O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri - Ekologiya - Diplom ishlar

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

877.5 KB

Ko'chirib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquqiy ta’lim kafedrasi ALQAROV ELNUR GADAYOVICHNING “5111600-Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquqiy ta’lim” yo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini olish uchun “ O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ek o logik ongiga ta’siri ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: dots. X.Mahmanova “ Himoyaga tavsiya etildi” Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti dekani: ____________ prof. B.Eshov “_____”___________ 2016 y. Qarshi shahri - 2016 1

MUNDARIJA Kirish...................................................................................................................... 3 I BOB. O‘zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqi rivojlanishi tarixi 1.1. Ekologiya huquqining xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni..........................................................................................................................5 1. 2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi ............................................ ........10 II BOB. O‘zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’siri 2.1. O‘zbekistonning ekologik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati.................................................................................................... ................19 2.2. Ekalogik huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari........... .....30 2.3. Zamonaviy ekalogik huquqiy ta’lim davr talabi....................................... ......39 Xulosa.............................................................................................................. .....56 foydalanilga adabiyotlar ro‘yxati........................................................ ..............57 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Jamiyat a'zolari ongining tobora takomillashishi, yangi mehnat qurollarining ixtiro etilishi o`z navbatida, insonning turli ehtiyojlarining rivojlanishiga olib keldi. Inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy resurslardan foydalanib salbiy ta'sir ko`rsata boshladi. Jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bo`yicha ehtiyojlarining oshishi, tabiiy resurslardan foydalanish qurollari, ya'ni texnikaviy vositalarning takomillashishiga olib keldi. Ushbu holat o`z navbatida tabiatga jamiyat tomonidan bo`ladigan ta'sirlarning bir necha barobar ko`payishiga sabab bo`ldi . XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrlarda inson tafakkurining rivojlanishi ilm-fanning taraqqiy etishi o`z navbatida insonning turli ehtiyojlarini qondirishga, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy negizini mustahkamlashga xizmat qildi. Shundan kelib chiqib mavzuning dolzarbligini quyidagilar bilan belgiladik:  Huquq sohasining mohiyati tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlar doirasi va darajasiga bog`liq. Shu jumladan, ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi, murakkabligi, xilma-xilligi va o`ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq holda o’rganish  O‘zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’siri ni organish uni tahlil qilish.  Ekalogik huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari o’rganish Maqsad va vazifalari  O’zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’sirini o’rganish;  O’zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqi rivojlanishi tarixini ko’rib chiqish;  Ekalogiya huquqining xususiyatlari va umummiy ekalogik tizimida tutgan o’rnini o’rganish; 3

 O‘zbekistonning ekologik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati ni ko’rsatib berish:  Bugungi kunda huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari o’rganish. Mavzuning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishida Ekalogiya huquqining aholi ekalogik onggiga huquqiga ta’sirini o’rganish, ekalogiya huquqining rivojlanish tarixini, xususiyatlari, O’zbekistonning ekalogik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati bilish uchun aholining huquqiy onggi madaniyatini yuksaltirish uchun zamonaviy ekalogik huquqiy ta’lim davr talabi ekanligini o’rganib tahlil etildi. Bitiriv malakaviy ishidan ekalogiya huquqifanini o’rganayotganda foydalanish mimkin. Bitiruv malakaviy ishning aprobatsiyasi: B itiruv-malakaviy ish Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi kafedrasi qoshidagi ”Yosh ma’naviyatchilari” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Malakaviy ishning tuzulishi. ish kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar ro'yxati hamda ilovadan iborat. 4

I BOB. O‘zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqi rivojlanishi tarixi 1.1. Ekologiya huquqining xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni. Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik turli yo`nalish va shakllarda uzoq vaqt davomida amalga oshirilib kelinmoqda. Asrlar davomida insoniyat tabiat qonuniyatlariga moslashib, o`zining turli ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatdan foydalanib, unga ta'sir o`tkazmoqda. Shuni alo h ida ta'kidlash kerakki, jamiyat a'zolari ongining tobora takomillashishi, yangi mehnat qurollarining ixtiro etilishi o`z navbatida, insonning turli ehtiyojlarining rivojlanishiga olib keldi. Inson o`z ehtiyoj-larini qondirish uchun tabiiy resurslardan foydalanib salbiy ta'sir ko`rsata boshladi. Jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bo`yicha ehtiyojlari-ning oshishi, tabiiy resurslardan foydalanish qurollari, ya'ni texnikaviy vositalarning takomillashishiga olib keldi. Ushbu holat o`z navbatida tabiatga jamiyat tomonidan bo`ladigan ta'sirlarning bir necha barobar ko`payishiga sabab bo`ldi . XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrlarda inson tafakkurining rivojlanishi ilm-fanning taraqqiy etishi o`z navbatida insonning turli ehtiyojlarini qondirishga, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy negizini mustahkamlashga xizmat qildi. Albatta, yangi texnologik jarayon ish unumdorligi, iqtisodiy daromadni ko`paytirishi bilan bir qatorda tabiiy resurslarning holatiga salbiy ta'sirlarni oshirishga, shuningdek tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro muvozanatni buzilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatning shunday yo`lga qo`yilishi kerakki o`zaro ta'sirlar natijasida tabiiy resurs, ekologik tizimlar holati va aholining sog`ligi, hayoti va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyoj-larining darajasiga bo`ladigan salbiy oqibatlarni iloji boricha kamayishiga olib kelinishi zarurdir. Muhim tabiiy resurslar hisoblangan yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik, hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralarning inson, jamiyat hayotida tutgan o`rni beqiyosdir. 5

Shuning uchun har qanday jamiyatda tabiatdan foydalanish, uni muhofaza qilish, tabiat zahiralarini kelajak avlodga meros qilib qoldirish ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Tarixga nazar solib, fikr qiladigan bo`lsak tabiat-jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar jamiyat hayotining turli bosqichlarida turlicha shakllarda olib borilgan, har bir tarixiy rivoj-lanish bosqichida turli foydalanish va ularni muhofaza qilishning qoida-talablari joriy etilib kelingan. Demak, jamiyatda yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik, hayvonot dunyosi va atmosfera havosidan foydalanish va muhofaza qilish yuzasidan ijtimoiy munosabatlar huquqiy jihatdan tartibga solinib, tabiat-jamiyat tizimida muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy chora- tadbirlar tizimi va ularning ta'sir doirasi har bir tarixiy bosqichda mavjud ilm, fan va texnika rivojlanishi hamda atrof tabiiy muhit holatining darajasiga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun ham XX asrda amalga oshirilgan fan-texnika revolutsiyasi natijasida yaratilgan yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish obektlari o`z navbatida tabiatga bo`lgan ta'sirini oshishi misli kutilmagan ekologik salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi. Ushub holat ekologik huquqiy munosabatlar doirasi va darajasini o`rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo`lishi va rivojlanishiga zaruriyat yaratdi. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni o`rganuvchi f an dir. Ekologiya huquqi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimida o`z o`rni va salohiyatiga ega bo`lgan alohida yo`nalish va xususiyatlarga ega bo`lgan huquq sohasi hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki har bir huquq sohasining mohiyati tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlar doirasi va darajasiga bog`liq bo`ladi. Shu jumladan, ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi, murakkabligi, xilma-xilligi va o`ziga xos xususiyatlari bilan boshqa huquq sohalaridan ajralib turadi. 6

Hammamizga ma'lumki, davlat va huquq nazariyasiga asosan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o`rni va ishtiroki darajasi doirasi nuqtai nazaridan mustaqil va kompleks (majmua-lashgan yoki keng qamrovli, keng tarmoqli) huquq sohalariga bo`linishi mumkin. Mustaqil huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni asosan o`zining kuchi, imkoniyatlari darajasida tartibga soladi. Masalan, ma'muriy huquq, jinoyat huquqi, fuqarolik huquqi, mehnat huquqi va boshqalar. Keng qamrovli (kompleks) ahamiyatga ega bo`lgan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq sohalarining huquqiy qoida-talablari va tamoyillardan foydalanadi. Ekologiya huquqi ham tabiat-jamiyat tizimidagi global ahamiyatga ega bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda ekologik umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan tamoyil, usul va qoida-talablardan foydalanadi, ikkinchidan, ushbu murakkab ekologik muammo-larni hal qilish, ularning huquqiy tartibotini ta'minlashda o`zaro bog`liq bo`lgan huquqning boshqa sohalarining kuch va imkoniyatlaridan foydala-nadi. Chunki, ekologiya huquqi hal qilishga qaratilgan ekologik muammo va vazifalarning ko`lami kengligi, murakkab va ahamiyatliligi sababli faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy jabhalarida mavjud bo`lgan barcha vosita chora-tadbirlarni safarbar qilish orqali ekologik munosabatlarni tartibga solishi mumkin. Shuning uchun ham ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ekologik tamoyil, qoida va talablar bilan bir qatorda boshqa huquq sohalari ya'ni ma'muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo`jalik- huquqiy vosita va qoida-talablaridan foydalanadi. Demak, ekologiya huquqi - tabiat va jamiyat tizimida paydo bo`-ladigan ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan keng qamrovli va ko`p tarmoqli huquq sohalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Shuni ta'kidlash joizki, har bir fan yoki huquq sohasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o`rni va tartibga soli-nayotgan munosabatlarning ko`lamiga ko`ra o`ziga xos xususiyatlariga ega bo`ladi. 7

Shu jumladan ekologiya huquqi ham birinchi navbatda huquq tizimi-ning alohida sohasi sifatida boshqa huquq sohalari bilan chambarchas bog`liq bo`lib, huquqning umum e'tirof etilgan tamoyil, shakl va qoida-lardan foydalanib, rivojlanib bormoqda. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlar tabiat qonuniyatlari, tabiiy resurslar, ekologik tizim va komponentlarga ta'sir etish, ya'ni holatining yomonlashishi, miqdori-ning kamayishi, muvozanatning buzilishi, turlarning yo`qolib ketishi va hokazolar kabi jarayonlarda paydo bo`ladi. Hammamizga ma'lumki, inson tabiat mahsuli, uning bir qismi, tabiat qonuniyatlari doirasida shakllangan, rivojlanayapti va taraqqiy etib boradi. Bir so`z bilan aytganda “Tabiat-jamiyat” tizimida tabiat beqiyos darajada ustun huquqqa, ko`lamga va salohiyatga egadir. Shuning uchun ham jamiyat o`z taraqqiyotiga erish- moqchi bo`lsa, albatta tabiatning muqaddas, ustuvor qonuniyatlarini anglashi, e'tirof etishi, o`z hatti-harakatlarini moslashtirishi va eng muhimi o`z ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq harakat yo`nalishlari tabiatning holatiga bog`lab rivojlantirishi lozim bo`ladi. Ko`rib turibmizki, ekologik huquqiy munosabatlarni tartibga solishda tabiiy qonuniyatlarning ustuvor-ligi o`z navbatida ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi, ajralib turuvchi xususiyatlari mavjudligini taqozo etadi. Ushbu xususiyatlar birinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solishda tabiat qonuniyatlarini ustunligini ta'minlash; ikkinchidan, jamiyat hayotida shakl-langan ekologik umummajburiy tamoyil, qoida-talablarning ijtimoiy muno-sabatlarini tartibga solishda qo`llash; uchinchidan, ekologik munosabat-larni tartibga solish mexanizmida konstitutsiyaviy, ma'muriy, mehnat, jinoiy, fuqarolik, xo`jalik-huquqiy chora-tadbirlaridan foydalanish va to`r-tinchidan, ekologik muammolarni hal qilishda jamiyat hayotida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy- madaniy jabhalarini chora-tadbirlarini keng safarbar qilish bilan belgilanadi. Ekologiya huquqi murakkab ta'limot tizimiga ega bo`lib, tabiat qonuniyatlari va jamiyat qonunlarining o`zaro moslashishi, muvofiqlashi-shi natijasida shakllanadi, rivojlanyapti va taraqqiy etadi. Shuning uchun ham tabiatda bo`ladigan o`zgarishlar, voqea-xodisalar bilan bog`liq nazariy ta'limot va bilimlar o`z navbatida jamiyatning 8

tabiat sir-asrorlari, ilmini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Chunki, tabiiy bilimlarni o`rganish o`z navbatida jamiyatning tabiat bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlarini uyg`unlashtiradi, har bir davlat ekologik siyosatini yo`nalishlarini oqilona belgilashga xizmat qiladi. Bugungi kunda tabiat qonunlarini o`rganish tabiiy resurslarning rivojlanishi, o`zaro bog`liqligini darajasi ekologik tizimdagi muayyan tabiiy resurs, tur va komponentlar sifat va miqdoriy o`zgarishlari, ularga bo`ladigan ta'sir doiralarini aniqlash yoki bir so`z bilan aytganda tabiat ilmini o`rganishda tabiiy fanlar tizimida o`z yo`nalishi, xususiyatlariga ega bo`lgan ekologiya fani tobora rivojlanib bormoqda. Biz ekologiya huquqi fanini chuqurroq o`rganmoqchi bo`lsak, avva-lambor “Ekologiya fani” haqidagi umumiy tushuncha va yo`nalishlarini yetarli anglashimiz kerak bo`ladi. Ekologiya – murakkab tizimga ega bo`lgan, tirik organizm-larning yashash sharoiti va shu organizmlarning o`zlari yashab turgan muhit bilan o`zaro murakkab munosabatlarini o`rganuvchi fandir. 1866-yilda nemis biologi o`z ilmiy asarida birinchi bo`lib “Ekolo-giya” atamasini fanga kiritib, uning ma'nosini tirik organizmlarning o`zaro va ularning yashash muhiti bilan bog`liqligini o`rganuvchi ta'limot sifatida ifodalaydi. Ekologiya atamasi yunoncha “oikos” – turar joy, yashash muhiti, uy, - “logos” – ta'limot, degan ma'noni bildiradi. Bir so`z bilan aytgan-da, ekologiya biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir. Ilm, fan-texnikaning rivojlanishi tabiat haqidagi bilimlarning kengayishi va o`z navbatida tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro ta'sirlarning keskinlashishi ekologiyaning biologiya fanining kichik bir qismidan ajralib, alohida fan sifatida rivojlanishiga olib keldi. Ekologiya – tabiat fanlarining barcha soha va tarmoqlariga kirib borib, jamiyat hayotining muhim jabhalari hisoblangan iqtisodiyot, siyosat, ma'naviyat-madaniyat, ijtimoiy majmualarni qamrab oldi. Tabiat va jamiyat hayotining barcha soha va yo`nalishlarini qamrab olgan ushbu jarayon, ya'ni “Ekologiyali-zatsiyalashtirish” asosida bugungi kunda murakkab tizimga ega bo`lgan, global ahamiyatdagi 9

ekologiya fani shakllandi. Ekologiya fani hozirgi kunda 70 ga yaqin “Tabiat-jamiyat tizimida” gi ta'limot va g`oyalar maj-muasini o`z ichiga oladi, ya'ni, odam ekologiyasi, iqtisodiyot ekologiyasi, muhandislik ekologiyasi, agro ekologiya, kimyoviy ekologiya, huquqiy ekologiya va boshqalar. Demak, ekologiya huquqi fani global ahamiyat-dagi ekologiya fanining tarkibiy qismlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi fanini oldida “Tabiat-jamiyat tizimi” da turli shakl va yo`nalishlarda paydo bo`ladigan o`zaro ta'sirlarni barqarorlashtirish, harakat yo`nalishlarini aniqlash, jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bilan bog`liq ehtiyojlarini qondirish me'yorlarini o`rnatish, tabiat qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi ma'suliyatli vazifalarni yuklaydi. 1 . 2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi H ammamizga ma'lumki, tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirni kuzatish, tadqiq etish uzoq tarixiy jarayonga egadir. Yuqorida ta'kidlanganidek, ekologiya atamasi 1866-yilda fanga kirib keldi va ekologiya fani biologiya fani tarkibidan ajralib chiqdi va o`z yo`nalishlari bo`yicha rivojlanib bormoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, insonning tabiat ilmiga bo`lgan qiziqishi, tabiiy resurslarning holatini kuzatish, o`rganish, tabiat boyliklarini asrab-avaylash, muhofaza qilish bilan bog`liq ta'limotlarni jamiyat rivojlanish tari x ining barcha bosqichlarida kuzatishimiz mumkin. Insonning tabiat bilan bog`liqligi nafaqat maxsus tadqiqotlarda balki jamiyat a'zolarining turmush tarzi, diniy va ijtimoiy urf-odatlari bilan bog`lanib ketganligini kuzatishimiz mumkin. Jamiyatning tabiatga bo`ladigan o`zaro ta'sir doirasi va darajasini inson ongi, mehnat qurollari va boshqa ishlab chiqarish vositalari takomillashuvi bilan bog`lab kuzatishimiz mumkin. Yangi mehnat qurollari, fan-texnika kashfiyotlari o`z navbatida tabiiy resurslardan ko`proq foydalanish, turli ehtiyojlarni qondirishni ta'minlaydi va o`z 10

navbatida tabiiy resurslar holatiga bo`ladigan salbiy ta'sirlar darajasini oshirib bordi. Tabiatga bo`ladigan zararli va xavfli ta'sirlarni kamaytirish, ularni ng oldini olish, tabiat boyliklarining holatini yaxshilash bilan bog`liq izlanish, tadqiqot, ta'limotlar rivojlanib boraveradi. Ushbu jarayon o`z navbatida tabiat-jamiyat tizimidagi munosabatlarni takomil-lashtiradi, ekologik bilimlarning rivojlanishiga olib keladi. Tabia t da bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatish, ularning holatini tadqiq etishda xorijiy olimlar qatorida bizning yurtimiz olim va allomalari Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abdurazzoq Samarkqandiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Sulton Balxiy, Maxsud ibn Vali va boshqalar ulkan hissa qo`shganlar. Sa y yoram iz d a h ayot ning b a r q a ror d a v o m i yli g i t a b iiy m u v oz a n a t g a bo g‘ li q . B u m u v oz a n a t Yer d ag i h ayot e v o l yus i yas i n ing d as t l a b k i b o s q i chi d a yuz ag a ke lga n. Ha tt o, yer t a r i x i d ag i k a t t a geo lo g ik k a t a k liz m l a r h a m t a b i a t n ing d in am ik m u v oz a n a t i ni b u za ol maga n. I b t i d oiy o d a m ov q ili sh , b a l i q t u t i sh , о‘ s i m li k l a rn i ng il d izi v a ho s ili n i y i g‘ ish b il a n chek l a n ga n. A na shu d a v r d a n b o shla b in s onning t a b i a t g a t a ’ s i r i b o shla n ga n. V a q t о‘ t i shi b il a n si v il i z ats iya n a t ij as i d a u shb u t a ’ s ir k u cha yib b or d i. “ Ek olo g i ya ” a t amas i g re k cha s о‘z b о‘li b , “ a y k o s” - “yasha sh joy i” , “ ma k oni ” , “ lo g o s ” - “ t a ’li m o t ” de ga n ma ’noni b il d ir a d i. “ Ek olo g i ya ” a t amas i ne m is oli m i Yer ne s t Ge k ke l t o m oni d a n 18 6 6 yili t a k lif e t i l ga n. O b r a zli q ilib a y t ga n d a , e k olo g iya b u , о‘z u y i d a q a n d a y yasha sh ke ra k li g ini о‘r g a t u v chi f a n d ir. A y r im t url a r u chu n u y b u m u h i t n i ng k i chi k q i sm i b о‘l sa , b o shq a jonzo t l a r u chu n ma te r i k l a r v a o ke a nl a rn i ng ba g‘ ri d ir. Z am on a v iy o d a m u chu n es a uy, b u - b u t un Yer sa y yoras i v a u n ing a t ro f i d ag i k o sm i k k oino t d i r. YE .Ge k ke l ning t a ’ri f l ashi cha “ Ek o lo g i ya ” “ B iolo g i ya ” f a nini n g or ga niz m l a r v a m u h i t ning о‘z a ro m u n o sa b a t, h ayot u chu n q u l a y b о‘l ga n b a r cha j a r ayon l a rini о‘r ga n u v chi b ir b о‘li m i. Z am on a v iy e k olo g iya b u n d a n 140 yil a v v a l ne m is o li m i E rne s t Ge k ke l t a ’ri f l a b be rga n “ e k olo g i ya ” t u shu n cha s i d a n f ar q q il a d i. E rne s t Ge k ke l ning f i k ri cha , h a r q a n d a y or g a niz m ning t a d rijiy r i v ojl a n i shig a fa q a t v u j u d i chi d a 11

ke c ha d i ga n s of b iolo g i k , b io f izi k , b io k i myov iy v a b o shq a j a r ayon l a r t a ’ s ir e t i b g ina q ol ma y, u ning t a r a q q i yot i g a t a shq i m u h i t h a m f a ol t a ’ s ir k о‘r sa t a d i. B u g u n e k olo g iya о‘z i chi g a 100 d a n or t i q f a nl a rni q am r a b ol ga n k о‘ p q irr a li f a n d ir. Ek o l o g iya in s on b il a n uni о‘r a b t u r ga n a t ro f - m uhit о‘r t as i d ag i о‘z a ro m u n o sa b a t , t a ’ s irni о‘r ga n u v chi , t a h l il q i l u v chi v a i s t i q b ol i ni be lg il a b be r u v chi i l m i y - ama liy y о‘n a li shla r ma j m ui h i s o b l a n a d i. E ’ t i rof e t ish ke ra k k i, t a b i a t ho d i sa l a ri g a oid t u shu n cha v a t a ’ l i m o t l a r о‘r t as i d ag i b o g‘ li q l ik I X - X V as rl a r d a yasha b ijod q il ga n A b u N as r F oro b iy, A l - X or a z m iy, A b u R a y h o n Be r u niy, A b u A b d u ll o h J a y h o niy, A b u A li i b n S ino, M irzo Ul u g‘ be k , Z a h i ri dd in M u h amma d B o b ur k a b i a llo ma l a rni n g asa rl a ri d a h a m о‘z i f o d as ini t op ga n. I X as rning i k k in chi yarm i d a yasha b ijod q il ga n, u y g‘ o nish d a v rini n g d oni shma n d i, k о‘p q i r r a li olim A b u N a s r F oro b iy i n s on v a u ning m o h i yat i ni chu q u r о‘r g a n d i v a b oy ma ’ l u m o t l a r g a eg a b о‘ l d i. О‘ sha v a qt l a r d a il m - f a n s o h as i d a e ri shi l ga n yut u q l a r ma j m u as i h i s o b l a n ga n “ H in d i s t on d o r il a ri v a d ori v or о‘ s i m li k l a r i” k i t o b i F o ro b iyning t a b i a t shu no s l ik b or as i d a h a m yet u k olim e k a ni d a n d a lol a t be ra d i. Uning t a b i a t shu no s l i kk a d oir “ I n s on a ’zol a ri h a q i d a r i s ol a” , “ Ha y v on a ’z o l a ri h a q i d a s о‘z” k a b i asa rl a ri m uhim a h am i yatg a ega . B u yuk olim A b u R a y h on Be r u n i y о‘zi n ing “ Sa y d a n a ” asa ri d a es a 1116 t u r d ag i d ori v or ga , shu n d a n 750 x il о‘ s i m lik v a 101 t a h a y v on g a b a t a f s il t a ’rif be ra d i. B u yuk yurt d o shi m iz il m iy mer o s ining ama l i y a h am i yat i shu n d a k i, u о‘zining il m i y - n a z a riy t a d q i q o t l a r i, t a jri b a l a ri d a t a b i a t d ag i b a r cha h o d i sa l a r m u a y yan t a b i i y q o n un i yat as o s i d a yuz be r i shi , t a shq i k u chn ing t a ’ s iri u n i iz d a n chiq a ri shi m u m k i n, de ga n x u lo sag a ke la d i. B u es a b u g u n о‘ z i s b o t ini t o p ga n h a q i q a t d ir. Be r u ni y ning t a b i i y v a s u n ’ iy t a n l a shg a oid f i k rl a ri, a yni q sa , d i qq a t g a sa z o v or d ir. B u , or a d a n 9 00 y il о‘ t g a ch , ma shh ur i n g liz oli m i Cha r l z D a r v in t o m oni d a n as o s l a n ga n e v o l yus i o n t a ’li m o t ning b asho r a t i e k a ni j a hon si v il i z ats i yas ining il d izi a y n a n z a m on a v iy О‘z be k i s t o n h u d u d i d a t o m ir o t ga ni d a n yor q in d a lol a t d ir. 12

A l - X or a z m iy о‘ z ining “ K i t ob s u r a t u l - a rz” no m li asa ri d a 637 t a no yob t a b i a t mas k a ni, 209 t a t o g‘ n i ng geog r a f ik t a f s ilo t i ni be rga n. De ng izl a r , d a r yola r v a o ke a nl a r h a v z as i sha k li, u l a r d a joyl ashga n oroll a r h a q i d a m uhim ma ’l u m o t l a r be rga nl ar . I b n S i n o “ e k olo g i ya ” a t amas i b о‘l maga n v a qt l a r d ayoq , e k o lo g i ya masa l a l a ri g a t о‘x t a li b , in s on sa lo ma t li g ini s a q l a sh b or as i d a t a shq i a t ro f - m u h i t v a i chk i or ga niz m l a r о‘ rni g a k a tt a a h am i yat be r d i. U t urli yuq u m l i k asa lli k l a rn i ng ke l ib chiq i shi d a a t r o f - m uhit o m ill a r i sa b a b b о‘li shi , h a v o, s u v , o vq a t ning о‘r n ini e ’ t irof e t d i. О‘ sha z am on d a m i k ro s k op b о‘l maga nli g i g a q a r ama y, yuq u m li k a sa ll i k l a rni k о‘z g a k о‘rin ma y d i ga n ma y d a , jo n li z a rr a l a r ke l t irib chiq a ri shi ni, ya ’ni ma k r u hl a r - m i k r oor ga niz m l a r sa b a b chi e k a ni t о‘ g‘ ri s i d ag i f i k rni a y t ga n. I b n S ino о‘zining u shb u k i t o b i d a e k olo g iya v a g i g i yenag a oid k о‘ p masa l a l a r yec hi m ini yoz ib q ol d ir ga n. J u m l a d a n, u “ aga r h a v o d a cha ng v a b o shq a g‘ u b orl a r b о‘l maga n d a e d i, u m r i yana d a u z o q b о‘l a r e d i ” , dey a a t m o s fe r a h a v o s i n i i f lo s l a ni shda n a s r ashn i u q t ir ga n. “ T ib q o n u nl a r i” k i t o b i d a , j u m l a d an , t u r a r j o yl a rni q u ri shd a yer ni n g ma y d oni, s of t u pr og‘ i, re l y ef i g a k a t t a a h am i yat be r i b , a h oli yashayotga n jo y l a r k un ga y, ba h a v o, q u r uq t upro q l i b о‘l m o g‘ i z a rurli g i n i a y t a d i. I n s o n sa lo ma t li g ini sa q l ashd a t u pr o q , h a v o v a s u v n ing m uhim a h am i yat ini k о‘r s a t a d i. Shu n i n g de k , I b n S ino in s on n i po k iza b о‘li shga , t a b i a t ning t oz a li g i n i sa q l ashg a v a u ning m u sa ff o, s о‘li m li g i g a a h am i yat be r i b , t о‘ g‘ ri o v q a t l a ni sh , ji sm oniy t a r b iya in s o n sa lo ma t l i g i n i as r ashd a m u him e k a n l i g ini a l o h i d a t a ’ k i d l aga n. M a r k a ziy Os iyo t i bb i yot f a n i ning yan a b ir u l u g‘ v a k ill a ri d a n b iri – I sm oil J u r j oniy о‘ z asa rl a ri d a X or a zm v o h as i n ing i q li m i, h a v o s i, geog r a f ik h ol a t i, yer ning in s on s o g‘ li g‘ i g a t a ’ s irini о‘r ga n a d i . Jurjon iy : “ Kasa lli k l a rning ke l ib chi q i shig a 6 x il o m i l sa b a b b о‘l a d i, ya ’ni h a v o, oz i q- o v q a t , d ori - d a r m on, u y q u , ji sm oniy h a r a k a t , or ga niz mg a k i r u v chi m o dd a l a r v a ul a rning or g a niz m d a n a jr a li shi . Kasa li kk a olib b oru v chi 13

o m ill a r - u y q u s izli k , h a r a k a t s i z li k , i q l i m ining b u z i li shi , no t о‘g‘ ri o v q a t l a nish v a b o shq a l a r ” , de y a t a ’ki d l aga n. Shuni ta'kidlashni istardikki, XIX asrgacha tabiat bilan jamiyat o`rta-sidagi munosabatlar keskinlashmagan, salbiy ta'sirlar doirasi kengayma-ganligi, bir s o` z bilan aytganda tabiiy-ijtimoiy zaruriyatning mavjud emasligi tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq ta'limotlar alohida, ma x sus olib borilmagan. XIX asrdan boshlab ilm-fanda yangi kashfiyotlar, yangi mehnat qurollari, texnika vositalari paydo bo`lishi tabiat-jamiyat o`rtasi-dagi munosabatlar tizimiga keskin burilish yasadi. Tabiatga bo`lgan jamiyatning ta'sirlari, ya'ni antropogen ta'sirlar ortib boraverdi. Bu esa o`z navbatida ekologiya fanining rivojlanishiga olib keldi. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida o`zaro ta'sirlar natijasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni o`rganuvchi fan va huquq tizimining alohida sohasi sifatida o`z rivojlanish tarixiga egadir. Biz tabiat-jamiyat tizimidagi qadimiy-tarixiy jarayonni o`rganishni oson bo`lishi maqsadida shartli ravishda uch bosqichga bo`lamiz: 1 . Sotsialistik tuzumgacha bo`lgan boy tarixiy davr (1017-1924 yillargacha bo`lgan bosqich); 2. Sotsialistik tuzum (1924-1990 yilgacha); 3. Mustaqillik davri (1991 yildan hozirgacha). Birinchi -boy tarixiy bosqich eramizdan avvalgi ming yilliklardan XX asrning 20 yillarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga olib, tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilish qoida-talablarining turli-tumanligi, o`ziga xos xususiyatlarini kuzatishimiz mumkin. Jamiyatning tabiat bilan bog`liq munosabatini tartibga solish odamlar qabila- qabila bo`lib birlashib, o`z hududlarida yer, o`rmon, hayvonot dunyosi va resurslaridan foydalanish qoida-talablari joriy qilinib kelingan. Inson ongining rivojlanishi yangi mehnat qurollarining vujudga kelishi natijasida tabiat boyliklaridan foydalanish miqdori va o`z navbatida ta'sir ko`rsatish darajasi ortib bordi. 14

Yurtimizda davlatchilik shakllana boshlashi, rivojlanishi bilan ja-miyatdagi huquqiy munosabatlar takomillasha bordi. Ushbu huquqiy munosabatlar tizimida yer, suv, o`rmon va hayvonot dunyosidan foydalanishning qoida-talablari ham takomillashib bordi. Tari x iy merosimiz xisoblangan “Avesto” va boshqa diniy urf- odatlarda ham tabiatdan foydalanish bilan bog`liq qoidalarni uchratishimiz mumkin. Albatta, ushbu qoidalar mahsus qoida sifatida shakllanmagan bo`lsada jamiyat a'zolarining tabiatga bo`lgan munosabatini tartibga solib turishga xizmat qilgan. Tabiatdan foydalanish qoida-talablari jamiyat a'zolarining diniy qoida-talablari, urf-odatlariga aholining turmush tarziga aylana borib, insonning tabiatdan foydalanish, uni avaylab asrash bilan bog`liq majburiyatlari, javobgarlik choralari belgilanib boriladi. Ayniqsa, eramizning o`rta asrlarida davlatchilikning rivojlanishi va taraqqiy etishida tabiiy resurslarning ahamiyati cheksiz hisoblanib, yer-suvdan foydalanish qoida-talablari rivojlana bordi. Ayniqsa, musulmon huquqining manbalari va boshqa tarixiy-huquqiy ahamiyatdagi merosimiz-da yer-suv, o`simlik va hayvonot dunyosidan foydalanish talablari, ularni muhofaza qilish majburiyatlari, javobgarlik choralari kabi qoidalar belgilangan bo`lib, ushbu sohada munosabatlarni tartibga solishga katta ahamiyat birilgan. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XX asrning 20-yillarigacha bosib o`tilgan boy tarixiy evolyutsion jarayonda tabiatdan foydalanish, u ni asrab-avaylash bilan bog`liq umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan qoida-talablar o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, birinchidan, ushbu qoida-talablar alohida ma x sus tizimga ega bo`lmay, mulk bilan bog`liq qoidalar tizimida rivojlangan, ikkinchidan, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni asrab-avaylash qoida-talablari aholining madaniyati va turmush tarziga singib ketganligi o`z navbatida huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga hizmat qilgan. XX asrning 20-yillaridan boshlab, zaminimizda sotsialistik tuzum-ning o`rnatilishi, O`zbekiston SSR ning ittifoqdosh respublikalar tarkibida agrar davlat sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilish yangi huquqiy qoida-talablarning joriy etilishi bilan bog`liqdir. 15

1917-yilda Yer haqida Dekretning imzolanishi mavjud tuzum uchun muhim ahamiyatga ega bo`lib, yerga nisbatan x ususiy mulk shaklining bekor qilinishi, pomeshiklar, yer egalarining yerlari milliylashtirilishi, ya'ni davlat tasarrufiga o`tishi, yerlarni ishchi, dehqonlarga berilishi kabi ta-moyillar belgilangan. Ushbu dekretga asoslanib, yer kodeksi, yer osti boy-liklari haqida, o`rmon va suv resurslari va tabiiy obektlardan foydalanish haqidagi nizomlar qabul qilindi. 19 3 9-yilda O`zbekiston SSR ning yer-suv kodeksi qabul qilinishi yer va suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish munosabatlarini tartibga soluvchi birinchi kodifikatsiyalashgan hujjat hisoblanadi. 1941-yilda O`zbekiston SSRning “Qishloq xo`jaligida suvdan foyda-lanish to`g`risida” gi qonunning qabul qilinishi esa o`z navbatida qishloq xo`jaligida yer va suvdan foydalanish va ularni muhofaza qilishning rivojlanishini ko`rsatadi. 1957-1963-yillarda barcha ittifoqdosh respublikalarda, shu jumladan, O`zbekiston SSR da ham “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida” gi qonuni qabul qilinib, birinchidan, tabiatni muhofaza qilishning tamoyillari, asosiy qoida-talablari mustahkamlanadi, ikkinchidan, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va o`rganishda alohida ur g` u beriladi. Xalq xo`jalik maqsadlarida tabiiy resurslardan keng foydalanish o`z navbatida tabiiy resurslar holatining yomonlashishiga, tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy- iqtisodiy zaruriyati paydo bo`la boshlaydi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, 1963-yilgacha yer, yer osti boylik-lari, o`rmon, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy-nazariy asoslari "Yer huquqi” fani dasturida belgilan-gan edi, ya'ni bir so`z bilan aytganda, tabiatni muhofaza qilishning huquqiy holati “Yer huquqi” fani tizimida o`rganilib kelindi. Bu holat tabia t ni huquqiy muhofaza qilish nazariy – amaliy ji h atdan keng miqyosda o`rganishga imkon be r mas edi. 1963-yildan Ittifoq miqyosida “Tabiatni huquqiy muhofaza qilish” o`quv dasturi tasdiqlanib, tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo`nalishlari ilmiy-amaliy jihatdan asoslanib beriladi. 16

Fan-texnikaning tobora rivojlanib borishi, xalq xo`jaligi tarmoqlarida ishlab chiqarish samaradorligining o`sishi, qishloq xo`jaligida paxta “yakkahokimligi” ning ilgari surilishi, mexanizatsiya va melioratsiya tizimlarining rivojlanishi o`z navbatida tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish zaruriyatini talab qila boshladi. 1986-yilda “Yer huquqi” fani va “Tabiatni huquqiy muhofaza qilish” maxsus kursi o`rniga “Tabiiy resurslar huquqi va atrof-mu h itni muhofaza qilish huquqi” o`quv dasturi tasdiqlanib, barcha “ittifoqdosh” respublika-larda shu jumladan, bizning respublikamiz oliy yuridik o`quv yurtlarida nazariy-huquqiy asoslari o`rganila boshlandi. 1986-yillarda “sovet” lar davlatining ko`plab mintaqalarida, ayniqsa O`zbekistonda 30-40 yil davomida olib borilgan noto`g`ri ekologik siyosat oqibatida ekologik muammo keskinlashib, Orol dengizi va orolbo`yi mintaqasida, Navoyi, Buxoro, Sariosiyo, Bekobod, Chirchik kabi viloyat va sha h arlarda yerlarning sho`rlanish darajasi, suvlarning ifloslanishi, atmosfera havosi holatining yomonlashishi, aholining hayoti va sog`ligi darajasining pasayishi, turli kasalliklarning ko`payishi kabi salbiy h olatlar paydo bo`lgan edi. Mana shunday sharoitda “Tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlarni birinchi navbatda tabiatning ustuvorligini tan olish tamoyilining joriy etilishi asosida tabiiy resurslardan foydalanish huquqiy asoslarini o`rganishni taqozo etadi. 1987-1989-yillarda yurist-ekolog olimlar tomonidan “Ekologiya huquqi” o`quv dasturini joriy etish va ekologiyaning huquqiy asoslarini yaratish g`oyasi ilgari surilib keldi va ba'zi respublikalarda joriy etila boshladi. O`zbekiston Respublikasida “Tabiat-jamiyat” tizimidagi o`zaro munosabatlarining ilmiy jihatdan asoslangan huquqiy asoslarini yaratish 1991-yilda respublikamiz mustaqilikka erishgandan so`ng amalga oshira boshlandi. 1991-yilda Toshkent Davlat yur idik institutining Ilmiy Kengashi qarori bilan “Ekologiya huquqi” fanining o`quv dasturi tasdiqlandi. O`zbekiston Respublikasining Kon s titutsiyasi, Yer Kodeksi, “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”, “Davlat sanitariya nazorati to`g`risida”, “Suv va suvdan foydalanish 17

to`g`risida”, “ M uhofaza etiladi gan tabiiy hududlar to`g`risida” , “ Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida ”, “ Ekologiya ekspertizasi to`g`risida ”, “ O`rmon to`g`risida ”, “ O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida ”, “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida” gi qonunlari va ushbu sohadagi qonunchili k hujjatlari O`zbekiston Respublikasi “Ekologiya huquqi” fanining huquqiy asoslarini mustahkamladi. 1999 - yilda O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi” asosida bakalavriat va magistratura tizimlari uchun “Ekologiya huquqi” o`quv Dasturi hamda ushbu dasturni yanada rivojlantirish maqsadida “Ekologik-huquqiy javobgarlik”, “Yer huquqi muammolari” , “O`rmon huquqi”, “ Suv huquqi”, “ To g` huquqi ” kabi maxsus o`quv kurslari dasturlari ishlanib chiqildi va tasdiqlandi. Hozirgi kunda “Tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning ilmiy-amaliy asoslari “Ekologiya huquqi” fani asosida olib borilmoqda. 18

II BOB. O‘zbekiston Respublikasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’siri 2.1. O‘zbekistonning ekologik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati . Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirlar natijasida turli ijtimoiy munosabatlar paydo bo`ladi. Ushbu sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy- ekologik munosabatlar deb ataymiz. Shuni alohida ta'kidlash kerakki , ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli, mazmuni jihatdan turli-tuman bo`lib, ushbu munosabatlarni tartibga solishda ham keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilishini taqozo etadi. Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yo`nalishlarini ilmiy jihatdan asos-langan holda oqilona aniqlash o`z navbatida, ushbu munosabatalrni tartib-ga solish huquqiy mexanizmini ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi. Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta quyidagi asosiy y o` nalishlarda paydo bo`ladi: 1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq ekologik - huquqiy munosabatlar; 2. Tabi i y resurslardan o q ilona foydalanish bilan bog`liq ekolo-gik-huquqiy munosabatlar; 3. A h olini ekologik x avfsizligini ta'minlashga q aratilgan ekolo-gik - hu q uqiy munosabatlar. Ushbu ekologik-huquqiy munosabatlar yo`nalishlari o`z mazmun-mo h iyatiga k o` ra bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, jamiyatning tabiat bilan o` zaro ta'sirlar tizimida tutgan o`rni muammolarni h al q ilishda qo` llaniladigan chora- tadbirlari, us l ublari va o`ziga xos xususiyatlari bir-biridan farq q iladi. 19

Atrof tabiiy muhitni mu h ofaza qilish - yer, yer osti boyliklari, suv , o` rmon, h ayvonot va o` simlik dunyosi h amda atmosfera havosini mu h ofa - za q ilish, tabiiy h osilalar va ekologik komplekslarni sa q lash, q ayta tiklash, atrof mu h itning biologik xilma-xil l igini ta'minlash bilan bog`liq q oida-talab, chora-tadbirlarning yig`indisi h isoblanadi. Ayni q sa, XX asrda tab i iy muhitni mu h ofaza q ilish yo`nalishiga katta e'tibor beriliib, har bir davlatda turli dastur, rejalar va qonunchilik h ujjatlari qabul qilingandir. Atrof tab i iy mu h itni mu h ofaza q ilish bilan bog`liq chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan q onunchilik h ujjatlari, qoida-talablari mu h o-faza ahamiyatidagi ijtimoiy-ekologik munosabatlarini tartibga soladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish deganda, jamiyat a'zolari-ning o`z ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o`zlashtirishi tushuniladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish tizimi - jamiyatning turli e h tiyojlarini qondirish maqsadida yer, yer o s ti boyliklari, suv resurslari, atmosfera h avosi, o`simlik va h ayvonot dunyosidan foydalanishga qaratil-gan ilmiy ji h atdan asoslangan davlat dastur va rejalari, qonunchilik hujjat-lari qoida-talablari asosida tartibga solinadi. Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog`liq umummajburiy qonun-chilik hujjatlari qoida-talablari foydalanish ahamiyatidagi, ijtimoiy – ekolo-gik munosabatlarni tartibga soladi. Ekologik munosabatlar tizimida tab i iy resurslar , ya'ni yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va h ayvonot dunyosidan foydalanish keng va mu h im o` ri n ni egallaydi. Chunki, juda qadimdan inson tabiatdan foydala-nib kelmo q da va tab i iy resurslardan foydalanishning miqdori, muddati va tartibi har bir davlatda qat'iy ravishda belgilanib, tobora rivojlanib bormoq - da. Chunki, tab i iy resurslardan oqilona foydalanmaslik o q ibatida tabiatda turli ekologik muammolar paydo bo`lishi va ekologik inqirozning keskin - lashi shi ga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunla-ridan boshlab, tabiiy resurslardan faqat ilmiy ji h atdan asoslangan , ya'ni o q ilona 20

foydalanish chora-tadbirlar tizimi orqali amalga oshirishga alohida e'tibor berilmo q da. Aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash - antropogen ta'sirlar natijsida paydo b o` ladigan ekologiya vaziyati va ofati mintaqalarida bar q aror tab i iy mu h itni sa q lash, a h olining h ayoti va sog`ligiga ta'sir ko`rsatuvchi ekologik xavfli va zararli ta'sirlarni oldini olish bilan bog`li q keng q amrovli chora-tadbirlar tizimidan iborat. Ekologik xavfsizlik bilan bog`li q muammolar va ularni bartaraf etish bilan bog`li q chora-tadbirlar 1980-1985-yillarda namoyon bo`lib, amalga oshirib kelinmo q da. Ekologik xavfsizlik o` n yillar davomida respublikamiz hududida tabi i y resurslardan o q ilona foydalanmaslik va tabiatni mu h ofaza q ilish q oida-talablariga muntazam amal q ilmaslik sharoitida xal q x o` jaligi so h alarida olib borilgan ishlab chiqarish jarayoni natijasida yuzaga keldi. Demak, yer, yer osti boyliklari, suv, o`rmon, h ayvonot, o`simlik dunyosi va atmosfera h avosini mu h ofaza q ilish va foydalanish kabi davlat ekologik siyosatining ikki mu h im yo`nalishlaridagi q oida- talablar i ni ta'minlamaslik o` z navbatida , tabiat-jamiyat tizimida yangi yo`nalishi h isoblangan a h oli-ning ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog`liq huqu q iy munosabat-larni paydo bo`lishga sabab bo`ladi. Ekologik xavfsizlik - tabiat-jamiyat tizimining bar q aror h olati bo`lib, bunda atrof tabiiy mu h it, tabiiy resurslar holati, jamiyat h ayoti va inson sog`ligiga xavfli ta'silarni oldini olish va bart a raf etish tizimini ko`zda tutadi. Ekologik xavfsizlikni ta'minlash bilan bog`liq huquqiy munosabatlar tizimi - atrof tabiiy muhit bar q arorligi, a h olining sog`ligiga xavfli ta'sir etuvchi omillarni kamaytirish, oldini olish, cheklash va bartaraf etishga qaratilgan siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy sohadagi q uyidagi chora-tadbirlarni o` z ichiga oladi : - ekologik xavfli hudud, ekologiya ofati minta q alarini aniqlash; - eklogiya ekspertizasini joriy etish; - ekologik xavfli va zararli ishlab chiqarish obektlarini passport-lashtirish; - xavfli va zararli ishlab chiqarish turlari faoliyatiga ruxsatnomalar berish; -tabiiy ofat, sel, toshqin va texnogen avariyalarni aniqlash, oldini olish; 21

- aholining ekologik-huquqiy madaniyatini oshirish; - aholining sanitariya-gigiyena sharoitlarini yaxshilash va boshqalar. Shuni alo h ida ta'kidlash kerakki, yuqorida tavsiflangan ekologik hu q u q iy munosabatlar davlat ekologik siyosatining asosiy y o` nalishlarni tashkil etadi. Ekologiya huquqi bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan ekologik huquqiy munosabatlarning birligi va yaxlitligi asosida namoyon bo`ladi. Ma'lumki, har bir fan shu jumladan huquq sohasi o`ziga tegishli ijtimoiy munosabatlar tizimini o`rganish va tartibga solish nazariy-amaliy qoida-talablar tizimiga ega bo`lib, ushbu fanning predmetini tashkil etadi. Ekologiya hu q u q i hu q u q tizimining alohida sohasi sifatida ijtimoiy-hu q u q iy munosabatlar y o` nalishlarini o` rganish va tartibga solishni q amrab oluvchi o` z predmetiga egadir. Ekologiya hu q u q ining predmeti - atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan o q ilona foydalanish va aholining ekologik xavf-sizligini ta'minlash jarayonida paydo b o` ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishdan iboratdir. Hozirgi paytda ekologik munosabatlar qatnashayotgan jismoniy va yuridik shaxslar xatti-harakatlarini to`g`ri yo`nalshtirish uchun turli usullar qo`llanilib, ularning ko`lami ortib bormoqda. Ekologik huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. 1. Ekologizatsiyalashtirish 2. 2. Ma'muriy-huquqiy 3. 3. Fuqaroviy-huquqiy Ekologizatsiyalashtirish usuli bugungi kunda jamiyat hayotining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy jabhalariga tobora kirib borib, tabiat qonuniyatlarining ustivorligini ta'minlash, tabiatni muhofaza qilish chora- tadbirlarining ishlab chiqarish jarayoniga qo`llanilishi sog`lom ekologik muhitga erishish zaruriyatini oldimizga qo`ymoqda, ushbu usul orqali shaxs, davlat va jamiyat hayotinging barcha jabhalarining ekologik qoida-talablar asosida olib borishini taqozo etadi. 22

Ma'muriy-huquqiy usul - davlat va huquqning muhim usullaridan biri bo`lib, davlatning majburlov chora-tadbirlarining qo`llanilishda na-moyon bo`ladi. Ekologiya huquqida ma'muriy-huquqiy usul keng qo`llanilib, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlovchi qoida-talablarning belgilani-shi, barcha yuridik va jismoniy shaxslari tomonidan qabul qilinishining majburiyligi, ekologik qoida- talablarni buzganlik uchun javobgarlik chora-tadbirlarining qo`llanilishida katta ahamiyatga egadir. Fuqaroviy-huquqiy usul ekologiya huquqida tobora rivojlanib borayotgan usul sifatida bevosita ekologik-huquqiy munosabatlar ishtirok-chilarining tengligi, mulkning daxlsizligi, moddiy rag`batlantirish, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishda iqtisodiy chora-tadbirlarning qo`llanilishda namoyon bo`ladi. Ekologiya huquqi – tabiat-jamiyat tizimidagi murakkab munosabat-larni tartibga soladi, shuning uchun ham turli tushunchalar, institutlar, toifalar keng qo`llanib, ekologik-huquqiy qoida-talablarni qo`llanilishi va mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Ekologik huquqiy munosabatlar tizimini o`rganishni oson bo`lishi uchun o`ziga xos institut, toifa va nazariy qoidalar majmuini birlashtirgan holda ekologiya huquqi o`z tizimiga ega. Biz murakkab ekologik huquqiy munosabatlar yo`nalishlarini tahlil qilish va o`rganishni yengillashtirish maqsadida ekologiya huquqi tizimini ikki qismi, ya'ni umumiy va maxsus qismga bo`lib o`rganamiz. Ekologiya huquqining umumiy qismi - tabiat va jamiyat o ` rtasidagi o ` zaro bog ` liqligi ; - ekologiya huquqining tushunchasi , predmeti va tizimi ; - tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi ; - ekologiya sohasida davlat boshqaruvi; - ekologiya nazorati va ekologiya ekspertizasining huquqiy holati ; - ekologiya qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik kabi mavzularni ; 23

- o`z ichiga olib, tabiatni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning ilmiy- nazariy jihatlari, huquqiy asoslari, ekologik-huquqiy mexanizmi va uning elementlarining umumiy ekologik-huquqiy qoidalarni belgilaydi. Maxsus qismi esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bilan bog`liq quyidagi: - yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati; - suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati; - yer osti boyliklarining huquqiy holati; - o`simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati; - hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqiy holati; - atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati; - muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati; - xalq xo`jaligi sohalari va aholi punktlarida atrof tabiiy muhitni huquqiy muhofaza qilish; - atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish kabi har bir tabiat obektining huquqiy holatini qamrab oluvchi maxsus ahamiyatdagi ekologik-huquqiy qoidalarni o`z ichiga oladi. O`zbekistonning ekologik siyosati Yer kurrasida yuzaga kelayotgan ekologik nobop muhitning chuqur-lashuvida ozmi-ko`pmi O`zbekistonning ham ishtiroki bor. Mamlakatimiz-da yashayotgan 26 milliondan ziyod aholining yarmidan ko`pi ekologik xavfli bo`lgan muhitda istiqomat qilmoqda. Orol dengizi va uning atrofida ro`y bergan ekologik inqiroz holati sovet davrining noekologik agrar va iqtisodiy siyosatining natijasidir. Shuning uchun ham davlatimiz, shaxsan Prezident I.A.Karimov ekologik masalalarni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar bilan uyg`unlashtirgan holda olib borishni lozim deb topmoqda 1 1 24

Ekologik siyosat – davlatning atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash borasida olib borayotgan ichki va tashqi faoliyat majmui. Mustaqillik sharofati tufayli O`zbekistonda quyidagi taktik va strate-gik ekologik yo`nalishlar ishlab chiqilgan: « 1999–2005 yillarda O`zbekis-ton Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi», "2006-2010 yillarda O`zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofa-za qilish ishlari dasturi", «O`zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanishni ekologik ta'minlashning milliy harakatlar rejasi», «O`zbekiston Respublikasida atrof-muhit gigiyenasi bo`yicha milliy harakatlar dasturi», «Biologik rang-baranglikni saqlash bo`yicha milliy strategiya va harakatlar rejasi»,"Respublikada ekologik ta'limni rivojlantirish va ekolog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish istiqbollari dasturi va konsepsiyasi haqida" va boshqa me'yoriy hujjatlar . Ushbu ekologik dastur, konsepsiya va rejalarda hozirgi kunda hamda kelajakda mamlakatimizda jamiyat va tabiat o`rtasidagi munosabat shakli qanday bo`lishi, uning ekologik kon-sepsiyasi, maqsadi va prinsiplari bel-gilab berilgan. Ekologik maqsad va vazifalarni amalga oshirishning taktik va strategik harakatlar dasturi va yo`nalishlari ko`rsatib o`tilgan. O`zbekiston Respublikasi ekologik siyosatining asosiy maqsadi – fuqarolarning hayotiy zarur ehtiyoji bo`lgan ekologik xavfsiz muhitni ta'minlash uchun mamlakatimizda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash, ya'ni tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi iqtisodiy-ekologik munosabat shaklini qo`llashdir. O`zbekistonning ekologik siyosati negizida fuqarolarning qulay atrof tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlash yotadi. Mamlakatimizda davlatning ekologik siyosati muammolari taniqli huquqshunos olim SH.H.Fayziyev tomonidan o`rganilgan. Uning monografik tadqiqotlarida davlat ekologik siyosatining yuridik tabiati, mohiyati asosiy yo`nalishlari, o`ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy 25

jihatlari, fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlashning davlat huquqiy mexa-nizmi masalalari yoritilgan. Ma'lumki, mustaqillik davrigacha Turkiston, keyinchalik O`zbekiston chor Rossiyasiga va so`ngra sobiq ittifoqqa xom ashyo yetkazib beruvchi chekka o`lka hisoblangan. Shuning uchun ham ular tabiiy va mineral xom ashyo zaxiralaridan maksimal holda ekstensiv ravishda foydalanganlar, ya'ni jamiyat va tabiat o`rtasida iqtisodiy munosabat shaklini qo`llaganlar. Totalitar tuzumdagi iqtisodiy munosabat shaklidan birdaniga (sakrab) ekologik munosabat shakliga o`tishning na nazariy va na amaliy iloji bor. O`zbekiston Respublikasining tanlagan yo`li tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni iqtisodiy-ekologik shaklidan bosqichma-bosqich ekologik munosabat shakliga o`tishd an iboratdir. 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining «Milliy xavfsizlik konsepsiyasi to`g`risida»gi qonunida mamlakatimizning ekologik dunyo qarashida quyidagilarga e'tibor berilgan 2 [12] : – shaxsning hayotiy zarur ehtiyoji bo`lgan kishilarning sog`lig`ini muhofaza qilish va insonlarning turmushi uchun optimal holatdagi ekolo-gik sharoitlarni yaratib berish; – jamiyatning hayotiy zarur ehtiyoji bo`lgan oilani har tomonlama qo`llab- quvvatlash, mo`tadil ekologik vaziyatni tashkil etish, aholining sog`lig`ini ta'minlash, jismoniy baquvvat avlodni shakllantirish; – davlatning hayotiy zarur ehtiyojlari bo`lgan – barqaror rivojlanishni ta'minlash, mintaqaviy iqtisodiy holatni mo`tadillashtirish, sog`lom hayot tarzini shakllantirish. Shunday qilib, O`zbekiston uchun yagona – shaxs, jamiyat va davlat-ning hayotiy zarur ehtiyojlaridan biri bo`lgan ekologik xavfsiz muhit milliy xavfsizlikning ajralmas bir bo`lagidir. Respublikamiz ekologik siyo-satining asosiy maqsadini bajarmoq uchun davlatimiz barqaror rivojlanish bilan bir qatorda muhofaza qilish va rivojlanish konsepsiyasini amalda qo`llashni ma'qul deb topdi. 2 26

Bu degan so`z shaxs, jamiyat va davlatning ekologik talablarini mintaqalar bo`yicha iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish talablariga moslashtirish kerak, demakdir. Prezident I.A. Karimovning «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» degan asari hamda bir qator yuqorida sanab o`tilgan davlatimizning Dastur, Reja va Konsepsiyalarida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning asosiy chora-tadbirlari quyidagilardan iborat, deb topildi:  Ekologik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Xalq xo`jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib kela-digan barcha zaharli kimyoviy moddalarni qo`llash ustidan qattiq nazorat o`rnatish. Atmosfera havosi va suvlarni insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta'sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to`xtatish; Qishloq xo`jalik ekinlarini, eng avvalo, g`o`zani sug`orishda suvni tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish. Kollektor-zovur suvlarini daryolar va suv omborlariga tashlashni tartibga solish va oqova suvlarni chiqarib yuborishni batamom to`xtatish; Sanoat korxonalarida atmosfera havosiga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni tashlaganlik uchun solinadigan maxsus soliqdan keng foydalanilgan holda mas'uliyatni oshi-rish. Ularda zamonaviy, samarali tozalash qurilmalar tizimini joriy etish. Boshlang`ich xom ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni o`rnatish; Qayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqishning tabiiy ravishda kengayishini ta'minlaydigan hamda qayta tiklanmaydigan zaxira-larni qat'iy mezon asosida iste'mol qilingan holda hamma turlaridan oqilona foydalanish; Foydali qazilmalardan oqilona foydalanish. Boshlang`ich xom ashyodan to`liq foydalanishni ta'minlash va uning uchun eskirgan uskuna-larni almashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ayrim sexlar, uchast-kalar va korxonalarni rekonstruksiya qilish asosida foydali qazilmalarni sanoat usulida yanada to`liq va oqilona qazib olish. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish uchun tog`-kon 27

sanoatining chiqindilarini o`zlashtirishni yanada kengaytirish hamda buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish (rekultivatsiya qilish); Keng maydonlardagi tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samara-li va kompleks foydalanishni ta'minlaydigan darajada aniq maqsadli, ilmiy asoslangan tarzda o`zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda suvlarni bir havzadan ikkinchisiga tashlash, yerning suv-fizik xususiyat-larini yaxshilash, suv chiqarish va shunga o`xshash tadbirlarni amalga oshirish); Jonli tabiatning xilma-xilligini saqlash, tabiiy genofondni madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini ko`paytirish hisobiga boshlang`ich baza sifatida saqlab qolish;  Qurilish va obodonlashtirish rejalarining ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimni joriy etish yo`li bilan shaharlarda va aholi punktlarida ekologik xavfsiz muhitni tarkib toptirish;  Jahon jamoatchiligi e'tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish. Orol muammosi bugungi kunda chinakam keng ko`lamli, butun sayyoramizga daxldor muammo bo`lib qolganligini, uning ta'siri hozirning o`zidayoq biologik muvozanatni, bepoyon hududlarda aholining genofond-larga halokatli ta'sir ko`rsatayotganligini nazarda tutish;  Xalqaro tuzilmalarning zaxiralari, imkoniyatlari va investitsiyalari-ni yuqorida zikr etilgan muammolarni hal qilishga jalb etish.  Tabiatni muhofaza qilishning Milliy dasturida ekologik xavfsizlik-ni ta'minlash va yuqorida aytib o`tilgan tadbirlarni quyidagi tamoyillar asosida amalga oshirish tavsiya etilgan:  Davlat ekologik islohotlarning yo`lboshlovchisi;  Ekologik xarajatlarni moliyalash va ularning yangi sxemalarini jalb qilish;  Makroiqtisodiy va sohaviy ekologik siyosatni takomillashtirish; Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini ekologiyalashtirish;  Atrof tabiiy muhit sifatini yaxshilash maqsadini qo`yish va standartlashtirish;  Ishlab chiqarishning ekologik talablarini chuqur-lashtirish va h.k. 28

O`zbekiston Respublikasining yuqorida aytib o`tilgan ekologik siyosatini amalga oshiruvchi tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabat shakli, tabiat va jamiyat qonunlarini uyg`unlashtirish, ekologik chora-tadbirlar va asosiy tanlangan tamoyillarning hayotga tatbiq qilish mexanizmini ishlab chiqish va amalda qo`llash, O`zbekistonda jamiyat va tabiat o`rtasidagi ekologik munosabat shakliga o`tib olish imkonini beradi. Bunday ekologik siyosat shaxs, jamiyat, davlatimizning milliy xavfsizligini ta'minlashda katta xizmat qilishiga hech shubha yo`q. A trof tabiiy muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati Xo`sh, ekologiya sohasida kishilik jamiyati tomonidan e'tirof etilishi mumkin bo`lgan yagona yo`l nimadan iborat, degan o`rinli savol tug`iladi. Mazkur yo`l, bizning fikrimizcha, umuminsoniyat qadriyatlarini ifoda etuvchi, xalqaro huquq prinsiplaridan kelib chiquvchi va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlovchi huquqiy-demokratik yo`ldir. Chunki turli toifadagi kishilar, davlatlar, millatlar, xalqaro uyushmalarning fikrlarini umumlashtiruvchi masala barqarorlikdir. Har bir inson avvalambor o`z tinchligi, sihat-salomatligi, baxtli hayoti uchun qayg`uradi, albatta. Ushbu ezgu niyatlari amalga oshirish uchun odamlar butun kuch-qudratini ishga soladilar. Ular jamoa, uyushma, oqim, davlatga birlasha-dilar. Insoniyatning hozirgi rivojlanish bosqichida bunday hatti-harakat kishilarning yurish-turish qoida va me'yorlarini yozma ifodasi orqaligina amalga oshiriladi. Ijtimoiy munosabatlarning ana shunday yozma ifodasi fanda huquq deb ataladi. Atrof tabiiy muhit, ya'ni tabiatni muhofaza qilish, uning buzilgan qismlarini qayta tiklash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish jarayonida kishilar o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar ijtimoiy ekologik munosabatlar turkumiga kiradi. Ularni esa, fanda umumlash-tirilgan tarzda ekologik munosabat, deb ataydilar. Barqaror rivojlanish yo`lida turgan har qanday davlat uchun huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish pirovard maqsad hisoblanadi. Unda xalq irodasi qonunlarda aks etadi, fuqarolar esa davlat boshqaruvida faol ishtirok etishlari qonun ustuvorligini ta'minlashda va adolatni yuzaga chiqarishda so`zsiz xizmat qiladi. 29

Prezidentimiz Islom Karimov 2002-yil avgustdagi Oliy Majlisning II chaqiriq 9-sessiyasida qilgan ma'ruzasida O`zbekiston Respublikasida demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini o`rnatishning asosiy sohalarini ko`rsatib berdi. Unda hamma ijtimoiy munosabatlar faqatgina huquqiy yo`llar orqali tartibga solinishi kerakligi, ana o`shandagina ijtimoiy muhofazalangan bozor iqtisodiyotiga yetib borishimiz mumkinligi ta'kidlangan edi. Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun milliy va xalqaro huquqda ekologik me'yorlar va qoidalarni tabiat qonuniyatlariga mos ravishda ishlab chiqish, ularni vakolatli organ, tashkilot yoki ham-jamiyatlar tomonidan qabul qilish, uning ishtirokchilari o`rtasida ushbu me'yorlarni umummajburiy kuchga ega qilish va albatta, huquqbuzarlarga nisbatan yuridik oqibatlarni keltirib chiqarish mexanizmini yaratish zarur. Aks holda, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning huquqiy jihatdan tartibga solish imkoniyatini yuzaga chiqarish aslo mumkin emas. Shunday qilib, ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish nafaqat tabiat muhofazasiga, balki xalqlar va davlatlar o`rtasida barcha mahalliy, regional va global masalalarni tinch-totuvlik blan hal etish hamda insoniyatni barqaror rivojlanish tamoyillariga rioya qilishga olib keladi. 2.2. Ekalogik huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari Bugungi kun yoshlarida ekologik-huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish, ularni tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga о‘rgatish, noyob tabiatni asl holicha avlodlar uchun asrab-avaylash hissini oshirish orqali atrof-muhitga bо‘lgan salbiy ta’sirning oldini olish mumkin. Buning uchun yoshlar ongida ona yer, ona tabiat, ona Vatanga, uning tabiiy boyliklariga bо‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘usini yanada rivojlantrishimiz lozim. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, atrof-muhitni muhofaza qilishda ekologik-huquqiy ta’lim-tarbiyaning muhim va hal qiluvchi rolini anglagan holda, bu tizimni, uning tarkibiy qismi bо‘lgan fanlarni takomillashtirish ustuvor vazifalardan qilib belgilandi. 30

Umumiy ta’lim jamiyat rivojida zarur tayanch bо‘lsa, ekologik-huquqiy ta’lim- tarbiya va madaniyat har qanday mamlakatda insonlarning tо‘laqonli sog‘lom turmish kechirishi uchun zarur bо‘lgan mо‘tadil atrof-muhit sharoitiga bо‘lgan huquqlar daxlsizligining muhim kafolatidir. Bu kafolat mamlakat taraqqiyoti, davlat mustaqilligi, sog‘lom turmush tarzi, millatlararo ekologik aloqalar, ekologiya borasida insonlarning huquqlarini ta’minlashga, majburiyatlarni bajarishga shart- sharoit yaratadi. Ushbu kafolatlar, avvalo, Konstitutsiyamizning 50-, 55- moddalarida о‘z ifodasini topgan. Uning asosida qabul qilingan sohaga oid qonunlar va boshqa hujjatlarga singdirilgan. Ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyaning asosiy vazifasi barcha о‘quv muassasalari tinglovchilariga ekologik qonunchiligimizni, birinchi navbatda, Konstitusiyada belgilangan burchlarni о‘rgatish va tabiatga hurmat ruhini shakllantirishdan iborat. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, bunday huquqiy ta’lim-tarbiyaning ahamiyati о‘ta muhimdir. Ekologik-huquqiy ta’lim asosida о‘z huquqlari va burchlarini yaxshi bilgan jamiyat a’zolarigina ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ongli ravishda mehnat qiladi va ularning yaratuvchanlik faoliyati ancha yuqori bо‘ladi. Ekologik ta’lim-tarbiya berishda tarixiy merosdan samarali foydalanib, ularni bugungi zamon talablari bilan bog‘liq holda yoshlar ongiga singdirish ham muhimdir. Bulardan Sohibqiron Amir Temurning obodonchilik, atrof-muhitni kо‘kalamzorlashtirish, bog‘u rog‘lar yaratish borasida olib borgan ishlarini aytib о‘tish kerak. Konstitutsiya va ekologik qonunlarning ezgu maqsadlarini, tabiiy muhitni muhofaza qilish g‘oyasini aniq kо‘rsata bilish ekologik- huquqiy ta’lim-tarbiyaning muhim vazifalaridan biri bо‘lmog‘i lozim. Ekologik madaniyat bu — tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini chuqur anglagan holda unga zarar yetkazmay asrab-avaylashdir. Bu madaniyatni aholiga yetkazish, targ‘ibot va tashviqot qilish lozim. Buning zamirida esa zarur ekologik bilimlarni chuqur о‘zlashtirish muammosi yotadi. Aholining tabiatni muhofaza qilish oldida turgan mas’uliyatli burchi va bu burchni anglagan holda atrof-muhitga ongli munosabatda bо‘lishi, о‘zida 31

mustahkam ekologik tarbiya, ekologik ma’rifat va ekologik axloqni jamlash hissini yaratishi muhimdir. Avvalo ekologik madaniyat oiladagi tarbiyadan boshlanadi. Oilaviy muhit va axloqiy tarbiya natijasida farzandlar ongida atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabat paydo bо‘lishi, yoshlarning tabiatni sevishi va ardoqlashi, har bir ne’matning qadriga yetishi muhim vazifa. Qolaversa, bola tarbiyasida hozirda jahon miqyosida hayot- mamot masalasiga aylangan ekologik dunyoqarashni rivojlantirish hissi muhim о‘rin tutadi. Ayni paytda, jamoatchilik e’tiborini atrof-muhitni asrash masalalariga qaratish g‘oyat dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shunga kо‘ra, har bir insonda atrof- muhitni asrash madaniyatini shakllantirish va yuksaltirish barchamizning diqqat- e’tiborimizda bо‘lmog‘i lozim. Shu maqsadlar sari yurtimizda Tabiatni muhofaza qilish davlat qо‘mitasining organlari, vazirliklar va idoralar, ta’lim muassasalari, korxona va birlashmalar, nodavlat notijorat tashkilotlar va boshqalarning birgalikdagi say’-harakatlari bilan keng aholi qatlamlari о‘rtasida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalarini targ‘ib qilish bо‘yicha maqsadli ishlar amalga oshirilmoqda. Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish, azaliy an’analarimizni tiklash, har bir shaxs va butun jamiyatning axloqiy hamda ma’naviy tarbiyasini takomillashtirish g‘oyatda muhim. Ekologik madaniyat tushunchasi, azaldan barcha xalqlarning turmush tarzida muayyan darajada mavjud bо‘lsa-da, maxsus fan sifatida G‘arb olimlari tomonidan XX asrning ikkinchi yarmida ilgari surilgan. Yurtboshimiz Islom Karimov «О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli strategik ahamiyatga molik kitobida haqli ravishda ta’kidlaganidek: «Ma’naviy-ruhiy tiklanish insonning yerga va uning boyliklariga bо‘lgan munosabatni ham о‘z ichiga olishi lozim. Sivilizatsiya belgilarini asrab-avaylash qanchalik zarur bо‘lsa, qishloq xо‘jaligi ming 32

yillar mobaynida butunlay sug‘oriladigan dehqonchilikka asoslangan mintaqada yer va suvni asrab-avaylash ham shunchalik muhimdir. Yer, xavo, suv va olov (Quyosh) Markaziy Osiyoda qadimdan e’zozlab kelingan, ajdodlarimizning zardushtiylikdan tortib to islomgacha bо‘lgan barcha dinlari tomonidan munosib qadrlab kelingan”. Ekologik madaniyat kо‘p jihatdan huquqiy ong, huquqiy madaniyat va uning jamiyatdagi egallagan mavqeiga ham bog‘liqdir. Shu boisdan ham eko lo gik tarbiyaning huquqiy asosi tabiatni muhofaza etishga doir qo nun lar da, fuqarolarning konstitusion huquq va burchlarida о‘z ifodasini top gan. Normativ hujjatlar kishining tabiat ne’matlariga aql bilan yon da shib, undan tejamkorlik bilan foydalanishini qonun doirasida nazo rat qi la di. Bugungi kunda dunyo miqyosida yuz berayotgan umumbashariy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarni imkon qadar hal etish va ekologiyamizni yaxshilash va ekologik tanazzulning oldini olish uchun avvalo ekologik madaniyatimizni mustahkamlash, bu madaniyatni avvalo qalbimizga singdirishimiz lozimdir. Shundagina qalbimizda ulkan bir ekologik dunyoni barpo etamiz va bu dunyoga bо‘lgan mustahkam muhabbatni kashf etamiz. Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirish “Bolalar ekologik jurnali “Buloqcha” (Rodnichok)da mavzuli ilovalarni chop etish” grant loyihasi doirasida aholining, ayniqsa yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirish har bir insonda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat ruhini shakllantirish, atrof muhitni muhofaza qilish nafaqat davlat va jamiyat, balki har bir fuqaroning vazifasi bо‘lishiga erishish Ekoharakatning ustuvor dasturiy vazifalaridan biri hisoblanadi. E’tirof etish joizki, ekologik muammolarni hal etishda nafaqat xо‘jalik faoliyatida resurs tejovchi va ekologik toza texnologiyalarni joriy qilish, tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish, shu bilan birgalikda sohaga oid qonunchilikni takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlarning о‘zigina ushbu sohadagi muammolarni hal etishda yetarli emasligini davrni о‘zi kо‘rsatmoqda. Bu borada aholining, ayniqsa, yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirish, har bir insonda atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish, mamlakatning noyob 33

tabiatini kelgusi avlodlar uchun asrab-avaylash hissini shakllantirish, ekologik holatni yaxshilash va atrof-muhitga salbiy antropogen ta’sirning oldini olish asosiy omillardandir. Tabiatda rо‘y berayotgan noxush hodisalar oqibatlarini bartaraf etish, rо‘y berishi mumkin bо‘lgan bunday vaziyatlarning oldini olish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Insonning tabiatga notо‘g‘ri ta’sir kо‘rsatishi natijasida yuzaga keladigan salbiy holatlarning oldini olishda ekologik ta’lim-tarbiyaning о‘rni nihoyatda katta. Yashil olam inson salomatligini saqlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini, shuning uchun ham har bir о‘quvchi о‘z maktabi, hovlisi, kо‘cha va xiyobonlarni kо‘klamzorlashtirish ishida faol qatnashishi, kо‘chat о‘tqazib, ularni parvarish qilish orqali atrof-muhitning musaffo bо‘lishiga hissa qо‘shishi kerakligi yoshlarga doimiy ravishda tushuntirilishi lozim. Tabiat boyliklaridan unumli foydalanish, ularni muhofaza qilish masalalarini ongli ravishda hal etish uchun oila, maktabgacha ta’lim muassasalaridan boshlab bolalarda tabiat ne’matlariga mehr-muhabbat ruhini shakllantirish, ekologiyaga oid bilimlarni ular shuuriga singdirish lozim. Toki ular kelajakda atrof-muhitni muhofaza qila oladigan va tabiatdan tabiatga zarar keltirmagan holda foydalana oladigan bо‘lib voyaga yetishsin. Oila kishilik jamiyatida insoniy or va nomusni anglash, xalq va Vatan nashidasini о‘zida yetakchi omilga aylantiruvchi birlikdir. Oila insoniy mehr- muruvvat mezonlari kabi tuyg‘ularni о‘zida mustahkam idrok etishga chorlovchi muqaddas va ulug‘ dargoh. Oilada ayolning о‘ziga xos о‘rni mavjud bо‘lib, rо‘zg‘orni saranjom-sarishta va ozoda tutish, tozalikka rioya qilish xonadonlarimiz bekalaridan alohida e’tibor va mas’uliyat talab etadi. Mana shu oilada kamol topayotgan qizaloq о‘z onasini sinchkovlik bilan kuzatadi va uning yurish turishi, о‘zini tutishi, idish-tovoqlarni pokiza saqlashidan tortib, hovli supirishi, gullar parvarishi, qо‘yingki, barcha-barcha ishlarda andoza oladi va shu zaylda ulg‘ayadi. О‘g‘il bolalar esa erkaklarga xos xislatlarni о‘z otasidan о‘rganadi. Ota bahor oylarida yerlarni chopishni, daraxt 34

nihollari va gul о‘tqazishni, maishiy asboblarni toza tutishni va sozlashni bajarayotgan vaqtda о‘z о‘g‘lini oldiga olib shu ishlarni oz-ozdan о‘rgatib borsa, о‘g‘il ham undan andoza olib о‘lg‘ayadi. Farzandlarga ilk sо‘zlarni о‘rgata boshlaganlarida, suv, о‘simliklar va non tushunchalarini, ularni qadrlash kerakligini, suvsiz о‘simlik о‘smasligini, о‘simlik о‘smasa non bо‘lmasligini ular ongiga singdirib borish lozim. Bolada ijobiy xislatlarning shakllanishida oila bilan birgalikda maktab, mahalla- kuy, tengdoshlari va umuman atrof-muhitning ta’siri katta. Bugungi kunda har bir oila oldidagi vazifalardan biri bu bolalar ongida yoshligidanoq ekologik ong va ekomadaniyatni shakllantirish, ularni tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga о‘rgatish, noyob tabiatni asl holicha kelgusi avlodlar uchun asrab-avaylash hissini vujudga keltirish orqali atrof muhitga yetkazilishi mumkin bо‘lgan salbiy ta’sirning oldini olishdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalar tabiat haqidagi bilimlarni egallab olib о‘simliklarni о‘stirish, hayvonlarni parvarish qilishning oddiy usullarini о‘rganib, tabiatni kuzatish, uning gо‘zalliklaridan bahra olishni bilib olgan taqdirdagina, ularda tabiatga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bо‘lishni tarbiyalash imkoniyati tug‘iladi. Mahallalar ham ekologik ta’lim-tarbiyaning о‘ziga xos о‘choqlaridan biridir. Azaliy qadriyatlarimiz hisoblangan umumxalq hasharlarini о‘tkazish va unga kо‘proq yoshlarni jalb etish ularning tabiatga nisbatan tо‘g‘ri munosabatini shakllantirishga yordam berishi, shubhasiz. Yurtimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning о‘z ijodiy va intellektual salohiyatini rо‘yobga chiqarishi, ularni hozirgi zamon talablariga tо‘liq javob beradigan har tomonlama yetuk shaxslar qilib voyaga yetkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish buyicha keng kо‘lamli aniq yо‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish, о‘sib kelayotgan avlodning ekologik madaniyatini, bilim va mas’uliyatini muntazam oshirib borish va ularning atrof tabiiy muhit hamda inson salomatligi muhofazasi masalalarida ishtirokini faollashtirish, shuningdek, Vatanga va Ona tabiatga mehr-muhabbat ruhida kamol 35

topishlarini ta’minlash maqsadida ular bilan ishlashga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. “Sog‘lom muhit - inson salomatligi” shiori ostida о‘sib kelayotgan yosh avlodning ekologik savodxonligini oshirishda maktab о‘quvchilari о‘rtasida ekologik ta’lim-tarbiyani yaxshilash, uzluksiz ekologik va barqaror rivojlanish uchun ta’lim dasturini amalga oshirishga kо‘maklashish, umumta’lim maktablari va boshqa о‘quv muassasalari hamda oilada yoshlarning ekologik ta’lim-tarbiyasi borasidagi say-harakatlarni birlashtirish, maktabdan tashqari ta’limni rivojlantirish, tabiat va inson uyg‘unligiga erishishni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. О‘zbekiston ekologik harakati yuqorida zikr etilgan ezgu ishlarni amalga oshirish, yosh avlodning atrof muhit muhofazasi ishida faol ishtirokini ta’minlash hamda ona tabiat va uning ne’matlariga nisbatan mehr-muhabbatini kuchaytirish, ekologik madaniyati yuqori, yuksak intellektual jamiyatni shakllantirishga mustahkam poydevor qо‘yish borasida ulkan ishlarni amalga oshirib kelmoqda. Ekoharakat yoshlar ishtirokida ekologik mavzularda seminar treninglar о‘tkazish, ekobog‘lar barpo etish, ekologik hasharlar va aksiyalar yoshlarni keng jalb qilish, turli ekologik mavzularda tanlovlar, ekologik adabiyotlar kо‘rgazmalarini, ijtimoiy reklamalarni kо‘paytirish, yurtimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, о‘sib kelayotgan avlodning ekologik madaniyatini, dunyoqarashini, bilim va mas’uliyatini muntazam oshirib borish bilan bog‘liq ommaviy axborot vositalarida maqolalar chop etish, telekо‘rsatuvlar, radioeshittirishlarlarni va maxsus dasturlarni muntazam ravishda efirga uzatish kabi masalalarga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Joriy yilda ham Ekoharakat tomonidan bunday ezgu ishlar davom ettirildi. Xususan, Ekoharakat О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi xuzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qо‘llab- quvvatlash Jamoat fondining “Bolalar ekologik jurnali “Buloqcha” (Rodnichok)da mavzuli ilovalarni chop etish” grant loyihasini amalga oshirdi. Loyihaning asosiy maqsadi yosh avlodning ekologik huquqiy madaniyatini oshirish, ularni tabiat va uning ne’matlariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, 36

о‘simlik va hayvonot olamini ehtiyot qilish, suvdan tejab-tergab foydalanishga о‘rgatish, tozalikka rioya qilish, yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilish kabi masalalarni о‘z ichiga qamrab oldi. Yuqoridagi maqsad va vazifalardan kelib chiqib bahor mavsumida “SOS- bolalar shaharchasi”da yosh avlodning ekologik madaniyatini yuksaltirish, yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilish, yoshlarning bо‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, shuningdek, ularni yurtimizda olib borilayotgan obondonlashtirish va kо‘kalamazorlashtirish ishlariga keng jalb qilish maqsadida “Ona yerimizni saqlaymiz – kelajak uchun” mavzuida amaliy aksiya tashkil etildi. Amaliy aksiyaning birinchi qismida о‘tqazilgan daraxt mehr bilan parvarish qilinsa, har bir daraxt juda ham mо‘l hosil berishi, xalqimizda tabiatga bо‘lgan e’tibor uzoq о‘tmishga borib taqalishi, о‘simlik dunyosining atrof muhit musaffoligini ta’minlashdagi ahamiyati kabi masalalarda ishtirokchilarga tushunchalar berildi. Aksiya doirasida ishtirokchilar tomonidan “SOS bolalar shaharchasi” hududiga 200 dan ortiq mevali va manzarlari daraxt kо‘chatlari о‘tqazildi. Shu asosda yoshlar uchun yana bir shinam bog‘ barpo etildi. Eng muhimi yosh nihollarni yerga qadagan bolajonlar kо‘chatlarga о‘z ismlarini berib kelgusida ularni parvarishlashni zimmalariga oldilar. Shuningdek yoz mavsumida Toshkent viloyati Bо‘stonliq tumanidagi qator yozgi bolalar dam olish va sog‘lomlashtirish oromgohlarida yosh avlodning ekologik va estetik madaniyatini yuksaltirish, ularni ona tabiat va uning ne’matlariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, atrof-muhitni muhofaza qilish ishlariga yoshlarni keng jalb qilish, ozodalik va obodlik kabi milliy a’nanalarimizni yoshlar ongiga singdirish, uzluksiz ekologik ta’lim-tarbiya tizimiga kо‘maklashish maqsadida“Yurtimizni obod qilaylik!” shiori ostida ekologik aksiyalar о‘tkazildi. Aksiyalar avvalida ishtirokchilarga atrof-muhit musaffoligining inson salomatligini asrashdagi roli, daraxtlarni parvarish qilish tartib qoidalari, atmosfera havosi musaffoligini ta’minlashda yashil maydonlarning ahamiyati, sog‘lom turmush tarzi kabi masalalarda tushuntirishlar berildi. 37

Aksiya davomida oromgohda dam olayotgan bolajonlar bilan birgalikda daraxtlar taglari yumshatildi, daraxtlar oqlandi va ularga shakl berildi. Oromgoh hududini va yon atroflari turli chiqindilardan tozalash ishlari bajarildi. Bundan tashqari 13-14 iyun kunlari Toshkent viloyatining Bо‘stonliq tumanida “Chimyon oromgohi” sog‘lomlashtirish markazida bо‘lib о‘tgan “Chimyon sadosi” xalqaro ekologik turizm festivalida ham yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilish, ularning ekologik bilimlarini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Tadbir doirasida О‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlari Ekoforumi, “Rodnichok” nodavlat notijorat tashkiloti bilan hamkorlikda “Biz toza Chimyon uchun” ekologik aksiyasi hamda “Ochiq osmon ostida ekomaktab” mashg‘ulotlari о‘tkazildi. Yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirish, ularni atrof muhitni muhofaza qilish ishlariga keng jalb qilish, uzluksiz ekologik ta’lim va tarbiya tizimiga kо‘maklashish maqsadida tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bolajonlar guruhlarga bо‘lingan holda interfaol usulda ishtirok etdilar. Bioxilma-xillikni saqlash, suvni asrash, tozalikka va poklikka rioya qilish yо‘nalishlarida о‘tkazilgan mashg‘ulotlar yakunida faol ishtirokchilarga esdalik sovg‘alari ulashildi. Loyiha doirasida amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridan biri besh mavzudagi ya’ni, “Jonivorlar bizning dо‘stimiz” (“Jivotniye - nashi druzya”), “Atrofimizdagi о‘simliklar” (“Rasteniye vokrug nas”), , “Suvni asrang” (“Beregite vodu”), “Mening toza mahallam” (“Moya chistaya maxallya”), “Tozalik sog‘lik garovi” (“Chistota zalog zdorovya”) mavzuli kо‘rgazmali plakatlar nashr etildi. Ushbu jozibador rasmlar, qiziqarli ma’lumotlar, tabiat va uning ne’matlariga xususidagi she’rlar bilan boyitilgan rangli plakatlar о‘quvchilar e’tiborini о‘ziga jalb etishi bilan ahamiyatlidir. Plakatlarni nashr etishda mashg‘ulotlarda faol ishtirok etgan yosh ijodkorlarning ijodiy ishlaridan foydalanishi, ularni kelgusida atrof muhitni muhofaza qilish, о‘simlik va hayvonot olamini asrab avaylash borasidagi ishlarda faolligini oshirishi tabiiy. Shuningdek, tashqari plakatlar, suvni e’tiyot qilish, sog‘lom turmush tarziga rioya etish, obondonlashtirish va kо‘kalamzorlashtirish ishlarida faol ishtirok etish, jonivorlarni, о‘simliklarni asrab avaylash va ularni kо‘paytirish kabi masalalarni ham о‘z ichiga qamrab olgan. Umid 38

qilamizki, ushbu xayrli ishlar yosh avlodni har tomonlama barkamol bо‘lib voyaga yetishlarida, ularni tabiat haqida biliilarini boyishida о‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Zero, ekologik ta’lim-tarbiya jarayonini uzluksizlini ta’minlash yosh avlodning ekologik madaniyatli bо‘lib voyaga yetishida muhim ahamiyat kasb etadi. Eng muhimi, yoshlar tabiat uchun shaxsiy javobgarlik xususiyatlarini va shaxsdagi yaratuvchanlik asoslarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari inson qalbidagi ezgulik, saxovat, mehr-muruvvat fazilatlarini, yoshlarda ekologik muammolarning yechimini izlab topish kо‘nikma va malakalarini rivojlantiradi. Bu esa о‘z navbatida yoshlarda suvni iflos va isrof qilmaslik tushunchalari rivojlanadi, atrof-muhit muhofazasi ijtimoiy zaruriyat ekanligi tо‘g‘risidagi e’tiqodni shakllanishiga, atrof-muhit gо‘zalligini anglash bilan bog‘liq bо‘lgan qiziqishlarni rivojlanishiga, о‘simliklar, hayvonlar tabiatning bir qismi, inson tabiat gо‘zaligi bilan bog‘liq ekanligi, uni asrab-avaylash zarurligini tushunib yetishiga xizmat qiladi. Binobarin, ota-bobolarimizdan bizga meros hisoblanmish ona tabiatni sofligicha kelgusi avlodlarimizga yetkazish nafaqat tabiatni muhofaza qiluvchi mutaxassislar, balki har bir inson uchun ham qarz, ham farzdir. 2.3. Zamonaviy ekalogik huquqiy ta’lim davr talabi. Bugungi kunda ekologik inqiroz va xavfsizlikning oldini olishda aholining, ayniqsa, о‘sib kelayotgan yosh avlodning ekologik-huquqiy ta’limi va tarbiyasi, ekologik-huquqiy madaniyati va ma’naviyatini zamon talabi asosida oshirib borish ekologik xavfsizlikni hal qiluvchi omillaridan biridir. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarimizning ekologik huquqiy ta’lim va tarbiyasi masalasiga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Jumladan, 30 dan oshiq ekologik yо‘nalishdagi qonunlar va 1000 ga yaqin qonun osti normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ushbu huquqiy manbalarning asosiy maqsadi atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik ilm-fanni rivojlantirish, ekologiyaga oid bilimlarni keng targ‘ib qilish, biologik xilma-xillikni saqlash va qayta tiklash, tabiatdan 39

foydalanishni boshqarish tizimining samarali iqtisodiy mexanizmini joriy etish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, atrof tabiiy muhitni saqlashni ta’minlashning huquqiy mexanizmini takomillashtirishga qaratiladi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan 2016 yilning “Sog‘lom ona va bola yili” deb e’lon qilinishi jamiyatimizda ekologik- huquqiy madaniyatni yanada yuksaltirish hamda uning uzluksizligini ta’minlashda zamonaviylik va xorijiy tajribalaridan keng foydalanishni ham taqozo etadi. Ushbu talablarni avvalambor, О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 41- moddasida “...har kim bilim olish huquqiga ega” ekanligi, 50-moddasida “Fuqarolar atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga majburdirlar” hamda, 55- moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, о‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deb kо‘rsatilganligi bugungi kunda yoshlarimizga ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyani olib borishning huquqiy asosini tashkil etadi. Ushbu muammolarni hozirgi kun talabi darajasida olib borishni Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonuni ham о‘zida mujassamlashtiradi. Ayniqsa, Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 27 maydagi 142-sonli qarori asosida qabul qilingan, 2013-2017 yillarda О‘zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi bо‘yicha harakatlar Dasturi mamlakatimizda ekologik muammolarni hal qilish borasida katta ahamiyatga ega bо‘lgan tarixiy hujjat bо‘ldi. Ushbu Dasturda, atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanish, ekologik ta’lim va barqaror rivojlanish maqsadlarida ta’lim sohasida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini va meyoriy-uslubiy bazani rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ekologik ta’lim va tarbiya asosan: oilada, maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda, litsey, kollej, institut va universitetlarda olib boriladi. Bundan kо‘rinib turibdiki, har bir oilada о‘sib-ulg‘ayayotgan yoshlarimiz mustaqil davlatimizning ekologik siyosati hamda uning mazmunini, huquqiy- ekologik muammolar hamda ularni hal qilishning huquqiy-iqtisodiy tomonlarini 40

yaxshi bilishlari, chuqur huquqiy-ekologik bilimlarga ega bо‘lishlari va jamiyat faoliyatining huquqiy-ekologik sohasida faol qatnashishlari zarur bо‘ladi. Mazkur jarayonlar yoshlarimizning “Ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyasini zamon talabida bо‘lishini ham taqozo etadi. Umuman olganda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish jarayoni ekologik-huquqiy ongi va madaniyat bilan kо‘proq bog‘liq bо‘lib, u: birinchidan, ekologik-huquqiy bilim, ya’ni insonning tabiat, jamiyat tо‘g‘risidagi, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq muammolar, tabiat bilan bog‘liq qarashlar hamda urf-odatlar tо‘g‘risidagi tasavvur va kо‘nikmalar yig‘indisi; ikkinchidan, atrof-muhit va ekologiyaga bо‘lgan munosabat, ya’ni hozirgi kundagi ekologik muammolarga nisbatan befarq bо‘lmagan, tabiiy muhitning yomonlashuviga qarshi bо‘lgan va uni bartaraf etish yо‘llari hamda choralarini topishga tayyorlik; uchinchidan, ekologik-huquqiy xatti-harakat, ya’ni har kungi ekologik xulq- atvor elementlarini о‘z ichiga oladi. Oilada ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyaning olib borilishi yoshlarni tabiatga, atrof tabiiy muhit va uning boyliklarini sevishga, muhofazalash hamda bundan oqilona foydalanishdagi dastlabki ekologik-huquqiy ongini, tafakkurini hamda tushunchalarini shakllantirishga yordam beradi. Maktabgacha bо‘lgan muassasalarda ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyaning olib borilishi esa, yosh bolalarni oilaga nisbatan ekologik-huquqiy ongi, tafakkurining ancha shakllanganidan dalolat beradi. Shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida olib boriladigan ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya jarayoni, yoshlar hayotida asosiy hal qiluvchi bosqichlardan biridir. Mamlakatimizda akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bunyod etilishi hamda zamon talabi darajasidagi rekonstruksiya qilinishi yoshlarimizga yangi zamon talabi doirasidagi ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya jarayonini egallashga yordam beradi. Bu davrda yoshlarimiz ekologik qonunlar va ularning mohiyati hamda mazmunini kengroq о‘rganadilar, shuningdek, olgan bilimlarini amaliyot bilan bog‘lash imkoniyatiga ham ega bо‘ladilar. Oliy о‘quv muassasalarida yoshlarimiz 41

bevosita aniq yо‘nalish va mutaxassisliklarga ega bо‘lib, ekologik-huquqiy bilim saviyalarini о‘z sohalari asosida о‘zlashtiradilar. Magistratura va aspirantura jarayonida esa aniq mutaxassis bо‘lgan, chuqur ekologikhuquqiy bilim saviyaga, ma’naviyat va madaniyatga ega bо‘lgan yoshlarimiz hayot va ilm-fan yо‘lidagi kо‘plab ijobiy ishlarni amalga oshirib, ilm- fan sohasida magistrlik va doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladilar. Yuqoridagilar shuni kо‘rsatmoqdaki, yoshlarga doimiy ravishda ekologik- huquqiy ta’lim va tarbiyani olib borishda quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir: Birinchidan, yoshlarda ekologik-huquqiy ta’lim-tarbiyaning uzluksizligiga, chambarchas olib borilishi va о‘qitilishiga hamda oilada olingan ekologik-huquqiy bilimlarning samaradorligiga erishish; ikkinchidan, amaldagi О‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida”gi, “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonunlariga yoshlarga ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya berish bilan bog‘liq talablarni kiritish hamda unda oiladagi ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya olib borish jarayonini alohida kо‘rsatish; uchinchidan, yoshlarga ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya berish sohasida tegishli vazirlik, qо‘mita va korxona, muassasa, tashkilotlarning о‘zaro hamkorligini kuchaytirish; tо‘rtinchidan, qabul qilingan ekologik qonun talablarini hamda ularning mohiyatini aholiga va yoshlarimizga kengroq tushuntirish; beshinchidan, xalqaro standartlarga mos har tomonlama ekologik-huquqiy bilim bera oladigan zamonaviy yangi avlod darsliklarini yaratish ham maqsadga muvofiqdir. Xullas, hozirgi ekologik muammolar keskinlashib borayotgan globallashuv sharoitida ularni hal qilish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, tabiat boyliklarini kelajak avlodga qoldirish, ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, bu maqsadda ekologik qonunchilikni takomillashtirib borish, ekologik-huquqiy ta’lim- tarbiyani yanada kuchaytirish ustuvor vazifamiz bо‘lib qoladi. Bu esa, mamlakatimizdagi mavjud tabiiy boyliklarni kelajak avlod uchun bus-butun 42

qoldirishga, ularni asrab-avaylashga, e’zozlashga, ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishga hamda sog‘lom ona va bolaning uzoq yashashi uchun xizmat qiladi. E k o l o g i k m ua mm o l a r n i o ld i n i o l i sh borasida o l i b b o r i l a yot g an ishl ar M a ’l u m k i, h a r q a n d a y d a v l a t n i ng ri v oji, a h o l i t ur m u sh f a ro v onli g i ning o shi rib b ori shid a uch t am oyil g a rioya q ilish m u h im a h am i yat k as b e t a d i : i qt i s o d iy о‘ s i sh , ij t i m oiy hi m oya v a n i ho yat , e k olo g i k x a v f s izli k d ir. B u b or a d a mam l a k a t i m iz d a m u s t a q il l i k ning d as t l a b k i yill a ri d a n o q k u chl i, u zo q ni k о‘z l o v chi s i yosa t ama l g a o shi ril ayotga nli g i ni b u g un n a f a q a t о‘z be k i s t onl i k l a r, b a l k i j a h on d ag i ri v o jl a n ga n d a v l a t l a r , x a l q a ro t ashk il o t l a r h a m o chi q e ’ t irof e t m o q d a . Yuq ori d ag i u ch t am o y il О‘z be k i s t on n ing ij t i m oiy - i q t i s o d iy, ij t i m o i y - s i yos iy r i v o j i g a as os q ilib olin ga n de sa k , x a t o q il ma y m iz. Keng r o q f i k r yur i t a d i ga n b о‘l sa k , P re z i de n t i m izn i ng “ О‘z be k i s t on XX I as r b о‘ s a g‘as i d a : x a v f s izl i kk a t a h d i d , b a r q a rorlik sha r t l a ri v a t a r a q q i yot k a f ol a t l a ri” k i t o b i g a yan a b ir b o r m u r o j aa t e t am iz. D u n yon i ng k о‘ pl a b mam l a k a t l a ri d a cho p e t il ga n u shb u k i t o bd a О‘z be k i s t on n ing e k olo g i k x a v f s izli g i masa l as i g a a l o h i d a о‘rin be r il ga n. U m u ma n, О‘ z be k i s t on d a e k olo g ik x a v f s izli kk a , b u x a v f s izl i kk a t a h d id s ol ayotga n v a e n d ili k d a g lo b a l m u amm o g a a yl a nib q ol ga n O rol v a O r ol b о‘yi e k olo g ik f oji as i o q i b a t l a ri n i b a r t a r a f e t i sh , t r a n s cheg a r a v iy d a r yola r s u v i d a n o q ilona f oy d a l a nish masa l a l a ri g a f a q a t b u g u n e ’ t i b o r q a r a t il ayotga n i yо‘ q . B u masa l a l a r Yur t b o shim iz t o m oni d a n о‘ t ga n as rning 8 0 - yill a ri o x i r i d a h a m k о‘ t a ril ga n v a m u s t a q ill i kk a e ri shi l ga n d a n ke y i n yana d a ri v ojl a n t i r il ga n e d i. О‘z be k i s t on m u s t a q illi k k a e ri shga ch , O rol e k olo g ik f oji as ini t о‘ x t a t ish v a yum sha t ish yо‘ l i d a ke n g k о‘l am d ag i m i s l s iz i shla r ama l g a o shi ril d i. О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i P re z i de n t i I . A . Ka ri m o v n ing t asha bb u s l a ri b il a n O rol b о‘yi gen o f on d ini mu ho f a za q il i sh h a yriya j am o a t f on d i t ashk il e t il d i. Xa l q a ro d onorl a r n i O rol v a O ro l b о‘yi m u amm ol a r i ni 43

yum sha tishb or as i d ag i h a r a k a t l a r g a j a lb q ilish ma q sa d i d a 2008 yi l ning 1 1 - 12 ma r t i d a T o shken t sha h ri d a Xal q a r o k on fe ren siya о‘ t k a zil d i. Un d a “ O rol b о‘yi m in t a q as i d a i q lim о‘z ga ri shi o q i b a t l a rini yum sha t ish m a q sa d i d a ama l g a o shi rish u chu n x al q a ro d onorl a r g a t a k lif e t il ayotga n ma j m u a v iy h a r a k a t d as t u ri” q a b u l q i l in d i. O rol v a O rol b о‘ y i m u amm o s i ni h a l q ili shd a О‘r t a Os iyo d a v l a t l a ri h am k o rli g i 19 9 3 yili O r olni q u t q a r ish x a l q a ro j a m g‘a r mas ining ( O Q X J ) t ashk il e t ili shi d a n am o yon b о‘l d i. U n ing d oir as i d a “ O rol de ng izi h a v z as i D as t u r i” h ayotg a t a t b iq e t il d i. 2009 yil a pre l i d a O rol n i q u t q a r i sh x a l q a ro j a m g‘a r mas i g a a ’ z o d a v l a t l a r r a h b a rl a ri u chr a shu v i d a О‘z be k i s t on Re s p u b l i k as i P re z i de n t i I . A . Ka ri m ov j a hon h a m j am i yat ini O rol de ng izi h a v z as i m u amm ol a ri n i h a l e t i shg a yana d a ke ng r o q j a lb q ili shg a q a r a t il ga n O r olni q u t q a rish x al q a r o j amg‘a r mas i g a a ’zo mam l a k a t l a rning 2011 - 2015 yi l l a r d ag i f a oli yat i D as t u r i k onse p si yas i ni t a k lif e t d i. M in t a q a d a e k olo g ik m u v oz a n a t ning b uzili shi o q i b a t l a rini yum sha t ish ma q sa d i d a A m u d a ryo de l t as i d a k i chi k s uv h a v z a l a r ini yar a t i sh , t о‘ q a y zorl a r n i sa q l a b q oli sh , O rol b о‘yining olis a h o l i yasha sh joyl a ri d a q u yos h e ne rg i yas i d a n f oy d a l a ni shg a q a r a t il ga n b ir q a t or x a l q a ro v a d a v l a t l a r a ro lo y i h a l a r ama l g a o shi ril m o q d a . T о‘ q a yz o rl a r, q am i shz or о‘ s i m li k l a r i, t a b iiy yay l o v l a r ma y d onini n g h am d a no yob t u r d ag i j oni v orl a r v a q u shl a r s onining q i s q a ri shi yok i u l a r n ing b u t unl a y yо‘ q o li shi n a t i j as i d a yet k a z i l a d i ga n u m u m iy zi yon e ng k am i d a yuz l a b m illion A Q SH d oll a ri g a b a h ol a n m o q d a . A mm o f lora v a f a u n a d ag i h a q i q i y q a y t a t i k l a b b о‘l ma y d i ga n y о‘ q o t i shla r n i m oli yav iy j i h a t d a n о‘l cha b b о‘l ma y d i. B u s o h a d a m a v j u d v a zi f a l a r k о‘l am in i ng ke ng li g i , m u r a kk a b li g i h am d a m i q yos i m in t a q a d ag i e k olo g i k v a zi yat ni yaxshi l a sh m u amm ol a ri n i k o m ple k s r a v i shd a h a l e t i shd a n a fa q a t d a v l a t or ga nl a ri n in g , b a l k i j am o a t b irl ashma l a ri, f u q a ro l ik j am i yat i in s t i t u t l a r ining say - h a r a k a t l a ri n i 44

b irl asht iri shn i t a l a b e t a d i. Shu b ois О‘z be k i s t on d a b u i shg a ke n g j am o a tchi l i k ni j a lb q ili sh , a t ro f - m uhi t ni m uho f a za q ilish d a v l a t , j am i yat v a h a r b ir f u q a r o ning i shig a a y l a ni shi yо‘li d a ji dd iy q a d am l a r t ashla n i b , ke n g k о‘l am li i shla r ama l g a o shi ril m o q d a . Shu b il a n b ir q a t o r d a , m u s t a q i llik yi ll a ri d a Re s p u b l i k am iz d a a t ro f - m u h i t ni m uho f a za q ili sh , t a b iiy re s u rl a r d a n o q ilona f oy d a l a nish s o h as i d ag i m u n o sa b a t l a rni t a r t i b g a s olu v chi m u s t a h k am , yax l it q o n u n chi l i k b a z as i yara t il d i.J u m l a d a n, О‘z be k i s t on Re s p u b l i k as i “ T a b i a t ni m u h o f a za q il i sh t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 19 9 2 y . ) , “ S u v v a s u v d a n f oy d a l a nish t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1993 y . ) , “ Ve ter in a riya t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1993 y . ) , “ Yer o s t i b oy l i k l a ri t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1 994 y . ) , “ О‘ s i m li k l a r k a r a n t i ni t о‘ g‘ r i s i d a”g i ( 1995 y . ) , “ A t m o s fe r a h a v o s i n i m u h o f a za q ilish t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1996 y . ) , “ О‘ s i m lik d u n yos ini m u h o f a za q ilish v a u n d a n f oy d a l a nish t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1 997 y . ) , “ Ha y v on o t d u n yos ini m u h o f a za q ilish v a u n d a n f oy d a l a nish t о‘g‘ ri s i d a”g i ( 1997 y . ) , “ О‘r m on t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 1999y . ) , “ Ek olo g ik e k s pe r t iza t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 2000y . ) , “ Chi q in d il a r t о‘ g‘ ri s i d a”g i ( 2002y . ) , “ Mu h o f a za e t i l a d i ga n t a b iiy h u d u d l a r t о‘g‘ ri s i d a”g i ( 2004 y . ) q o n unl a ri a t ro f - m uhi t ni, t a b iiy re s u r s l a r n i hu q u q i y j i h a t d a n m u h o f a za q ili shd a m u h im a h am i yat k as b e t a d i. J u m l a d a n, О‘z be k i s t on Re s p u b l i k a s ining K on s t i t us i yas i n ing 50- m o d d a s i d a “ F u q a rol a r a t r of t a b i i y m u h i t g a e h t i yot k orona no sa b a t d a bо‘li shg a ma j b u r d irl a r ” , 54 - m o dd a s i d a, “ M ul k d or m u l k i g a о‘z x o h i shi cha ega lik q il a d i, u n d a n f oy d a l a n a d i v a u ni t asa r r u f e t a d i. M u l k d a n f oy d a l a nish e k olo g ik m u h i t g a z a r a r yet k a z mas li g i, f u q a rol a r, yur i d i k sha x s l a r v a d a v l a t n ing hu q u q l a r i ni h am d a q o n u n b il a n q о‘r i q l a n a d i ga n ma n f aa t l a r i ni b u z mas li g i sha r t ” , 5 5 - m o d d a s i d a e s a “ Yer , yer o s t i b oyli k l a ri, s u v , о‘ s i m lik v a h a y v on o t d u n yos i h am d a b o shq a t a b i i y z a x i r a l a r u m u mm ill i y b oyli k d ir, u l a r d a n o q il o na f oy d a l a nish z a r u r v a u l a r d a v l a t m u h o f a z as i d a d ir ” , de y a a lohi d a t a ’ k i d l a n ga n. Q o n u n chi l i k d ag i yang ili k l a r, a yn i q sa , a t rof t a b i i y m u h i t m u h o f a z as i masa l a l a ri g a d oir q o n u n hujj a t l a r i g a k iri t il ga n yet k a zish yoshla rning e k olo g ik b i l im v a k о‘ni k ma l a r i ning o shishi d a , e k olo g i k t a f a k k u r v a on g i n ing yana d a ri v ojl a n i shi d a m u h im a h am i yat k as b e t a d i. 45

E k o l o g i k t a ’ l i m - t a r b i yani n g zarurati B u g u n g i k u n d a d u n yod a ke c ha yotga n g lo b a ll ashu v j a r ayon l a ri e k olo g i k m u amm ol a r n i h a l e t i shd a n a fa q a t x о‘ j a lik f a oli yat i d a re s u rs te j o v chi v a e k olo g ik t o za te x nolo g i yala r n i jor i y q ili sh , t a b i a t ni m uho f a za q ilish t a db irl a rini ama l g a o shi ri sh , shu b il a n b ir g a , s o h ag a oid q o n un chi l i k n i t a k o m ill asht irish b or as i d ag i cho r a -t a db irl a rning о‘zi g ina u shb u s o h a d ag i m u amm ol a r n i h a l e t ish u chu n yeta r l i emas li g ini k о‘r sa t mo q d a . B u b or a d a a h o l inin g , a yn i q sa , yoshla rning e k olo g ik ma d a ni yat ini yuk sa l t iri sh , h a r b i r in s on d a a t ro f - m uhi t g a e h t i yot k orona m u n o sa b a t d a b о‘li sh , mam l a k a t ning no yob t a b i a t ini ke l g u s i a v l o d l a r u chu n as r a b - a v a yl a sh h i ss i ni ha k ll a n t iri sh , e k olo g ik h ol a t ni yax shi l a sh v a a t ro f - m uhi t g a sa l b iy a n t ro p o gen t a ’ s ir n ing ol d ini olish as o s iy o m ill a r d a n d ir. T a b i a t d a rо‘y be rayotga n nox u sh h o d i sa l a r o q i b a t ini b a r t a r a f e t i sh , rо‘y be r i shi m u m k in b о‘l ga n b u n d a y v a zi yat l a rning ol d i n i olish h oz i r g i k unni n g d olz a rb v a zi f a l a ri d a n b iri h i s o b l a n a d i. I n s on n ing t a b i a t g a no t о‘ g‘ ri t a ’ s i r k о‘r sa t i shi n a t ij as i d a yuz ag a ke la d i ga n sa l b iy h ol a t l a r ning ol d ini oli shd a e k olo g ik t a ’ l i m - t a r b i yan ing о‘rni n i ho yat d a k a tt a . О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i K o n s t i t us i yas i, О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i n ing “ T a b i a t ni m u h o f a za q i l ish t о‘ g‘ ri s i d a ” g i v a “ T a ’lim t о‘ g‘ ri s i d a”g i q o n u nl a ri h am d a Ka d rl a r t a y yor l a sh m il l iy d as t uri shu n i n g de k , b o shq a q a t or n or ma t i v - hu q u q i y hujj a t l a r e k olo g i k t a ’li m - t a r b iya t izi m in i ng hu q u q iy as o s ini t ashk il e t a d i. J u m l a d a n, О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i ning “ T a ’lim t о‘ g‘ ri s i d a”g i Q onuni v a Ka d rl a r t a y yor l a sh M i l liy d as t u r i h a r t o m onl am a b a r k am ol, о‘ z m u t a x ass i s li g i b о‘yi cha yet u k , yeta r l i d a r a j a d a b ilim v a t a f a k k u r g a eg a j am i yat , d a v l a t h am d a oila ol d i d a о‘z j a v o b ga r l i g i, mas ’ u li yat ini chuq u r his e t a d i ga n sha x s l a rni t a r b i yalashn i n a z a r d a t u t a d i. О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i “ T a b i a t n i m u h o f a za q ilish t о‘ g‘ ri s i d a”g i Q onun i ning 4 - m o dd as i d a t a b i a t ni m u h o f a za q ilish ma q sa d l a ri g a e ri shi sh u chu n b a r cha t u r d ag i t a ’lim m u assasa l a ri d a “ Ek olo g i ya ” f a nini о‘ q i t i shn i ng ma j b u r iyli g i n i t a ’ m inl a sh m u s t a h k am l a b q о‘yil ga n. О‘z be k i s t on Re s p u b l i k as i V a z i rl a r M a h k amas in i ng Q a rori b il a n 46

“ M a kt a b t a ’li m ini r i v ojl a n t i r ishdavlat u m u mm il l iy d as t u ri ” , “ О‘r t a ma x s u s , k as b- h u n a r t a ’li m i t i z i m in i ng d a v l a t t a ’lim s t a n d a r t l a ri” h am d a 2001 yil 16 a v g u s t d ag i Q a rori b i l a n “ O liy t a ’li m ning d a v l a t t a ’lim s t a n d a r t l a ri” t as d i q l a n ga n. M a z k u r meyor iy h u j j a t l a r d a о‘ q u v chi- yoshla r d a e k olo g iya v a t a b i a t ni m uho f a za q i l ish s o h as i d a m u a y yan b ilim v a ma d a ni yat n i sha k ll a n t i r i sh , u l a r g a t a b i a t v a j am i yat ning о‘z a ro t a ’ s iri, u n i ng o q i b a t l a ri n i t u shu n t irib b ori sh , t a b iiy f a nl a rning о‘z a ro f u n d amen t a l b irli g ini a n g l a t i sh , e k o l o g ik hu q u q d a n x a b a r d or q i l i sh , t a b iiy re s ur s l a r d a n o q ilona f oy d a l a ni sh , so h ag a d oir q o n u nl a rni b u z ga n lik u chu n j a v o b ga rl i k A t ro f - m uhit m u sa ff oli g i g a e ri shi sh v a e k olo g ik f a l o k a t l a r n i n g ol d ini oli shd a a h o l ining e k olo g i k ma d a ni yat ini o shi r i sh , a yn i q sa , о‘ s ib ke layotga n a v lo d l a rn i ng e k olo g ik t a ’ li m i, ma d a ni yat i yuk sa k b о‘li shi h a l q i l u v chi o m i ll a r d a n b iri sa n a l a d i. Shu m a q sa dd a О‘z be k i s t on Re s p u b li k as i d a b a r q a ror ri v o jl a nish u chu n t a ’lim b о‘yi cha B M T De ka d as ining ( 20 0 5 - 2 0 14 yill a r) ama l g a o shi rili shi yuz as i d a n i z chi l f a oli yat olib b oril m o q d a . H ozir g i k u nn i ng e ng d olz a rb m u amm ol a ri d a n b iri f a n- te x n ik a yut u q l a ri as o s i d a a h oli о‘r t as i d a e k o l o g ik t a ’li m - t a r b iya v a ma d a ni yatg a oid b ili m l a rni o shi rish yо‘li b il a n t a b i a t m u h o f a z as ini t a ’ m inl ashn i ng t urli cho r a - t a db irl a r i ni i shla b chiq i shd ir. E k o l o g i k t a ’ l i m - t a r b i ya – in s o nn i n g t a b i a t d a n o n g l i r a vi shda f o y d a l a ni sh , p s i x o l o g i k a x l o q - o d ob yuz a s i d an xa l q i m i z n in g t a b i a t g a ni s b a t a n e ’ t i b or b i l a n q a r a y d i g a n u rf - o d a t l a r i , a n ’ a n a l a r i a s o s i d a yos hl a r n i t a r b i yal a sh , u l ar o n g i d a t ab i a t g a, u n in g bo y l i k l a r i g a me h r - m u h a b bat о‘ y g‘ o ti sh , u l a r n i te j a m k o r l i k k a v a t ab ii y b o y l ik l a r n i a s r a b - a v a y l a shga о‘ rg a t i shd a n i b o r a t . Yashi l ol a m in s on sa lo m a t li g ini s a q l a shd a n i ho yat d a k a tt a a h a m i yatg a eg a e k a nli g ini, shu ning u chu n h a m h a r b ir о‘ q u v chi о‘z ma kt a b i, h o v li s i, k о‘ cha v a x i yob onl a r ni k о‘ k l am zo r l asht irish i shi d a f a ol q a t n ashishi , k о‘ cha t о‘ tq a z i b , u l a r ni p a r v a r ish q ilish or q a l i a t r o f - m uhi t n ing m u sa ff o b о‘li shig a h i ss a q о‘ shishi ke ra k li g i t u shu n t irili shi lo z i m . 47

O t a - b o b ol a ri m iz q ol d ir ga n no d ir mer os – m u sa ff o osm on, t i n iq s u v , t oza t upro q , yer q a ’ri v a yer u s t i b oyli k l a rini q a n d a y as r amog‘ i m iz, u l a rni as l h o l i d a ke lg u s i a v lo d l a r g a t op shi r m o g‘ i m izni t u shu n t irish e ng d olz a rb v a ke c hi k t irib b о‘l ma y d i ga n u m u mm il l iy masa l a d ir. H ozir g i d a v r d a о‘ s ib ke la yot ga n yos h a v l od on g i d a t a b i a t g a ni s b a t a n h a m on g li m u no sa b a t d a b о‘lish hi ss ini sha k ll a n t irish v a r i v o jl a n t i ri shn i t a q ozo e t a d i. B u es a pe dag og k a d rl a r zi mmas i g a u l k a n v a mas ’ u li yat li v a zi f a yuk l a y d i. Ze r o, t a b i a t ning ke l g u s i d a g u ll a b - yas hnashi yok i e k o lo g ik m u amm ol a r ning g lo b a ll ashi b b ori shi yos h a v lo d ning t a b i a t g a ni s b a t a n m u n o sa b a t i g a be v o s i t a v a b il v o s i t a b o g‘ li q d ir. B u g u n о‘ t m i shd a t a b i a t g a yet k a z i l g a n z a r a rnin g chuq u r as o r a t l a r i n i t u g a t i sh h a q i d a , e k o l o g i k x a v f s i zl i k v a a t r o f - m uh i t m uh o f a z a s i g a a l o h i d a e ’ t i b o r q a r a t i l ayot g a n b i r p a y t d a e k o l o g i k m ad a ni yat de g a n t u shu n cha n i h amm a h a m b i r de k a n gl a b yet g a n i y о‘ q . B a ’z a n k о‘ cha-k о‘ y d a t о‘ p l ani b q o lg a n chiq in d i u yum l a ri , t a ma k i t u t a t i b , q o l d i g‘ i n i o yog ‘ i o s t i d a e zi b , be ma l o l ke ta yotg a n k i shi l a r ni , a r i q s u v i g a m ag‘ z a v a a g‘ d a r ayot g a n o p a - s in g i ll a r i m i z ni , d a r a x t sho x l a rini be ma l o l s i n d i r ayotga n b o l a l a r n i , p i s t a cha q i b x i yob on v a k о‘ cha l a r ni i f l o s l a n t i r ayotga n , x a zon yoq a yotga nl a rni k о‘r i b , b u ning b iz g a he c h d a x l i y о‘q de k e’ t i b or s i z о‘ t i b ke t a ve r am i z. Af s u s k i , b ul a r ning b a r cha s i , o q i b a t d a , о‘z s o g‘ l i g‘ i m i z g a shi k as t yet k a z i shi n i , t u r l i k a s a l l i k l a rn i ke l t iri b chiq a ri shi ni , u m r i m iz n i q i s q a r t ir a yot g a n i n i b a ’ z i d a u n u t i b q о‘ yam i z . B un d a y n o x u sh h o l a t l a rnin g as o s i y sa b a b i a y r i m yur t d o shla r i m i z ni n g t a b i a t q on un l a r i ni chuq u r b i l m a sl i g i , u l a r d a e k o l o g i k b i l i m v a t a r b i yan in g yet i shm a s l i g i d i r . E k o l o g i k t a h d i d l a rg a q a r shi k u r a shishda m i ll i y q a d r iyat l a r ni n g о‘ r n i D a r h a q i q a t , e k olo g i k m u amm ol a r ij t i m oi y - g‘ o yav iy v a h u d u d iy cheg a r a b il ma y, u l a rn i ng ol d ini oli shd a yag o na sama r a li yо‘l d unyo x a l q l a ri, b a r cha m ill a t v a e l a t l a r e ’ t i b o r ini t a b i a t v a j am i yat d ag i n o m u t a no s i b l i k h am d a u n ing k u n sa yin ke s k i n l ashi b b or ayotga nli g i g a q a r a t ish lozi m . Shu ni a l o hi d a q a yd e t ish ke ra kk i, d i yor i m iz d a t a b i a t g a b о‘l ga n e h t iro m , u n ing 48

s irl a ri n i a n g l a b yet i shg a in t i li sh , a t ro f - m u h i t ni m u sa ff o s a q l ash , ozo d a lik v a po k l i k k a b i e z g u u r f - o d a t l a r u z o q о‘ t m i shg a b orib t a q a l a d i. Z a r d u sht iyl a r d a l a l a rni, ya ’ni о‘ s i m lik v a h a y v on o t d un yos ini as r a b - a v a yl a b , yо‘ q olib b or ayotga nl a ri n i q a y t a t i k l ashg a h a r a k a t q il ga nl a r. Ul a r g a z a r a r yet k a zish es a o g‘ ir g u n o h h i s o b l a n g a n. Zur d u sht iyl a r t a b i a t m uho f a z as i v a a t ro f - m u h i t t oz a li g ini as r ash , t u rli k asa lli k l a r ning ol d ini olish m a q sa d i d a sa ni t a riya h am d a g i g i yen a q oi d a l a ri g a ama l q il ga nl a r. U m u ma n ol ga n da , t a r i x a n ma ’n a v i y - e k olo g ik q a d ri yat l a r i m izni n g il d izi “ A ve s t o ” d a n o z u q a oli shi ni t a ’ k i d l a b о‘ t ish lozi m . “ A ve s t o ” ning t u b ma ’no - ma z m u ni n i be lg il a b be r a d i gan : “ e z g u f i k r, e z g u s о‘z, e z g u ama l” g‘ o yas i be v o s i t a m illiy ma ’n a v iy - e k olo g i k q a d ri yat l a ri m iz n ing a s o s ini t ashk i l e t a d i. “ A ve s t o ” d ag i t a ’li m i y - a x lo q i y q a r a shl a rni о‘r ga n i sh , u l a rni b u g un g i d a v r t a l a b i g a m u v o f i q yang i cha q a r ashla r b il a n b oyi t i sh , d u nyo m i q yos i d a yuz be rayotga n e k olo g ik t a h d i d l a rning ol d ini o l u v chi mu him mez on b о‘lib x iz ma t q il a d i. B u n d a n t a shq a ri, yer , s u v , h a v o, о‘ s i m li k l a r v a d a r a x t l a rni as r a b - a v a yl ash , e ’zozl ash , a t ro f - m uhi t ni po k iza sa q l a sh s in ga ri t a b i a t n i ng b a r h ayot li g i v a g ull a b - yashnashi d a n d a lol a t be r u v chi , ba h o r iy g о‘z a llik b a yr am i- “ N a v rо‘z ” ni sho d u h u r r am lik b il a n k u t ib olish h a m e ng q a d im z a r d u sht iyl i k z am onl a r d a n b u yon b iz g a mer os b о‘lib ke layotga n b a yr am d ir. E k o l o g i k t a ’ l i m - t a r b i ya h a m d a e k o l o g i k m a d a ni yat n i o shi r i shn i n g s a m a r a l i u s ul v a v o s i t a l a r i Ek olo g i k t a r b iya – v a t a np a r v a rlik b о‘ li b , t a b i a t ni as r a sh – V a t a nni as r ashd ir. Ek olo g ik t a ’ l i m -t a r b iya j a r ayon l a rini oil a d a n b o shla sh m u h im a h am i yat k as b e t a d i. O ila k i shi lik j am i yat i d a in s oniy o r v a no m u s ni a n g l ash , x a l q v a V a t a n n ashi d as ini о‘zi d a yeta kchi o m il g a a yl a n t i r u v chi b irli k d i r. O ila in s on i y meh r - m u r u v v a t me z onl a ri k a b i t u y g‘ u l a rni о‘zi d a m u s t a h k a m i d r o k e t i shg a 49

cho rlo v chi m u q a dd a s v a u l u g‘ d a r g o h . A na shu d a r g o h d a i n s on u lg‘ayad i, k am ol t op a d i. Shu ni a lo h i d a t a ’ k i d l a sh ke ra kk i, o il a d a ayol ning о‘zi g a xos о‘r n i ma v j u d b о‘li b , rо‘ zg‘ orni sa r a n j o m - sa r i sht a v a ozo d a t u t i sh , t oz a li kk a rioya q ilish x on a d o n i m iz be ka l a ri d a n a l o hi d a e ’ t i b or v a mas ’ u li yat t a l a b e t a d i. M a na shu o i l a d a k am ol t op a yot ga n q i z a l o q о‘z on as i n i s in chk o v lik b il a n k uz a t a d i v a u n ing yur i sh - t u r i shi , о‘z i ni t u t i shi , i d i sh - t o v o q l a rni po k iza sa q l ashi d a n t or t i b , h o v li s u pi r i shi , g ull a r p a r v a ri shi , q о‘ yin g k i, b a r cha- b a r cha i shla r d a a n d o z a ol a d i v a shu z a yl d a u l g‘ ayad i. О ‘ g‘ il b ol a l a r es a e r k a k l a r g a x o s x i s l a t l a rni о ‘ z o t as i d a n о ‘r ga n a d i. O t a ba h or o y l a ri d a yer l a rni cho pi sh , d a r a xt n i h oll a ri v a g u l о ‘ tq a zi sh , ma i shi y as b o b l a rni t oza t u t ish v a s ozl ashn i b a j a r ayotga n v a q t d a о ‘z о ‘g‘ l ini o l d i g a o l ib shu i shla rni oz - oz d a n о ‘r ga t ib b or sa , о ‘ g‘ il h a m u n d a n a n d oza olib о ‘ l g‘ayad i. Fa rz a n d l a r g a ilk s о ‘zl a r о ‘r ga t i l a yot g a n d a , “ s u v ” , “ о ‘ s i m li k ” v a “ non” t u shu n cha l a r ini, u l a r n i q a d rl a sh ke ra k li g ini, s u v s iz о ‘ s i m l ik о ‘ smas li g i ni, о ‘ s i m lik о ‘ smas a non b о ‘l mas li g ini u l a r on g i g a s in g d irib b or i sh lozi m . Ze r o b u u d u m l a r b iz g a o t a - b o b ol a ri m i z d a n mer o s . A t ro f - m uhi t , u r f - o d a t l a r d a t a n ol i n g a n meyor l a r v a t a r t i b- q oi d a l a r oil a d a b ol a l a rning sha x s s i f a t i d a sha k ll a ni shig a k u s li t a ’ s ir q il a d i. B ol a , as o sa n, oil a d a о ‘ s i b- u l g‘ayad i, ri v o j l a n a d i, о ‘z h i s -t u y g‘ u l a ri v a x a t t i- h a r a k a t l a ri n i n a zor a t q ili shn i о ‘r g a n a d i. O t a - on a l a r b ol a ning k a y f i yat i, a h v oli v a x u l q i u yashayotga n sha r oi t g a b og‘ liq b о ‘li shi ni yax shi b ili shi ke ra k . Shu b il a n b ir g a , f a rz a n d l a ri g a sog‘ lom b о ‘lish u chu n g i g i yen a q oi d a l a ri g a rioya q ilish sha r t li g ini o z - oz d a n u qt i rib b ori shla ri lozi m . B u es a oil a d a sog‘ lom t u r m u sh t a rzi n ing sha k ll a ni shig a olib ke la d i. S o g‘ l o m t u r m u sh t a r z i – b u in s onning h ayot i v a sa lo ma t li g i x a v f s izli g ini t a ’ m inl ashg a x iz m a t q i l u v chi k о ‘n i k ma l a r g a eg a b о ‘li shi as o s i d a h ayot iy f a oli yat ini y о ‘l g a q о ‘yi shi h a m d a sa lo ma t l i g ining yuq ori d a r a j a d a b о ‘li shig a e ri shishn i t a ’ m i n l a sh sha k l i b о ‘li b , u k un t a r t i b i g a rioya q ili sh , f a ol ji sm oniy h a r a k a t as o s i d a o r ga niz m ni chi niqtiri sh , s port b il a n shu g‘ u ll a n i sh , 50

t о ‘g‘ ri v a s i f a t l i o vq a t l a ni sh , g i g i yen a q oi d a l a ri g a rioya q i li sh , e k olo g ik m u l o q ot v a ma d a ni yatg a e ri shish , u m u m in s on i y v a о ‘z be k ona q a d ri yat l a r as o s i d a ma ’n a v iy t a r b iya oli sh , z a r a rli o d a t l a r d a n о ‘ z ini t iya b il i sh h ol a t l a rn i ng ma v j u d li g i b il a n t a v s i f l a n a d i. B ol a d a ijo b iy x i s l a t l a r ning sha k ll a n i shi d a oila b il a n b ir g a ma kt a b , ma h a ll a - k u y, te ng d o shla ri v a u m u m a n, a t ro f - m u h i t n i ng t a ’ s iri k a tt a . B u g u n g i 51

kun d a h a r b ir oila ol d i d ag i v a z i f a l a r d a n b iri b u b ol a l a r on g i d a yoshl i g i d a n o q e k o lo g ik ong v a e k o ma d a ni yat ni sha k ll a n t iri sh , u l a r n i t a b i a t g a e h t i yot k orona m uno sa b a t d a b о ‘li shg a о ‘r ga t i sh , no yob t a b i a t ni as l h ol i cha ke l g u s i a v lo d l a r u chu n as r a b - a v a yl a sh h i ss i n i v u j u d g a ke l t irish o r q a li a t ro f - m u h i t g a yet k a z i li shi m u m k in b о ‘l ga n sa l b iy t a ’ s irning ol d ini o l i shda n i b or a t . B u ning u chu n b a r cha m iz, x u s u sa n, yoshl a ri m izning o n g i d a O n a - yer , O n a - t a b i a t , O n a - V a t a n ga , u ning b oyl i k l a ri g a b о ‘l ga n yuk sa k e ’ t i b or, me h r- m u h a bb a t , chuq u r e h t iro m ni, ya ’ni v a t a np a r v a rl i k t u y g‘ u s ini yana d a yuk sa l t irish lozi m . B u g u n mam l a k a t i m iz d a olib b oril ayot g a n i s l o h o t l a r z am iri d a oil a l a r m u s t a h k am li g i, f a rz a n d l a r b a r k am o ll i g i, h a m ma ’n a n, h a m ji sm on a n sog‘ lom a v lo d ni v o yag a yet k a zi sh , u l a rn i ng b a x t u sa o d a t i v a f a ro v on ke la j ag i n i k о ‘r i sh or z u s i m uj assam l ig ini a l o h i d a t a ’ k i d l a sh joiz. M a kt ab g a cha t a ’ l i m m ua ss a s a l a r i О ‘ s ib ke layotga n yos h a v lo d g a e k olo g ik t a ’li m -t a r b iya be r i shn i u z l u k s iz t a ’li m ning b o shla n g‘ i ch b o s q i chi h i s o b l a n ga n m a k t a b ga cha t a ’l i m m u assasa l a ri da n b o shl a sh a yni m u dd a o d ir. T a ’lim m u assasa l a ri d a f a n as o s l a ri d a n m u s t a h k a m b ilim be r ish b il a n b ir ga , t u rli f a nl a rni о ‘ q i t ish j a r ayon i d a о ‘ q u v chi l a r ni h ozir g i e k olo g i k m u amm ol a r m o hi yat i ni o chi b be r u v chi b ili m l a r b il a n q u roll a n t irish v a shu b ili m l a rni u l a rning ama liy f a o li yat i ga , ij t i m o i y me h n a t i b il a n m u s t a h k am l a b b orish m a q sa d g a m u v o f i q . B u n d a y mas ’ u l i yat li v a zi f a n i h a l q ilish u chu n о ‘ q i t u v chi shu s o h a b о ‘ y i cha b ili mga , pe dag o g ik m a h or a t ga , yuk sa k e k olo g ik ma d a ni yatg a eg a b о ‘li shi , shu n in g de k , t ini ms iz izl a n i shi , о ‘r ga ni shi t a l a b q ilin a d i. M a kt a b ga cha yoshdag i b ol a l a r t a b i a t h a q i d ag i b ili m l a rni ega ll a b olib о ‘ s i m li k l a rni о ‘ s t iri sh , h a y v onl a r n i p a r v a rish q ili shn i ng o dd iy u s ull a ri n i о ‘r ga ni b , t a b i a t ni k u z a t i sh , u n i ng g о ‘ z a lli k l a ri d a n b a h ra oli shn i b il ga n t a q d ir d ag in a , u l a r d a t a b i a t g a ni sb a t a n e h t i yot k orl i k b il a n m uno sa b a t d a b о ‘li shn i t a r b i yala sh i m k oni yat i t u g‘ i l a d i. B ol a l a r d a ona V a t a n ga , u ning t a b i a t i ga , jon a jon о ‘l k as i g a m u h a bb a t h i ss i shu as o s d a sha k ll a nib b or a d i. 52

T a ’ l i m m ua ss a s a l a r i M illiy b oy l i k l a ri m iz, ur f - o d a t l a r i m iz, m illiy q a d ri yat l a ri m i z d a n d a r s l a r d a о ‘rinli, m a q sa d li f oy d a l a ni sh , a t ro f - m uhi t ning t oza v a m u sa ff oli g i n a fa q a t mam l a k a t i m iz, b a l k i sa y yoram iz u chu n h a yot iy z a r ur a t e k a nli g ini t u shu nib yet i shg a yor d a m be r a d i. M illiy q a d ri yat l a r g a s u yanga n h ol d a e k olo g ik t a ’ li m - t a r b iya e le men t l a rini о ‘ q u v chi l a r g a s in g d irib b orish z a r u r. T a ’lim m u assasa l a ri d a e k olo g i k b ili m l a rni t a r g‘ i b o t v a t ashv i q ot i shla r ini k u cha y t irish ma q sa d i d a u l a r d a “ Ek olo g ik ma r k a z ” , “ Ek olo g iya k l u b i” t ashk il e t i sh , m u n t a z a m r a v i shd a e k o fe s t i v a l l a r h am d a t a nlo v l a r о ‘ tk a zib t u r ish ijo b iy sama r a l a r ber a d i. M a h a ll a M a h a ll a l a r h a m e k olo g ik t a ’li m - t a r b i yan ing о ‘zi g a x os о ‘ choq l a ri d a n b iri d ir. A z a liy q a d ri yat l a r i m iz hi s o b l a n ga n u m u m x al q h asha rl a r i ni о ‘ tk a z ish v a u n g a k о ‘p r o q yoshla r ni j a lb e t i sh u l a rning t a b i a t g a ni s b a t a n t о ‘ g‘ r i m u no sa b a t i ni sha k ll a n t iri shg a yor d a m be r i shi shu b h as iz. B i n o b a rin, o t a - b o b ol a ri m iz d a n b iz g a mer os h i s o b l a n m ish ona t a b i a t ni s o f li g i cha ke l g u s i a v lo d l a ri m iz g a yet k a zish n a f a q a t t a b i a t ni m u h o f a za q i l u v chi m u t a x ass i s l a r, b a l k i h a r b ir in s on u chu n h a m q a rz, h a m f a rz d ir. Shu b i l an b i r q a t o rd a, yos hl a r n i n g e k o l o gi k m a d a ni yati n i oshi r i shda q u y i d a g i u s u ll a r d an f o yd a l a n i sh m u h i m aha m i yat g a e g a :  yoshla r i sht iro k i d a e k olo g i yag a oid ma v z u l a r d a sem in a r t re n in g l a r t ashk il e t i sh ;  e k o b o g‘ l a r b a rpo e t i sh , e k olo g i k h asha r l a r v a a ks i yala r о ‘ tk a zi shg a yoshla rni ke n g j a lb q ili sh ;  e k olo g ik ma v z u l a r d a t a nlo v l a r t ashk il e t i sh ;  e k olo g ik a d a b i yot l a r k о ‘r ga z m a s ini t ashk il e t i sh ;  t a l a b a l a rning il m iy k on fe ren si yala r i ni t ashk il e t ish v a ij t i m o i y re k l ama l a rni k о ‘p a y t i r i sh ;  e k o ma r a f on v a b o shq a t u r li s port о ‘y i n l a rini о ‘ tk a zi sh ; 53

 b o g‘ cha v a ma kt a b l a r d a e k olo g ik t о ‘ga r a k l a r t a shk il e t i sh ;  e k olo g ik sa yoh a t l a r u yus ht i r i sh ;  yurt i m iz d a s o g‘ lom v a b a r k am ol a v lo d ni t a r b i yalash , о ‘ s ib ke layotga n a v lo d ning e k olo g i k ma d a ni yat i, d u n yoq a r ashi , b ilim v a mas ’ u li yat ini o shi rib b orish b il a n b og‘ liq o mma v i y a x b or o t v o s i t a l a r i d a m a q ol a l a r cho p e t i sh , te lek о ‘r sa t u v l a r, r a d io eshi tt i ri shla r v a ma x s u s d as t url a rni m un t a z a m r a v i shd a e f ir g a u z a t i sh . E k o l o g i k t a ’ l i m - t a r b i ya j a r a yon i u z l u k s i z l i g i n i t a ’ m in l a sh yos h a v l o d n i n g e k o l o g i k m a d a n i yat l i b о ‘ l i b v o yag a yet i shi d a m u h i m a h a m i yat k a s b e t a d i . J u ml a d a n : - yoshla rning о ‘zi yasha b t u r ga n sha h a r, q i shl o q , m a h a ll a , x on a d oni g a b о ‘l ga n me h r - m u h a bb a t t u y g‘ u s i, v a t a np a r v a rlik r uhini sha kllantiradi; - t a b i a t u chu n sha x s iy j a v o b ga rl i k x u s u s i yat l a ri v a sha x s d ag i yara t u v cha n lik as o s l ar ini sha k ll a n t ir i shg a x iz ma t q il a d i; -in s o n q a l b i d ag i e z g uli k , s a x o v a t , me h r - m u r u vv a t f a zil a t l a rini ri v ojl a n t ir a d i; - yoshla r d a e k olo g ik m u amm ol a r yec hi m ini izl a b t opish k о ‘ n i k m a v a ma l a k a l a rini ri v o jl a n t ir a d i; - yoshla r ona t a b i a t ni sev i sh , a r d o q l ash , u n d a n g‘ u r url a nish r u hi d a t a r b i yala n a d i; - yoshla r d a s u v ni i f los v a i s rof q il mas lik t u shu n cha l a ri ri v ojl a n a d i; - a t ro f - m uhit m u h o f a z as i i j t i m oiy z a r u r i yat e k a nli g i t о ‘ g‘ ri s i d ag i e ’ t i q o d ni sha k ll a n t ir a d i; - yoshla r d a e k o l o g ik x a v f- x a t a rl a rn i ng ol d ini oli shg a q a r a t il ga n b u r ch , v ij d on, o d a m iylik x u s u s i yat l a r ini m u s t a h k am l a y d i; 54

- yoshla rni k u z a t u v cha nl i k , a t r o f - m uhit g о ‘z a lli g ini a n g l a sh b il a n b o g‘ liq b о ‘l ga n q izi q i shla r ri v ojl a n a d i ; - о ‘ s i m l i k l a r, h a y v onl a r t a b i a t n i ng b i r q i sm i, in s o n t a b i a t g о ‘z a li g i b il a n b o g‘ liq e k a nli g i, u ni as r a b - a v a y l a sh z a r u rli g i n i t u shu nib yeta d i; - yoshla r XX I as r si v iliz ats i yas i d a r a j as i g a v a t a bi a t g a x a v f t u g‘ d i r u v chi k u chl i a n t ropo gen t a ’ s irl a r g a b a r d osh be r u v chi , yang i cha o d ob v a a x l o qq a as o s l a n g a n e k olo g ik d u n yoq a r a shg a eg a b о ‘l a d i ; - О ‘z be k i s t onn i ng t a b iiy b oyli k l a r i : о ‘ s i m li k l a ri, h a y v o n ot ol am i, q о ‘ri q xon a l a r v a no d ir l a n d sha f t l a r, t a b i a t yodg orli k l a rini, yer , s u v , h a v o s ini m u h o f a za q ilish b о ‘y i cha q o n unl a r h a q i d a b i l im v a k о ‘ n i k ma l a r g a eg a b о ‘l a d i ; - yoshla r о ‘r t as i d a s o g‘ lom t u r m u sh t a rzi q a ror t op a d i; - e ne rg iya v a re s u rs te j o v chi te x nol o g i yala r h am d a m u q o b il e ne rg iya ma n b a l a ri x u s u s i d a yeta rli d a r a j a d a b i lim v a k о ‘ni m a l a r g a eg a b о ‘l a d i. 55

Xulosa Bugungi kunda dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari ekalogik muammolarni hal etishda nafaqat xo’jalik faoliyatida resurs tejovchi va ekalogik toza texnologiyalari joriy qilish, tabiatni muhofaza qilish tadbirlarni amalga oshirish shu bilan birga, sohaga ong qonunchilikni takomillashtirish borasidagi chora- tadbirlarning o’zigina ushbu sohadagi muommolarni hal etish uchun yetarli emasligini, bu borada aholining ayniqsa yoshlarning ekalogik huquqiy onggini, madaniyatini yuksaltirish lozim Tabiatda ro’y berayotgan nohush hodisalar oqibatida bartaraf etish, ro’y berishi mumkin bo’lgan bunday vaziyatlarning oldini olish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Insonning tabiatga noto’g’i ta’sir ko’rsatishi natijasida yuzaga keladigan salbiy holatlarning oldini olish ekaoligik huquqiy ta’lim- tarbiyaning o’rni nihoytda katta. Atrof muhitni musaffoligiga ewrishish va ekalogik falokatlarning oldini oilsh aholining ekalogik huquqiy madaniyatini oshirish ayniqsa, o’sib kelayotgan avlodlatning ekalogik ta’limi, madaniyati yuksak bo’lishi hal qiluvchi omillardan biri sanaladi. Ekalogik huquqiy ta’lim-tarbiya insonning tabiatdan ongli ravishda, psixologik axloq-odob yuzasidan xalqimizning tabiatga nisbatan e’tibor bilan qaraydigan urf- odatlari, an’analari asosida yoshlarni tarbiyalash, ular onggida tabiatga uning boyliklariga mehr-muhabbat uyg’otish ularni tejamkorlikka va tabiy boyliklarni asrab avaylashga o’rgatishdan iborat. Bugun o’tmishda tabiatga yetkazilgan zaraning chuqur asoratlarini tugatish haqida, ekalogik xavzsizlik va atrof- muhit muhofaasiga alohida qaratilayotganda ekalogik huquqiy madaniyat degan tushunchani hamma birdek anglab yetgani yo’q. Ayrim yurtdoshlarimizning tabiat qonunlarini chuqur bilmasligi ularda ekalogik bilim va tarbiyaning yetishmasligidir. 56

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati I.Ўзбекистон Республикаси Қонунлари ва расмий ҳужжатлар. I . 1.Ўзбекистон Республикаси Кониституцияси (08.12. 1992-йил №723-XII). I . 2.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Табиатни муҳофаза қилиш ҳақида ” (09.12. 1992-йил №754-XII). I.3.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Сув ва сувдан фойдаланиш ҳақида ” (06.05. 1993-йил №837-XII). I.4.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Атмосфера ҳавосини сақлаш ҳақида ” (27.12. 1996-йил №353-I). I.5.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва қўриқлаш ҳақида ” (26.12. 1997-йил №543-I). I.6.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва қўриқлаш ҳақида ” (26.12. 1997-йил №545-I). I.7.Ўзбекистон Республикаси Ер Кодекси (30.04. 1998-йил №770-I). I.8.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ўрмонлар ҳақида ” (15.04.1999-йил №770-I). I.9.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Аҳоли ва худудларни, табиий ва техноген характерга эга фавқулотда ҳодисалардан ҳимоя қилиш ҳақида ” (20.08. 1999-йил №824-I). I.10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Экологик экспертиза ҳақида ” (25.05. 2000-йил №73-II). I.11.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Қишлоқ хўжалиги ўсимликларини зраркунанда ва касалликлардан ҳимоя қилиш ҳақида ” (31.08. 2000-йил №116-II). I.12.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Радиация ҳавфсизлиги ҳақида ” (31.08. 2000-йил №120-II). I.13.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Чиқит-аҳлатлар ҳақида ” (05.04. 2002-йил №362-II). I.14.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ер ости бойликлари ҳақида ” (янги редакция), (13.12. 2002-йил №444-II). 57

I.15.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Табиатни қўриқланадиган худудлари ҳақида ” (03.12.2004-йил №710-II). I.16.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Озон қатламини емирувчи ашёлар тўғсида, Монреаль протоколига радификация тузатишлари ҳақида ” (07.09. 2006-йил №ЗРУ-44). I.17.Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Озон қатламини емирувчи ашёлар тўғсида, Монреаль протоколига радификация тузатишлари ҳақида ” (07.09. 2006-йил №ЗРУ-45). I.1 8 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ўзбекистон Республикасини мулки ” (31.10. 1990-йил №152-XII). I. 19 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Жамоат бирлашмалари ҳақида ” (15.02. 1991-йил №223-XII). I. 20 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Ижара ҳақида ” (19.11. 1991-йил №427-XII). I. 21 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Давлат санитария назорати ҳақида ” (03.07. 1992-йил №657-XII). I. 22 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Давлат божлари ҳақида ” (09.12. 1992-йил №740-XII). I. 23 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Стандартлаштириш ҳақида ” (28.12. 1993-йил №1002-XII). I. 24 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Метрология ҳақида ” (28.12. 1993- йил №1004-XII). I. 25 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Маҳсулотлар ва ҳизматларни сертификатлаш ҳақида ” (28.12. 1993-йил №1006-XII). I. 26 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Суғурталаш ҳақида ” (06.05. 1993- йил №833-XII). I. 27 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Жойлардаги давлат ҳокимияти ҳақида ” (02.09. 1993-йил №913-XII). I. 28 .Ўзбекистон Республикаси Жиноий Кодекси (22.09. 1994-йил №2012- XII). 58

I. 29 .Ўзбекистон Республикаси мамурий жавобгарлиги Кодекси ҳақида (22.09. 1994-йил №2015-XII). I. 30 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Концессиялар ҳақида ” (30.08. 1995- йил №110-XII). I. 31 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Эркин иқтисодий худудлар ҳақида ” (25.04. 1996-йил №220-I). I. 32 .Ўзбекистон Республикаси фуқаролик Кодекси (29.08. 1996-йил №256-I). I. 33 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Истемолчиларни ҳуқуқини ҳимоя қилиш ҳақида 2 (26.04. 1996-йил №221-I). I. 34 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Рекламалар ҳақида ” (25.12. 1998-йил №723-I). I. 35 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини, давлат назорати ҳақида ” (24.12. 1998-йил №717-XII). I. 36 .Ўзбекистон Республикаси Қонуни “ Гидротехника иншоатларини ҳавфсизлиги ҳақида ” (20.08. 1999-йил №754-XII). II . Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг асарлари, маърузалари, фармонлари II 1. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1998. -429 б. II.2. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. – Т.: Ўзбекистон, 1999. -410 б. II.3.Каримов И. А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни баркамол ривожлантириш йўлида. 16-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 2008. II.4. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. -176 б. II.5. Каримов И. А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. –Т.: Ўзбекистон, 2008. -56 б. II.6. Каримов И. А. Энг асосий – мезон ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. –Т.: Ўзбекистон, 2009. -24 б. 59

II.7. Каримов И Оролни қутқариш халқаро жамғармаси таъсисчи давлатлари раҳбарларининг учрашувида сўзлаган нутқи. Халқ сўзи 2009 йил 30 апрел. I II . Монографиялар I II .1. Бабина Ю.В. Экологический менеджмент –М.: Перспектив, 2008, - С.212. I II . 2. Баходиров М.М. Международное сотрудничество Республики Узбекистан в решении проблем Аральского моря. АКД. -Т., 2002, -С. 20. I II.3. Жўраев Й.О. Табиат қонун муҳофазасида –Т.: 1985, -Б. 28. I II .4. Ковалев В. И море, и хлопок... Судьба Арала. Ташкент, “Меҳнат” 1988. –С.161. (158-183) I II .5. Калонов Б. Экология назоратини амалга оширувчи давлат органлари ва уларнинг ваколатлари –Т.: Маънавият, 2003, -Б. 56. I II.6. Мамашокиров С., Усмонов Э. Барқарор тараққиётнинг экологик хавфсизлик I II.7. Мирзаев Т. Экологияга доир жиноятларни тергов қилиш – Т.: “Янги аср авлоди” 2003, -б. 64. I II.8. Мирзаев Т. Экологияга доир қонунлар ижросини текшириш ва қонунлар бузилишига барҳам бериш. Ўқув қўлланма –Т.: “Янги аср авлоди”, 2000, -Б.54. I II.9. Мирзаев С. Кризис. Судьба Арала. Ташкент, “Меҳнат” 1988. –С.189. (189-198 ) I II .10. Муракаева С. Арал в едином комплексе глобальных экологических проблем. Судьба Арала. Ташкент, “Меҳнат” 1988. –С.1 202 . (19 8 - 207 ). I II.11. Мирзаев Т. Ўзбекистон сув ҳавзалари ва ҳавонинг ифлосланишига қарши тергов ишларини олиб бориш юзасидан услубий қўлланма –Т.: 1999, - Б, 47. I II . 12. Ниғматов А. Экология нима? -Т., 2005; I II . 13. Ольдак П.Г. Равновесное природопользавание: Взгляд экономиста. – Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1983. –(1), -С.128. I II . 14. Рўзиев Р. Экология ҳуқуқи -Т.: “Фалсафа ва ҳуқуқ институти” 2005, - Б. 36. 60

Internet resurslar 1. www . lex . uz 2. www.gov.uz 3. www. tsil.uz 4. www.akadmvd.uz 61

O'xshashlar

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish