil davlatlarning xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarda roli kuchaymoqda. Chunki, birinchidan, hozirgi davrda har qanday davlatning tashqi siyosat sohasidagi tashabbuslari global ekologik manfaatlar, umuminsoniyat maqsadlari “chorrahalarida” tutashadi. Ikkinchidan, zamonaviy xalqaro ekologik siyosiy munosabatlarning global sistemasi o‘zining shakllangan qoidalari va “axloq kodeksi”ga ega. Uchinchidan, barcha davlatlarda milliy ekologik siyosat samaradorligini ta’minlaydigan nazariy-metodologik asoslarni, strategik konsepsiyalarni ishlab chiqishga ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. To‘rtinchidan, jahon jamoatchiligi global ekologik loyihalarga zaruriyatni his qilib, ularni amalga oshirishning samarador yo‘llarini, usullarini, vositalarini qidirmoqda. Beshinchidan, ekologik siyosat sohasida integratsiyalashuvchi subyektlarning individualligi global maqsad doirasida shartli va nisbiy xarakter kasb etib bormoqda. 25

Shu asoslardan kelib chiqib, har bir davlatning ekologik xavfsizligi strategiyasini ishlab chiqishi, milliy ekologik siyosatini shakllanayotgan global sistemaning strukturaviy va funksional o‘zgarishlariga moslashtirishi xamda ularga integratsiyalashuvi bilan bog‘liq. Shuningdek, ekologik siyosiy munosabatlar globallashuvi sharoitida integratsiyalashuvchi subyektlar, uning shakllangan an’anaviy sistemasini dialektik inkor qiladi va yangi mazmun bilan boyitadi. II BOB. O`zbekistonda ekologik muammolarni oldini olishning ijtimoiylashuvi. 2.1 O`zbekistonda ekologik muammolarni oldini olish vazifalariga yangicha yondashuv Har qanday jamiyatda barqarorlikni ta’minlashning muayyan yo‘nalishlari, umuman ijtimoiy taraqqiyotning darajasiga, xususan madaniyati rivojlanishining xarakteriga mos kelgan. Ayniqsa, hozirgi davrda ekologik vaziyatning umumbashariy miqiyosda keskinlashuvi bilan insoniyatning ijtimoiy, iqtisodiy, 26

siyosiy, ma’naviy barqarorligini ta’minlash kun tartibidagi eng dolzarb muammoga aylandi. Ekologik barqarorlik masalasini tizimli-tuzilmali usulda majmuaviy-falsafiy tahlil qilish uchun ekologik xavfsizlikning: zonal, regional, mintaqaviy va global miqyosda barqarorligi kabi tushunchalar mazmunini aniqlash lozim. Zero, tadqiq qilinayotgan ekologik barqarorlik masalasining tarixi bilan bog‘liq falsafiy kategoriya, tushunchalar mazmunini konkretlashtirish - muammoning ilmiy-amaliy yechimi genezisini, retrospektiv asoslarini, imkoniyatlarini topishning nazariy- metodologik shartidir. Umuman ijtimoiy ekologiya, xususan tabiatni muhofaza qilish madaniyatida qo‘llanayotgan tushunchalar apparati, hozircha qat’iy, turg‘un shakllanmagan. Natijada, ustuvor maqomga ega bo‘lib borayotgan ekomadaniyatga qarashlar tizimida ilmiy-nazariy xulosalar, amaliy tavsiyalar muqobilligi, hatto ularning qarama-qarshiligi vujudga kelmoqda. Buning obyektiv va subyektiv sabablari quydagilardan iborat: Birinchidan, tabiatni muhofaza qilish madaniyati va uning tarixi mustaqil fan sifatida shakllanib, mustahkam ilmiy maqomga ega emas. Ya’ni, uning mukammal nazariy-metodologik asoslari, obyektiv statistik- sotsiologik, tarixiy-faktologik bazalari yaratilmagan. Ikkinchidan, ekologik barqarorlikni ta’minlash borasida, insoniyatning zonal, regional, mintaqaviy va global darajalardagi maqsadlari va manfaatlari uyg‘unligi tarkib topmagan. Uchinchidan, ekologik barqarorlikka munosabatda muayyan manfaatlarga asoslanish natijasida, ularning darajalari va yo‘nalishlari o‘rtasida ziddiyatlar kuchaydi. Shunga ko‘ra, ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasi mavjud tushunchalarining mazmuniga, tarixiy rivojlanish darajasiga mos tarzda o‘z xarakterini hamda yo‘nalishini o‘zgartirib turadi. Bu tushunchalar ekologik vaziyatni ham, maxsus ijtimoiy fenomen sifatida ekologik madaniyatni ham mutanosib, adekvat aks ettiradi. Ularning mohiyati dialektik-dinamik rivojlanish xarakteriga ega bo‘lib, tarixiy zaruriyatdan kelib chiqqan holda o‘z mazmuni va ahamiyatini o‘zgartirishi mumkin. Bundan tashqari, ekologik barqarorlik 27

mazmunini jamiyatning konkret: ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, geografik, demografik, etnografik xususiyatlarini tabiatni muhofaza qilish madaniyatidan, uning tarixidan ajratib tushuntirish mumkin emas. Umuman ekologik barqarorlik muammosi “tabiat–jamiyat-inson” munosabatlarini qamrab olishi bilan universal va kompleks xarakter kasb etadi. Bu munosabatlar markazida inson ehtiyojlari va manfaatlari yotishini nazarda tutadigan bo‘lsak, “ekologik barqarorlik mohiyatiga ko‘ra, umuminsoniy barqarorlik muammosidir”. Ekologik vaziyatning keskinlashgan holatlari shu sohada xavfsizlikni ta’minlashga doir turli daraja va yo‘nalishlardagi davlat siyosatini hamda ularni hal qilishning maqsadlariga mos uslub va vositalarini talab qiladi. Umumlashtirib aytganda, ekologik barqarorlikni ta’minlashning maqsadi va vazifasi - inson hayotiga taqdid soluvchi tabiiy yoki sun’iy antropotexnogen ta’sir natijasida vujudga kelgan xavflarni bartaraf qilish siyosatining tarkibiy qismidir. Ekologik vaziyatning antropogen omillar yordamida keskinlashuvi inson hayotiga xavf soluvchi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hodisalardan o‘z qo‘lami va oqibatlari bilan farq qiladi. YA’ni, bunday xavflar muayyan ijtimoiy-demografik qatlamlarga, tabaqalarga alohida ta’sir ko‘rsatishi mumkin, lekin ekologik vaziyatning keskinlashuvi bilan vujudga kelgan xavf aholining barcha qatlamlariga istisnosiz, bir xilda ta’sir qiladi. Ekologik barqarorlikni ta’minlashning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’muriy yo‘nalishlari nisbatan mustaqil o‘z tarixiga ega bo‘lib, konkretlashgan siyosiy faoliyat shaklini va usulini taqozo qiladi. Boshqacha qilib aytganda, ekologik xavfning keskinlik darajasiga differensial tarzda yondoshib, ularni bartaraf qilishga mos keladigan uslub va vositalarini tanlash muhim axamiyatga ega. Chunki, har qanday ekologik xavfning muayyan xususiyatlari, shu vaziyatlarni bartaraf qilishning o‘ziga xos usullari va vositalarini vujudga keltiradi. O‘z navbatida bu usul va vositalar ham ekologik madaniyatning tarkibiy qismi hisoblanadi. 28

Ekologik barqarorlikni ta’minlash ehtiyoji, umuman ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotning motivi, mexanizmi sifatida, o‘zining tarixiy shakllangan ichki strukturasiga va rivojlanish bosqichlariga ega. Ya’ni: birinchidan , tabiatni muhofaza qilish madaniyati ekologik barqarorlikni ta’minlovchi omillar majmuasidagi tutgan konkret tarixiy o‘rni bilan belgilanadi. Ikkinchidan , ijtimoiy- siyosiy barqarorlikni ta’minlash manfaatlari va ehtiyojlaridan kelib chiqqan ekologik madaniyat, boshqa ijtimoiy-siyosiy munosabatlar tizimida, nisbatan ustuvor mavqega ega. Uchinchidan , jamiyatning ekologik barqarorlikni ta’minlash siyosatini amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy rivojlanish darajalariga mos keladi. To‘rtinchidan , ekologik barqarorlikni ta’minlash amaliyotning insoniyat ustuvor ehtiyojiga aylanishi, tabiatni muhofaza qilish madaniyatini harakatlantiruvchi motivi hisoblanadi. Keyingi yillarda, ijtimoiy xodisa sifatida, ekologik barqarorlikni ta’minlash va uning tarixiga oid tadqiqotlar sohasida katta ishlar qilinmoqda. Bu ilmiy tadqiqotlarning umumiyligi, ekologik barqarorlikni ta’minlash insoniyat ijtimoiy- siyosiy faoliyatining tarkibiy qismi bo‘lgan tabiatni muhofaza qilish madaniyatining asosi sifatida qaraladi. Darqaqiqat, shaxsning ijtimoiy mohiyatini tashkil qiladigan, nisbatan turg‘un xususiyatlari, uning ekologik barqarorlikni ta’minlash faoliyati ko‘lamiga, darajalariga mos keladi. Bunda ekologik faoliyat - shaxsning ijtimoiy ekologik hodisalarga ongli, madaniy munosabati bo‘lib, uning tabiatni muhofaza qilish sohasidagi amaliy faoliyat yo‘nalishlarini, faollik darajasini belgilab turadi. Ekologiyaning falsafiy muammolari tadqiqotchilaridan S. Mamashokirov ekologik faoliyatning strukturasini: ijtimoiy maqsad motivi; axloqiy-psixologik vaziyat; jismoniy va texnologik imkoniyat; faoliyat xususiyatlarini nazariy bilish; faoliyatning amaliy realizatsiyasi kabi elementlarga ajratgan edi. 8 8 Qarang: Mamashokirov S. Ekologik faollik va ma’suliyatni shakllantirishning ijtimoiy-siyosiy omillari. Falsafa fanlari doktori dissertatsiyasi 1997. –B.33. 29

Shu metodologik tamoyilga ko‘ra, ekologik barqarorlikni ta’minlash madaniyatining strukturaviy elementlari va turli yo‘nalishlari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni, tarixiy merosga vorislik munosabatlarini aniqlash mumkin, ya’ni: 1. Ekologik barqarorlikni ta’minlashning maqsadi va motivlari tabiatni muhofaza qilish madaniyatining obyektivligidan va tarixiy zaruriyatidan kelib chiqadi. 2. Ekologik xavfning reallashuvi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayot yo‘nalishlariga ta’siri, eng avvalo, jamiyatning ma’naviy-madaniy axloqiy- psixologik holatida namoyon bo‘ladi. 3. Har qanday tarixiy davrda ekologik barqarorlikni ta’minlash - jamiyatning moddiy va ma’naviy madaniyati, intellektual salohiyati rivojlanish darajasi, texnik- texnologik imkoniyatlari doirasida amalga oshiriladi. 4. Ekologik barqarorlikni ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish - jamiyat madaniyati yo‘nalishlarini ekologiyalashtirish va siyosiy vaziyati barqarorligini taqozo qiladi. 5. Ekologik vaziyatni barqarorlashtirishga doir davlat siyosatining samaradorligi, uning amaliyot qo‘lamida, xususan tabiatni muhofaza qilish madaniyati darajasida namoyon bo‘ladi. Ekologik barqarorlikni ta’minlash siyosatining stukturaviy elementlari, tabiatni muhofaza qilish madaniyatining ijtimoiy va individual darajalari o‘rtasidagi farqi, ularning ko‘lamida, xususiy rivojlanish qonuniyatlarida ko‘zga tashlanadi. Bundan tashqari, ekolgik barqarorlikni ta’minlash uzluksiz jarayon bo‘lganligidan, turli madaniyat yo‘nalishlarining nisbatan mustaqil rivojlanishini ham, ularning ekologiyalashish xususiyatlarini ham ichki birlikda, aloqadorlikda olib qarash lozim. Jamiyat ekologik barqarorligini ta’minlash extiyojlaridan kelib chiqadigan madaniyat yo‘nalishlarining ekologiyalashuvi umumiyligiga qaramasdan, boshqa ijtimoiy faoliyat va siyosat yo‘nalishlaridan tubdan farq qiladi. Chunki, natijalarga ko‘ra, ijobiy yoki salbiy bo‘lishidan qat’iy nazar, ular ijtimoiy faoliyat hisoblanadi. 30

Lekin, ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan madaniy faoliyat salbiy bo‘lishi mumkin emas YA’ni, har qanday sohaning tabiatni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan madaniy faoliyatini “ijobiy” yoki “salbiy” deb baholashga asos yo‘q. Shu nuqtai nazardan, ekologik madaniyatda “passivlik” tushunchasi shaxs yoki ijtimoiy birlikning tabiatni muhofaza qilish faoliyatidagi o‘rnini aniqlash maqsadida qo‘llanilsa ham, hodisaning tub mohiyatini ifodalamaydi. Agar, har qanday faoliyatda ekologik elementlar bo‘lsa, albatta tabiatni muhofaza qilish madaniyatiga u yoki bu tarzda aloqadordir. Aks holda, uni “ekologik madaniy faoliyat”, deb atash o‘rinli emas, lekin bu faoliyatdagi shaxs yoki ijtimoiy-siyosiy birliklarning ongliligi, harakat ko‘lami, xarakteri, madaniylashish darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Bizning nazarimizda, ilmiy muomalaga «Ekologik barqarorlik», «ekologik barqaror taraqqiyot» tushunchalarini kiritib, ularning maqomi va mazmunini aniqlar ekanmiz, shu bilan birgalikda, uning aksi bo‘lgan «ekologik beqarorlik” tushunchasining mazmunini aniqlash ham joizdir. Ekologik beqarorlik, umuman insoniyat manfaatlariga zid tabiiy, ijtimoiy-siyosiy vaziyat bo‘lib, jamiyatning amaldagi ijtimoiy-ekologik xulq-atvor normalari buzilishiga olib keladigan, g‘ayriinsoniy hatti harakatlarni chegaralaydigan, ta’qiqlaydigan, jazolaydigan davlat siyosiy ustqurmasi faoliyatini, ya’ni huquqiy-qonuniy sanksiyalarini yoki regulyativ xarakterdagi jamoatchilik fikrini taqozo qiladi. Shuning uchun, ekologik barqarorlikni ijobiy va salbiy yo‘nalishlarga ajratish noo‘rin. Aksincha, ekologik beqarorlik, jamiyat ma’naviy tanazzuli natijasi sifatida to‘liq ma’noda, salbiy vaziyat, hodisa deb baholanishi lozim. Ekologik barqarorlikni ta’minlashning samaradorlik darajasi har bir shaxsning fuqarolik burchi hamda ma’suliyat hissini anglashiga bog‘liq bo‘lsa ham, uning muayyan darajalari ekologik shart-sharotlarni, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy madaniyat darajasini taqozo qiladi. Bunda, bir tomondan, ekologik vaziyatning keskinlashish darajalari: xavfi, inqirozi, halokatli holati jamiyatning ekologik barqarorligini ta’minlash sohasidagi ma’naviy-madaniy, mafkuraviy 31

siyosatini faollashtirishni talab qiladi. Ikkinchi tomondan, aynan ekologik vaziyatining keskinlashuvi biosfera barqaror muvozanatini ta’minlash sohasidagi ma’naviy-madaniy faoliyat chegaralanganligiga, undagi ayrim utilitar, mahalliy manfaatlarning mutloqlashuviga borib taqaladi. Ekologik barqarorlikni ta’minlashga doir davlat siyosati - tabiatni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan madaniyat sohalarini muvofiqlashtiradigan uslublar va vositalar majmuasining birligidir. Boshqacha aytganda, ekologik barqarorlikni ta’minlash – tabiatni muhofaza qilish madaniyatini retrospektiv va perspektiv nuqtai nazardan baholash bo‘lib, jamiyat rivojlanishi bilan takomillashib boradigan ustqurma elementi sifatida turli ekologik madaniy munosabat yo‘nalishlarini muvofiqlashtiradigan, ularning maqsad birligini ta’minlaydigan ijtimoiy hodisadir. Har qanday jamiyatda ekologik barqarorlikni ta’minlashning darajasi, davlatning tabiatni muhofaza qilish madaniyatini ustuvor deb bilishi va shu sohada bajarayotgan ma’naviy-mafkuraviy funksiyasiga bog‘liq bo‘lganligidan, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy mavqei qancha yuqori bo‘lsa, ekologik barqarorlikni ta’minlash faoliyati shunchalik samarali bo‘ladi. Jamiyatning har bir sohasidagi barqarorlik muammosi, muqarrar ravishda, shaxsning tabiat bilan oqilona munosabatlariga borib taqaladi. YA’ni, “inson va inson”, “inson va jamiyat” o‘rtasidagi ekologik madaniy munosabat – «tabiat- jamiyat-inson» mavjudligining, mutanosib barqaror rivojlanishning namoyon bo‘lishidir. Shuning uchun, ijtimoiy sohalardagi barqarorlik muammolarini ekologik munosabatlardan ajratib tahlil qilish g‘alizliklarga olib keladi. Chunki, ijtimoiy barqarorlikning har bir yo‘nalishi, o‘z mazmuniga ko‘ra, uning subyektlari bo‘lgan konkret shaxs va muayyan ijtimoiy birliklarning tabiat bilan bog‘lanishlardan iborat. Biroq, ekologik barqarorlikni shaxs individual manfaatlari va ehtiyojlari darajasida izohlash, uning ijtimoiy mohiyatiga putur yetkazmaydi. Zero, jamiyat ekologik barqarorligini ta’minlash o‘z mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy- siyosiy hodisadir. YA’ni, insonning qulay tabiiy muhitda yashash erkinligi uchun kurashi siyosiy erkinlik masalasi bilan bog‘liq bo‘lib qolmoqda. 32

Tabiatga madaniy munosabat va ekologik faoliyatning turli asoslari falsafiy adabiyotlarda nisbatan batafsil yoritilgan, lekin hozircha, ekologik madaniyat tarixi, ekologik madaniy merosga vorislikning o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari boshqa hodisalar tarkibida o‘rganilmoqda. O‘zbekistonda ekologiyaning ijtimoiy-falsafiy muammolari tadqiqotchilardan biri S.Mamashokirovning fikriga ko‘ra: «ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan faoliyat ijtimoiy siyosatning atributi bo‘lib, shu sohadagi har qanday ongli munosabat ijtimoiy birliklarning siyosiy faoliyatidir». 9 Bizning nazarimizda,bir tomondan, ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo’naltirilgan madaniy faoliyat, umuman Бизнинг назаримизда, бир томондан, экологик барқорорликни таъминлашга йўналтирилган маданий фаолият, умуман, кенг маънодаги ижтимоий фаолиятнинг яққоллашган, мақсадга мувофиқлашган ифодаси бўлиб ҳисобланади. Ikkinchi tomondan, ekologik madaniyat «tabiat-jamiyat» munosabatlarini muvofiqlashtirish omili bo‘lishdan tashqari, insonning yashashi uchun zarur bo‘lgan boshqa madaniy sharoitlarini ham o‘z ichiga oladi. Demak, har qanday ijtimoiy faoliyat yo‘nalishlari o‘z asosiga ko‘ra, ekologik barqarorlikni ta’minlashga bevosita yoki bilvosita aloqador bo‘lib, insonning ijtimoiy mohiyati aynan shu sohada mushtaraklashadi va madaniy faoliyatida konkretlashgan tarzda namoyon bo‘ladi. Biroq, bu faoliyat “stixiyali kuzatuvchan, passiv moslanuvchan va ongli o‘zgartiruvchan bo‘lib, shu darajalarning har biriga xos konkret mezonlari mavjud”. 10 Insonning har qanday ijtimoiy-siyosiy faoliyati o‘zini va o‘zi yashayotgan ijtimoiy muhitni madaniy o‘zgartirish jarayonidir. Shu jumladan, ekologik barqarorlikni ta’minlash madaniyati insonning tabiatni maqsadga muvofiq o‘zgartirishdan iborat maxsus faoliyatidir. Bunda ekologik madaniyatning boshqa madaniyat shakllaridan farqi, uning “konservativligi” bo‘lib hisoblanadi. Chunki, har qanday ijtimoiy faoliyat yo‘nalishlarining samaradorligi obyektni 9 Mamashokirov S. Ekologik faollik va ma’suliyatni shakllantirishda ijtimoiy-siyosiy omillarning roli. f.f.d. disserta. 38-bet. 10 O‘sha manba 39-bet. 33

o‘zgartiruvchanligida namoyon bo‘ladi. Ekologik madaniyat esa, insonning tabiatni muhofaza qilish faoliyatiga asos bo‘ladi. Shuning uchun ham ekologik madaniyat insonning tabiatni o‘zgartiruvchanlik faoliyatlarini mu’tadillashtiradi, hatto, ma’lum ma’noda, «chegaralaydi». Bizning nazarimizda, ko‘lami va funksiyasiga ko‘ra, ijtimoiy faoliyat umumiy hodisa bo‘lsa, ekologik madaniyatning konkretlashganligi, maqsadga muvofiqligi, manfaatlashganligi tabiatni muhofaza qilishi bilan bog‘liq. Shuning uchun inson ijtimoiy faoliyat sifatlarini baholashda ekologik mezonning konkretligi ko‘zga tashlanadi. YA’ni, biz tadqiq qilayotgan mavzu doirasida individning shaxsligi tabiat resurslariga tejamkorlik bilan ijtimoiy ongli munosabatlarida namoyon bo‘lsa, uning sifat ko‘rsatkichi esa, ekologik madaniyat darajasida namoyon bo‘ladi. Ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan madaniyat integratsiyasining amaliy natijasi, muayyan ekologik maqsadlarga erishishdan iborat. Uning boshqa madaniyat shakllaridan farqi shundaki, bunda obyektning subyekt moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadlariga ko‘ra o‘zlashtirilishi, biosfera muvozanatini saqlash manfaatlariga bo‘ysundiriladi. Ekologik barqarorlikni ta’minlash uzluksiz, doimiy jarayon bo‘lganligidan, bu sohadagi madaniyatning dinamik xususiyatlari “tabiat-jamiyat-inson” munosabatlarining koevolyutsiyasi va koadaptatsiyasi jarayoniga mos kelishi bilan xarakterlanadi. Shu nuqtai nazardan, S.Mamashokirovning ekologik madaniyatni maqsadlari va vazifalariga ko‘ra: reproduktiv, muqobillashtiruvchi va retrospektiv yo‘nalishlarga ajratib tahlil qilishi, bizning nazarimizda, uning ichki mantiqiy uzviyligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 11 Shu tamoyilga asosan biz ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan madaniyatni, funksional jihatdan, quyidagi guruhlarga ajratdik, ya’ni: 11 Qarang: Mamashokirov S. Ekologik faollik va ma’suliyatni shakllantirishda ijtimoiy-siyosiy omillarning roli. f.f.d. diss. –T.: 1997. –B.40. 34

1) reproduktiv madaniyat ekologik faoliyatga aloqador ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy institutlarning o‘zaro munosabatlarini ekologik barqarorlik talablari asosida qayta tashkil qilish va takomillashtirish; 2) muvofiqlashtiruvchi funksiyasi - ekologik barqarorlikni ta’minlashning muqobil uslub hamda vositalarini, xarakatlantiruvchi kuchlari ketma-ketligini, izchilligini belgilash; 3) retrospektiv asosi – ekologik barqarorlikni ta’minlashga oid ma’naviy- tarixiy merosga ijodiy vorislik, ijobiy an’analarni rivojlantirish va oqilona munosabatlarni o‘rnatishdan iboratdir. Ekologik barqarorlik kategoriyasining mazmuni konkret va shu bilan birga nisbiy xarakterga ega bo‘lganligidan, tabiatni muhofaza qilishning oddiy, instinktiv-reflektiv faoliyatlari, aksariyat holatlarda, kundalik ong, oddiy an’analar, rasm-rusmlar, urf-odatlar darajasida talqin qilinadi. Buning ahamiyati shundaki, ekologik madaniyatning mezonlari, doimiy tarzda o‘zgarib turganligidan, uning yangi yo‘nalishlari, turli shakllari, tarixiy bosqichlari vujudga keladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ekologik madaniyatning ijtimoiy va individual, umuminsoniy va milliy xususiyatlari o‘rtasida umumiy tomonlar mavjud. Biroq, ularning tarixiy genezisi va retrospektiv asoslari obyekti va predmetiga, miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga, istiqbol natijalariga qarab farqini aniqlash, metodologik jihatidan muhim ahamiyatga ega. Bunda “ekologik barqarorlik” tushunchasi “tabiat jamiyat” majmuasidagi nafaqat antropogen omilning, balki jamiyat ekologik madaniyatining dinamik o‘zgarish jarayonini ifodalaydi. “Ekologik madaniyat” tushunchasi esa: bir tomondan, insonning biosfera tabiiy muvozanatini ta’minlash sohasidagi ijtimoiy amaliyotini (moddiy yoki ma’naviy jihatdan) aks ettiradi. Ikkinchi tomondan, bu tushunchalarning mazmuni biz tadqiq qilayotgan mavzu doirasida “tabiat-jamiyat-inson” koevolyutsion muvozanatini, tabiatdagi antropogen va antropotexnogen o‘zgarishlarning ijtimoy-siyosiy taraqqiyotga bog‘liqligini nazariyalarda ifodalash bilan gnoseologik ahamiyat kasb etadi. 35

Shuni ta’kidlash joizki, yuqorida aytganimizdek, umuman ijtimoiy-siyosiy faoliyatning ayrim ko‘rinishlari salbiiy xarakterga ega bo‘lib, jamiyat, qolaversa, biosfera ekologik muvozanati manfaatlariga mos kelmasligi mumkin. Lekin, ekologik barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan har qanday faoliyat, aktiv yoki passiv bo‘lishidan qat’i nazar albatta madaniy xarakterga ega bo‘lib, umuminsoniy manfaatlarga mos keladi. YA’ni, ekologik siyosat bu manfaatlarni millat va davlat darajasida namoyon qiladi. Shunga ko‘ra, ekologik barqarorlikni ta’minlash sohasidagi xalqaro madaniy hamkorlikni davlatlarning ijtimoiy-siyosiy rivojlanish darajalarini, demokratiyalashish xususiyatlarini belgilaydigan mezon, deb baholash mumkin. Ekologik barqarorlikni ta’minlash sohasidagi madaniyat rivojlanishi muayyan tarixiy bosqichlardan iborat uzluksiz jarayon bo‘lib, bizning nazarimizda, uning quyidagi davrlari mavjud: 1) ekologik barqarorlikni ta’minlash madaniyatining tashkiliy asoslarini yaratish va ularni amalga oshirish uslublari hamda vositalarni tanlash; 2) ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy institutlarning imkoniyatlarini ekologik barqarorlikni ta’minlashga safarbar qilish va amaliy natijalarga erishish; 3) ekologik barqarorlikning istiqboldagi vazifalarini aniqlab, ularni hal qilishning ma’naviy-madaniy dasturlarini, nazariy-konseptual asoslarini yaratishdir. Ikkinchi va uchinchi bosqichlarda inson jamiyatdagi antiekologik hatti xarakatlarning sabablarini, anglab, ularni bartaraf qilishning universal uslub va vositalardan oqilona foydalanish metodologiyasini egallagan bo‘ladi. Boshqacha aytganda, biosfera ichki ekologik muvozanat qonuniyatlarini bilishning nazariy va amaliy tomonlari birligiga erishiladi. Shuningdek, ekologik madaniyat ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ma’naviy xayotning hamma sohalarini qamrab olishi hamda intensivligi bilan xarakterlanib, ijtimoiylik va individuallik nisbiy mazmun kasb etadi. Bu bosqichlar muayyan ichki umumiylikdan tashqari: birinchidan, konkret ekologik vaziyatni vujudga keltirgan obyektiv va subyektiv sabablarni baholash 36

mezonlariga munosabati; ikkinchidan, vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik vaziyatlarning ehtimolliklarini, imkoniyatlarini anglashi; uchinchidan, og‘ir ekologik vaziyatlarni bartaraf qilishning amaliy chora-tadbirlarini belgilashi, madaniy (sivilizatsiyalashgan) uslub va vositalarini tanlashlari bilan farq qiladi. Ekologik madaniyatning prognozlashtiruvchi asosiy funksiyasi – tarixiy merosidan, tajribalaridan saboq olib, ta’lim-tarbiya, targ‘ibot-tashviqot yordamida hozir mavjud bo‘lgan antiekologik xatti-harakatlarni bartaraf etishga emas, balki vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik ziddiyatlarni keskinlashtiruvchi imkoniyatlarni, sabablarni aniqlab, ularning oldini olishdan iboratdir. Ekologik barqarorlik yoki beqarorlikni muayyan siyosiy manfaatlar bilan bog‘lab, tabiatni muhofaza qilish madaniyatining sinfiyligini, partiyaviyligini ustuvorlashtirish g‘oyaviy-mafkuraviy xatodir. YA’ni, ijtimoiy ekologiyaning aksariyat tadqiqotchilari ekologik barqarorlikni ta’minlashni jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy tuzimiga bog‘lab qo‘yadilar. Vaholanki, ekologik barqarorlikni ta’minlash madaniyatini muayyan manfaatlarga bog‘lab, “siyosatlashtirish”, “mafkuralashtirish” g‘aliz mazmunga ega. Ekologik barqarorlikni ta’minlash zaruriyatini anglash va ularni qondirishning ijtimoiy-siyosiy, texnik-texnologik, ma’naviy-madaniy asoslarini yaratish jamiyat xarakterini belgilab turadi. Konkretlashtirib aytganda, ekologik madaniyat – inson tomonidan jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqaror rivojlanish zaruriyatini anglash jarayoni bo‘lib, tabiatni muhofaza qilish manfaatlari asosida, biosfera ekologik muvozanatni qonunlarini bilish va ulardan amaliy faoliyatda foydalanishdir. Ekologik barqarorlikni ta’minlash zaruriyatini anglash - shaxsning obyektiv ekologik borliqqa ongli ijtimoiy munosabati bilan belgilanadi va subyektning tabiatni muhofaza qilish ehtiyojlaridan kelib chiqib, unga ongli, ijodiy munosabatini axloqiy burch va siyosiy mas’uliyat darajasiga ko‘tarish mexanizmidir. Bunda umuminsoniy ekologik qadriyatlarining mazmuni tabiatni 37

muhofaza qilishga doir har qanday progressiv g‘oyaning tarkibiy qismini tashkil etadi. Ekologik madaniyat va uning tarixiy shakllarini ijtimoiy manfaatlar va mas’uliyatning namoyon bo‘lishi sifatida, shaxsning tabiatni muhofaza qilish amaliy faoliyatidan tashqarida tushuntirish mumkin emas. YA’ni, inson va jamiyatning ekologik barqarorlikni ta’minlash madaniyati ularning tabiatni muhofaza qilish ijtimoiy-amaliy faoliyatida konkret mazmunga va ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki, ekologik barqarorlik “inson va tabiat”, “jamiyat va tabiat”, munosabatlarining nazariy ongda aks etishini emas, balki, amaliy faoliyatda “moddiylashuvini” ham ifodalaydi. Ekologik barqarorlik kishilarning “ijtimoiy sifatini”, insonning xayotiy mavqeini va tabiatni muhofaza qilish madaniyati darajasini belgilovchi hodisa sifatida shaxsning faoliyatini: baholash, nazorat qilish, boshqarish, chegaralash, ta’qiqlash yoki rag‘batlantirishdan iborat siyosiy ustqurmaning harakatlantiruvchi mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Shunga ko‘ra, “Ekologik barqarorlik” tushunchasining mazmuni ko‘proq praksiologik ahamiyatga ega bo‘lib, davlatning tabiatni muhofaza qilishdan iborat faoliyatini ifodalaydi. Ekologik madaniyat tabiatni muhofaza qilish faoliyatining turli darajalarini individual va ijtimoiy manfaatlar doirasida muvofiqlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Bunda ijtimoiy hayotning axloqiy, huquqiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa yo‘nalishlari ekologik ehtiyojlar doirasida umumlashib, ekologik barqarorlikni ta’minlashning o‘ziga xos subyektiv omiliga aylanadi. Ekologik madaniyatning konkret ijtimoiy-munosabatlarga “singib” borishi bilan tabiatni muhofaza qilish faoliyatining ustuvorlashib borish qonuniyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Umuman ekologik munosabatlarni boshqarishning funksiyasi va mexanizmi bo‘lgan ekologik madaniyatni jamiyat iqtisoiy ishlab chiqarish xarakteri, rivojlanish darajasi bilan bog‘lab qo‘yish noo‘rindir. Chunki, ekologik madaniyatning xarakteri jamiyatning ijtimoiy-psixologik, ma’naviy-siyosiy 38

xususiyatlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ekologik madaniyatni ham gnoseologik, ham praksiologik jihatlardan boshqa madaniyat shakllari bilan aloqadorlikda tahlil qilish maqsadga muvofiq. Zero, ekologik madaniyatning universal xarakteri ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hodisalarning ekologiyalashish ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularning tabiatni muhofaza qilish amaliy faoliyatlarini maqsadga muvofiqlashtirib turadi. Ekologik vaziyatni barqarorlashtirish jarayonida shaxs “ekologik madaniy sifati” tarkib topadi. Shaxsning “ekologik madaniy sifati” jamiyat ijtimoiy- iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy tuzilishining xususiy tarzda ifodalanishidir. Lekin, uning mazmuni ijtimoiy-siyosiy munosabatlardan mustaqil, mutloqlashgan holda tushunish bilishni chegaralashga olib keladi. Umumlashtirib aytganda, ijtimoiy-siyosiy faoliyat tizimida ekologik barqarorlikni ta’minlashda ekologik madaniyat tarixiy merosining o‘rnini aniqlash: birinchidan, shu sohadagi ilmiy bilishning kategorial apparati mazmuni ijtimoiy- iqtisodiy, ma’naviy-siyosiy hodisalarni jamiyatning ekologik vaziyati bilan bog‘liq holda tahlil qilingandagina tabiatni muhofaza qilish madaniyatining mohiyatini, funksional ahamiyatini yoritib berishi mumkin. Ikkinchidan , ekologik barqarorlik jamiyat ma’naviy-moddiy madaniyati umumiy tarixiy rivojlanishining darajalariga mos tarzda, o‘z xarakterini o‘zgartirib borgan hamda ma’lum ijtimoiy-siyosiy vaziyatlarda konkret mazmun kasb etgan. Uchinchidan, ekologik barqarorlikni ta’minlashga doir turli madaniyat yo‘nalishlarining mazmuni shaxs va jamiyatning “ijtimoiy-siyosiy sifatini”, rivojlanish darajasini belgilovchi mezon sifatida qaralishi kerak. To‘rtinchidan , madaniyat tarixiga va rivojlanish yo‘nalishlariga differensial munosabatda bo‘lish, uning harakatlantiruvchi mexanizmlarini, motivlarini aniqlashda muhim nazariy-metodologik vazifa hisoblanadi. 2.2 O`zbekistonda aholi sog`ligi va genafondini yahshilashga qaratilgan strategik vazifalar 39

27 yillik mustaqil taraqqiyotimiz davrida mamlakatimizda inson hayotini yaxshilash, uning qulay turmush sharoitlarini yaratish maqsadida ulkan ishlar amalga oshirildi. Demokratik fuqarolik jamiyatini barpo etish, bunda aholini ijtimoiy himoya qilish, uning sog‘ligini kafolatlash yo‘nalishida jahon va milliy tajribaga asoslangan holda yaxlit tizim yaratildi. Ayni vaqtda zamon talabi, mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili aholining ijtimoiy himoyalash va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va amalga oshirishni taqozo etmoqda. Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va hayotni barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida ishlab chiqilgan Harakatlar strategiyasida Aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilanadi. O‘tgan davr mobaynida O‘zbekiston sobiq Ittifoqdan meros bo‘lib qolgan tizimlashmagan, umumiy shaklga ega bo‘lgan ijtimoiy himoya tizimini tubdan yaxshilab, tizimli, manzilli xarakterga ega bo‘lgan va ko‘lami bo‘yicha aholining barcha qatlamlarini har tomonlama himoyalashni tashkil etishga qaratilgan takomillashga tizimni joriy etdi va bugungi kunga kelib aholiga ijtimoiy kafolatlarni taminlamoqda. Bugungi kunda Davlat budjetining qariyb 60 % ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilmoqda. 1991 yilga taqqoslaganda, aholining real daromadlari 12 barobardan ziyod ko‘paydi, ish haqi, pensiya va ijtimoiy nafaqalar salmoqli darajada oshdi. Iste’mol tovarlar ishlab chiqarishni jadal sur’atlar bilan oshirish va aholining ularga bo‘lgan talabini qondirish ta’minlanmoqda 12 . 12 O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Shavkat Miromonivich Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi nutqi.// “Xalq so‘zi”, 2016 yil 9-sentabr. 40

Taraqqiyotimizning bugungi bosqichida ijtimoiy sohaning aholiga majburiy ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash, aholining ehtiyojmand qatlamlarining ijtimoiy himoyasini hamda keksalar va imkoniyati cheklangan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish, ижтимоий хизмат ko‘rsatishni yaxshilash, aholiga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishda davlat – xususiy sherikligini rivojlantirish masalalariga e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekistonda 2010-2015 yillar mobaynida keksalar va pensionerlar uchun mo‘ljallangan 12 ta Sahovat va Muruvvat internat uylari moddiy-texnika bazalari, 14,6 ming yolg‘iz keksalar, pensioner, nogironlarning turarjoy sharoitlari yaxshilandi, 5,4 ming odam reabilitatsiya texnik vositalari va protez-ortopediya maxsulotlari bilan ta’minlandi, 6,4 ming nogiron va pensioner sanotoriyalarda sog‘liqlarini tiklashdi. Ko‘rsatilgan tibbiy-ijtimoiy yordamning umumiy hajmi 132,2 milliard so‘mni tashkil etdi. Jamiyatning demokratlashuvi jarayonida aholining ehtiyojmand qatlamlarining ijtimoiy himoyasini yanada yaxshilash uchun “Nuroniy” jamg‘armasi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi, yolg‘iz keksalar, pensionerlar va nogironlarni muhofaza qilish tizimini yanada takomillashtirish, uning manzilligini ta’minlash, keksa yoshdagilar, imkoniyati cheklangan odamlar va yolg‘iz keksalarga ko‘rsatiladigan tibbiy-ijtimoiy yordam darajasi va sifatini ko‘tarishni, shuningdek joylarda tuman va shaharlar aholisining zamonaviy diagnostika davolanish uslublaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlaydigan tubdan yangi yondashuvlar ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatdi. Keksalarni qo‘llab-quvvatlash davlat tizimini yanada takomillashtirish maqsadida qariyalar va faxriylarni ijtimoiy himoyalash, ularning faolligini oshirish mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida to‘la qonli ishtirok etishlari uchun shart- sharoitlar yaratish, tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash sohasida katta avlod vakillarining rolini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2016 yil 28-dekabr kuni “O‘zbekiston faxriylarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash “Nuroniy” jamg‘armasi faoliyatini yanada 41

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmon hamda “Keksalar va nogironlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha qo‘shma chora-tadbirlar to‘g‘risida” 13 gi Qarorining qabul qilinishi bu borada islohotlarning yangi bosqichga ko‘tarilishi bo‘ldi. Mazkur farmon va qarorda oqsoqollar, keksalar va faxriylarni ijtimoiy faoliyatga jalb etish, joylarda keksalar turmush sifatini oshirish, ularning ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari bilan hamkorlikda yolg‘iz va muhtoj keksalarga ijtimoiy va moddiy ko‘mak ko‘rsatish, “Nuroniy” jamg‘armasi markaziy apparatini, uning viloyat va tumanlardagi bo‘linmalarini moddiy qo‘llab- quvvatlash, “Nuroniylar maskani” komplekslarini yaratish keksalarni o‘z vaqtida aniqlash va davolash uchun 2,8 million keksa yoshdagi fuqarolarning barcha iqtisoslashtirilgan tibbiy brigadalar tomonidan chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilishini ta’minlash, biriktirilga patronaj hamshiralari tomonidan salomatliklari ustidan doimiy nazorat orqali keksa yoshdagi fuqarolar orasida kasalliklar profilaktikasi choralarini kengaytirish, 15,5 ming yolg‘iz keksalarning turmush sifati va darajasini ularga shaxsiy ijtimoiy xodimlarni biriktirish orqali oshirish, keksa yoshdagi shaxsdagi yoshlarni to‘lovsiz asosda davolash va sog‘lomlashtirish ko‘zda tutilgan. Shu munosabat bilan Respublika ixtisoslashtirilgan tibbiyot markazlariga 20 ming va viloyatlardagi tibbiyot muassasalariga 215 mingdan ziyod, jami 178,9 milliard so‘m miqdoridagi orderlar ajratish ko‘zda tutilgan. Joylardagi barcha tibbiyot birlashmalari va muassasalarni, shuningdek, barcha viloyatlardagi onkologiya dispanserlarini umumiy miqdori 108,7 million AQSH dollariga teng bo‘lgan. Tegishli zamonaviy tibbiyot uskunalari bilan jihozlash, keksalar va nogironlarning 23 ta “Saxovat” va “Murruvat” uy-internatlari moddiy texnik bazasini umumiy miqdori 207 milliard so‘m hajmda mustahkamlash mazkur farmon va qaror ijrosida o‘z aksini topdi. Ushbu ishlarni amalga oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan dasturni moliyalashtirishga 688,2 milliard so‘m yo‘naltiriladi, shuningdek, xalqaro 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28-dekabrdagi “Keksalar va nogironlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha qo‘shma chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2705-son qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 1-son, 10-modda. 42

moliyaviy tuzilmalarning 108,7 million AQSH dollari hajmidagi kredit va grant mablag‘larini jalb etish ko‘zda tutilgan 14 . Bundan tashqari, 2016 yil 26-dekabrda “Keksalar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy hojatmand toifalariga ijtimoiy xizmatlar to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Mazkur qonun mohiyati aholining hojatmand toifalariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy xizmatlarning huquqiy asoslarini takomillashtirish, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishning umumiy talablari va asosiy yo‘nalishlarini belgilash, shuningdek, ushbu sohada davlat va nodavlat tashkilotlarining rolini oshirish, ijtimoiy himoya sohasi tizimidagi asosiy tushunchalarni belgilashga qaratilgan bo‘lib, unda ijtimoiy xizmatlarni aniq va manzilli amalga oshirish, ehtiyojmand yoshlarga yordam ko‘rsatish, ularga boshqa fuqarolar bilan bir qatorda jamiyat hayotida ishtirok etish imkoniyatlarini yaratish va ularning odatiy hayotiy ehtiyojlarini mustaqil ravishda ta’minlash bo‘yicha kompleks huquqiy, iqtisodiy, psixologik, ta’limiy, tibbiy, rebilitatsion va boshqa choralarni amalga oshirish nazarda tutilgan. Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj ehtiyojmand qatlamlari himoyasini kafolatlash bugungi kunda mamlakatimiz oldida turgan ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilanmoqda. Xsusan, bu masala 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida to‘la o‘z aksini topdi. Dasturda keksa yoshdagi aholi ijtimoiy faolligini oishirish va ularning jamiyatdagi mavqeini yuksaltirish maqsadida 2017 yil davomida “Nuroniy” jamg‘armasi, “Mahalla” jamg‘armasi, xotin-qizlar qo‘mitasi, “Oila” ilmiy-amaliy markazi, O‘zbekiston musulmonlari idorasi, Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari ishtirokida keksa yoshdagi fuqarolarning mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida keng famrovli ishtirok etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, jamiyat, oilalar va mahallalarda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, shuningdek, yosh avlodni xalqimizning ko‘p asrlik 14 Keksalar va nogironlarni qo‘llab-quvvatlash kuchaytiriladi. – https://www.gazeta.uz/uz/2016/12/29/keksalar. 43

an’analarini hurmat qilish ruhida tarbiyalash ishidagi rolini oshirishga erishish nazarda tutildi. Mazkur tadbirlar uchun ijrochilar mablag‘lari hisobidan 200 million so‘m mablag‘ yo‘naltirilishi rejalashtirilmoqda. Keksa yoshdagi aholi salomatligini tiklash va ularga sifatli tibbiy-ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni yanada samarali tashkil etish maqsadida 2017 yilda mamlakatimiz hududlaridagi ijtimoiy muassasalarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash bo‘yicha kompleks choralar amalga oshirilmoqda. Shu maqsadda davlat budjeti mablag‘lari hisobidan jami 49 milliard 312 million so‘m mablag‘ yo‘naltirildi 15 . Joriy yilda Harakatlar dasturida haqiqatdan ham ehtiyojmand davlat ko‘magiga muhtoj bo‘lgan kam ta’minlangan oilalarni aniqlash, ularga nafaqa va moddiy yordam tayinlash, vaqtinchalik yashash joyi bo‘yicha nafaqa, moddiy yordam tayinlash tartibini belgilashda qulaylik nazarda tutgan holda kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy nafaqalar hamda moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risidag Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 15-fevraldagi 44-son qarori bilan tasdiqlangan nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishni nazarda tutuvchi Vazirlar Mahkamasining qarori loyihasini ishlab chiqish ko‘zda tutilmoqda. Bu o‘z o‘rnida ijtimoiy himoyani manzilli ravishda tashkil etish uchun huquqiy baza yaratilishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, bu boradagi ishlar ko‘lamini kengaytirish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini mahallalarda, ayniqsa, chekka qishloqlarda yashayotgan yolg‘iz qariyalar, nogironlar, kam ta’minlangan fuqarolarni moddiy va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, bolalar va maxsus muassasalarni vitaminlashtirilga oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlash bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar ishlab chiqildi 16 . Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun “Sog‘lom avlod uchun” fondi, “Amiri Kerz” xalqaro tashkiloti, “Resource and Policy Exchange” tashkiloti, “TOM`s SHOES” tashkilotlari (kelishuv asosida) hayriya mablag‘lari hisobidan 632 million dollar mablag‘ yo‘naltirilishi rejalashtirilmoda. 15 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” PF-4947-farmoni, 216-band. 16 O‘sha manba. 218-band. 44

Aholining himoyaga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy-himoya qilish, ularning sog‘ligini tiklash, sifatli tibbiy-ijtimoiy xizmat ko‘rsatish borasida bir qator salmoqli ishlar amalga oshirilishi rejalashtirildi. Ayniqsa, manzilli, hududlarda, chekka joylarda bu borada yirik loyihalarning amalga oshirilishi e’tiborga loyiqdir. 2017 yil davomida 1941-1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari, nafaqaxo‘rlar, nogironlar, yolg‘iz qariyalar va aholining boshqa nochor qatlamlaridan kamida 35 ming nafarini sanatoriy muassasalarida bepul davolanishini tashkil etish uchun davlat mablag‘lari hisobidan 18 milliard so‘m mablag‘ yo‘naltirildi. Birgina 2017 yilda nogiron shaxslarni protez-ortopediya vositalari, rebilatatsiya texnika va yordamchi vositalar asosida bepul ta’minlash yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash, ularni jamiyatga qaytarish maqsadida kamida 10 ming nafar nogiron va yolg‘iz qariyani protez-ortopediya buyumlari va texnik rebilitatsiya vositalari bilan ta’minlash rejalashtirilgan. Mustaqilligimizning ilk yillaridan boshlab, davlatimiz tomonidan inson salomatligini yanada mustahkamlash, sog‘lom insonlar safini ko‘paytirish, onalar va bolalar sog‘ligini muhofaza qilish, sog‘lom turmush tarzini keng omma o‘rtasida shakllantirish, oilada tibbiy madaniyatni oshirish, har bir shaxsning salomatligi o‘z qo‘lida ekanini aholi o‘rtasida keng targ‘ib qilish, sog‘lom jamiyatni tashkil etishga katta e’tibor qaratilgan. Bu borada 1996 yil 29-avgustda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarning sog‘ligini saqlash to‘g‘risida”gi Qonun, 1998 yil 10-noyabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi sog‘ligini saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to‘g‘risida”gi 2107-son Prezident Farmoni, 2011 yil 28 noyabrdagi “Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 1652-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori hamda 2015-2020 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasi aholisining sog‘lom ovqatlanishini ta’minlash konsepsiyasini va chora-tadbirlar kompleksini ta’minlash to‘g‘risidagi Vazirlar 45

Mahkamasining Qarori aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Fuqarolarning dam olish, sog‘lig‘ini qayta tiklash, sport bilan shug‘ullanish imkoniyatlarini oshirish uchun infratuzilmani yaxshilash va jihozlash uchun 2017- 2018 yillar davomida jami 49,5 milliard so‘m mablag‘ yo‘naltirilib, mamlakatimiz bo‘yicha sanatoriylar, yoshlar markazlari, suzish havzasi, o‘yingohlar, stadion, madaniyat va sport majmuasi barpo etilishiga yo‘naltirilmoqda. Bolalar sog‘lomlashtirish oromgohlarini o‘rnatilgan tartibda qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash uchun Kasaba uyushmalari mablag‘lari hisobidan 18 milliard 540,7 million so‘m mablag‘ yo‘naltirilib, Surxondaryo viloyatida 200 o‘rinli “Amudaryo sohili” oromgohini qurish ishlarini yakunlash; Andijon viloyatidagi “Bog‘ishamol” oromgohini rekonstruksiya qilish; Sirdaryo viloyatidagi “Sirdaryo” oromgohini rekonstruksiya qilish; Navoiy viloyatidagi “Ishonch” ormgohida suzish havzasini qurish 17 qurish iishlarini amalga oshirilishi, hech shubhasiz, yosh avlodni sog‘lom va barkamol etib tarbiyalashga hukumat e’tiborining amaldagi ifodasidir. Bundan tashqari, xodimlar va ularning oila a’zolarini sog‘lomlashtirish va dam olishini tashkil etish maqsadida kasaba uyushmalari tizimidagi “Oqtosh” sanatoriysida, “Zomin” sanatoriysida yotoq binolarini qurish; Surxondaryo viloyatidagi “Termiz marvaridi” sanotoriysini kapital ta’mirlish va rekonstruksiya qilish; Namangan viloyati “Chodak” qishloq fuqarolar yig‘inida dam olish uyini qurish ishlarini amalga oshirish uchun yil davomida Kasaba uyushmalari mablag‘lari hisobidan 17 milliard 810 million so‘m yo‘naltirilmoqda. Bunda asosiy e’tibor bolalarni sog‘lomlashtirish va dam olidirish samaradorligini oshirishga qaratiladi. 2016 yil – “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi doirasida mamlakatimizdagi tibbiyot muassasalarini zamonaviy diagnostika va davolash 17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-son Farmoni, 241-band. 46

uskunalari bilan jihozlash uchun 80 million dollar qiymatidagi kredit va grant mablag‘lari yo‘naltirildi. Davlat dasturida belgilangan tadbirlar bo‘yicha 9 millionga yaqin fvrzand ko‘rish yoshidagi ayollar va 10 millionga yaqin bolalar tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilib, sog‘lomlashtirildi. Jumladan, Respublika ixtisoslashtirilgan pediateriya ilmiy- amaliy tibbiyot markazida eshitish bo‘yicha nuqsoni bo‘lgan 350 dan ortiq bolada koxlear implantatsiya operatsiyalari amalga oshirildi. Buning uchun 21 milliard so‘m mablag‘ sarflandi. Ana shunday ishlar qatorida 700 ming nafar bola pnevmokok infeksiyasi va boshqa yuqumli kasalliklarga qarshi emlandi 18 . Mamlakatimizda onalik va bolalikni muhofaza qilish borasidagi izchil islohotlar tufayli “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi umummilliy harakatga aylandi. Shu boradagi ishlar izchil amalga oshrilayotgan tufayli keyingi besh yilda mamlakatimizda har 100 ming chaqoloqqa nisbatan onalar o‘limi 23,1 dan 19 taga, 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi 14,8 tadan 13,9 taga, chaqaloqlar o‘limi 11 tadan 10,7 taga kamaydi. Ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha O‘zbekiston BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga to‘liq erishdi 19 . Nufuzli xalqaro institutlarni e’tirof etishicha, O‘zbekiston dunyoning 125 davlati orasida xotin-qizlar uchun qulay sharoitlar yaratish va onalikni muhofaza qilish borasida yetakchi o‘rinlardan birini egallab turibdi. Jahon reytingida mamlakatimiz yosh avlod salomatligiga eng ko‘p g‘amxo‘rlik ko‘rsatayotgan 10 ta davlat safidan joy oldi. Aholi genafondini yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida ayollarning o‘rtacha umri 66 yoshdan 73,5 yoshga uzaydi. Onalar va go‘daklar o‘limi 3 barobarga kamaydi 20 . 18 Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligini va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. O‘zbekiston Respublikasi saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.// “Xalq so‘zi”, 2016 yil 8 dekabr. 19 Farzandlari sog‘lom yurt.www.xs.uz. 20 “Yagonasan, muqaddas Vatanim, sevgi va sadoqatim senga baxshida, go‘zal O‘zbekistonim!” O‘zbekistonning 23 yillik mustaqil taraqqiyot yo‘lida turli sohalarda qo‘lga kiritilgan yutuq va natijalar, mamlakatimizning salohiyati va qudrati, tub islohotlarning mohiyati va ahamiyatini aholining keng qatlamlariga yetkazish, joylarda tashkiliy-amaliy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar hamda targ‘ibot-tashviqot ishlarida foydalanish uchun uslubiy qo‘llanma/ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat boshqaruvi akademiyasi; Respublika ma’naviyat- targ‘ibot markazi; Milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi.-Toshkent: “Ma’naviyat”, 2014.-B.126. 47

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbarligida mamlakatimizda onalik va bolalikni muxofaza etishga qaratilgan muhim ijtimoiy- iqtisodiy dasturlar qabul qilindi. Sog‘liqni saqlash sohasini isloh qilish davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri ekanligini, mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimini yanada takomillashtirish, tibbiyot xodimlari mehnatini rag‘batlantirish, davolashning zamonaviy texnologiya va usullarini keng joriy etishga alohida e’tibor qaratdi. Tibbiyot sohasida bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar, yechimini kutayotgan muammolar haqida atroflicha to‘xtaldi. Mamlakatimiz sog‘liqni saqlash sohasini yanada rivojlantirish, ko‘rsatilayotgan tibbiy xizmatlar sifatini xalqaro standartlar darajasiga ko‘tarish, yosh mutaxassislarni tarbiyalash jarayoniga ilg‘or ta’lim texnologiyalarini keng joariy etish, dunyoning yetakchi tibbiyot markazlari va o‘quv muassasalari, taniqli olimlar va mutaxassislar bilan hamkorlikni kengaytirish masalalari yuzasidan aniq topshiriqlar berildi. Birlamchi tibbiyot muassasalari, ayniqsa, qishloq vrachlik punktlari, oilaviy poliklinnikalar, patronaj xizmati, tez tibbiy yordam tizimining faoliyati hamon qoniqarsiz ahvolda qolayotganligi, shifoxonalar va aholini dori- darmon vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlash, jumladan, ijtimoiy dorixonalar tashkil etish bo‘yicha berilgan topshiriqlar ijrosi talab darajasida emasligi qayd etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy dasturining eng muhim yo‘nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag‘ishlangan kengaytirilgan majlisidagi nutqida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish sohasida mavjud kamchiliklarga to‘xtalib o‘tar ekan, Prezident Sh.Mirziyoyev Qishloq vrachlik punktlarini isloh qilish samaradorligining pastligi, bugungi kunda ularda 2500 nafar vrach yetishmasligi, bu maskanlarni zamonaviy uskunalar bilan jihozlash va dori vositalari bilan ta’minlash darajasi juda past, diognostika darajasi pastligi va vrachlarning malakasi yetarli emasligi, tez tibbiy yordam tizimida jiddiy kamchiliklar mavjudligi ta’kidlandi. Sohadagi mazkur muammolarni bartaraf etish uchun 48

qishloq vrachlik punktlari yuqori texnologiyalar asosidagi ixtisoslashgan markazlar va tez tibbiy yordam stansiyalari bo‘yicha mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan takliflarni va tegishli hujjatlar loyihalarini tayyorlash, vrachlar va tibbiyot xodimlari malakasini ham, mamlakatimizda ham yetakchi xorijiy klinikalarda oshirish bo‘yicha ta’sirchan tizim yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish, 340 nomdagi dori vositalari va tibbiyot buyumlari chegaralangan narx bo‘yicha sotilishini tashkil etish ishlariga kelgusida jiddiy e’tibor qaratish ta’kidlandi 21 . Jumladan, Harakatlar strategiyasiga muvofiq, 78 ta tuman tibbiyot birlashmasini, 7 ta shahar va 2 ta viloyat ko‘p tarmoqli tibbiyot markazini qayta qurish, tez tibbiy yordam xizmatini 1200 ta maxsus avtotransport bilan ta’minlandi. Sog‘liqni saqlash tizimining birlamchi bo‘g‘ini bo‘lgan qishloq vrachlik punktlari faoliyatini yanada rivojlantirish maqsadida qishloq vrachlik punktlarning muntazam faoliyatini ta’minlashga xizmat qiluvchi qo‘shimcha qulaylik yaratish maqsadida ularning vrachlariga ish joyi yonidagi hududlarda uy- joylar qurib berish, qishloq vrachlik punktlarning moddiy-texnik bazasini kuchaytirish hamda ularni malakali kadrlar bilan ta’minlash ko‘zda tutilmoqda 22 . 2017-2021 yillarda Respublika ixtisoslashtirilgan tibbiyot markazlari, ilmiy-tekshirish institutlari va Oliy o‘quv yurtlari klinikalari yetakchi mutaxassislarni jalb qilgan holda, keng tarqalgan kasalliklarning oldini olish va erta aniqlashga qaratilgan “Hech kim va mehr va e’tibordan chetda qolmasin” shiori ostida keng qamrovli tibbiy ko‘rik tadbirlarini o‘tkazish rejalishtirilmoqda. Natijada kelgusi 5 yilda mamlakatimizning chekka tumanlari aholisini chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, kasalliklarni erta aniqlash va olidini olishga qaratilgan tadbirlar amalga oshiriladi. Viloyatlar aholisini sifatli tibbiy yordam bilan ta’minlash maqsadida Respublika ixtisoslashgan tibbiyot markazlari shifokorlarining joylarga chiqib, jarrohlik amaliyotlari va boshqa tibbiy xizmatlar ko‘rsatishini tashkil etish bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar dasturi qabul qilinadi. 21 Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.// “Xalq so‘zi”, 2017 yil 16 yanvar 22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-son Farmoni, 233-235 band. 49

Bu jarayonda esa Respublika ixtisoslashgan tibbiyot markazlari xizmatidan foydalanuvchilarga qo‘shimcha qulayliklar yaratiladi. Aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati yanada oshadi 23 . Sohliqni saqlash bo‘yicha qonunchilik asoslarini yanada mustahkamlash maqsadida “Odam a’zolari va to‘qimalarini transplantatsiya qilish to‘g‘risida”gi Qonun loyihasini ishlab chiqish rejalashtirilmoqda. Mazkur qonun loyihasini qabul qilish orqali aholiga ko‘rsatiladigan. Tibbiy xizmatlar doirasi kengaytiriladi hamda odam a’zolari va to‘qimalarining transplantatsiya qilinishi tartibi belgilanadi, shuningdek, aholining transplantatsiyaga muhtoj bo‘lgan toifasiga qonuniy asoslar va tartiblarda shu turdagi tibbiy xizmatdan foydalanish imkoniyati yaratiladi 24 . Harakatlar strategiyasi doirasida 2017-2021 yillarda 220 million so‘m evaziga ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar uchun tibbiy-ijtimoiy patronaj birigadalarining kuchi bilan tog‘li, cho‘l va borish qiyin bo‘lgan hududlarda, shuningdek alohida e’tibor talab etiladigan tumanlarda aholi tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Ekologik jihatdan noqulay mintaqalarda yashovchi (Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) aholi uchun “Salomatlik” poyezdlari tashkil etiladi. Borish qiyin bo‘lgan hududlarda yashovchi aholini chuqur tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish orqali aholining ijtimoiy holatini aniqlab, sog‘lom oila shakllantiriladi va alohida tibbiy savodxonlik madaniyati oshiriladi 25 . Onalar va bolalarga ko‘rsatiladigan tibbiy xizmat sifatini oshirish, onalar va yangi tug‘ilgan chaqoloqlarga yuqori malakali tibbiy xizmat ko‘rsatish maqsadida 5,8 million AQSH dollari miqdorida, Jahon bankining Xalqaro taraqqiyot uyushmasi, “Salomatlik-3” loyihasi, budjet mablag‘lari hisobidan onalar va bolalarga yuqori malakali tibbiy yordam ko‘rsatish uchun tuman va shahar tibbiyot birlashmalarining 40 ta tug‘riq bo‘limi negizida tumanlararo perinatal markazlar tashkil etish 26 ko‘zda tutilmoqda. 23 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-son Farmoni, 219-band. 24 O‘sha manba. 21-band. 25 O‘sha manba. 22-band. 26 O‘sha manba. 224-band. 50

Chaqaloqlar hamda homilador ayollarga tug‘ma va avloddan-avlodga o‘tuvchi patologiyani erta aniqlash orqali sog‘lom avlod tug‘ilishi uchun shart- sharoitlar yaratish asosida 1625,8 ming dollar sarmoya hisobidan Respublika skring markazida va uning hududiy filiallarida homilador ayollar hamda chaqoloqlar orasida perinatal va neonatal skrining hamda sog‘liqni saqlashning birlamchi bo‘g‘ini darajasida homilador ayollarning ommavi, barvaqt perinatal skrining o‘tkazish rejalashtirilmoqda 27 . Bu sohada ishlar sifatini tubdan yaxshilash maqsadida bugun sog‘liqni saqlash sohasining uzviy bug‘ini sanalgan tibbiy-profilaktika xizmati jahon andozalari talablariga to‘liq javob beradigan zamonaviy tizimga aylanmog‘i zarur. 2017 yil Investetsiya dasturi doirasida 519350 million so‘m miqdorida aholiga ko‘rsatilayotgan tibbiy yordam sifatini oshirish, davolash-profilaktika muassasasi, tug‘ruqqa yordam beruvchi va bolalar tibbiyot muassalarining moddiy-texnik bazasini yanada mustahkamlash, qurilish, rekonstrkutsiya qilish, kapital ta’mirlash va asbob-uskunalar bilan jihozlash ishlari ko‘zda tutilmoqda 28 . Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish borasida 2017-2021 yillarda barcha tuman, shahar tibbiyot birlashmalari va oilaviy poliklinikalar, onkologik muassasalar, respublika ixtisoslashtirilgan ilmiy-amaliy tibbiyot markazlari, Davlat sanitariya epidemiologiya nazorat markazlari, Davlat sanitariya epidemiologiya nazorat markazlarini, Respublika ilmiy shoshilinch tibbiy yordam markazi, tibbiyot oliy ta’lim muassalarining klinikkalari va respublika klinik shifoxonalarini hamda to‘rtinchi darajali ko‘p tarmoqli bolalar tibbiyot markazlarining moddiy-texnik bazasi mustahkamlanadi va aholiga ko‘rsatilayotgan tibbiy yordam sifati oshiriladi 29 . Ma’lumki, mamlakatimizda mustaqillikning ilk yillaridanoq xotin-qizlarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish, ularni ijtimoiy-huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, siyosiy faolligini oshirish, kasbiy, jismoniy, ma’naviy hamda intellektual salohiyatini 27 O‘sha manba. 223,225-band. 28 O‘sha manba. 232-band. 29 O‘sha manba. 234-band. 51

yuksaltirish, qiz bolalarni zamonaviy kasb-hunarga o‘rgatish, ularni sportga keng jalb etish, sog‘lom oilani shakllantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi mamlakatimiz xotin-qizlarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlab, xalqaro ayollar harakati hamda boshqa nufuzli tuzilmalar bilan keng hamkorlik qilib kelmoqda. Xotin-qizlarning ijtimoiy faolligini oshirish, oila va jamiyatdagi mavqeini mustahkamlash, oila, onalik hamda bolalikni muhofaza qilishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, o‘nlab qonunlar, saksonga yaqin farmon va qarorlar, davlat dasturlari huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Chunonchi Asosiy Qonunimizning 46-moddasida xotin- qizlar va erkaklar teng huquqliligi belgilab qo‘yilgani ularning davlat hamda jamiyatni boshqarishdagi ishtirokini kengaytirish, yurtimiz ravnaqi yo‘lida bor imkoniyatlar va solohiyatni ishga solib, mehnat qilishlariga sharoit yaratmoqda. Shu bilan birga, mamlakatimiz sohaga oid turli konvensiya, bitim hamda shartnomalarga qo‘shilgan. Mamlakatimizda aholi salomatligini mustahkamlashning muhim va samarali omili bo‘lgan jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. 2017-2021 yillarda ayollar o‘rtasida sportning ommaviyligini oshirish, korxona va tashkilotlarda mehnat qilayotgan ayollar salomatligini mustahkamlash maqsadida kelgusida Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida “Sohlom ona – sog‘lm bola” shiori ostida an’anaviy mintaqaviy “Ayollar sport festivali” “Sog‘lom avlod uchun” kubogi uchun suzish, sinxron suzish, suvga sakrash, gimnastika, badiiy gimnastika, sport raqsi va gimnastikasi kabi sport musobaqalari hamda boshqa tadbirlar o‘tkaziladi 30 . Onalar farovonligini ta’minlash, oilalar va mahallalarda ijtimoiy-ma’naviy muhitning barqarorligini saqlash, sog‘lom turmush tarzini yanada mustahkamlash, sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalashda jamoat tashkilotlarining ijtimoiy hamkorligini keng yo‘lga qo‘yish maqsadida oilalarning ijtimoiy-ma’naviy holatini tizimli o‘rganishning samarali mexanizmini yaratib, amaliyotga tadbiq etish hamda aholi turmush darajasining haqiqiy ahvolini doimiy o‘rganib borish, joylardagi 30 O‘sha manba. 226-band. 52

jamoatchilik vakillariga bu borada uslubiy ko‘maklashish, oilalardagi mavjud muammolarni aniqlab, ularni bartaraf etish borasida chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqiladi 31 . Bu borada oilalar mustahkamligini ta’minlash, oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash, jamiyatda tinchlik va barqarorlikni saqlashda oilaning tutgan o‘rnini ko‘rsatish hamda oila institutining mavqeini oshirish maqsadida 15-may Xalqaro oila kuni munosabati bilan “Inson va oila manfaati – jamiyat farovonligi” nomli telemarofon o‘tkaziladi 32 . Hududlarda aholi, ayniqsa, xotin-qizlar bilan muloqotda bo‘lish, oilalarga kirish, ularning muammolarini hal qilish, xotin-qizlar, yoshlar va voyaga yetmaganlarning manfaatlarini ta’minlash maqsadida yetuk va ma’sul mutaxassislar tomonidan mahallalarda sayyor qabullar tashkil qilib, zarur huquqiy, psixologik va tibbiy yordamlar ko‘rsatiladi. Fuqarolarning maishiy muammo va kamchiliklari joylarda hal etiladi. Ularga huquqiy psixologik va tibbiy yordamlar ko‘rsatiladi 33 . O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasining, respublika xotin-qizlar jamoat tashkilotlarining ayollar huquqlarini himoya qilish, ularning siyosiy-ijtimoiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida to‘la qonli ishtrok etishini ta’minlash, xotin-qizlar hamda yoshlarning ma’naviy va intellektual saviyasini yuksaltirish borasida olib borayotgan ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida “Xotin- qizlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash markazlari faoliyatlarini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori loyihasi ishlab chiqiladi. Ushbu qaror asosida aholining muammoli masalalarini hal etishning samarali tizimi yaratiladi. Mamlakatimizda ayollar bandligini ta’minlashga qaratilgan dasturlar asosida yaratilayotgan asosida ish o‘rinlari yildan-yilga ortib bormoqda. Xotin- qizlar tadbirkorligini qo‘llab quvvatlash borasida mamlakatimiz erishayotgan yutuqlar, ayniqsa, uy mehnatini rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlar diqqatga sazovor. Bu o‘z navbatida, ayollarning oila moddiy farovonligiga munosib hissa 31 O‘sha manba. 227-band. 32 O‘sha manba. 237-band. 33 O‘sha manba. 223,238-band. 53

qo‘shishlariga, shu bilan birga farzand tarbiyasi bilan bevosita shug‘ullanishlariga imkon beradi. Mamlakatimiz sog‘liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida farmaseftika sanoatini rivojlantirish, aholi va davolash muassasalarini sifatli, xavfsiz va arzon dori-darmon vositalari bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda 130 dan ziyod farmaseftika korxonasi faoliyat ko‘rsatib, ular tomonidan 2 mingdan ortiq turdagi dori-darmon vositalari ishlab chiqilmoqda. Shuningdek, dori vositalarini ishlab chiqarish va ular bilan aholi hamda davolash – proflaktika muassasalarini ta’minlash maqsadida mazkur sohadagi ishlarni tashkil etishning mustahkam huquqiy asoslari barpo etildi. 20 dan ortiq qonun, 120 dan ziyod meyoriy-huquqiy hujjatlar bu yo‘nalishdagi ishlarni tartibga solishda muhim huquqiy asos bo‘lmoqda. Aholining sog‘ligini muhofaza qilish borasida ehtiyojman toifalarning to‘laqonli hayot kechirishlarini ta’minlash uchun ularga tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takaomillashtirish sohasida bir qator ishlar amlga oshirilmoqda. Xalqimizga munosib turmush sharoitini yaratib berish, aholi sog‘lig‘ini saqlash masalasi davlatimiz va jamiyatimizning doimiy diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Harakatlar strategiyasida ayollar va qizlarning salomatligini mustahkamlash, ular orasida jismoniy tarbiya hamda sportni ommalashtirish, shuningdek, keksalar, o‘zgalar parvarishiga muhtoj, urush va mehnat fronti qatnashchilari, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash bilan bog‘liq dolzarb chora-tadbirlar ham qamrab olinganligi yurtimizda “Inson manfaatlari har narsadan ulug‘” tamoyilining amalga oshirilishini ta’minlashda muhim omil bo‘lib hizmat qiladi. 54

Xulosa. Davlatimizda tabiat boyliklari shu jumladan yer, havo, suv va o‘rmonlarimiz tabiat obyekti sifatida aniq maqsad va vazifalari nuqtai nazardan alohida muhofaza qilinishi lozim. Chunki yer, havo, suv va o‘rmon boyliklarini muhofaza qilish u bilan bevosita ekologik bog‘liq bo‘lgan tabiat obyektlarini ma’lum mutonosiblikda saqlash hamda muhofaza qilishga yordam beradi. Nazariy jihatdan oladigan bo‘lsak, ekologik huquqni takomillashtirishdan tabiatni va uning tarkibiy asosi bo‘lgan yer, suv, havo va o‘rmonlarni muhofaza qilish, qo‘riqlash va tiklanishni huquqiy talabini kuchaytirish hamda mustahkamlashdir. Atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish maqsadi, ularni muhofaza vazifalari bilanbevosita bog‘liqdir. Demak ekologiyani huquqiy muhofaza qilishdan maqsad: Tabiat, jamiyat va inson o‘rtasidagi ma’lum mutonosiblikni saqlash, amalga oshirish va mustahkamlash; Ona tabiatimiz, jonli tabiatning turlari va gnetik fondi boyligini saqlash; Inson salomatligi uchun ekologik muvozanatni barqarorlashtirish; Tabiatni shu jumladan o‘rmonlarni muhofaza qilish, tiklash, kupaytirish orqali hayvonat dunyosi va nabotat olamini asrab qolish va ko‘paytirish; Yashil hududlar maydonlarini kengaytirish, o‘rmonlarni muhofaza qilish asosida atmosfera havosi tozaligi va musaffoligiga erishish; Yerni erroziyadansaqlash, tog‘ kon ishlarini bexatar olib borilishiga erishish va tog‘da ekologik muhitni saqlash; Tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish, shu asosda suv resurslarini ko‘paytirish hamda, suv fondini kamayishini oldini olish; ilmiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan hamda alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni saqlash. Yuqoridagi talablardan kelib chiqib,ekologiyani huquqiy muhofaza qilishning yana bir qator vazifaliri bo‘lib, xozirgi ekologik muommolar keskinlishib borayotgan sharoitda ularni hal qilish, ekologik xavfsizlikni 55

ta’minlish, tabiat boyliklarini kelajak avlodga qoldirish, ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, bu maqsadda qonunchilikni takomillashtirib borish, ekologik huquqiy ta’lim-tarbiyani yanada kuchaytirib borish ustivor vazifamiz bo‘lib qoladi. Bu esa mamlakatimizdagi mavjud tabiiy boyliklarni kelajak avlod uchun bus-butun qoldirishga, ularni asrab-avaylashga, e’zozlashga hamda ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishga xizmat qiladi. Demak, fikrimizcha, ekologiya va ekologiya huquqi fanlarini o‘qitishda ekologik huquqiy ta’lim-tarbiyaning zamonaviy tizimini takomilashtirish maqsadida quyidagi tavsiyalarga kelgan holda: birinchidan , mamlakatimizning ekologik siyosatini mustahkamlovchi vosita va omil sifatida ekologik qonunchilikni aholi va yoshlar o‘rtasida kengroq targ‘ib qilish, fuqarolarni o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda keng jamoatchilik ishtirokini yanada kuchaytirish; ikkinchidan, mavjud ekologik huquqiy ta’lim-tarbiya olib borish tizimini bosqichma-bosqich hamda, ekologiyaga oid fanlarni o‘qitishni xorijiy tajriba asosida takomillashtirib borish; uchinchidan, aholi o‘rtasida, ayniqsa barkamol avlodni shakllantirishda ekologik huquqiy ta’lim-tarbiyani yanada kuchaytirish, atrof muhitni muhofaza qilishda ekologik huquqiy ma’naviyat, madaniyat hamda, ekologik huquqiy tafakkurni rivojlantirish talablariga e’tibor berish va boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorlikni kuchaytirish; to‘rtinchidan, yoshlarga ekologik huquqiy ta’lim-tarbiya berish jarayonida ekologik va agrar qonun talablariga rioya etmaslik oqibatida yetkazilgan zararni qoplash, tiklash va qaytarish tamoyillariga qat’iy amal qilish hamda, ekologik huquqbuzarliklar uchun javobgarlik muqarrarligini tushuntirish va ularni bu haqda xabardor qilish; beshinchidan, yoshlar bilan ekologik huquqiy ta’lim-tarbiya olib borish jarayoni ekologik xavfsizlikni ta’minlash va ekologik muammolarni oldini olish 56

maqsadida, bu sohadagi xalqaro huquqiy hujjatlarni, deklaratsiya, konvensiya, pakt va boshqalarni xalqaro ahamiyatini, mazmun-mohiyatini kengroq tushuntirish; oltinchidan, amaldagi “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunlarga ekologik huquqiy ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan bob va bir qator moddalar kiritish; yettinchidan, “Ekologiya” va “Ekologiya huquqi” fanlarini o‘qitishda yangi pedtexnologiyalarni qo‘llash, dars jarayonlarida multimediya va interaktiv metodlardan foydalanib, ekologiya borasidagi transchegaraviy hamda tabiat resurslaridan fodalanish va muhofaza qilishda ekologik nazorat bilan bog‘liq bo‘ladigan muammolarni kenroq tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, atrof muhitga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirib, gumanistik qonunlar va munosabatlarni takomillashtirish bugungi kunning o‘ta dolzarb muammolaridan biridir. Demokratik huquqiy fuqarolik jamiyatini barpo etish sohasidagi ishlarni amalga oshirish jarayoni ketayotgan bir vaqtda, ekologik muammolarni oldini olish masalasi yanada jadallashmoqda. Mamlakatimiz barcha fuqarolari shuni yaxshi anglab yetishlari zarurki, ekologik vaziyat izdan chiqqan, atrof muhit yashab bo‘lmaydigan darajaga yetib qolgan joyda demokratik davlat qurish, inson huquqlarini o‘rnatish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Chunki bunday joyda yashab qolishni o‘zi dargumon. 57

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. I. Normativ huquqiy hujjatlar. I.1.O‘zbekiston Respublikasining Konistitutsiyasi 2018 y. I.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 7-fevral 2017-yilda 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi haqidagi farmoni. I.3. O‘zbekistonRespublikasiQonuni “Ekologikekspertizahaqida” (25.05. 2000-yil №73-II). I.4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini zrarkunanda va kasalliklardan himoya qilish haqida” (31.08. 2000-yil №116-II). I.5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Radiatsiya havfsizligi haqida” (31.08. 2000-yil №120-II). I.6. O‘zbekistonRespublikasiQonuni “Chiqit-ahlatlarhaqida” (05.04. 2002-yil №362-II). I.7. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Yer osti boyliklari haqida” (yangi redaksiya), (13.12. 2002-yil №444-II). I.8. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Tabiatni qo‘riqlanadigan xududlari haqida” (03.12.2004-yil №710-II). II.Asosiy adabiyotlar. II. 9. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, siyosat, mafkura. 1-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. -364 b. II. 10. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. -336 b. II. 11. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. -366 b. II. 12. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. -349 b. II. 13. Karimov I.A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. 5-jild. – T.: O‘zbekiston, 1997. -384 b. 58

II. 14. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O‘zbekiston, 1997. -326 b. II. 15. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. 6-jild. – T.: O‘zbekiston, 1998. -429 b. II.16. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild.–T.: O‘zbekiston, 1999. - 410 b. II.17. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. 8-jild. - T.: O‘zbekiston, 2000. -526 b. II. 18. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. - T.: O‘zbekiston, 2001. -438 b. II. 19. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild.-T.: O‘zbekiston, 2002. -429 b. II. 20. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l demokratik taraqqiyot va ma’rifatli dunyo bilan hamkorlik yo‘lidir. 11-jild. - T.: O‘zbekiston, 2003. -320 b. II. 21. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik, o‘z kuch qudratimizga, va qat’iy irodamizga bog‘liq. 12-jild. - T.: O‘zbekiston, 2004. -398 b. II. 22. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. 13- jild. - T.: O‘zbekiston, 2005. -446 b. II. 23. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. 14-jild. - T.: O‘zbekiston, 2006. -280 b. II. 24. Karimov I.A. Jamiyatni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15-jild. - T.: O‘zbekiston, 2007.-320 b. II. 25. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barkamol rivojlantirish yo‘lida. 16-jild. – T.:O‘zbekiston, 2008.-368 b. II. 26. Karimov I.A Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz, 17-jild, - T.: O‘zbekiston 2009 280 b. 59

II. 27. Karimov I.A Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarilish sari. 18- jild, - T.: O‘zbekiston 2009. -264 b. II. 28. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-jild, - T.: O‘zbekiston 2011.-345 b. II. 29. Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir. 20-jild, - T.: O‘zbekiston 2012.-320 b. II.30. Karimov I.A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida. 21-jild, - T.: O‘zbekiston 2013.-384 b. II. 31. Karimov I.A. O‘zbekiston erishgan yutuq va marralar – biz tanlagan islohotlar yo‘lining tasdig‘idir. 22-jild, - T.: O‘zbekiston 2014.-368 b. II. 32. Karimov I.A. Erishgan marralar bilan chegaralanmasdan, boshlagan islohotlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish – bugungi kundagi eng dolzarb vazifamizdir. 23-jild, - T.: O‘zbekiston 2015.-408 b. II. 33. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk, kichik biznes va tadbirkorlikning ustuvorligini ta’minlashga keng yo‘l ochib berish – vatanimiz taraqqiyotining bugungi bosqichida hal qiluvchi omildir. 24-jild, - T.: O‘zbekiston 2016. -376 b. II. 34. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. II.35. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017. -488 b. II. 36. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. -592 b. II. 37. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2018. -508 b. 60

II. 38. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: O‘zbekiston NMIU. 2017. -48 b. II. 39. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: “O‘zbekistan” NMIU, 2016. -56 b. I I. 40. Алимова Р, Арифханова Ш, ТолиповаФ. Центральная Азия: экономика, геополитика, безопасность. Под редакцией . – Т.: Главная редакция ИПАК “Шарк”, 2002.- 221 б. I I .41 . Акромов З., Рафиқов А. Прошлое, настояшее и будущее Аральского моря. - Т.: Мехнат , 1990 . -136 б . I I.42. Axmedov A.A. Ekologik nazorat: nazariya, metodologiya va amaliyot. – T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. – 152 b. I I.43. Бабина Ю.В. Экологический менеджмент –М.: Перспектив, 2008 . -212с. I I .44. Баходиров М.М. Международное сотрудничество Республики Узбекистан в решении проблем Аральского моря. АКД. -Т.: 2002. - 20 с. II.45. Jo‘rayev Y.O. Tabiat qonun muhofazasida – T.: 1985. – 28 b. II.46. Kalonov B. Ekologiya nazoratini amalga oshiruvchi davlat organlari va ularning vakolatlari – T.: Ma’naviyat, 2003. – 56 b. II.47. Mamashokirov S., Vahimami yoki haqiqat. - T.: Iqtisod-moliya, 2012. -230 b. II.48. Mamashokirov S., Usmonov E. Barqaror taraqqiyotning ekoligik xavfsizlik masalalari. - T.: Fan, 2009. – 261 b. II.49. Mirzayev T. Ekologiyaga doir jinoyatlarni tergov qilish – T.: Yangi asr avlodi, 2003. - 64 b. II.50. Mirzayev T. Ekologiyaga doir qonunlar ijrosini tekshirish va qonunlar buzilishiga barham berish. O‘quv qo‘llanma, –T.: Yangi asr avlodi, 2000. -54 b. II.51. Mirzayev T. O‘zbekiston suv havzalari va havoning ifloslanishiga qarshi tergov ishlarini olib borish yuzasidan uslubiy qo‘llanma – T.: 1999. - 47 b. 61

II.52. Nigmatov A., Pardayev G‘. Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish. - T.: 2005. -155 b. II.53. Nig‘matov A. Ekologiya nima? O‘quv qo‘llanma, -T., 2005. 98 b. I I.54 . Ольдак П.Г. Равновесное природопользавание: Взгляд экономиста. – Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1983. –(1), -128 с . II.55. Omonov B. “O‘zbekistonning Orolbo‘yi mintaqasidagi ekologik siyosati” – T.: “Fan”, 2014. –B.184. I I.56. Усманов Э.М. Социально-философские проблемы интеграции экологической политики государств Центральной Азии в современных условиях. –Т. : Фан, 2006 . -160 с . II.57. Qo‘ldoshev A. Markaziy Osiyo davlatlarida ekologik munosabatlarni boshqarishning demokratik va gumanistik tamoyillari. –T.: 2014. - 160 b. II I. Internetsaytlari . 1. http:// Lex.uz 2. http://Gov.uz 3. http:// Islam.ru 4. http: // Statistic inform.com . 5. http: // granti. ru 6. http:// simbi ref. Ru (Referat: Gender) 7. http: // Isl o m.uz 62

O'xshashlar

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish