Қашқадарё вилояти касби тумани ўтлоқи-тақирсимон тупроқларнинг агрокимёвий хусусиятлари - Ekologiya - Diplom ishlar

Қашқадарё вилояти касби тумани ўтлоқи-тақирсимон тупроқларнинг агрокимёвий хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7165.5 KB

Ko'chirib olish

“ Ўзбекистон биохилма-хиллигини сақлашда Хисор давлат қўриқхонасининг аҳамияти ” мавзусида ёзган 1

М У Н Д А Р И Ж А Кириш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 1. Биохилма-хилликни сақлаш миллий стратегиясининг ишлаб- чиқаришнинг шарт-шароитлари ва асослари...................................................... 1.1. Биохилма-хиллик нима ва унинг аҳамияти........................................ 1.2. Биологик хилма-хиллик бўйича миллий стратегия ва ҳаракат режаси......................................................................................................................... 1.3. Биохилма – хилликни сақлаш Стратегияси ва Ўзбекистонда амалга оширилаётган бошқа жараёнлар ва тадбирлар ўртасидаги муносабатлар.......... 2. Ўзбекистон биохилма-хиллиги.................................................................. 2.1. Ўзбекистон биохилма-хиллиги экотизимлари ва ҳавзалари............ 2.3. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларнинг мавжуд тизими......................................................................................................................... 2.4. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларнинг қисқача таърифи....................................................................................................................... 3. “ Ҳисор ” давлат қўриқхонаси ва унинг биохилма-хилликни сақлашдаги аҳамияти............................................................................................... Хулоса ........................................................................................................ Тавсиялар................................................................................................. Адабиётлар рўйҳати..................................................................................... 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги. Мустаҳкам экологик барқарорлик ва табиат тизимини, фаолиятини таъминлаш учун биологик ресурсларни муҳофаза қилиш, улар биохилма-хиллигини сақлаш муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси ўзининг барқарор ривожланиши учун биологик хилма-хиллик ресурсларини сақлаш муҳим эканини эътироф этиб, 1995 йилда биологик хилма-хиллик тўғрисидаги Ҳалқаро Конвенцияга қўшилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов ўзининг “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” асарида “Асрлар туташ келган паллада бутун инсоният, мамлакатимиз аҳолиси жуда катта экологик хавфга дуч келиб қолди. Буни сезмаслик, қўл қовуштириб ўтириш – ўз-ўзини ўлимга маҳкум этиш билан баробардир” деб айтади. XX асрнинг ўрталарида ўтказилган сиёсат, айниқса, қишлоқ хўжалик соҳасининг ҳамда Ўзбекистон ва бошқа Марказий Осиё давлатларнинг биологик ресурсларига жиддий зарар етди. Бу нарса айрим экотизимларнинг бузилишига олиб келди, бошқаларида жуда оғир из қолдирди ва Республикадаги умумий экологик барқарорликни жиддий хавф остига қўйди. Келажакда давлатимиз барқарор ривожланиш йўлга ўтиши учун биохилма-хилликни сақлаш ва бузмасдан фойдаланиш масалалари давлат тараққиётининг ривожланишига ўз аксини топди. Атроф муҳитни мухофаза қилиш ва биологик хилма-хилликни сақлашнинг энг самарали йўлларидан бири - алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар ташкил этиш ҳамда ноёб ҳайвон, ўсимлик турларини асраш ва кўпайтириш энг долзарб муаммолардан биридир. Ишнинг мақсади ва вазифалари. Ўзбекистонда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Биологик хилма-хилликни сақлаш миллий стратегия ва ҳаракат режаси” мазмуни ва вазифаларини ёритиш. Ўзбекистон биохилма-хиллигини ўрганиш ва таҳлил қилиш, ҳамда бу билан ўқувчи ёшларни, талабаларни, мутахассислар ва кенг жамоатчиликни таништириш. Ўзбекистонда алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар ҳақида маълумотлар 3

бериш, уларнинг аҳамияти, биохилма-хилликни сақлашдаги ўрнини кўрсатиш. Бундан ташқари мамлакатимизда ноёб ва йўқолиб бораётган ҳайвонларни кўпайтириш бўйича ягона ҳисобланган “Ҳисор давлат қўриқхонаси” экомаркази фаолиятини ёритишдир. Илмий янгилиги ва аҳамияти. Мамлакатимизда илк бор қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси биологик хилма-хилликни сақлаш миллий стратегия ва ҳаракат режаси” мақсади, вазифалари ва мазмун- моҳияти ўрганилди ҳамда мамлакатимизнинг алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлари, жумладан Ҳисор давлат қўриқхонаси ҳақида илмий маълумотлар тўпланди. Ҳисор давлат қўриқхонасида кўпайтирилаётган турлар, улар биологияси, экологияси ва аҳамияти ёритилди. Ишнинг апрабацияси. Битирув малакавий иш Қарши давлат университети Кимё-биология факультети Зоология кафедраси қошидаги “Ёш зоолог” тўгарагида, ҳамда 2011-2012 ўқув йилидаги талабаларнинг илмий- амалий конференциясида маъруза қилиган. Ишнинг ҳажми ва структураси . Битирув малакавий иш – кириш, 3 та боб, хулоса, адабиётлар рўйҳатидан иборат. 4

I. Биохилма-хилликни сақлаш миллий стратегиясини ишлаб чиқишнинг чиқишнинг шарт-шароитлари ва асослари 1.1. Биохилма-хиллик нима! ва унинг аҳамияти “Биологик хилма-хиллик” ёки “Биохилма-хиллик” тушунчаси қиёсан янги ва ҳозирда ҳам кенг маълум эмас. У ердаги барча ҳаётнинг хилма- хиллигини ҳайвонлар, ўсимликлар, микроорганизмлар, уларнинг инлари ва экотизимларини англатади. “Биохилма-хиллик”....... маълум бир организм тўғрисида статистик маълумот эмас, балки биологик дунёнинг барча қисмлари ўртасидаги ўзаро муносабат ўз аксини топган. Кўпинча биохилма-хиллик уч босқичда кўриб чиқилади: 1) Турлар хилма-хиллиги, яъни ҳайвонлар ва ўсимликлар хилма- хиллиги, шу жумладан, қўзиқоринлар ва микроорганизмлар. 2) Генетик хилма-хиллик турлар доирасида генетик материалнинг хилма-хиллиги. 3) Экотизимлар хилма-хиллиги (масалан: ўрмонлар, тоғлар, дашт ёки саванна чўллари ва бошқалар) биргаликда бу даражада хилма-хилликнинг таркибий қисмларини шакллантиради. Биохилма-хиллик жамиятнинг иқтисодий, экологик ва маданий эстетик эҳтиёжларини қондиришнинг долзарб ва салоҳиятини ресурси ҳисобланади. У бўлмаса жамиятнинг барқарор ривожланиши мумкин эмас. Бироқ илмий доираларда тан олинган, дунё генофонди, биологик турлар ва улар шакллантирадиган нуқтаи назардан тезлик янада бир хилланиб бормоқда. Бунинг сабаби инсон таъсири бўлиб, авваламбор бутун дунё бўйлаб ишлаб чиқариш, савдо, қишлоқ хўжалиги ва саноат ривожланиши, уй-жой қурилиши, аҳоли ўсишининг, замонавий моделларнинг тез ёйилиши боис, биологик хилма-хилликка инсон таъсири юксак даражада ўсмоқда. Биохилма-хилликни на иқтисодий, на экотизим аҳамияти ҳам кенг равишда маълум эмас айрим ҳолларда кишилар экотизим ичида биологик турларнинг ўзаро боғлиқлигини ва қайси бир турнинг йўқолиши бошқасига 5

таъсири оқибатини етарлича тасаввур қила олмаяпдилар. XXI асрга қадам қўйилиши билан биохилма-хилликнинг камайишини секинлаштириши ва борини сақлаб қолиш жуда катта муаммога айланиб бормоқда. Ўзбекистон ва умуман жахон учун биохилма-хилликнинг муҳимлиги Биологик хилма-хиллик ҳам жаҳон ҳамжамияти учун, ҳам ҳар бир давлат учун муҳим ҳаётий манба топишнинг асосида ётибди, уни сақлаш ва самарали фойдаланиш эса инқирозсиз ривожланиш учун мутлақо зарурдир. Уни ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш келажак авлодлар ижтимоий фондига ҳисса қўшиш билан баробар, негаки, ҳатто инсонга мутлақо фойда келтирмайдиган ҳаёт шакллари ҳам ҳаёт шароитларини ўзгартиришида муҳим бўлиши мумкин. Биохилма-хилликнинг шундай ёввойи ва хонаки, ёки маданийлашган биологик турлари таркиби, озиқ-овқатларнинг ва кўпгина дори- дармонларнинг, шунингдек, саноат махсулотларнинг алмашиб бўлмайдиган ягона манбаи ҳисобланади. АҚШ каби индустриал ривожланган давлатлар ялпи миллий маҳсулотининг (ЯММ) 4,5 % га яқини фаққатгина ёввойи турлардан фойдаланишдан олади. Кам ривожланган давлатлар учун бу рақам анча юқори бўлиши мумкин. Маданий ўсимликлар турлари ва хонакилашган ҳайвонларнинг замонавий тижорат аҳамияти анча юқори, масалан, Ўзбекистонда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ЯММнинг 45% ини ташкил этади. Айниқса, кам ривожланган давлатлар учун бу борада кўп даромад ошиш иқтисодий кўрсаткичлар билан белгиланмасада, улар халқлар учун ҳаёт кечириш манбаи ҳисобланади. Мисол учун, Канада оролининг 4/3 қисми учун ёввойи табиат истеъмол қилинадиган давлатлардан деярли 8% кишилар учун ёввойи ҳайвонлар ва ўсимликлардан олинадиган анъанавий дори- дармонлар соғлиқни сақлашнинг асосий биринчи тадбирлари ҳисобланади. Ҳаттоки, замонавий фармакалогия дори-дармонларнинг ¼ қисми таркибида ўсимликларнинг фойдаланиладиган фаол таркибий қисмлари мавжуд бўлиб, ундаги топилмаган имкониятлар фойдали моддаларнинг кичик бир қисмининг ташкил этади. 6

Биологик хилма-хиллик биосферани шакллантиради, унда бошқа биологик турлар билан бирга инсон ҳам истиқомат қилади ва яшовчанлик ҳамда муваффақият унинг ҳолатига боғлиқ. Ўтмишда инсоният фаолиятини табиат жараёнларига таъсирини таққосланганда унчалик кенг эмас эди. Ҳозир вазият бошқача бўлиб, инсоният XXI асрга келганда юз бераётган иқлимий ўзгаришлар, ер деградацияси ва бошқа хавфлар биз ўз келажагимиз асосига ҳам миллий даражада ҳам жахон миқёсида талофат етказаётганимизни кўрсатмоқда. Марказий Осиё минтақасининг нотўғри ривожланиши оқибатида юзага келган Орол инқирози бундай ривожланиш, ҳам алоҳида минтақалар, ҳам умуман сайёрамиз учун қанчалик хавфли оқибатларга олиб келишининг мисолидир. Ўзбекистон ва биохилма-хиллик ҳақида Конвенция Илгари кўпгина давлатларда биохилма-хилликни сақлашга унчалик катта аҳамият берилмас эди. Бироқ, дунё олдида турган муаммони англаш, билан биохилма-хилликнинг зарурлигини тушуниши даражаси ҳам ошди. Бугун биологик хилма-хилликни сақлаш глобал устивор аҳамият касб этди ва шундай сифатда давлатларнинг барқарор ривожланиш режасига кирди. 1992 йилда БМТ нинг Атроф муҳит ва ривожланиш бўйича Конференциясида 156 давлат имзолаган биохилма-хиллик тўғрисидаги Конвенция бу йўналишда ҳал қилувчи қадам ҳисобланади. (Рио де Жанейрода “Ер муаммолари бўйича Олий даражадаги учрашув”) 1995 йил оҳирида 150 давлатда, жумладан, Ўзбекистонда ҳам ратификация қилинди. Конвенциянинг асосий мақсадлари: - Ернинг биологик ресурслари ҳам ердаги ҳам сувдаги, жумладан, ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмлар хилма-хиллигини сақлаш: - Мамлакатларнинг ўз биологик ресурсларидан қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик хўжалигида на ресурсларга, на бу тармоқларга зарар етказмайдиган усуллар билан фойдаланишни таъминлаш. - Генетик ресурслардан фойдаланиш имкониятлари ва шу асосда олинадиган фойдаларни адолатли ва кенг тақсимланишини рағбатлантириш. 7

Конвенция ҳукуматлардан табиат манбаларини бошқариш ва ишлаб- чиқаришда биохилма-хилликни сақлаш ва самарали фойдаланишни таъминлашни талаб қилади, у миллий, иқтисодий тузилмаларни ва сиёсатни уларни сақлаш ва самарали фойдаланишни рағбатлантириш бўйича иқтисодий шарт-шароитлар яратиш усулларини аниқлаш учун баҳолашни ўз ичига олади. Бундан ташқари конвенцияда алоҳида шарт сифатида таъкидланадики, унинг томонлари (ёки қонун чиқарувчи идоралар ушбу битим билан ўзларини боғлашга мажбурият олган давлатлар) маълум бир тадбирларни амалга оширишлари шарт, жумладан: - Биологик ресурсларни сақлаш ва беталофат фойдаланиш бўйича миллий стра т егияларни ишлаб чиқишни; - Жамиятнинг ҳабардорлиги ва таълимини рағбарлантириш; - Тадқиқот ва ўқув дастурларини таъсис этиш; - “Атроф муҳитга таъсирни баҳолаш” махсус жараён ёрдамида иқтисодий ривожланиш босқичида биохилма-хиллик масалаларининг зарурий ҳисобини таъминлаш; - Томонлар ўртасидаги илмий ва техник ҳамкорликни рағбатлантириш. 8

1.2. Биологик хилма-хиллик бўйича миллий стратегия ва ҳаракат режаси Ўзбекистон ўзининг барқарор ривожланиши учун биохилма-хиллик ресурсларини муҳимлигини тан олган ҳолда, 1995 йилда биохилма-хиллик тўғрисидаги Халқаро Конвенцияга қўшилди. Ҳукумат ҳамда Конвенция доирасидаги устивор мажбуриятларни бажариш учун республикада БМТ нинг Ривожланиш Дастурини ва Глобал экология жамғармаси томонидан фаол қўллаб-қувватланган “Биохилма-хилликни сақлаш бўйича миллий стратегия ва ҳаракат режаси” лойиҳасини тайёрлашга киришилди. Мазкур лойиҳа ҳукуматнинг ижрочи ва агенти сифатида ҳаракат қилувчи Табиатни мухофаза қилиш Давлат Қумитаси билан ҳамкорликда амалга оширилди. Ушбу ҳужжат бир вақтнинг ўзида Ўзбекистоннинг 1997 йил декабрь ойигача биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий Стратегия ва Ҳаракат Режаси ишлаб чиқиш юзасидан олган мажбуриятларига мувафиқ, Томонлар Халқаро Конференциясининг ҳисоботи ҳисобланади. Мақсад ва фаолиятнинг соҳаси Биохилма-хилликни сақлаш бўйича миллий стратегиянинг мақсади - мамлакат биологик ресурсларини бошқаришнинг ягона бош йўналиши ва ривожлантириш тузилмасини шакллантиришини таъминлашдан иборатдир. Шундай қилиб, мазкур соҳадаги истиқбол фаолиятни стратегияда кўрсатилган ва мустахкамланган қоидага мувофиқ бўлиши лозим. Стртегияни яратиши миллий даражада режалаштириш учун аниқ йўналиш беради. Шунингдек, мақсадга қаратилган ва самарали дастур ҳамда лойиҳаларни ишлаб чиқишни таъминлайдиган механизмлардир. Бундан ташқари, у ёрдам берувчи донар ташкилотлари томонидан ҳам фойдаланилади. Биохилма-хилликни сақлаш стратегиясининг ҳаракат доираси фақатгина мамлакат биохилма-хиллигини сақлаш ва ундан фойдаланиш масалалари билан чегараланади ва бошқа сохалардаги фаолиятга тааллуқли бўлмайди. Баъзи йўналишлар, масалан, сув 9

манбаларидан бошқариш биохилма-хилликка жиддий кўрсатса, бошқа дастур ва лойиҳаларга киритилган Мазкур ҳужжатларнинг тузилмаси Ҳужжатлар уч қисмдан ва иловадан иборат . Биринчи қисм. Биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий Статегиянинг ишлаб-чиқиш шарт-шароитлари ва асослари ўз ичига қуйидагиларни олади: Халқаро контекстни деталлаштирувчи кириш бўлими; ердан фойдаланишни иқтисодий-ижтимоий шарт-шаротлари ва характерини ифодаловчи бўлим; Ўзбекистонда биохилма-хилликни мақоми ва баҳоси қисқа тарзда кўрсатилган бўлим; биохилма-хилликни сақлаш ва ундан барқарор фойдаланишини қонунчилик ҳамда институционал контекстни ўз ичига олган бўлим; Иккинчи қисм. Биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий Стратегияси мавжуд ахборотларнинг қисқа таҳлилидан асосий ва жорий миллий мақсадлардан ҳамда уларни амалга ошириш йўллари, шунингдек, статегия матнидан иборат. Учинчи қисм. Биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий ҳаракат режаси - мақсадга эришишнинг аниқ ҳаракатларини масъул ташкилотлар ва томонларни ҳаракат режаси ва жадвални белгилайди. Келгусида амалга ошириш мақсадида ҳаракат режасида бюджет ва молиявий манбалар белгиланган бўлади. Миллий стратегия ва ҳаракат режасининг тайёрлаш чоғида кўпгина томонларни жалб этган ҳолда мультиинтизомий ва интеграл ёндашувдан фойдаланди. Лойиҳага ўрмон хўжалиги, алоҳида мухофаза қилинадиган ҳудудлар ва қишлоқ хўжалиги энергетика мажмуи, миллий жамоатчилик, режа органлари ва ноҳукумат ташкилотларнинг жамоа ва алоҳида вакиллари ҳам қўшилди. Мамлакатнинг турли ҳудудларига кўпгина томонлар иштирокида семинар ўтказиш йўли билан лойиҳани ишлаб-чиқиш жараёнига манфаатдор томонлар кенг жалб қилинди. “Биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий стратегия ва ҳаракат режасини” ишлаб-чиқиш жараёнида 10

зарур маслаҳатларни таъминлаш, ўқитиш ва техник ёрдамлар кўрсатиш учун халқаро маслаҳатчилар жалб этилди. Лойиҳани амалга ошириш услуби мамлакатлар биологик хилма-хиллигини тадқиқ қилиш бўйича асосий тамойиллар БМТ нинг экологик Дастури (БМТЭД) Биологик хилма-хиллик тўғрисидаги Конвенция бўйича кенгаш мажлисига маълумотнома, Табиатни Сақлаш Халқаро Уюшмаси (ТСХУ), 1994 йил ва биологик хилма-хиллик бўйича стратегия ва ҳаракат режасининг тайёрлаш бўйича асосий йўналишлар Халқаро Ташкилотлар Институти-ХТИ. Лойиҳани амалга оширишни ташкил этиш Табиатни мухофаза қилиш Давлат Қумитаси лойиҳани амалга оширувчи омил ҳисобланиб, у тегишли давлат ташкилотлари, шунингдек, Давлат Ўрмон Қумитаси, Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги, Фанлар Академияси, Макроиқтисодиёт ва статистика Вазирлиги, “Ўзбекбалиқ” корпорацияси ва нодавлат ташкилотлари вакилларини ўз ичига олган институтлараро иш тартиби қўмитасини ташкил этди. Лойиҳани мувафиқлаштирувчи, иш тартиби қўмитасининг умумий рахбарлиги остида юқорида кўрсатилган мутахасисликлардан иборат ишлаб чиқарувчиларнинг интизомий гуруҳи, шунингдек, биологик хилма-хилликка тегишли бошқа ташкилотлар вакиллари фаолиятини бошқариб турди. Лойиҳани тайёрлашда бундай кенг доирадаги вакиллик биохилма-хилликни сақлаш стратегиясининг мультисекториал асосида ишлаб чиқарилаётганига кафолат беради ва Ҳукуматнинг барқарор ривожланишга эришиш бўйича қилаётган саъи-ҳаракатларининг бир қисмига айланади. 11

1.3. Биохилма-хилликни сақлаш Стратегияси ва Ўзбекистонда амалга оширилаётган бошқа жараёнлар ва тадбирлар ўртасидаги муносабатлар Мустақилликка эришгандан сўнг Ўзбекистон муҳим иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар объектига айланди. Республика олдида турган энг катта муаммолардан бири ўтмишда бу ҳудудда барқарор ривожланиш сиёсатининг бўлмаганлиги туфайли юзага келган инқирозли экологик ва ердан фойдаланиш ва бошқа вазиятларни енгишдир. Шу муносабат билан бир қанча миллий ва ҳудудий ташаббуслар юзага келдики, уларнинг барчаси турли даражада биохилма-хилликка тегишлидир. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади: Табиатни муҳофаза қилиш ва Ўзбекистон Республикасининг барқарор ривожланишиниэкологик таъминлаш бўйича Миллий ҳаракат режаси (ТМҚБРМҲР). Бу ҳужжат ҳозир Жаҳон банки ёрдамида тайёрланмоқда. Биохилма-хилликни сақлаш стратегияси бу ҳужжатга асосий таркибий қисм сифатида киради. ТМҚБРМҲР экологик режалаштиришни аниқ йўналтириш, унинг таркибий қисмларини қўллаб-қувватлаш ва ўзаро муносабатга кафолат беради. Барқарор Ривожланиш бўйича Миллий Комиссия (БРМК). БРМК Республиканинг келгусилаги барқарор ривожланиши учун масъулдир. Унинг вазифасига қисман барқарор ривожланишни таъминлайдиган ташабусскорлик сиёсати, стратегия ва ҳаракат режаси киради, шунингдек, уларнинг самарали бажарилишини назорат қилади. Бундан ташқари Риоде- Жанейрода ўтган “Ер муаммолари бўйича Олий даражадаги Учрашув”да ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон томони ҳам имзолаган битимни самарали ҳамда тўлиқ амалга ошириш унинг асосий масъулияти ҳисобланади. Бунга эришишда ТМҚБРМҲР унинг биохилма-хиллик бўйича таркибий қисмларини қўшганда асосий восита бўлади. 12

“Иқлимнинг ўзгариши” ва “Чўлланишга қарши кураш” халқаро конвенциялари. Глобал Экологик Жамғармаси (ГЭЖ) БМТРД ёрдами билан Ўзбекистон мисолида иқлимнинг ўзгариши бўйича ҳудудий тадқиқотлар ўтказмоқда. БМТЭД ва БМТРДнинг кўмагида чўлланишга қарши кураш ва иқлимнинг ўзгариши бўйича миллий режани тузишга тайёргарлик кўрилмоқда. Ушбу икки лойиҳанинг мавзуси ва биохилма-хилликни сақлаш муаммолари кўп жиҳатдан бевосита бир-бири билан боғлиқдир. Мазкур йўналишлар бўйича қўлланиладиган ягона чора-тадбирлар республикадаги экологик вазиятнинг инқирозли муаммоларини ҳал қилишда аниқ натижаларга эришилишини таъминлаши зарур. Бу ерда шунингдек, ялпи натижаларни эътиборга олган ҳолда ҳаракатларни мувофиқлаштириш, муҳим аҳамиятга эга. Шимолий Тянь-Шаннинг биохилма-хиллигини сақлаш бўйича трансчегара лойиҳаси. Бу лойиҳа ГЭЖ ва бошқа ташкилотлар томонидан молиявий таъминланиб, 10 млн. АҚШ долларига тенгдир. У ҳозирги вақтда Жаҳон банки, Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон Ҳукуматлари томонидан тайёрланмоқда. Лойиҳа қуйидаги асосий таркибий қисмларга эга бўлади: Қирғизистон Республикаси учун Миллий стратегия ва Ҳаракат режасини ишлаб чиқишни, сиёсат, қоидалар ва институционал шарт- шароитларни мутаҳкамлаш; Ғарбий Тянь-Шандаги маҳаллий аҳоли томонидан табиат бойликларидан барқарор фойдаланишни қўллаб- қувватловчи дастурни қилинадиган табиий ҳудудлари жорий ҳаражатларини қоплаш учун молиялаштириш механизмларини ишлаб чиқиш; ҳудудий ҳамкорлик ва экологик мезонларни уйғунлаштиришни рағбатлантириш. Лойиҳани ишлаб чиқиш 1998 йилда бошланди. Бу биохилма-хилликни сақлаш бўйича Миллий стратегияни ишлаб чиқишнинг расмий равишда якунланиши ва тасдиқланиши ҳамда Ўзбекистонда биохилма-хилликни сақлаш бўйича Ҳаракат Режасини амалга оширишнинг бошланишига тўғри келади. Шундай қилиб, Трансчегара лойиҳаси гуруҳи билан қилинган маслаҳатлар натижалари бўйича у ўз ичига қаердаки зарур бўлса мазкур 13

лойиҳани амалга ошириш учун зарур стратегик ва таркибий тузилмани таъминлайди. Ўз навбатида у стратегия ва ҳаракат режасини ишлаб чиқишда вужудга келадиган импульсни қўллаб-қувватлаши ва амалий натижалар беришини таъминлаши зарур. Трансчегара лойиҳаси стратегияни ишлаб чиқишдан амалий ҳаракатларга ўтишни таъминлашда фавқулотда фойдали бўлади. 14

2. Ўзбекистон биохилма-хиллиги 2.1. Ўзбекистон биогеографияси, экотизимлари ва ҳавзалари Ўзбекистон ҳудуди табиий-географик тузилиши бўйича тоғлик ва текислик қисмларга бўлинади. Ана шу кўрсаткичларга кўра флора ва фауна таркиби ва улар экологик шароитларининг асосий кўрсаткичлари муайян фарқларига асосан ажратилувчи 5 та биогеографик зона аниқланган: 1. Текисликларнинг чўл экотизимлари. 2. Тоғ - олди ярим чўллар ва даштлар. 3. Асосий дарёларнинг дарё ва қирғоқ бўйи экотизимлари. 4. Намланган ҳудудлар ва дельталар экотизимлари. 5. Тоғ экотизимлари. Ҳар бир зона турли-туман табиий бойликлар мажмуасига эга ва улар флора ва фаунанинг махсус уюшмалари фаолияти ва ривожланишини аниқлайди. Текисликларнинг чўл экотизимлари Чўл экотизимлари Турон паст текислигининг катта қисмини эгаллаган бўлиб, у Қизилқум чўли, Устюрт платоси, Қарши чўли ва республика жанубидаги ва Фарғона водийсидаги айрим ерларни эгаллаган. Чўл ҳудудлари қумли, шўрхокли, соз тупроқли, тошлоқ ва гипсли (шағалли) чўлларга бўлинади. Уларнинг барчаси денгиз садҳидан 100 м дан 300 м гача бўлган мутлоқ баландликда жойлашган бўлиб, бир-бирига яқин, ўртача йиллик ҳарорат 11-18 С ёғингарчилик миқдори 100 мм дан 150 мм гача бўлган омиллар билан аниқланувчи нисбатан ўхшаш иқлимий шароитларга эга. Ўзбекистон чўл экотизимлари ранг баранг флора ва фаунаси билан ажралиб туради. Масалан: Қизилқумда ўсимликларнинг 937 тури, умуртқали ҳайвонларнинг 500 дан кўп тури ва турдоши, умуртқасизларнинг 950 тури мавжуд. 15

Чўл экотизимининг бўлакларини ташкил этувчи Қизилқум қолдиқ тепаликлар ва Устюрт чинки, ландшафтнинг зарур ҳимояловчи мажмуасини ўзида намоён этади. У ерда флора ва фауна мажмуаларининг энг бой дунёси жамланган. Бундан ташқари чўл экотизимида кўплаб кичик сув тўпланадиган ҳавзалар борки, уларда миграция даврида сувда сузувчи ва ботқоқ қушлари учрайди. Чўл экотизими Ҳинд асалхўри, дашт мушуги, жайрон, мармар, чуррак, морхўр, болтаютар, оқбош, қўмай, лочин, йўрға, тувалоқ ва оқ қоринли булдуруқ каби ноёб ва йўқолиб бораётган жонзотлар яшайдиган макон ҳисобланади. Ноёб судралиб юрувчилар орасида 5 тури чўлларда яшайди. Чўл экотизимидаги вақтинчалик турларга ноёб қушларнинг 15 турини киритиш мумкин. Фарғона водийси чўл майдонларидаги қўнғизлар, тўқай капалаклари, йўқолиб бораётган турларга киритилган. Қумли чўллар Қумли чўллар чўлнинг қумли жойларида таркиб топади. Қумли массивлар майдони республика текислик майдонининг 27 % ини ташкил этади. Энг йирик қумли массив Қизилқумдир, Амударё ва Қашқадарё водийлари оралиғида Сандуқли қумлиги ва Сурхандарёнинг қуйи оқимида Каттақум қумлиги жойлашгандир. Қумли чўллар иқлими қаттиқ қуруқ ва кескин континенталлиги билан ажралиб туради. Қишнинг минимал температураси -34 о -32 о С га етади, ёзда эса температура 46 о 47 о С га етади. Ёғингарчилик миқдори жуда кам, бор - йўғи 75-100мм га етади. Ўзбекистоннинг қумли чўлларида гулли ўсимликларнинг 134 тури ва 31 оилага мансуб 320 га яқин хили мавжуд. 171 тури ҳақиқий псаммофитдир, улардан 40 таси гипс чўллари, 60 таси тоғ - олди ва қуйи тоғ минтақасида ўсади. 50 % га яқин тур эндемик, қолганлари Эрон-Турон, Турон-Кавказ ва Турон-Европа элементларидан иборат. Дарахт-бута ўсимликлар псаммофит ўсимликларнинг асосий қисми саналиб, флоранинг 30 фоизини ташкил этади: дарахтлар – Haloxylon 16

persicum, Ammodendron conollyi, Salsola richteri, Eremosparton flaccidum; дарахтсимонлар- Calligonum оиласининг турлари; бутасимон вакиллари, Salsola arbuscula, Ephedra strobiacea, Astragalus unifoliolatus, A.paucijugus. Кўп йиллик ўтсимон гуруҳлари эфемероидлар (10 %) ва ёзги мавсумий ўтлар (20 %) намойиш этилган. Эфемероидлардан Carex physodes, Poa bulbosa, Ferula foetidaни таъкидлаб ўтиш лозим, улар ўсимлик қатламида асосий ҳисобланади. Кўп йиллик ўтсимонлардан Stipagrostis pennata, S. Karelinii, S. Minor кабилар эса кўчмас қумларнинг пионерлари ҳисобланади. Чўл қумлари турларининг 40 %га яқин турини бир йиллик эфемер-ўтлар ва ёзги кўкарувчилар ташкил этади. Қумли чўл фаунаси умуртқалиларнинг 200 га яқин турлари билан ташкил этилиб, улардан 16 турдагиси паррандалар, 150 таси қўниб ўтадиган ва уя қўйувчи қушлардан ва 22 таси сут эмизувчилардан иборатдир. Чўл ҳайвонот дунёси жонзотларининг қумли оиладошлари энг характерли вакилларидан псаммофил турдагилардир: қизлқулоқ ва матрап-тўгаракбош калтакесак, ҳамда қўшоёқларнинг баъзи турлари – жуноёқли, тароқ бармоқли, Лихтенштейн ва Бобрин турлари ажралиб туради. Қумсичқон ва юмронқозиқ чўл кемирувчилари орасида типик қўмли формалари вакилидирлар. Қушларнинг 50 га яқин тури қумли чўл шароитида яшашга мослашган. Саксавулзор ва бутазорлар уя қўйиш учун қулай манзил бўлиб хизмат қилади. Қумли чўллар Шарқий Европа ва Шимолий Осиёдан учиб ўтувчи оқимларнинг кесиб ўтиш районлари ҳисобланади ва уларга қисқа муддатли қўналға жойи вазифасини ўтайди. Бундан ташқари, юмшоқ кам қорли қиши, қишлаш учун шимолий ҳудудлардан 30га яқин турдаги қушларни ўзига жалб этади. Тошлоқ чўл (шағалли, гипсли) Бу тур Устюрт платоси, Қизилқум чўли бир қисмининг асосий ланшафти ҳисобланади ва республика жанубидаги тоғ тизимлари этаклари бўйлаб айрим бўлакларни ташкил этади. Чўлнинг бу хили иқлими умуман бошқа чўлларнинг иқлимига ўхшашдир. Ўртача йиллик ҳарорат 10-14 0 С ни, минимуми – 32 0 С, максимуми 17

46 0 С атрофида бўлади. Ёғингарчилик юқори эмас-шимолда 100 мм гача, жанубий ҳудудларда эса 200 мм гача бўлади. Тошлоқ, қўнғир-кулранг тупро чўл тупроғининг ўзига хос хусусияти, унда қўнғир қатламнинг мавжудлигидир. Унинг қўнғир қатламнинг мавжудлигидир. Унинг зичлиги, майда тошли ва 1 метр чуқурликкача бўлган гипс қатламининг ортиб бориши бунга асос бўлади. Қўнғир қатлами чўлларнинг ўсимликларини чуқур илдиз отмайдиган, камҳосил, унумдор бўлмаган қадимги тоғ тупроқлари ва ранго-ранг қатламларда ўсувчи 400 га яқин ўсимлик турлари ташкил этади. 41 турдаги ўсимликнинг сув-минерал озиқланиши тупроқнинг гипсли атлами билан боғлиқ. Тошлоқ чўл фаунасида умуртқали ҳайвонлар 129 тури мавжуд, уларнинг 11 тури судралувчилар, 100 тури қушлар, 18 тури сут эмизувчилардир. Қушларнинг уя қўйувчиларга таълуқли 30 тури бу ерда доимий яшайди, уларнинг энг характерлилари: сувбулдуруқ, қора қоринли булдуруқ, йўрға тувалоқ, япалоққуш, қора думли тентакқуш, олтин тусли кўркинак ва 4 турдаги тўрғайлардир. Майда тошли чўлда яшайдиган асосий сутэмизувчилар – кемирувчилардир, улар орасида: катта қумсичқон, Северцов қўшоёғи, кичик қўшоёқ ва бошқалар бор. Чўлнинг бу тури – сайғоқ ва жайрон каби жуфт туёқлиларнинг яшаш маконидир. Судралиб юрувчилардан бу ерда тақир ва матрап тўгаракбошлар, чўл агамаси ва чопир калтакесаклар яшайди. Шўрхок чўл Бу тур чўллар Устюрт платаси шўрланган қисмлари ва ён бағирларида, айдар-Арнасой кўллар тизимининг (Оёқоғитма, Қорахотин, Мингбулоқ ва бошқа) оқимсиз ботиқларида ва Амударёнинг ҳозирги дельтасида жойлашган. 18

Ўзбекистоннинг шўр босган ерларида ўсимликларнинг 304 тури учрайди. Уларнинг 1/3 қисми ҳақиқий галофитларга, 26% и Марказий Осиё эндемикларига, 4 % Ўзбекистон эндемикларига мансубдир. Шўрхокларнинг ўзига хос хусусияти тупроқ устки қатламининг доимо намлиги ва ёпиқ сув ҳавзаларининг вақтинчалик мавжудлигидир. Бу турнинг экологик афзаллиги фаунанинг ўзига хос тартибини аниқлайди, сувда ва қуруқда яшовчилар (чўл қурбақаси) ва қирғоқ бўйи қушлари бу ерга келиб турадилар. Шўрхок чўл фаунасида ҳайвонот дунёсининг 118 тури аниқланган бўлиб, уларнинг 7 таси судралувчилар, 100 таси қушлар ва 11 таси сут эмизувчилардир. Соз тупроқли чўл Бу хил чўллар Қашқадарё ҳавзаси, Далварзин ва Мирзачўл чўлларининг тупроқли ва соз тупроқли қатламларида жойлашган. Бу чўлнинг тупроғи асосан оч бўз ерларга таълуқлидир. Соз тупроқли чўллар кўпроқ ер усти сувларига бойдир ва уларнинг ҳолати кўпроқ иқлимни белгилайди. Ўртача йиллик ёғингарчилик миқдори 200-300 мм, ўртача йиллик ҳарорат 14-16 0 С, минимум ҳарорат -28 0 -30 0 С, максимал иссиқ ҳарорат 44 0 С гача ўзгариб туради. Соз тупроқли чўл флораси майда шағалли чўл билан бир жиҳатдан ўхшашликка эга, бу ерларда намгарчиликнинг юқори бўлганлиги сабабли баҳор вақтларида қалин ўсимлик қатлами таркиб топади. Соз тупроқли чўл фаунаси умумий таркибига кўра майда тошли чўл фаунасига ўхшайди. Ўзига хос жониворлар вакиллари: Ўрта Осиё ташбақаси, чаққон ва ҳар хил тусдаги калтакесаклар, чипор илонлар. Қушлардан икки ҳолли ва чўл тўрғайлари ва учиб ўтувчилардан бўлдуруқлар, турналар учрайди. Соз тупроқли чўл йўқолиб кетаётганининг асосий сабаби ерларнинг ўзлаштирилишидир. Мирзачўл деярли маданий ландшафтга айлантирилди. 19

Қарши-чўли мунтазам ўзлаштирилмоқда. Яқин келажакда бу табиат таркибининг йўқолиб кетиши катта хавф остида қолмоқда. Тоғ даштлари Тоғ даштлари денгиз сатҳидан 2000-2600 баландликда жойлашган. Асосий тупроғи қора бўз тупроқ, юқори қисмларида оч кулранг ва жигарранг тоғ-дашт тупроқларидир. Ўртача йиллик ҳарорати 11-14 С. Бу жойларнинг флоравий таркиби 48 туркум, 257 оилага мансуб, 634 та ўсимлик тури мавжуд. Улардан 313 тури Ўрта Осиё, эндимеклари 476 таси Ўрта Осиё, Олд Осиё ва Ўрта денгиз флораси учун умумий бўлган ўсимликлардир. 387 турлар (61%) кўп йиллик ўтларга тегишли. Бир йиллик ўсимликлар 146 турни ташкил этади, бутазорлар -34, дарахтлар- 15, ярим бутасимонлар -52 турни ташкил этади. Судралиб юрувчилар туркум гурухи Туркистон агамаси, Осиё яланг кўзи, узун оёқли сцинк, сариқ илон, Тожик калтакесаги, Ўрта Осиё капчабош илонидан иборат. Қушлардан: деҳқончумчуқ, чўл миққиси, тентакқуш, олтин тусли кўркинак, кўк қарға, тўрғайлар; сутэмизувчилардан: чўл сассиқ кўзани, кўлранг олмахон, даласичқон, бўрсиқ, жайрон учрайди. Дарё ва қирғоқ бўйи экотизимлари Бу экотизимлар, асосан, Амударё ва Сирдарё водийлари текислик қисмлари, Зарафшон ва Сурхандарё қуйи қисмларини ўз ичига олади. Дарё экотизимлари таркибида тўқай ва қайир ўрмонлари асосий ўрин тутади. Ҳайвонлар таркиби унчалик бой бўлмасада, лекин ўзига хос хусусиятга эга. Дарё экотизимлари шароитлари хилма-хиллиги учта асосий типдаги яшаш жойларни ажратишга имкон беради. Қамишзорлар, очиқ саёзликлар ва тўқайлар. Тўқайлар Чўл тўқайларининг йирик массивлари энсиз йўл ёки ороллар шаклида Амударё водийси ва унинг дельтасида Сирдарё, Сурхандарё, Зарифшон, Чирчиқ дарё водийлари айрим жойларида сақланиб қолган. Уларнинг 20

умумий майдони 1660 минг гектардан ортиқ. Тўқайларнинг алоҳида кўринишларини Ангрен ва Қашқадарё қуйи қисмларида учратиш мумкин. Тўқайларнинг ўсимлик таркиби 35 оила ва 105 турга мансуб 285 хил томирли ўсимликлар билан намоиш этилган. Типик тўқай ўсимликлари аосан 40 хилга яқин. Намгарчиликнинг сероблиги амфибияларнинг тўқайларга ўтишига йўл беради. Судралиб юрувчилардан яланг кўз, сариқ илон ва нисбатан қуруқ жойларда калтакесаклар учрайди. Бу жойда чипор илон, сув илони, қора илон бўлиши доимий холдир. Қушлардан, айниқса, тустовуқ бу ер учун хусусиятлидир. Қора қарға, зағизғон, кичик чумчуқсимонлар ҳам яшайди. Кўк қўтон, қоравойлар калониялар ҳосил қилади. Калхат, тош қирғий ва бошқалар ин қуришади. Йиртқич сутэмизувчилардан: тўқай мушуги, чиябўри, тулки, бўрсиқ, кемирувчилардан: қум сичқон, каламуш, каспий дала сичқони, туёқлилардан тўнғиз ва чакалакзорлар Бухоро буғиси яшайди. Қамишли чакалакзорлар Бу жойлар ғозқанжир, қашқалдоқ, муйлови читтак, какку, ботқоқ бўктарги, қора қарға каби кўплаб қушларнинг озиқланиш ва ин қуришга хизмат қилади. Саёзликларда чайка, балиқчилар, қораёқалар, чўл каккулари ин қўйишади. Яшил бақа, калтакесак, сув илони, чўл яланг кўзи бу ерда яшайди. Дарёлар ва очиқ саёзликлар Дарёлар ва сойлар катта ва сохта-куракбурун, Орол бақрабалиғи, Орол сазан балиғи, оққайроқ яшайдиган жойи ҳисобланади. Бу жойнинг умуртқалилар биохилма-хиллиги унчалик катта эмас, аммо тўқайлар ва қирғоқбўйи ўрмонлари уни сақлашда жуда муҳим аҳамиятга эгадир Ички сув ботқоқлик(намланган ҳудудлар) экотизимлари Ўзбекистонда намланган ва чўл ҳудудларининг биргаликда қўшилиши бу экотизимда мужассамдир. Ушбу намланган ҳудудларни сунъий ва табиий ҳудудларга ажратиш мумкин. Табиий ҳудудлар жуда кучли ўзгаришларга учраган, бундай ҳудудларга Амударё дельтаси киради. Ботқоқ ва намланган 21

ҳудудлар экотизимларни дарё ва қирғоқ бўйи экотизимларга ўхшашдир. Аммо, улардан фарқли ўлароқ умумий юқори намланиш даражаси ва кенг сув сатҳи майдонлари билан характерланади. Амударё дельтаси Амударёнинг ҳозирги дельтаси Нукус шаҳридан қуйида жойлашган ва у кўпгина ирмоқли ясси қияли текисликни намоён этади. Дельта кўплаб кичик дарё тармоқларидан ташкил топган ва қарийиб 700 минг гектарли майдонни ташкил этади. 1960 йиллар ўртасидан бошлаб, сув камчил йиллари Амударё суви Орол денгизига етиб бормаяпти. Дарё сувининг дельтаси камайиши натижасида ва Орол денгизи қирқоқ чизиғининг чекиниши оқибатида 50 га яқин чучук сувли кўл қуриди, тўқайзорлар майдони 2 мартага, қамишзорлар майдони 6 мартага қисқарди. Катта каналлардан сизот сувларининг оқизилиши натижасида эса Қўнғирот, Судочье, Дарё ўртаси, Қоражон кўл тизимлари ва умумий майдони 99 минг гектарни ташкил этувчи Тоғузтўра, Девкампир, Қозоқдарё, Довуткўл, Девқора, Оқтепа кўллари пайдо бўлди. Тўпроғи ўтлоқли, ботқоқли, шўрхок. Амударё дельтаси иқлими кескин континенталдир. Ҳарорат июлда 25-26 С, февралда -10-13  С, ёғингарчилик жуда кам бўлиб, йилига 110-150 мм ни ташкил этади. Дельтада ўсимликларнинг 2 хили: тўқайли ва кўп миқдордаги қамишлар тарқалган ўтлоқи ва ўтлоқ-чўкмадан ҳосил бўлган тўпроқлар қўға, қамиш каби гигрофитлар ўсади. Қамишли ўсимликларнинг кўп йиллик чангалзорлари баъзи ерларда плавинларни ҳосил қилади. Антропоген намланган ҳудудлар Умуман бу экотизм асосан сунъий сув ҳавзаларидан иборат бўлиб, бир неча ўн йилларда қирғоқ бўйи ва сув қушларини сақлаб қолиш ва табиий сув ҳавзаларида балиқ заҳиралари қисқаришининг ўрнини қоплади. Энг йирик сув ҳавзаларига биринчи навбатда Айдар-Арнасой кўллар тизими, Денгизкўл, Қорақир, Шўркўл ва Тўдакўл, Талимаржон, Чимқўрғон каби катта сув омборлари ва бошқалар киради. Улар икки хил келиб чиқишга 22

эга: оқава сувлар ташланадиган кўллар (1) ва дарёлардаги чучук сув омборлари (2). Биринчилари, нисбатан стабил гидрологик режимга ва қирғоқ бўйи ўсимликлари мавжудлиги билан характерланади, иккинчилари гидрологик омилларнинг дарёларга бевосита боғлиқ бўлган кўллар ва сув омборлари ҳолати ўзларувчанлиги, уларни таъминловчи дарёлар режими, сув хўжалигида фойдаланилиши ва қирғоқ бўйи туради. Ўсимлик дунёси табиий сув ҳавзалари учун хусусиятли бўлган тўқай- қамишлилардир. Тоғ экотизимлари Тоғ- олди ярим чўллари Тоғ олди ярим чўллари денгиз сатҳидан 800-1200 метр баландликкача бўлган тоғ олди минтақасини ташкил этади. Тупроғи айрим жойларда гипсли ва шағалли оч бўз тупроқ. Ўртача йиллик ҳарорат Ғарбий Тянь-Шанда – 12,6 С, Ҳисор тоғ тизмаларида 15-17  С. Ўртача йиллик ёғингарчилик 250 дан 400 мм гача. Тоғ олди ярим чўллари минтақаси 30-35 км кенгликга эга бўлиб, республика тоғ ҳудудларининг 2/3 қисмини, 64000 км 2 атрофида ташкил этади. Бу минтақа ўсимликларида 14 турдаги шувоқ формациялари асосий ярим бутасимон ўсимликларнинг ксерофил турларини ташкил этади. Бўз тупроқларда ярим чўл ўсимлиги 400 турдаги ўсимликлар билан ифодаланган. Унинг 150 хили тоғ этаги минтақадан ташқарига чиқмайди. 140 тури тоғларда ўсади, 100 га яқин тури чўл биоценози ҳисобланади. Ярим бутасимонлардан 44 тури қадимий Ўрта Ер денгизи тури ҳисобланади. Улардан 28 таси Ўрта Осиё ўсимликлари, 6 таси Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистонда учрайди. Қолган турлари қадимий Ўрта Ер денгизининг турли районларини эгаллаган. Кўп йиллик ўтлар 168 турни, бир йиллик ўсимликлар 188 турни ташкил этади. Тоғ олди ярим чўл ҳайвонот дунёсида, судралиб юрувчилар: Ўрта Осиё тошбақаси, Туркистон геккони, тақир юмалоқбоши, сариқ илон, эчкиэмар, турли рангдаги чопқир калтакесаклар, ранг-баранг сув илони, қушлар: 23

тўрғайлар, деҳқончумчуқ ва бошқалар, сутэмузувчилар: сариқ юмронқозиқ, қизил думли ва катта қум сичқон, қўшоёқ ва бошқалар намоёнланган. Тоғ баргли ўрмонлар Унчалик катта бўлмаган ҳудудни эгаллаб, денгиз сатҳидан 800-1000 м гача баландликда жойлашган. Рельефи мураккаб хусусиятига эга бўлиб, унда даштли ва ўтлоқ майдонларда ёки яланг қоялар билан алмашиб турувчи дарахтсимон ва бутасимон ўсимликлар асосий кўринишини яратади. Тўпроғи асосан қуруқ, ён бағирларида эса тоғ ўрмонли бўз тўпроқлардир. Ўртача йиллик ҳарорат 8 дан 10-12 С атрофида тебранади. Ёғингарчилик йилига 400-600 мм ни ташкил этади. Тоғ баргли ўрмонларни йирик майдонлари Ғарбий Тень-Шан тоғ тизмаларида, Угом, Писком, Чотқол, Тошкент, Қоржонтоғ тизмаларида жамланган. Улар денгиз сатҳидан 800-2000 м баландликда учрайди. Ўрмон туркумидагиларнинг ўсимликлар таркиби 47 турдаги дарахтлар ва 96 турдаги буталардан иборат. Арчали ўрмонлар Арчали ўрмонлар денгиз сатҳидан 1400-3000 м баландликда ўсади. Бу ернинг тупроқлари кулранг ва қора кулрангдир. Арчазорлар мамлакатимиз тоғ ўрмонларининг асосидир. 150 минг га ўрмон билан қопланган майдоннинг 85,6 минг гектарини арчазорлар эгаллаган. Улар Қоржонтоғ, Угом, Пском, Кўксув, Ғарбий, Тянь- Шаннинг Чотқол ва Қурама тизмалари ва Помир Олойнинг Туркистон, Зафаршон, Ҳисор, Бойсун тизмларининг ён бағирларида учрайди. Кўхитонг ва Боботоғда кичик бутазорлари ўсади. Ўзбекистоннинг арчали ўрмонлари уч турдаги қора арчазорлардан ташкил топган: Субальп ва Альп ўтлоқлари Улар денгиз сатҳидан 2700-2800 м дан 3700-3800 м гача баландликда жойлашган. Атмосфера ёғингарчиликнинг энг юқори миқдори 800 м га ўртача йиллик ҳарорат 80 0 С нисбатан совуқ иқлим билан характерланади. 24

Республикада зона майдони 0,6 млн.га ни ташкил этади. Тупроғи ўтлоқ, даштли қўнғир, баъзан субальп қора тупроқлидир. Ҳашоратлардан қовоқ ари хусусиятлидир: амфибиялардан: яшил боқа, судралиб юрувчилардан: олой яланг қўнғизи, ҳимолай атамаси, қалқонтумшуқ илонлар ҳам учрайди. Шохли тўрғай, вьюркалар, оддий хлорид, сутэмизувчилардан: айиқ, қор барси, оқ сичқон, латча бўри, сибир тоғ эчкиси, тоғ қуши, мензбир суғури, узун думли юмронқозиқ, дала сичқони ва қизил думли сичқонлар хусусиятлидир. Баланд тоғликлар Улар денгиз сатҳидан 3500 м баландликда жойлашган. Умумий майдони 9,6 кв.км ни ташкил этади. Йил давомида ўртача ҳарорат нолдан паст. Ўсимлиги паст бўйли гиламли ўтлоқлар номоялан бўлиб, баланд тоғлар альп минтақаси тузланиш таъсирига учраган рельефининг алоҳида хили учун хусусиятлари. Булар баланд тоғ чўққилари, музликлар қатлами, мораналар тис қояли ён бағирларидир. Ўзбекистонинг паст бўйли ўтлоқли қисмларига альп турларига тиниқ хос 110 тур ўсимлик ўсади. Уларнинг 40 тури Ўрта Осиёники. Қўйидагилар формацияларнинг эдификатор ва субэдифакторлари ҳисобланади: Қушлардан: Химолой улари, болтаютар, альп зағчаси, ва субэдификаторлари ҳисобланади: Lagotis korolkovii, Geranium regelii, Ranunculus rubrocalyx, R. rufosepalus, Ferula alaicaa, Oxytropis miiicrosphaera, Puccinellia subspicata, Astragalus subrosularis, A. Sphanaassjevii. Бу ҳудудда доимий яшайдиган умуртқали ҳайвонлар йўқ. Бу ерларга мавсумий келадиган ҳайвонлардан сибирь тоғ эчкиси, қор барси, йирик йиртқич қушлар кузатилади. Турлар бойлиги ва эндемизм (хослиги) Ўзбекистоннинг биохилма-хиллиги 27000 га яқин турни ташкил этади (1-жадвал). Шундан 15000 турдан ортиғини ҳайвонлар ташкил этади, ўсимликлар, қўзиқоринлар ва сув ўтлари 11000 га яқин турга етади. 25

1-жадвал. Биохилма-хилликнинг асосий типлари турлар бойлиги Типлар Турлар сони % Бактериялар Вируслар Оддийлар Ясси чувалчанглар 1942 200 870 300 7,19 0,7 3,2 1,1 Юмалоқ чувалчанглар Моллюскалар Бўғимоёқлилар Умуртқалилар Қўзиқоринлар Юқори ўсимликлар Сув ўтлари 930 140 11300 664 2008 4500 4146 3,4 0,5 41,8 2,5 7,4 16,6 15,3 2-жадвал . Бўғимоёқлилар асосий таксономатик гуруҳининг турлар хилма- хиллиги Синфлар /туркумлар Жами турлар Бўғимоёқлиларнинг умумий сонидан %-да Ўргимчаксимонлар Ҳашоратлар: Тўғриқанотлилар Тенгқанотли хартумлилар Ярим қаттиқ қанотлилар Қаттиқ қанотлилар Тангақанотлилар Пардақанотлилар Қўшқанотлилар 800 400 900 700 3000 1500 1500 1200 7,0 3,5 7,9 6,2 26,5 13,3 13,3 10,6 Умурқасизлардан бўғимоёқлилар гуруҳи ҳаммадан ҳам кенг таралган. Турларнинг асосий миқдори ҳашоратларга тўғри келади. Улардан 400 дан 3000 гача бўлган турлар хилма-хиллигининг 7 та асосий туркумлари алоҳида ажралиб туради (2-жадвал). 3-ж адвал. Умуртқали ҳайвонлар турлар хилма-хиллигининг қиёсий баҳоланиши. Синфлар /туркумлар Жаҳон миқёсида МДҲ-да Ўзбекистонда Балиқлар Сувда ва қуруқликда яшовчилар Судралиб юрувчилар Қушлар Сут эмизувчилар 22000 2300 6750 9672 4327 500 34 147 764 332 83 3 59 424 97 26

Умуртқали ҳайвонлар 664 тури жамланган бешта синфлар орқали намояланган (3-жадвал). Марказий Осиёдан келиб чиққан эндемик ҳайвонлар турларининг муҳим яшаш жойи Ўзбекистон ҳисобланади. Айрим турлар Амударё ва Сирдарё оралиғида дастлаб келиб чиқиб ва эволюцион ривожланиб, кейинчалик Марказий Осиёнинг бошқа жойларга ҳам тарқала бошлаган. Ҳозирги вақтда умуртқали ҳайвонларнинг Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг эндемик мажмуаларини намоён этувчи 53 та тури ва турдошлари маълум. Балиқлар ўртасидаги эндемизм даражаси 52 % ни ташкил этади. Ўзбекистон флораси 4800 дан кам бўлмаган 650-та туркум ва 115 оилаларга мансуб томирли ўсимликлар билан намояланган. Турлар эндемиклиги нисбатан юқори эмас, флоранинг ичидаги эндемиклар (400-га яқин тур) умумий турлар сонининг 8 %ни ташкил этади. Қадимги эндемиклар барча эндемикларнинг 10-12 %ни ташкил этади. Биохилма-хилликка бўлган хавфлар Ўзбекистонда биохилма-хилликнинг асосий хавфи, улар ареалларининг қисқариш ва маълум даражада ўзгариши мумкин. Табиий экатизимларга қўйидаги 3 та антроноген омил асосий таъсирини кўрсатади. 1. Сув манбалари қайта тақсимотини назарда тутган ҳолда ерларнинг ўзлаштирилиши. 2. Яйлов чорвачилиги. 3. Тоғ-кон ва энергетика саноатлари. Умуман улар қуйидагиларни ўз ичига олади: чўлланиш жараёнининг кучайиши; яйлов хўжалигини олиб боришни жадаллаштириш ва чорва молларини керагидан ортиқ ўтлатиш: ерларни суғориш ва ҳайдаш натижасида уларнинг шўрланиши ва хўжаликлар ҳисобидан чиқарилиши; дарёлар оқимини жиловлаш; гидроэнергетик объектлар; сув йиғилувчи майдонларда қишлоқ хўжалик фаолияти ва сув мувозанатининг бузилиши; қирғоқ бўйи ўрмонларининг йўқ қилиниши; сув тубидаги қум ва 27

шағалларнинг қазиб олиниши; дарё сув сатҳининг пасайиши ва шўрланиши билан сув режимининг беқарорлиги; пестецидлар, полидихлорфениллар ва оғир металлар билан ифлосланиш; дархтларнинг кесилиши; ўсимлик хом- ашёларини тайёрлаш; рухсатсиз ов қилиш; рекреация. Суғориш деҳқончилиги тармоғининг ривожланиши минтақада суғориладиган ерларнинг 1955 й. 25850 кв.км. дан 1990 й. 42218 кв.км гача кенгайишига ва сувдан фойдаланишнинг ошишига олиб келди, шу туфайли Орол денгизида келиб тушадиган сув оқими тахминан 1960 й. 68 куб.км.дан. 1983 й. 6 куб.км гача камайди. Гарчи суғориладиган ерлар барча ҳудуднинг фақат 10 % ни ташкил этсада, Ўзбекистон ва унга чегарадош республикаларнинг экологиясига катта 4-жадвал. Умуртқали ҳайвонлар турларининг экотизимлар бўйича тақсимоти. Чўллар Дарёлар (қирғоқ бўйи) Ички сув ҳавзалари Тоғ ўрмонлари ЭКОТИЗИМ БЎЙИЧА ТУРЛАР СОНИ СУТ ЭМИЗУВЧИЛАР Жами Ноёблар % Эндемиклар % 57 12 21,0 9 15,7 22 2 9,0 1 4,5 10 - - - - 57 14 24,5 -5 8,7 ҚУШЛАР Жами Ноёблар % Эндемиклар % >28,0 22 7,8 1 0,3 >20,0 21 10,5 5 2,5 >17,0 22 12,9 3 1,7 >21,0 24 1,4 1 0,4 СУДРАЛУВЧИЛАР ВА АМФИБИЯЛАР Жами Ноёблар % Эндемиклар % 33 8 24,2 23 турдошлар 69,9 12 1 8,3 - - 6 - - - - 27 1 3,7 7 Турдошлар 25,9 БАЛИҚЛАР Жами Ноёблар - - 56 8 56 8 15 1 28

% Эндемиклар % - - - 14,3 33 59,0 14,3 30 53,5 6,6 4 26,6 таъсир кўрсатиб, баъзи бир экотизимларнинг тўлиқ бузулишида ва бошқалари майдонлари кескин қисқаришда намоён бўлди. Барча экотизимлар амалда катта ўзгаришларга дуч келдилар. Экотизимлар томонидан кўрилган зарар (ерларни тозалаш пайтида) ареалларнинг тўғридан-тўғри емирилишидан бошлаб, тўлиқ боғлиқ бўлмаган ва ўзгаришларга кам бўйсунадиган самаралар билан тебраниб туради (масалан, иқлим ва гидрологик даврнинг ўзгаришлари). Суғориш деҳқончилигининг ривожланиши давлатимизнинг анчагина ҳудудини ташкил қилган чўлли, ярим чўлли ва тоғ экотизимларига кичик бўлсада бевосита ўз 5-жадвал. Ўзбекистоннинг асосий табиий-ҳудудий мажмуаси флоранинг биохилма-хиллиги. Табиий-ҳудудий мажмуалар Майдони кв.км. % Турлар сони Чўллар Қумли чўллар Соз тупроқли чўл, тақирлар Шағалли чўллар ва қолдиқ тепаликлар Шўрхок чўллар 9870 13185 1700 1310 22 29 4 3 320 400 566 304 Намланган майдонлар Дарё қайирлари ва кўллар 1541,3 3 285 Чўл даштли ва ўтлоқ- даштлилар Тоғ-олди ярим чўллари Тоғ қуруқ даштлари 459 365 1 1 1180 634 Ўрмон-ўтлоқ даштлари Тоғ баргли ўрмонлар ва бўтазорлар Арчазорлар 218,2 85,6 0,4 0,2 248 235 таъсирини кўрсатди. Шунга қарамасдан, у бевосита бўлмасада ўзининг анчагина таъсирини айниқса тоғ экотизимларига кўрсатди, негаки улар шўгаришларга ўта сезувчандир. Орол денгизи тубининг очилиши ва табиий ўсимликлар қоплами майдонларининг кескин камайиши, маҳаллий 29

иқлимнинг муҳим ўзгаришларига олиб келди, шу туфайли у ўта қуруқ ва континентал иқлимга айланди. Шамол тезлиги ортди, чўлланиш жараёни шиддати кучайди. Шамол тарқатадиган ифлослантирувчи моддалар ҳам салбий таъсир кўрсатади. Чорвачилик, суғориш деҳқончилигига қараганда, ўзгаришларга таъсирчанроқ, чунки у кам марказлашган ва сув хўжалиги соҳаларига эҳтиёжи камроқдир. Хусусий мол эгалари иқтисодий фойдани олиш мақсадида, мол сонини тезда кўпайтиришга қодирлар, шунинг билан бирга нозик ва ўта қуруқ экотизимларга зиён етказадилар. Агар тартибга келтириш чоралари қабул қилинмаса, унда ушбу омил чўлли, даштли ва кам даражада тоғлар экотизимлари учун хавфнинг асосий тури бўлиб қолади. Саноатнинг ривожланиши ва маиший эҳтиёж учун манбалардан фойдаланиш, қишлоқ хўжалигига нисбатан кам миқдорда бўлса ҳам, айниқса сувларнинг ифлосланиши орқали, шунингдек сувли ва ярим сувли тизимларга келтирилган зарар ўз ҳиссасини қўшгандир. Бундан ташқари, мамлакатнинг айрим қисмларида, айниқса чўллар экотизимига қазилма бойликларни қазиб олиш ва металлургия саноати томонидан анчагина зарар етказилган. Биологик ресурсларга берилаётган катта аҳамиятни устунлигига қарамасдан ва экологик стабилликни қўллашда, юқорида қайд этилган омиллар ўзининг салбий фаолиятини амалда ўзгартирмасдан таъсир кўрсатиб келмоқдалар. Шундай қилиб, агар биз келажакнинг башоратли кафолатини истасак, унда махсус чоралар кўришимиз лозим бўлади. Алоҳида хавф остида бўлган экотизимлар ва турлар. Текислик ҳудудлари, суғориш учун ўзлаштирилган дарё қайирлари ва қайир юқорисида жойлашган ерлар, сувли ва сув олди экотизимлар, Орол денгизи минтақаси энг кўп ўзгаришларга дучор бўлган. 30

Ҳозирги кунда республикада 80 % соз тупроқли чўллар, 95 % дарё қайирлари 20 % - қумли чўллар (Фарғона водийсида – 90 %), ва тоғли ҳудудларнинг 40 % ўзлаштирилган. Дарё қайирлари ва қайир юқорисида жойлашган ҳудудларда табиий ўсимликларни кенг кўламда ўзлаштириш ва ерларнинг суғоришга олинганлиги туфайли зиён кўрдилар. Яна жуда катта йўқотишлар ва таназзуллар шўрланиш, ботқоқланиш ва агро ва заҳарли химикатлар билан ифлосланиш, қишлоқ хўжалик ишларини олиб боришда нотўғри амалиёт қўлланилиши натижасида келиб чиқган. Сувли ва ярим сувли экотизимлар сувнинг шўрлиги ортиши ва агрохимикатлар билан ифлосланишга жуда сезгирдир. Бундан ташқари, ирригация 6- жадвал. Ўзбекистоннинг ноёб ва йўқолиб кетаётган ҳайвон турлари сони Синфлар Синфлардаги турларнинг сони ва умумий сонидан % Ўзбекистоннинг ноёб ва йўқолиб кетаётган турлари (1996 й.) СИТЕС 1996 й. ТМҚХИ “Қизил Китоби” Сут эмизувчилар Қушлар Судралувчилар Балиқлар Умуртқасизлар 27 (27,8 %) 62 (14,6 %) 14 (23,7 %) 10 (12,0 %) 48 11 (11,3 %) 59 (13,9 %) 4 (6,7 %) 4 (4,8 %) 1 23 (23,7 %) 23 (5.4 %) 4 (6,7 %) 4 (4,8 %) 36 тизимининг ривожланишидан келиб чиққан табиий-гидрологик даврлар ўзгаришининг кенг ривожланиши, турлар камайиши ва ареалларнинг қисқариши ёки уларнинг бутунлай йўқ бўлиши билан давом этиши, экологик шароитнинг жиддий ўзгаришига, шунингдек, кўпгина экзотик балиқ турларининг иқлимлашиши экологик мувозанатнинг бузилишига олиб келди. Деярли барча Марказий Осиё ҳудуди учун гидрологик манба бўлиб хизмат илувчи Орол денгизи минтақада суғориш деҳқончилиги ривожлантирилиши туфайли ҳаммадан ҳам кўп талофат кўрди. Сувларининг суғориш мақсадларида самарасиз фойдаланилиши Орол денгизига сув оқимининг тез ва юқори даражада қисқаришига ва бу эса денгиз сув 31

сатҳининг кескин пасайишига олиб келди. Асосий натижа бўлиб сув шўрлигининг уч маротаба ошиши ва бунинг оқибатида кўпгина жониворларнинг нобуд бўлиши бўлди. Турли экотизимларнинг ўсимлик ва ҳайвонот биохилма-хиллиги жиддий фарқланади ҳамда у ёки бу табиий минтақанинг даражасига боғлиқ бўлади. Бир қатор умуртқали ҳайвонларнинг йўқолиш жараёни улар яшаш жойларининг таназзули ва тўғридан-тўғри йўқ қилиниши натижасида, айниқса йирик сут эмизувчиларда кўринади. Ҳайвонлар тарқалган жойлар ва сонининг қисқариши энг аввало туёқли ва йиртқичлилар вакилларига таъсир қилди. Йиртқичларнинг йўқолиб кетган турларига турон йўлбарси, йўқолиб кетиши яқин бўлган турларга эса йўл-йўл сиртлон, қорақулоқ, Олд-Осиё қоплони кирадилар. Республиканинг турли синфларга мансуб ноёб ва йўқ бўлиб кетиш ҳавфи туғилган ҳайвон турларининг 161 тури 1996 йили нашр этилган. ТМҚХИ “Қизил Китоби” ва СИТЕС рўйхатга киритилган. ( 6 -жадвал). “Ўзбекистон Қизил Китоби”нинг биринчи нашрида ўсимликлар турларининг умумий сони 163-та, иккинчи нашрга тайёрланган рўйхатда эса 301 тур деб кўрсатилган. 32

2.3. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар мавжуд тизими Таъкидлаш лозимки, биологик хилма-хиллик алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларда кўриқхоналарда, табиат миллий боғларида, вақтинчалик кўриқхоналарда ва бошқа муҳофаза қилинадиган майдонларда энг самарали сақланади. Шунингдек, питомникларда ёки ноёб ҳайвонлар ва ўсимликлар турларини кўпайтириш марказлари муҳим роль ўйнайди. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар тоифаси Ўзбекистонда алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларнинг 4 та асосий тоифалари бор: 1. Давлат қўриқхоналари 2. Давлат миллий боғлар 3. Давлат буюртмахоналари. 4. Давлат табиат ёдгорликлари Ҳозирги кунда алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар тизимига 216 км 2 майдони эгаллаган, 9 та давлат қўриқхоналари, 6061 км 2 майдонли 2 та миллий боғ, 121 85,5 км 2 майдонли 9 та давлат буюртмахоналари ва ноёб ҳайвон турларини кўпайтириш бўйича битта Республика маркази киради. Қўриқхонадаги ҳудудларнинг умумий майдони 20520 км 2 ёки бу барча республика ҳудудларининг 4,6 % ини ташкил қилади. Аммо фақат 8225 км 2 ёки 1,6 % республикадаги майдонлари узоқ муддатли ёки жиддий муҳофаза қилинадиган ҳудудларга ажратилган, яъни табиатни қўриқлаш Халқаро Иттифоқнинг 1 ва 2 тоифаларга қарашли миллий боғларни биоеферали қўриқхоналари ва вақтинчалик қўриқхоналари киради. Давлат қўриқхоналари Қадимий ва катта таркибий муҳофаза қилинадиган майдонларнинг тури бўлиб, доимий ҳаракатда бўлган муҳофаза қилинадиган минтақаларни намоён этади, айрим ўсимликлар ва ҳайвонлар турини ёки экотизимларни ҳимоя қилиш учун тузилган. Уларни ҳар қандай хўжалик фаолияти ман этилади. (назорат қилинадиган илмий тадқиқот ишларидан ташқари). Улар 33

табиатни сақлаш Халқаро Иттифоқи томонидан муҳофаза қилинадиган минтақаларни тавсифномасига биноан 1 тоифага киради. Қўриқхоналарнинг умумий майдони 2164 км 2 ёки муҳофаза қилинадиган табиатли ҳудудлардан 10 % умумий ҳудуд тизимини ташкил этади. Давлат қўриқхоналари майдони асосан унча катта эмас. (максимум 814 км 2 , минимум 24 км 2 , ўртача 236 км 2 ). Уларнинг барчаси, Чотқол, Хисор ва Китоб геологиклардан ташкари ўрмон бўйича Давлат қумитасини қармоғида туради. Миллий боғлар Ҳудудларни қўриқлаш тизимини бу тури деярли яқин орада 30 минг ва 1990 йилда Угом Чотқол миллий боғлари тузилиши туфайли жорий этилган. Миллий боғлар муҳофаза қилинадиган тизимининг 30 % умумий майдонини ва қаттиқ узоқ муддатли муҳофаза қилинадиган майдонларнинг 74 % ини ташкил этадилар. Уларнинг асосий мақсади биохилма-хилликни сақланиши таъминлашни табиатдан оқилона фойдаланиш (мурезм ўрмон, ўрмон маҳсулотларини тайёрлаш, қишлоқ хўжалиги) ва қаттиқ назорат қилиши. Бу ҳудудлар табиатни сақлаш Халқаро Иттифоқи томонидан муҳофаза қилинадиган минтақалари тавсифномасига биноан 3 тоифага киради. Тоғ чўққисининг Чотқол тизмасида жойлашган. Унинг ҳудуди 5470 км 2 га яқин майдони ташкил этиб, Қозоғизтон ва Қирғизистон билан чегарадош ҳам Чотқол биосферали қўриқхонасини, шунингдек, сув хўжалиги, шаҳар қурилиши, қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланадиган минтақаларни ўз ичига олади. Давлат буюртмахоналари Булар доимий бўлмасдан, айрим пайтларда мавсумий ва қўриқлаш тартиби бўшроқ бўлган минтақаларни намоён этади. Кўпинча улар, бошқа ер эгаларининг жамоа ёки ўрмон хўжаликларига ўхшаш бошқа ердан фойдаланувчиларнинг ҳудудлари қисми бўлиб, аниқ бир қисқа муддатда (5- 10 йилга) га ташкил этадилар. Бу минтақалар учун умумий жавобгарлик табиатни мухофаза қилиш давлат қумитасига юклатилганигига қарамасдан, 34

маҳаллий ҳокимият ердан бевосита фойдаланганлиги туфайли масъул ҳисобланиб, амалий назоратни ташкил этадилар ва қўриқхона мақомидан фаолиятини тўхтатиш ҳуқуқига эгадир. Буюрмахоналарда ҳудудларни қўриқлаш тизимининг энг бўш бўғини бўлиб бошқариш самараси ва улар олдига қўйилган вазифаларни кенг қўламда ечиш имкониятлари ўзгариб туради. Бундан ташқари замонавий иқтисодий вазиятнинг кескинлиги натижасида ва Республикада ер фойдаланувчилари томонидан тазйиқни ҳис қилганлари туфайли бу ҳудудлар берган сари қалтис бўлмоқда. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар тизимини умумий майдонининг ярмидан кўпини (11576 км 2 ёки 56 %ни) давлат буюртмахоналарини ташкил этади. Бу ҳудудлар ўлчови 25 дан 10000 км 2 гача ..... туради, аммо уларнинг ўртача ўлчамига нисбатан ёдгорликлари. Улар жуда ўз бўлиб, (ўртача 35 км 2 ), муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларнинг барча майдонини 0,1 % ини ташкил этиб, табиатни муҳофаза қилиш, Ўрмон бўйича Давлат Қўмиталари ва бошқаларга бўлинишлари. Маъмурий буйсуниш бўйича тақсимот Табиатни муҳофаза қилиш Давлат Қўмитаси қонуни асосида қўриқхона ишларини бошқалари ва махсус ҳимоя қилинадиган табиий ҳудудларда тартиб ўрнатилишини назорат қилади. Улар таркибига иккита давлат қўриқхонаси, шунингдек, ноёб ҳайвонларни кўпайтириш, Республика маркази (“Жайрон” экомаркази) ва битта табиат ёдгорлиги киради. Умуман улар барча муҳафа қилинадиган ҳудудлар майдонинг 62 % ини ташкил этади. Давлат Ўрмон Қўриқхонаси иккита миллий боғни, 6 та Давлат қўриқхоналарини ва битта табиат ёдгорлигини бошқаришга жавобгардир. Улар барча қўриқхоналар тизими майдоннинг 34 % ини ташкил этади. “Ўзбекбалиқ” бирлашмаси, бу бирлашманинг тартибига Арнасойдаги Давлат паррандалар Қўриқхонаси киради, яъни улар муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлари умумий майдоннинг таъминот 0,2 % ига ва шу билан бирга 56 % муҳофаза қилинадиган сув бўйидаги экотизимлар майдонини эгаллайди. 35

Қўриқланадиган минтақалар умумий ҳудудларидан ярмини асосан чўллар экотизимини (53%) ташкил этади. Қолган ҳудуд қисмларидан 39 % ини тоғ экотизимлари эгаллаган. Қўриқхонадаги минтақаларнинг умумий майдони 6 % га яқин сув бўйидаги экотизимлар ва 1 % га яқин тўқайзорлар ташкил этади. Табиатни қўриқлаш Халқаро Иттифоқи томонидан муҳофаза қилинадиган минтақаларни 1-2 тоифаги муҳофаза қилинадигшан ҳудудлар орасида чўлли, тўқайли ва сув бўйидаги экотизимлар ҳаддан ташқари ёмон намоён этилган. Республика бўйича алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар кенг тарқалган, лекин, асосан, буларнинг аксарияти Қорақалпоғизтон Республикаси ва Тошкент вилоятида жойлашган. 1 ва 2 даражадаги ҳудудларнинг катта қисми Тошкент вилоятида (54%), қолганлари Қашқадарё (10%), Жиззах (8,4%), Сурхандарё (3,4%), Бухоро ва Хоразм (1,1%), Самарқанд (0,3%) вилоятларидан жойлашган. Тадқиқот ва мониторинг Давлат қўриқхоналари доимий ишлаб турувчи илмий тадқиқотлар штатларига, керакли зарур материалларга эга, яъни айрим қўриқхоналарда тақдимотлар 30-40 йил давомида олиб борилмоқда. Қўриқхоналарнинг ҳудудлари талаба ва илмий ходимлар томонидан экологик тадқиқотлар ўтказиш учун фойдаланилган. Афсуски, қилинган кўпчилик ишларга баҳо бериш қийин, чунки улар аниқ мақсадда маълумот олиш учун қилинмаган ва қўриқхоналарни бошқариш бўйича олиб бориладиган изланишлар учун аҳмиятли эмас. Ҳозирги кунда қўриқхоналарда ўтказиладиган илмий тадқиқот ишлари молиявий қийинчиликларга кўра қисқартирилган. 36

3-боб. Ҳисор давлат қўриқҳонаси ва унинг биохилма-хилликни сақлашдаги аҳамияти Ҳисор қўриқхонасининг ташкил этилиши . Ўзбекистон Министрлар Советининг 1983 йил 19 сентябрдаги № 521 сонли қарори билан Қизилсув қўриқхонаси умумий ер майдони 30094 га, баъзасида Мираки қўриқхонаси умумий ер майдони 46795 га, Яккабоғ ўрмон ҳўжалигидан 10649 га ер майдони қўшиб 87538 га майдонда Ҳисор Далат қўриқхонаси ташкил топган. Қўриқхона 1-гуруппа, 1-категория, Қўриқхона ўрмонлари тоифасига киради. Ҳисор давлат кўриқхонаси Тожикистон Республикаси, Сурхандарё вилояти Сариосиё тумани, Қашқадарё вилоятининг Қамаши тумани, Қуштор доривор ўтлар совхози, Яккабоғ ўрмон хўжалиги, Хисор жамоа хўжалиги ва Оқдарё жамоа ширкат хўжаликлари билан чегарадош. Ҳисор давлат қўриқхонаси асосий вазифаси Ҳисор тоғ тизмаларида табиий ҳолда ўсадиган ўсимликлари ва ҳайвонот дунёсини қўриқлаш ва илмий кўзатиш ишларини олиб бориб ушбу қилинган ишларни ташвиқот ва тарғибот қилиш. Ўзбекистон Министрлар Советининг 1990 йил 21 июнь № 238 қарори билан Ҳисор давлат қўриқхонаси еридан 6100 гектарни Шахрисабз туманига “Оқдарё” жамоа ширкат хўжалигига, 4000 гектар, Ҳисор жамоа ширкат хўжалигига 2100 гектар бериш тўғрисида қарор чиққан. 2. Ҳисор қўриқхонасининг табиий географик тафсифи. 2.1. Географик ўрни. Ҳисор давлат қўриқхонаси ҳозирги кунда ер майдони 80986,1 гектарни ташкил қилиб шундан ўрмон билан қопланган майдони 24308 гектар, қалин ўрмонзорлар 12203 гектар, асосий ўрмонзорларни арча дарахти ташкил этади. Ўрмон билан қопланган майдонлар 56678 га ташкил этган. Ундан ҳайдаланадиган ер 68 га, ўт ўриладиган майдон 14 га, яйлов 18196 га, дарё ва кўллар 171 га, йўл 4 га, ботқоқ 511 га, музликлар 3155 га, қоя ва жарликлар 31819га ерни эгаллайди. Қўриқхона ҳудудида 10 та катта ва кичик кўллар, 3 та катта дарё ва шу дарёларнинг майда ирмоқлари мавжуд. 37

Ҳисор қўриқхонаси Ўзбекистон Республикаси Қашқадарё вилояти Ҳисор тоғининг ғарбий ён бағрида 1750-4349 метр баландликда жойлашган, бўлиб унинг майдони 87538 га шарқий жанубий чегаралари Ҳисор тоғ сув айриғичи (Ҳазрати Султон, Хўжапирчикор), Жанубий ғарбида Бойсун тоғида Хужапирчикор чуққиси (4425 метир балантлигида) қўриқхонада шаркда шимолий чегарасида Ўзбекистон билан Тожикистоннинг чегарасидан, Жанубий эса Қашқадарё ва Сурҳандарёдан чегараланади, қолган чегаралари Қашқадарё вилоятининг айрим туманлари Қамаши, Яккабоғ, Шахрисабз худудларидан ўтади ва шу туманлар худудида жойлашган. Қўриқхонанинг маъмурий маркази Шахризабз шахридадир. Маъмурий жихатидан Табиатни мухофаза қилиш қумитасига қарайди. 1983 йил да Миракки Қизил сув қуриқхоналари бирлаштириб унга туташ ерлар хисобига кенгайтирилиб ташкил қилган. Ғарбий Помир Олой массиви Арна ўрмонлари комплекси ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ўзига хос хусусиятига эга. Шунингдек Қашқадарё хавзаси юқори оқимида . Ўзбекистон йирик музликлардан Северцов музлиги сақланиб қолган. Хисор қўриқхонаси табий комплекси ғарбий Ҳисорнинг юқори минтақалари юқори Қашқадарёнинг тўйиниш манбаларидир. Шаҳрисабз, Китоб, Яккабоғ, воҳалари сув манбалари Қарши чўлининг шарқий қисми эса асосий пахта ва буғдойчиликнинг туманидир. Қўриқхона худудида Танхоз, Қизилсув ва уларнинг ирмоқлари Каласой, Калта қўл, Катта хурсан, Қорақул, Оксув, кичик Каласой кабилардан бошланади. 2.2. Релъефи ва геологик тузилиши. Ҳисор қўриқхонаси ҳудуди ғарбий Помир Олой учун характерли бўлиб Ўрта Осиё тоғ ва тоғ олди мамлакатига қўшилган яъни шимолий Помир Олой (Жанубий Тяншан ёки Кухистон) ва жанубий Помир Олой (Хисор дорвоз) дадир. Қўриқхонанинг ғарбий томонга бевосита Жанубий Турон чулларининг таъсири катта бўлиб ғарбий шамоллар кириб келади. Кўпгина биогтрофлар ғарбий Хисорни алоҳида раён сифатида ажратади. Шу раёнинг марказида қўриқхона худудлари тўғри келади. 38

Қўриқхонанинг релъефи хилма хил. Ҳисор тизмалари Фон тоғлари кутарилишидан сўнг шарққа томон тугаб сўнгра ғарбга томон ўртача 4000- 4200 метр баланликда кўтарилиб сув меридианал йўналишда Ҳазрати Султон тоғлари унинг чуққисида тоғ Хужапирчикор баланлигича давом этади. Массивни бу ерда йирик сув манбалари дарёлар Мархиён зарафшоннинг ирмоқлари. Шимолда тўпланган дарё қора тоғ Сурхандарёнинг асосий ирмоқлари билан жунубдан ғарбга Қашқадарё ирмоқлари бошланади. Жанубий ғарбида Хужапирчикор тоғ массиви пасайиб Бойсун тоғ системаси бошланиб кетади. Унинг шимолий тармоғи чархчар тоғидир. Чархчар тоғидан қўриқхонанинг ғарбий чегарачи ўтган. Чархчарнинг ён бағилари Хисор тоғларига ўхшаб тик девор хосил қилади қора тоғ хавзалари Хориж деб аталади. Қўриқхона худудида Хисор тоғлари Силур девон мураккаб охактошлардан кўп майдонида гранитлашган интурзив жинслардан сўнгра эса Мезазой охактошларидан кўмоқ жинслардан ташкил топган. Юра даври охактошлари қатламлар орасида. Бир даври Қизилқумтош ва селинслар учрайди. Тўртламчи даври жинсларидан ЛЕСС жинслари ҳам учрайди. Дарё водийларида тоғ жинсларнинг ўзига хос қатламларни қуриш мумкин биологик жиҳатидан мураккаб тузилишга эга. Қўриқхона худудидаги релефни 2 қисмга бўлиб ўрганиш мумкин. 1. Баланд тоғ. 2000-4000 метр ва ундан юқоригача бўлган баландликлардир. 2. Ўртача баландликдаги тоғлар. 1800-2400 метргача. Баланд тоғларда музлик релеф шаклларни учратиш мумкин. Булар 3000 метр баланд бўлган реларда учрайди. Музликлар релефни қупол равишда бўлган ва улар музликлар водийсини ҳосил қилади. Хозирги замон музликлари Северцов, Ботирбой, Турт куллик музликларидир. Дарё трасалари кам ифодаланган энсиз оқим йўлига эга. Релефни хосил бўлишида Денитатцион тиктоник жараёнлар устунлик қилган. Бу эса тоғ жинсларининг Литологик таркибига ҳам боғлиқ улар 39

емирилган майдаланган синдирилган нурлаш жинслари хосил қилади. Қўриқхона худудида Амур Темур ғори ҳам жойлашган у Ўзбекистондаги йирик ғорлардан бири бўлиб узунлиги 800 метир. Ғорда (Сталогтидлари) мадан сумалаклар сталактидлар ва бошқа охаклик қуймалар шунингдек ер ости кули ҳам бор. Унинг узунлиги 30 метр кенглиги 14 метир, 2,5 метир келади. Ғорда ҳарорат 2 06 . Шаршалардан хукизбурин шаршалари бўлиб унинг баландлиги 30 метир гиологик объектлардан эса “Динозаврлар” сукмоғи бўлиб. Мезозой Юра даврида яъни Тахминан 110-150 милон йил илгари яшаган бахайбат калтакесаклар, динозаврларнинг аниқланган излари тушган. Бу топилмалар камдан кам худудларида учрайди. 2.3. Иқлим ва ички сувлар. Қашқадарёнинг юқори қисимлари Ўрта Осиёнинг илк районларидан биридир, уни қуруқ субтропиклар киритиш мумкин. Шаҳрисабзда ўртача йиллик ҳарорат 16 даража мутлоқ максимум 50 00 га боради. Баланд тоғлар иқлими совуқ қурикхонанинг куйи воҳага чегарадош тоғ этакларида ўртача ҳарорат 14 даража градус январни ўртача ҳарорати мутлоқ минимум 25 градус совуқсиз кунлар 200 кунини ташкил этади. Июлнинг ўртача максимум +30 0 мутлоқ максимум +38 ва +40 0 бўлиб қуриқхонанинг куйи этакларида 1800-2000 баландликларида фаол ҳаракат йиғиндиси 3000-3500 даража тоғға кутарилган сари ҳарорат пасайиб боради. Ўртача йиллик ҳарорат 5 даражадан паст. Ҳаттоки июль августда ҳам 10 даражадан паст ҳарорат бўлиши мумкин. Ўртача суткали ҳарорат 5 даражадан юқори, кунлар 50-100 кунгача қор чизиғи 4100 метрдан ўтади. Ундан қуйда ҳам совуқ водийларда қор ва музликлар учрайди. Амалий жиҳатидан қуриқхона ҳудудлари яхши таъминланган йиллик ёғин миқдори 550 дан 750 миллиметргача, ёғиннинг катта қисми эса қишда тушади. Қор икки ярим ойдан кам ётмайди. Баланд тоғ қисми 40

АСОСИЙ МЕТЕРИОЛОГИК МАЪЛУМОТЛАР Маълумотлар тури Станция Улчов бирлиги Ойналар Ўртача йиллик Ҳавонинг ўртача нисбий намлиги Минг чуқур % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ёки жами 56 58 63 52 52 35 31 30 32 42 48 56 47 Ёмғирнинг ўртача миқдори Тошқурғон минг чуқур ММ ММ 48 92 67 118 100 149 101 118 57 65 20 7 5 1 5 2 2 51 19 0,20 39 51 46 77 509 700 Қор қатламининг ўртача қалинлиги 2 декада Минг чуқур ММ 48 67 52 4 22 Шамолнинг ўртача тезлиги Минг чуқур М/се кун 18 2.0 2.1 2.1 2.2 2.6 2.5 2.7 2.2 2.1 1.9 1.8 22 м/с Ҳавонинг ўртача ҳарорати Минг чуқур Град 4.3 6.9 1.7 11.9 16.5 19.8 18.6 14.2 3.4 0.3 7.80 -2.7 Қизилдарё дарё сининг йиллик ўртача оқими Татар % 2 2 3.9 22 27 18 7 3 3 2 2 9 100% 41

да ундан кўп сақланади. Северцов музлигида йилнинг совуқ пайтида 500 милиметрдан ошиқ ёғин тушади. Ёз пайтларида бу ерда ёғин тушиб туради. Баланд минтақаларида баъзан қор ёғиши ҳам мумкин ёзнинг 2-қисмида ёғин кам тушади. Ер юзаси дарё ва жилғалар билан қопланиб уларнинг қалин тармоғи ва суви ёзда кўпаяди. Йирик дарёлар Оқсув, Танхоз дарё Хонакул сув, Қизил дарё кабилар қор ва музликлардан озиқланади ва ёзнинг 2 ярмида тўлиб оқади. Булоқлардан КАРС булоқлари кўп куйи қисмлари баъзи ходисалар ҳам кузатилади. Қашқадарё вилоят иқлими Ўзбекистон учун характерли бўлган барча хусусиятларга эгадир. I . Умумий юқори даражали ҳарорат. II . Контентал иқлим денгиз ва океанлардан узоқлиги. III . Бир мавсумда иккинчи мавсумга ўтишдаги кескинлиги. IV . Ҳудуднинг ғарб томонидан очиқлиги. V . Шимолий шарқ томондан тоғлар билан тусилганлиги, каби омиллар таъсиридадир. Иқлимнинг контентал қуруқ ёки кескинлиги тоғларда яхши сақланган. Бунда, тоғнинг баландлиги йўналиши иқлимнинг ўзига хос хусусиятларни юзага келтиради. Асосан иқлимни ўрганиш учун Тошқурғон 1800 метр денгиз сатҳидан баландликдаги, Мингчуқур денгиз сатҳидан 2117 метр баландликдаги метопостларнинг маълумотларидан фойдаланиш мумкин. Тошқурғон қуриқхонанинг 0,5 км минчуқур эса 40 км узунлигида жойлашган. Совуқсиз кунлар 176 кун ҳаво ҳароратида тоғнинг ён бағриларида турлича бўлади. Лекин ёзда тупроқ 160 см гача исийди, августда тупроқнинг ҳарорати 14- 15 даража иссиқ бўлади. Тупроқ ҳарорати қишда қорнинг қалинлигига боғлиқ. Кучли шамоллар қорнинг эришини тезлаштиришга намликни дарё булоқлар шакилида оқиб кетишига сабаб бўлади. Иқлим орграфик хусусиятлари билан гидролик шароити чамбарчас боғлиқ қуриқхона ҳудудда гидрографик тур яхши ривожланган бу ерда дарёчалар, булоқлар ва кичик куллар бор. Қуриқхона ҳудудидан Қашқадарё ҳавзасидан 42

йирик дарёлар оқсув дарё бошланади. Унинг узунлиги 115 км сув йиғиш майдони 150 км 2 у Ҳисор тоғи ғарбий қисми шимолий-ғарбий қисми Северцов ва Ботирбой музликлардан оқиб ўтувчи Хонако сув ва Ботирбой дарёларнинг қўшилишдан ҳосил бўлади. Кейинчалик унга Ғилон дарё сув тушар қисми қўшилади. Уларнинг узунлиги 12-24 км атрофида Қашқадарёнинг йирик ирмоқларида навбатдаги Танхоз дарёсида у Гозил кул номли кулдан бошланади. У Сартугай дарёсига қўшилгунча Корон кул деб аталади. Унинг ирмоқлари Сартугай, Такалик ва бошқалар Оқсув, Танхоз дарёлари 9000 метр баландлигидан сув олади. Қуриқхонада Северцов музлиги узунлиги 2-3 км майдони, 1,38 км 2 қор чегараси, 3720 метрдан ўтади. Қорнинг куйи чегараси 3250 метрга боради. Туткуллик эса майдони 0,31 км 2 музлик чегарасига эга бўлиб узунлиги 1,5 кенглиги эса 25 метрни ташкил этади. 2.4. Тупроқлар ва жиҳатлари баландлик минтақалари. Қўриқхонанинг тўпроқлари бўлиб у ерда оч пушти ранг тоғ ўтлоқ тўпроқлари ўртача баландликлардаги тоғларда ва баланд тоғларда эса тоғ ўтлоқ, дашт ўтлоғ, автоморв тўпроқлари юпқа тошлоқ унча қалин бўлмаган гидроморф тўпроқлар учрайди. Тоғ жигарранг тўпроқларида гумис миқдори 8-11 % типик жигарранг тўпроқда гумис 5-10 % юқори тоғ ўрмон тупроқларида гумис миқдори 8-10 ташкил этади. Дашт ўтлоқ тўпроқларида алб ва субальб зонасида йирик донали соленц, оҳактош каби жинслар ҳам учрайди. Ўртача баландликдаги қунғир жигарранг тўпроқлар дарахтлар ва арчазорлар тагида иқлим иссиқ нам бўлганлиги сабабли ўсимлик қоплами яхши ривожланган назоратсиз мол боқилган ерларда бу тўпроқ емирилган. Тўпроқ горизонти 17-20 метр донадор тузилишга эга юқори тоғ қисмида тўпроқлар ювилган. Совуқ иқлим шароитида ҳосил бўлгани учун оч қўнғир ўтлоқ тўпроқларидан ташкил топган. Намлик кўп бўлган жойларида булоқлар музликлар атрофида торфли ботқоқли тўпроқлар ҳам учрайди. Ер ости сувлари яқин жойлашган жойларда гидроморф тўпроқлар учрайди. 43

Қўриқхона худудининг кўп қисми тоғ минтақасида жойлашган бу ердаги жигарранг тор ўрмон тўпроқлари дарахтларга бой ёғин 3 ой бўлмайди ва ўртача ойлик ҳарорат градусдан 19 градусгача. Тоғнинг пастроқ қисмлари ўсимликлар билан қопланган бўлиб, ерда эфимер ўсимликлар кўп дарахт ва бўталар инсон фаолияти натижасида қисқариб кетган эди. У ҳозир аввалги ҳолатига қаймоқда . Яйлов минтақасида оч қўнғир тўпроқларида ўтлоқлар кўп учрайди. Емирилиш кучли ёғингарчилик бўлмаслиги даври очиқ ифодасини топмаган вегатация даври қисқа бўлган ўтлоқлар билан бирга паст бўйи бўталар ҳам учрайди. Юқори музлик ва қоялар билан қопланган минтақада ўтлоқ ва маийиши кичик майдонларда ўтлар паст бўйи ўтлар найза, барг, тоғ пиёзи, навруз гули, айиктовон, газ панжа ва хоказо ўсимликлари учрайди. Ғарбий тоғ ва баланд тоғ ланшафтлари яхши ифодаланган музлик қорли далалар релект музлик ландшафтлар, музлик қўллари, манзарали учрайди. Хисордаги осмон тарош . Чекмон қўйди тоғ массивларида 3450-3600 метр баландликларда ўрмонсиз паст тоғлар девор қоялар дарст ҳодисаларни учратиш мумкин. Қуйи тоғ минтақасида чуқур зовурлардан дарё сувлари оқади. 1808- 2200 метр қўриқхона худудида чиройли манзарали жойлар мавжуд. 3. Қўриқхона маъмуриятининг бўлимлари . Қўриқхона маъмурий Маркази Шахрисабз шахрида жойлашган бўлиб, қўриқхонада 4 та бўлим, 56 та ходим улардан 35 таси қўриқхона бўйича назоратчи, 8 таси илмий ходим вазифасида ишлайди. Қўриқхона худуди қўйидаги 4 бўлига бўлинади. 1. Гилон бўлими – 28838,1 га 2. Мираки бўлими – 11821 га 3. Танхоз бўлими – 20235 га 4. Қизилсув бўлими – 30094 г 44

Қўриқхона хомий ходимлари ва уларга берикитилган лабарантлар . Илмий ходимларга беркитилган Илмий ходимлар Берикитилган лабарантлар Тема Солнома Ноёб қушлар биологиясини ўрганиш - А.Холов А.Примов Қўриқхонада финологик кўзатиш ишларини олиб бориш Ер тузилиши об- ҳаво, сувлар табиат календари С.Норов Б.Хушвақтов Қўриқхонада Сибир тоғ эчкисини биологиясини ўрганиш Ўсимлик ва ҳайвонот гуруҳини экологик кўриниши Г.Салахиддинов З.Шойманов Қўриқхона худуда арчаларни табий ривожланишини ўрганиш Ёғоч дарахтларни ўзгаришларни ўрганиш Н.Пўлотов Х.Хайитов Қўриқхона худудидаги ноёб ўсимликларни ўрганиш Ўсимлик филораси ва унинг ўзгаришини ўрганиш М.Муродов - Қўриқхона худуда рельф, майдонлар ва муҳим участикаларни хисобга олиш, ер тузилиши - В.Худақов - Қўриқхона худудидаги бўлимларда назоратчилар сони қўйидагидарни ташкил этади. 1. Гилон бўлимида 7 та назоратчи ва 1-та бўлим бошлиғи. 2. Миакки бўлимида 6 та назоратчи 1-та бўлим бошлиғи. 3. Қизилсув бўлимида 9 та назоратчи 1-та мбўлим бошлиғи. 4. Танхоз бўлимида 8 та назоратчи ва 1 та бўлим бошлиғи. 45

Назоратчиси ва 4 та назоратчи ходимлардан иборат. Шундай қилиб қўриқхонада олиб бориладиган тадқиқот ишлари қўриқхона муаммолари асосида муҳим масалаларни ўрганишга қатилган. Шунингдек қўриқхонада олиб бориладиган ишлар аниқ мақсадларга қаратилган жой ва иш бажарувчи шахслар аниқ белгиланган. 4. Қўриқхонада сақланган ўсимликлар. Атроф муҳитни ўсимликлар оламини муҳофаза қилиш инсоният учун жуда катта хаётни аҳамиятга эга. Кишилар табиатдан табиатдан фойдаланиб унинг асир давомида ташкил топган табиий манзарасини ўзгартирмоқда унга салбий таъсир кўрсатмоқда. Ҳар қандай турининг йўқолиши уни тиклаб бўлмайдиган оқибатларга олиб келади, бинобарин ёввойи ўсимликлар қишлоқ хўжалигида экиладиган маданий экинларнинг навларини барпо этишда манба сифатида муҳим рол ўрнайди. Ахолининг табиатга нотуҳри муносабатда бўлиши ҳам ўсимликларни камайиб кетишига сабаб бўлмоқда айниқса шахар ва қишлоқлар атрофидаги қизил лола салагул широж ва шунга ухшаш нафис гулли ўсимликлар жуда камайиб кетмоқда. Ўсимликлар дунёсига нисбаттан нотуғри муносабатда бўлишига чек қўйиш табиат бойликларни муҳофаза қилиш ва кўпайтириш ҳар биримизнинг олдимизга қўйилган вазифаларнинг биридир. 4.1. Қўриқхонадаги Ўзбекистон қизил китобига киритилган ўисмликлар. Хисор қўриқхонаси худудида асосан 870 турдаги ўсимликлар ўсади. Шундан 32 турдаги ўсимлик Ўзбекистон қизил китобитга киритилган, бўлиб, улар қўйидагилардан иборат. 1. Бабров Астирагали 16. Оқ лола 2. Яхши Асрагали 17. Ўзбекистон лоласи 3. Безвеременинг гесарикка 18. Шерссисый тлюпани 4. Ўзбекистон Асрагали 19. Широчин 5. Кузиния Литвиновп 20. Широчин Месини 6. Илон япроқли пиёз 21. Суворов Широчи 7. Суворов пиёзи 22. Эчисон широчи 8. Ошанин пиёзи 23. Парпи 46

9. Буюк лола 24. Ок парпи 10. Туюлпон Волосис Толисний 25. Пуфанак 11. Киливатни лоласи 26. Молочай густоватий 12. короков лоласи 27. Динасия гисарискайя 13. Лола Дилбанд 28. Лепидолофа Федченко 14. Оритаведний Тулюпан 29. Евврйи анжир 15. Ту берган лоласи 30. Шафрон 31. Бурчокдошлар оиласи. 32. Бабров астрагали Буйи қирқ сантиметрига етадиган ярим бута барги 3-4 см узунликка япроқлари 7-10 жуфт бандли, барчалари тескари тухумсимон тумток бўлиб унинг узунлиги 2,5 мм асосий кенг понасимон 1-йиллик навдалари қисқа, кусакчаси найсимон узунлиги 12 мм га етади тожи барги сариқ дуккаги учли ок тукли узунлиги 9-10 июлда гуллайди августда эса мевали етилади. Хисор тоғи ва кухтанг тизмаларида тарқалган тошлоқ қия тошли ён баргиларда ҳамда яйловларда усади. Ёз фаслида кўплаб мол боқилиши ва мол хайдалган вақтда аёг ости қилиш сабаблари билан камаймоқда. Қизил китобга киритилган ўсимликни муҳофаза қилиш ва мол боқиши чеклаш керак. Савриндошлар оиласи Кеселерининг совринжони Ўрта осиёдаги камайиб бораётган энднмик ўсимлик бўлиб кўп йиллик тугунак пиёзли ўт. Тугунак пиёзи чузик тухумсимон диаметри 1-3,5 мм, қобиғи даҳал қора-қўнғир рангли пояси гуллаш пайтида ер остида бўлиди. Мевалаш даврида эса ердан бир оз кўтарилиб туради. Барглари 3-6 та қаламли гуллари 1-4 та оқ рангли тожи баргларининг ташқи томони тук бинафша чизиқли. Қалами наштарсимон тумтокдир. Чангчилари кайтаксимон 2-марта қисқа чангдони ингичка февраль ойида гуллаб май ойида ва июнда меваси етилади. Ўзбекистоннинг тогли зоналарида учрайди. Жумладан Хисор тоғининг Нурота кухтанг тизмаларида хамтабиатда 47

якка холда ва туп туп бўлиб учрайди. Уруғидан кўпаяди. Қизил китобга киритилган Чотқол Зомин Нурота Хисор қўриқхоналарида мухофаза қилинади. Пиёздошлар оиласи. Илон барг пиёз. Буйи 15-40 см оралиғидаги кўп йиллик пиёзли ўт. Пиёзининг Диаметри 1 см тухумсимон қобиғи қалин жигарранг пўстини ва устини қисми тухумсимон. Поясининг эни 1,5 см уч туртта бир бирига яқинлашиб жойлашган цилиндирсимон найсимон буралган барча навдалари билан ўралган. Пояси кам гулли тўп гулларга эга қунғироқсимон гулқурғон булакчалари оч бинафша рангли. Апрель, май, ойида гуллаб май, июнда меваси етилади. Зарафшон тизмасининг ғарбий қисмида хисор тизмасининг Жануб – Ғарбида тарқалган. Қолдиқ тоғларда ва паст тоғларнинг этакларида очиқ ола жинсларида ўсади. Уруғидан ҳамда вегитатив йўл билан кўпаяди. Қизил китобга киритилган махсус муҳофаза тадбирлари ишлаб чиқилган лекин зона аниқланмаган. Алоҳида мухофазага олинган. Анзир пиёзи. Буйи 160-150 см орасидаги кўп йиллик ўсимлик пиёзи шарсимон диаметри 6-см гача ўзига ҳос хидли Пояси цилиндир шаклида, ичи говак барги қайишсимон эни 2-6 см кўпинча қалин туклар билан қопланган. Соябони шарсимон тигиз гул қурғон булакчалари юлдизсимон оч бинафша рангли узунлиги 9 мм май, июнь ойида гуллаб июнь июль уруғи пишади. Майда зара тўпроқли тошли баъзан майда шагалли ерларда, эски боғларда ташландиқ ерларда ўсади. Кўпгина ботаника боғларида экилади. Қашқадарёда саноат миқёсида кўпаятириш учун 5 жойга экилган. Китоб тумани Вараганзиа жамоасида эса анзир пиёзи 33 га ерга уруҳидан экилади. Қизил китобга киритилган. Зомин ва Хисор қўриқхоналари томонидан муҳофаза қилинган. Тибиий шаротида усаётган анзирзорлар назорат остига олиниши мухофаза қилиниши ва чекланган миқдорда йиғилиши лозим. Лоладошлар оиласи Королков лоласи 48

Ноёб эндем ўсимлик бўйи 10-20 см га етадиган кўп йиллик пиёзли ўсимлик бўлиб, пиёзи тухумсимон диаметри 2,5 см қобиғи ички томоннинг юқори қисми серпушт. Барглари учта эгри-бурги гули якка қизил, туби қора чангчи ипларнинг пастки қисми қора, юқори қисми эса қизил. Баъзан чангчи иплари қолра ёки қизил бўлади. Чангдони сариқ, март, апрел ойларида гуллаб июнь, июльда меваси етилади. Қўм шағалли ҳамда тошли ён бағирларда ва ола жинсли ерларда ўсади, қизил китобга киритилган табиатда ўсиб турган турларги назорат остига олиш ва кўпроқ маданийлаштиришга эътибор бериш керак. Оқ лола. Ғарбий Помир, Олойдаги йўқолиш арафасидаги эндем ўсимлик, бўйи 7-10 см га етадиган кўп йиллик пиёзли ўсимлик, бўлиб пиёзи тухумсимон, диаметри 1,5 см қобиғи қоғозсимон қўнғир – кўлранг ички томони турсимон момик тўкли. Барглари иккита яқин жойлашган. Эги бу гри гуллари. Якка оқ туби сари чангчи иплари сариқ остки қисми узун киприксимон, турли чангдони ҳира бинафша рангли май, июнь ойларида гуллаб июнь, августда меваси етилади. Хисор тизмасида тарқалган. Денгиз сатҳидан 1500-3000 метир баландликда тош чагилли ён бағрида ўсади. Гуллари ўзиб олиниши ҳамда чорва боқилиши сабабли камайиб бормоқда. 1980 йил қидириб топиш учун уюштирилган тадқиқот ишлари ижобий натижа бермайди. Қизил китобга киритилган табиатда сақланиб қолган тўпларни назоратга олиш лозим. Сарғиш лола. Бўйи 10-25 см келадиган кўп йиллик пиёзли ўсимлик. Пиёзи тухумсимон диаметри 1,5 см га келади. Қобиғи коваксимон қора қўнғир тусли ён қўнғир, ички томонининг ёқори қисми ёпиқ тухумли. Барги 2-3 та гули якка оқ сариқ, чангдони сариқ. Май, июнь ойларида гуллаб июль, августь ойларида етилади. Пискон, угон, Чимён, Чоткол, Крама, Молгузор, Хисор тизмаларида тарқалган денгиз сатхидан 2500-3000 метир баландликдаги, тошларда ва шагали тоғ ён баргида ўсади, уруғидан ва пиёзидан кўпаяди. Қизил китобга киритилган. Бу ўсимлик ўсадиган жойда мол боқишни камайтириш ва назорат остига олиш керак. Широждошлар осиласи. 49

Бештамер широж. Камёб эндем ўсимлик бўйи 60-80 см га етадиган кўп йиллик ўт ўсимлик бўлиб илдиз пояси қисқа нурсимон жойлашган илдизлари кўп йўғонлашган барги кенг қалами 15-20 мм қалинликда тўпгулли, цилиндирсимон, узунлиги 20- 30 см сийрак кам гулли. Гули олди барглари ингичка, учбурчак шакилда, шингилининг пастдаги гул барчалари гул қўрғонидан 2-баравар узун. Гулқурғон барчалари 3-5 томирли чангчилари гул қўрғонидан узунроқ, меваси кусакча юмалоқ, йирик силлиқ май-июньда гуллаб июнь-июль ойида меваси етилади. Хисор тизмасининг ён бағрларида тарқалган. Тоғларнинг ўрта қисмидаги шағалли тошли соз тўпроқли, ён бағриларида ўсади. Ўруғидан баъзан вегитатив йўл билан кўпаяди. Қизил китобга киритилган. Назоратхоналар ташкил этиш ҳамда уруғ олиш мақсадида экиб ўстириш лозим. Айиқ товондошлар оиласи. Оқ-Парпи. Бўйи 1,5 м га етадиган кўп йиллик тугунак илдиз пояли ўт ўсимлик хисобланади. Илдиз пояси тугунакларнинг ёнма-ён қўшилишлардан ҳосил бўлган поялари оддий, поянинг юқори қисмиларидаги барчалари бандсиз, қолганлари япроқ асосчага йирик тишли бўлакларга ажралган, гуллари поясининг юқори қисмида жойлашган бўлиб йирик шингил ҳосил қилади.июнь- июль ойларида ҳўллаб июль-августь ойларида ҳосил қилади. Хисор тизмаларида тарқалган уруғидан кўпаяди қизил китобга киритилган, Чотқол, Зомин қўриқхоналарида ўстирилади ва муҳофаза қилинади. Навруз гулдошлар оиласи. Хисор Дионисаси. Помирнинг ва Олойнинг жанубида ҳамда ғарбдаги кичик майдонларида сақланиб, ноёб эндем ўсимликдир. Қояларнинг ёриқларида осилиб ўсадиган ёстиқсимон намчил ярим бутача, илдиз бугзидан ўсиб чиққан бир тутам поялардаги барглари кетма-кет жойлашган эски, юпирма барглари сақланиб қолади. Барглари юпқа юмшоқ тишчали, безчали туклар билан қопланган ўзига хос хидга эга гуллар сариқ икки – учтта гул олди баргчалари билан қопланган, 50

пастга эгилиб турувчи гул пояларида ўрнашган, июнь-июль ойларида гуллаб мева беради. Хисор тизмасининг жанубий ёнбағирларида тарқалган уруғдан қураяди. Қизил китобга киритилган махсус муҳофаза тадбирлари ишлаб чиқилмаган. Сутламадошлар оиласи: Айришох сутлама. Бўйи 5-10 см орасидаги бир йиллик ўт пояли, пояси қисқа қалин баргли шоҳланган, тескари тухумсимон, асосага қараб ингичкалашиб боради ва барг бандига кулрангга айланади. Тўп гулли қалқонсимон кўп марта айри бўлиб шохланган. Кусаги тухумсимон 3 бўлакли етилмагани қисқа тўпли пишгани делрли тўксиз. Май-июнь ойларида гуллаб мевалайди. Хисор тизмасида Бойсун яқинидаги катта қамиш қишлоғи атрофида ўсади рурғидан кўпаяди. Гиписли оралиғларда ўсади. Қизил китобга киритилган бутун турнинг сонини аниқлаб мавжуд тўпларни назорат остига олиш лозим. Кудрешев сутламаси: Помир Олойдаги камёд эндим ўсимлик ўт ўсимлик пояси кўп тик ойддий барглари ҳам кўп поянинг пастки барглари тангажасимон қўнғир рангли поядаги барглар эса чузик қалами узунлиги 244,5 см эни 4 мм асосий юмалоқ узунлиги 6 мм жингалак тукли июнь-июль ойларида гуллаб мевалайди. Ҳисор тизмасининг Бешров тоғида тарқалган бўлиб, тоғларнинг юқори қисмида ўсади. Бу ўсимлик уруғидан кўпаяди. Қизил китобга киритилган. Махсус муҳофаза тадбирлари ишлаб чиқилган. Аралаш сони ҳамда, экалогик хусусиятлари ўрганилиши лозим. Ноёб кўпайиш ва камайиш арафасидаги доривор ўсимликлар. Ноёб ва йўқолиш арафасидаги доривор ўсимликлар яхши ўрганилмаган турлари аниқ карталаштирилмаган. Куйи ўсимликлар мохлар ва замбурғлар қуйи ўсимликлар, ўрганилмаган. Қуриқхона эндем ўсимликлари Ғарбий Олой ва Помирда айрим турлари учрайди, уларни муҳофаза қилиш мақсадга мувофиқдир. Кийик ўти. Кийик ўти, ҳам асосан Хисор тоғларида тўп-тўп бўлиб ўсади. Ушбу ўсимлик ҳам Ўзбекистон Қизил китобига киритилган. Кийик ўтини ўстида 51

илмий иш олиб борилганда Хисор давлат Қўриқхонасида Мираки ва Гилон бўлимлдарида учраган. Ўсимлик кўп йиллик ўт ўсимлик бўлиб буйи 40-80 см га етади. Илдизпояси йўғон ваеогочланган. Илдизолди ва поянинг пастги қисмларида барглар кўпроқ. Меваси августь ойларининг бошларида тўла ҳолда етилади. Кийик ўти медитцинада доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Далачой. Далачой турлари ҳам Ўзбекистон “Қизил китоби”га киритилган бўлиб Ўзбекистон Республикасининг деярли ҳамма жойларида учрайди. Бу ўсимликларни Хисор давлат қўриқхонасини Мираки ҳамда Гилон бўлимларида ҳам кўп тарқалган бўлиб тоғларнинг ён бағирларидан бошлаб, ўрта қисимларгача бўлган жойларда тош тўпроқли ерларда ўсади. Далачой турлари кўп йиллик ўисмлик бўлиб 30-35 баъзан 100 смга етадиган ўт ўсимлик. Пояси битта ёки бир нечта тик ўсувчи силлиқ туксиз икки қиралидир. Юқори қисми шоналанган барги кенгайяди ёки чузиқ тухимсимон текис қиррали бўлиб пояда бандсиз қарама-қарши жойлашгандир. Гуллари тилларнинг қаламсимон рувакка ёки шингилга тўпламаган. Меваси 3 хонали кусакча бўлиб, июнь – августь ойларида гуллайди июль- сентябрда этилади. Далачой ҳам медицинада доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Зира. Зира 1 йиллик бўйи 36-60смга этадиган ўт ўсимлик. Пояси тик ўсувчи кўп кирралиасоси қисмидан бошлаб шохланган барги икки бир неча маротоба ажралган бўлиб, пояда кетма-кет ўрнашган. Меваси Августь ойида тўлиқ пишади. Меваси ер устига тушганда Қолган қисми ўриб олинади, сунгра қуритилиб янчиб олинади. Ушбу ўсимлик Хисор қуриқ хонасида Мираки бўлимидаги тоғларнинг чаккалик қисмларида кўп учрайди. Зирани ҳам доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Бута кўз. Бута кўз асосан Хисор тизмаларида ўсади. Хисор давлат қўриқхонасининг Гилон, Миракки бўлимларида кўпроқ учрайди. У асосан тоғ ён бағирларида ўсиб меваси Август ойларида пишади. Ўсимлик гуллагунча қадар қўриб қолади. Унинг бўйи 40-80 см га етадиган ўт ўсимлик ҳисобланади. Бута кўзининг халқ медицинасида доривор ўсимлик сифатида ишлатиш мумкин. 52

Чукри . Бу кўп йиллик ўсимлик бўлиб Ўзбекистон тоғли ерларида учрайди. Махаллий халқ уни эндигина чиққан вақтида япроқларни йиғиб, истимол қиладилар япроқ банди органик кислота ва витаминларга бой шунинг учун уни эзиб ширасини шимадилар, илдизини ковлаб олиб ундан терини ошлашда ишлатилади. Коврак . Жумхураятимизда адир тоғ этакларида ўсадиган кўп йиллик ўсимлик бўлиб вегитатция усув даври бир марта гуллаб уруғлайди ва шу йили қўриб тугайди. Ўзсимликнинг ер устки қисмида 19,6 % гача эфир эп ёғи, камеда, симолалари тўпланган. Бундан ташқари унинг илдизи медицинада катта аҳамиятга эга. 4.3. Дарахт ва бута ўсимликлар. Бу дарахт тоғларда кўп учрайди. Улар бир неча турга мансуб Морфологик белгилари билан бир-биридан фарқ қилади. Дарахт шох шаббосида эфир ёғи тўпланади. Ёғнинг максимал тўпланган вақти кеч кўзда тўғри келади. Япроғида ёғ 0,45 % дан 0,75 % гача сақланади. Арчанинг ярим шар кўринишида эга бўлган турида ёғ миқдори кўп 0,54 % дан 0,6 % гача бор. Эфир ёғи саноат учун кўплаб керак бўладиган ҳам ашёдир. Қўриқхона худида Арчанинг уч хил тури учрайди. 1. Туркистон Арчаси. 2. Зарафшон арчаси. 3. савир арчаси. Хисор қўриқхонасида арчанинг умумий майдони 30 мингга тенг Қўриқхонада арчанинг сўний кўпайтириш соҳасида ҳам илмий ишлар қилишмоқда. У донидан уруғидан кўпайтирилмоқда. Уч йилли бу арчанинг бўйи 10-15 см бўлгани, қадимги сугд тилида арчани “буса” деб аташган. Буса сўзи минорманг деган маънони англатади. Арча табиатнинг сўлим фарзанди бўлиб бу умир бовий дарахтлар ўз таналарида табиатдаги ўзгаришларни магнит тасмасига ёзганидек арчанинг кесиш танасига қарасангиз унда турли кўринишдаги бехисоб доиравий чизиқларни кўрасиз. Доиравий чизиқлар табиатдаги мавсумлар сер ёғин совуқ ёки иссиқ бўлгани билдиради. Бу маълумотларни мутахасизлар ўқиб 53

беришади. Арчалар ҳаттоки самовий жисимларнинг бир-бири билан тўқнашиб кетгани ҳам ўзига қайд қилади. Масалан: Олим Е.Максимов 3500 метир баландликда ўсган 810 ёшли қўрилган арча ганасини тадқиқ этиб ҳайратланарли воқияни аниқлайди. Бу дарахт танасининг чизиқлардаги 3 та ўта янги юлдузлардаги ўлкан портлашлар қайд этилган. 1577 йилда бўлган Техо Броги 1604 йилдаги Кеплар ва 1700 йилдаги Кесел Отдел юлдузларида бўлган портлашлар танасига ўз таъсирини қолдирган. Наъматак . Наъматак бошқа ўсимликларига ўхшаб Хисор давлат қўриқхонасидан ўсади наъматак дарёларнинг бўйларида тоғларнинг қуруқ тошлоқ ён бағирларида ҳамда тоғларнинг ўрта ва юқоридаги сув бўйларида ёки арчазор ва ёнғоқзорларда ўсади. Наъматак турлари бўйи 2 метиргача ва ундан баланд бўлган тиканли бўтали навдаси эгилувчан ялтироқ қўнғир қизил ёки қизил жигарранг тустли пўстлоқ билан қопланган барги ток патли мураккаб. Пояда банд билан кетма – кет жойлашган. 5-7 тухумсимон аррасимон қиррали май ойидан бошлаб августгача гуллайди. Меваси октябрь ойида пишади. Наъматак тўрини меваси августь ойининг оҳирида қизил рангга кирганда йиғиб олинади. Бу вақтда кеч кўз совуқ тушганда қадар давом этади. Бу вақтда мева тарбида С витамин кўп бўлади. Совуқ ўрган мевада С витамин камайиб кетади. Наъматак турлари меваси таркибида витаминлар Н,С,В,К,Р шунингдек қоротин қандлари органик кислоталар ошловчи пептин ва бошқа моддалар бор. Наъматак медицинада доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Ушбу юқорида кўрсатилган ўсимликлар дуёсини мухофаза қилишда кенг омма иштирок этган тақдирда ижобий натижалар беради. Шундагина биз келгуси авлодлар учун Набобот оламнинг бебаҳо бойликларни сақлаб қолган бўламиз. 5. Хайвонот олами . Ўзисмликлар дунёси хилма-хил бўлиши унинг билан бевоста боғлиқ бўлган ҳайвонот олами турли тумандир. Қашқадарё вилоятидаги хисор қўриқхонасида кўп турдаги ҳайвонот олами мавжуд улар Ўзбекистоннинг биохилма-хиллигини сақлашда катта аҳамиятга эга. 54

5.1. Хисор давлат қўриқхонасида ҳайвонот олами қўйидагиларни ташкил этади. 1. Сут эмизувчилар 2. Қушлар 3. Судралиб юрувчилар 4. Сувда ҳам қўриқликда ҳам яшовчилар 5. Балиқлар Қўриқхонада 2000 йил маълумотга кўра қўйидаги тур ҳайвонлар кўпроқ учрайди. 1. Қор қоплонии. 6. Бургут 2. Туркистон силовсини 7. Болта ютар 3. Қўнғир айиқ. 8. Қор гажири 4. Тунғиз Чучқа 9. Хилол 5. Тоғ эчкиси 10. Каклик Шулардан Ўзбекистон Қизил китобига киритилганни. 1. Қор қоплони 2. Туркистон Силовсини 3. Қўнғир айиқ 4. Бургут 5. Болта ютар Балиқлар. 1. Шох балиқ 2. Маринка Халқаро Қизил китобга киритилган хайвонлар 1. Қор қоплони 2. Қор ғажири Умутқасиз хайвонлар жуда кам эндемик турлари эса деярли ўрганилмаган. Ари, пашша, чумоли ва бошқа ҳашоратлар кам учрайди. 5.2. Қўриқхонада учрайдиган ҳайвонлар ва уларнинг яшаш муҳити 55

Илвира . Осиё жанубий Сибир Ўрта Осиёнинг шарқий қисмидаги тоғларнинг юқори қисмида тарқалган. Ўзбекистонда эса Угон, Писком Чотқол, Туркистон ва Хисор тоғ тизмаларида сақланиб қолган. Илверс ёзда сув Алп минтақаларида кўпгина абадий қорлик чегараларида уларнинг асосий овқати Сибирь тоғ эчкиси бўлиб яшайдилар. Қишда эса эчкиларга эргашиб тоғларнинг кам қорли жанубий ён бағирларида ва харсангтошларнинг ёнларида пана жойларда бўйлаб пастроқ жойлашган арчазорларга тушади. Илвирс эчкилардан ташқари арха, ёввойи чучқа қуён ҳамда кемирувчилар билан овқатланади. Тияншан оқ тирноқли Айиғи . Бу айиқ Евразия ва шимолий Амириканинг ўрмонзорларида ва ўрмон чўл зоналарида ва ўрмон чўл зоналарида, Осиёнинг тоғли ўрмонзорлардан Химолай, Ўрта Осиёда ва Кавказ тоғларигача Африканинг атлас тоғларида кенг тарқалган. Тияншан оқ тирноқли айиқнинг оч-оч қўнғир тусдагиси яшайди. У Ўрта Осиёнинг шарқий ярим шардаги тоғларида Помир Олой тоғлар ўртасида, Тяншанинг хитойга қарашли қисмида, Ғарбий Химолайда ҳамда Авғонистон тоғларида кенг тақалган. Ўзбекистонда эса Угон, Пискон, Чоткол, Туркистон ва Хисор тоғ тизма ўрмонларида яшайди. Туркистон Силовсини . Бу силовсин Европанинг шимолий Ўрта Осиё ва Шимолий Американинг тоғли Областлардан олд Осиёнинг бир қисмида яшайди. Силовснинг Туркистон кенжа тури рангсиз силовсин ТЕБЕТ Химолай Хиндистон, Покистон, Авғонистоннинг тоғ ўрмонларида ҳамда ўрта Осиёнинг шарқий қисмида кун кечиради. Ўзбекистонда Угом, Писком, Чоткол, Туркистон ва Хисор тоғ тизмалардаги ўрмонзорларда сақланиб қолган. Кумай . Буш қшу ТЕБЕТ, Химолай, Помир тоғларида ва Тияншанинг баланд чуққиларида тарқалган. Денгиз сатхидан 2000-2500 метир баландликда ўтроқ хаёт кечиради. Коя қирраларига, ёриқ ва қамар умуман етиб бўлмайдиган жойларида яшайди. Кумайни Ўзбекистонида Туркистон ва Хисор тоғларнинг чуққиларида учратиш мумкин. 56

Бургут . Европа, Осиё ва Шимолий Американинг ўрмон минтақаларида ва тоғларда кенг тарқалган. Ўрта Осиёда унинг бир-биридан кам фарқланадиган икки кенжа тури учрайди. Уларнинг биттаси тоғда иккинчиси дашт терегорияларида яшайди. Бургут жуфт-жуфт бўлиб ўтроқ хаёт кечиради. Бургут актив хаёт кечирадиган йиртқич қуш хисобланади. Лочин . Бутун ер юзида тарқалган кенжа турлари мавжуд бўлиб, торпик ва сув тиропик мамлакат-арида ўтроқ ҳолда яшайди. Шимолий кенгликдан эса мутадил иқлимли Евриазия ва Америка мамлакатларига қишлашга ўтиб кетади. Лочин камёб куш лекин унинг сони тобора камайиб бормоқда. Бундан ташқари қўриқхонада Итолги, Тувалок, саҳро чумчуги каби митти қушлар учрайди. Ўрта Осиё Куз ойнакли илони. (Кобра). Судралиб юрувчилар синифининг вакили бу илон Хиндистонда, Покистонда, Авғонистонда ва Эроннинг шимолий қисмида Жанубий ғарбий Туркманистонда яшайди. Ўзбекистон Териториясида кобра, Боботог ва Кухи тоғлардан тортиб, Шимолий томонидан Хисор, Зарафшон, Туркистон тоғлари этакларигача Нурота ва арслонбек тоғларига тарқалган. Куз ойнакли илон турли ерларда яшайверади. У ниҳоятда заҳарли илон лекин инсониятни чиқиши жуда ҳам кам содир бўладиган ҳодиса. Қўнғир айиқ . Ўзбекистонда асосан иоғли раёнларида тарқалган, аммо бу жойларда ҳам камдан-кам учрайдиган танасининг узунлиги-см га келадиган элгасининг баландлиги 90-95 см келадиган, оғирлиги 80-120кг бўлган бу ҳайвоннинг ранги оқишроқ тусдан кўл-ранг қўнғир тўсгача товланиб туради. Тирноқлари сарғиш оқ, чангака ўхшаган бўлади. Ғарбий Химолай тоғидан Читралдан Непалгача бўлган тоғларда ва Авғонистонда яшайди. Ўрта Осиё тоғларида Помир Олой ва Тияншан тоғ тизмаларда, Жунгор Ола тоғида тарқалган. Улардан ташқари, ўгом, Писком, Чоткол, Фарғона тоғларида денгиз сатҳидан 2000-2500 метир баландликдаги арчазор ва бўтазорларда ҳамда 57

сойларда 4-5 тадан тудалашиб юрувчи бу ҳайвонлар юқоридаги тоғларида тарқалгандир. Силовсин . Танасининг узунлиги 71-106 см думи тумток 10-24 см оғирлиги 12-32 кг оёқлари йўғон, кучли панжаларга эга, қишда қалин жун билан қопланган бўлади. Силовсин Жунгори Ола тоғи, ғарбий Тяншан тоғ тизмасидаги Талас Сандала ҳамда Қора тоғларда Помир Олой жанубий Тожикистон, Копет тоғда ва шунга ўхшаш жойларда учрайди. Ўзбекистонда Писком, Угом, Чотқол, Курама, Хисор, Кухитан, Боботог, Туркистон тизма тоғларнинг Зомин чегарасида ва Фарғона тоғларнинг ҳамма териториясида тарқалган. У қоялар, арчазор ва бўтазорларда яшайди. Қоплон . Танасининг узунлиги 120-170 см, думи 70-102 см, баландлиги 50- 80см оғирлиги 32-60 кг эркаклари ўрғочисидан йирикроқ бўлади. Кузалар кичик қулоқлари қисқа жунлари қалин ва ранги сарғиш қора юмалоқ, қорин ёки оёқларнинг ички томони оқ турсда бўлади. Ўзбекистонда Боботоғ ва Кухитангнинг тоғ этакларида денгиз сатҳидан 600-700 метир баландликда учрайди. Каклик . Ўзбекистонда каклик кўпчиликка маълум какликнинг тумшуғи ва оёқлари қизил бўлади. Каклик жумхуриятимизнинг ҳамма тоғларида бор. Айниқса боботоғ ва Кухи танг тоғларидан тортиб Хисор тоғ тизмаларигача тарқалган. Унинг кўпроқ яшайдиган тоғ тармоқлари Зарафшон, Туркистон, Нурота тизмаларидир. Қизил қумнинг пастроқ тоғларида ва Устуюрт жарликларида ҳам учрайди. Юзда баланд тоғлардаги қиялик ўртасидан ва арчазорларда эрта тоғда ва кечга яқин ҳамма томондан какликнинг қақилаши эшитилади. Апрелда маёни чуқирлиги таҳминан 10 см келадиган чуқир қазиб унга эски ҳазон ёки ҳас ҳашак ёзади. Инига қия жойларига остига дарахт ва буталарнинг тагига, ҳамда арча дарахтлари остига кун кечиради. Чилкаклик . Ўзбекистонда Жанубида Бойсун, Кухитанг тоғларида ва Боботоғда чил каклик деган кичкина қўшча ҳаёт кечиради. Танасининг узунлиги 420-440 мм, масаси 120-200 гр. 58

Чилкаклик тоғларнинг пастки қисмида яшаб юқори қисмида учрамайди. Баъзан Сурхандарё қирқоғидаги текисликларда Шурчи атрофида ва Термиз яқинидаги Қорасувда учраб келади. Фақат қишда қор ёққанда тоғларда дарё водийларда ва жарларга тушади. Ёш чилкакликлар чумолилар, қўнғизлар пашшалар билан озиқланадилар. Қари чилкаклик ўсимликларнинг уруғи ва баргларни чуқиб ҳаёт кечиради. Чилкаклик овланадиган қушдир бу қушнинг гушти жуда мазалли бўлади. Собир тоғ эчкиси . Қияли баланд тоғ туманларда яшайди. Ўзбекистонда Тяншан, Помир Олойнинг деярли барча тизмаларида учрайди. Қояли ён бағирларда ва алп ўтлоқларда яшайди. Ёзни ҳам қишни ҳам шу ерда ўтказади. Оч қолганда озиқ қидириб арчазор да ўрмон зонасига тушади. Сибир тоғ эчкисининг танасини мустаҳкамлиги оёқлари бақуват, бу эса унга қияларда эркин ҳаракатланишига имконият яратади. Эркакларнинг бошида ойсимон эгилган узун шохи бўлиб, унинг узунлигига кўпинча 1-метирдан олдинги томонида эркак эчкилар учун хос бўлган буртиги йўқ. Сибир тоғ эчкиси ов қилинадиган ҳайвон сифатида қадирланади, у махсус рухсат билан овланади. Гепард . Ўрта Осиёдаги энг кам учрайдиган мушуксимонлардан яна бири Оёғининг баландлиги ва танасининг чиройлиги билан бошқа мушук симонлардан фарқ қилади. Бутун тана тузилиши тез югуриши учун мослашган. Ўзбекистонда уни камдан-кам ҳолда устуюрт палатасида учратиш мумкин. Бу ерда жайрон, сайгок ёввойи қуйлари овлайди. Кам учрайдиган эгзогик тур сифатида “Қизил китобга” киритилган ва мухофазага олинган. 6. Ўсимликлар ва ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш бўйича ўтказилган тадбирлар. Инсоният ривожланар кўпаяр ҳар томонлама мукаммалашиб барар экан у табиатдан кенг миқдорда фойдаланади. Табиатдаги эркин система занжирдаги барча ўсимлик ва ҳайвонот турлари камаймоқда. Қачонлардир бу занжирда узулиш бўлиб бу инсониятни қатга ҳалокатга олиб келади. Уларни ҳозирги ҳолатини сақлаб қолиш учун ҳам “Қизил китоблар” ташкил этилмоқда. 59

Ўзбекистонда биринчи қизил китоб 1979 йилда таъсиз этилган. Қизил китоб набобот оламининг ноёб йўқолиб кетиш ҳақи остидаги турлари ҳақида мукаммал маълумот беради. Унинг вазифаси жамоатчилик ва давлат идораларни табиат муҳофазаси масаласига жалб этишдан. Ёки турли гинофондни чақлаб қолишга кумаклашувдан иборат. Ундан ташқари бир неча қизил китоблар наширдан чиқарилди. Бу китоб нафақат Ўзбекистон Собиқ Совет даври орасида ҳам ташкил қилинди. Биргина Ўзбекистон Флорасининг йўқолиб кетиш ҳафи остидан 163 тури қизил китобнинг 1984 йилиги нашрида киритилган ва шубу турларнинг тақдири билан Республика мутахасизлари, олимлари муттасил шуғулланиб келдилар. Кейинги йилларда олиб борилган изланишлар Ўлкамиз филорасидан яна 138 турини Қизил китоб турига киритилган. Шундан килиб 1998 йил “Ўзбекистон Қизил китоби”даги ўсимликлар сони 301 тага етди. Бундан Ўзбекистон ўсимликлар турлари камайиб бормоқда. Демак ўсимликлар билан бирга яшовчи озиқланувчи ҳайвонлар тури йўқолиб кетмоқда қизил киотбга киритилган ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг турларнинг дунёсининг табиатни муҳофаза қилиш Халқаро уюшмаси томондан ишлаб чиқилган тасисга биноан 4 гуруҳга ажратилади. 1. Йўқолган ва йўқолиш арафасидаги турлар. Бир неча йиллар давомида табиатда учратилмаган, лекин айрим йиғиб олиш қийин бўлган жойлардагина ёки маданий шароитда сақланиб қолиш эҳтимолига эга бўлган Ўсимликлар. 2. Йўқолиб бораётган турлар . Йўқолиб кетиш ҳафи остида турган сақлаб қолиш учун махсуз муҳофазани талаб этиладиган ўсимликлар. 3. Кам ёб турлар. Маълумки кичик майдонларда ўзига хос шароитларда сақланиб қолган тез йўқолиб кетиш мумкин бўлган ва жиддий назоратни талаб этувчи турлар. 60

4. Камайиб бораётган турлар. Маълум вақт ичида сони ва тарқалган майдони табий сабабларга кўра ёки инсонлар таъсири остида қисқариб кетаётган турлар. Айни вақтда бундай ўсимликлар ҳар томонлама назорат қилиш талаб этилади. Қизил китобга ҳар бир турнинг лотинча Ўзбекча, русча бўлиши шу ва уларнинг қайси оила ҳамда турга мансублиги кўрсатилган бўлиши шу жумладан уларга умумий тариф бериш, уларни учраш жойларни карта остида белгиланган. Ўсимлик бўлса гулпоя ва барги илдиз меваси ҳайвонлар расми бўлиши шартдир. Табиатни муҳоқаза қилишдаги тадбирлар ва илмий ишлар қўйидагилардан иборат. Қўриқхонада мавжуд ўсимлик ва ҳайвонларни қўриқлаш, йўқолишини олдини олиш кўпайишини ўрганиш учун илмий ишлар олиб борилади. Қўриқхона бошқармасида бўлиб бевоста маълумотлар билан танишиб чиқиб уларнинг илмий ишларидан ҳабардор бўлдик. Қўриқхонада илмий тадқиқот иш олиб бориш учун кўпгина ходимлар ишлар экан. Шундан 4 та катта илмий ходим 3 та лабаратория ишларини олиб борувчилардир. Илмий бўлимнинг асосий вазифаси муҳофаза остига олинган қўриқхона худудидаги ноёб табий мажмуалар ўсимлик ва ҳайвонларнинг ирсий фонларни ўрганиш табий ланшафлар табий жараён ва ходисаларни ўзаро боғлиқлигини ўрганиш ҳамда кўзатиш ишларни олиб боради. Шунигдек қўриқхонанинг табий солномасини юритиш ҳайвонот оламини ҳисобини олиш бўлиб хозирги вақтда ушбу вазифаларни бажариш учун 4 та катта илмий иш юклатилган. Улар Хисор тоғ тизмасидаги Собир тоғ тизмасидаги Сибир тоғ эчкисининг биологиясини ўрганиш, қўриқхонадаги ноёб қушлар биологиясини ўрганиш тоғ арча зорларни табий тикланиш методларни ўрганиш, ишлаб чиқиш ва хисор давлат қўриқхонаси фенологиясини ўрганиш қўриқхона илмий ходимларни кўзатиш олиб борган тадқиқотлари ва илмий хулосасалари “Ўзбекистон қўриқхона ишлари” ҳақидаги йиллик ахборотномага икки марта шунингдек Покистондаги 1997-1999 йиллардагина симфозимда қўриқхона илмий ходимлари томонидан иккита илмий маъруза ўқилган ва бу маъруза Жаҳон қоплоншунослик жамиятнинг ойномасида чоп этилган. Шу 61

ҳақидаги метериллар ва ойномалар қўриқхона қутиб хонасида сақланади. Илмий ходимлар томонидан киоб нашир қилинган илмий ишлари олиб бориш кўзатиш ва биринчи маълумотларни олиш учун қўриқхона худудида олтида ботаник синов майдончаси саккизта зоология кўзатиш нуқтаси ва ҳайвонот оламини ҳисобини ёритиш учун 16 та доимий мутлоқ юриш маршути йўли белгиланган ва хар йили шу маршурут бўйича икки марта ҳайвонлар ҳисоби ўтказилган. Бу вақтда ҳайвонлардан олинган биринчи маълумотлар илмий бўлим томонидан қайта ишланиб хулосалар тайёрланади. Илмий бўлим техник жиҳосланган транспортга эга. Қўриқхонада илмий кенгаш ташкил этилган бўлиб улар белгиланган илмий маърузаларни олиб иш бажариши ва уларни илмий даражасини баҳолаш шунингдек бу метиралларни био назорат қилиш илмий кенгашига тақдим этилади. Йиғилиш йилига икки марта ўтказилади. Арча биосимосенозини замонавий равишда ўрганиш. Ушбу масалани ўрганиш учун қўриқхона териториясида жойлашган тажриба майдони ўрганиб чиқилган. Тажриба майдони қўриқхонанинг ғарбий қиялик тармоғининг тоғ тизмаларида жойлашган. № Тажриба майдони жойлашган бўлим Квартал Майдони Внум Размер 1 Танхоз бўлими 27 0,30 2500 50Х60 2 Мираки бўлими 20 0,3 1900 - 3 Мираки бўлими 20 0,2 2000 - 4 Танхоз дарё бўлими 26 0,4 2000 - 5 Қизилсув бўлими 37 0,22 2300 - 6 Қизилсув бўлими 39 0,20 2200 50Х60 7 Қизилсув бўлими 41 0,47 2400 72,5Х55,5 8 Қизилсув бўлими 50 0,28 2500 49Х50 Тажриба майдонида арчаларни хисобга олганимизда ўртача ёш 200 йилликдир.ўсимликларни зижлиги ва миқдорини аниқлашда хар бир гуруҳ организимлар учун зичликни ифодаланишни ўзига хос усуллари мавжуд. Ўтлоқда усувчи ўсимликларни зичлигини аниқлашда турт бурчак айлана рамкалар ерга қўйилади. Бир гектар ердан унта намуна олинади. Хар бир намунада хар хил сонли бир индувид учраши мумкин уша индувид учраган 62

рамкада ўсимлик кўпайтирилади. Ўртача зичлик келиб чиқади. Ундан ташқари қайси ҳайвон қайси ўсимлик тури билан озиқланади ва шу ҳайвон сони қўпайса унинг озиқланиш орияли кенгаяди. Кейин уша ўсимлик тури камая бошлайди. Ҳайвонларни аниқлаш усули ва тадбирлари қўйидагилардан иборат бўлиб. Унда қушлар ва ҳайвонлар сони аниқлашда кўпгина тамғалаш усулидан фойдаланиладилар чунки улар доимий ҳаракатда бўлади. Тамғалаш учун ҳайвонлар ушланади. Ушланган ҳайвон ичида хар хил ёши қариси соғлом ва касали бўлиши керак унинг учун уларни тасодифан ушланади қўйиб йўборилган ҳайвонлар мавжуд индувидга қўшилиб кетади. Иккинчи овланганларида иккинчи овланганда тамғалангани тамағаланганадан кам бўлади. Иккинчи марта овланган ҳайвон ёки маълум индувид бир авлод бериши керак. Ўшланган ҳайвонларнинг тамғаланганларининг сони олинади ва шунга кўра кўпайиш шунга ўхшаш масалалар аниқланади. Ундан ташқари қишда айрим ҳайвонларни қордаги изларига қараб эркак ва ҳргочсининг сайрашига кўра ҳам аниқланади. Сув миқдорининг аниқлаш кўпроқ йиллик ёғин миқдорига боғлиқ Қашқадарё вилояти сув ҳавзалари кўпчилиги тоғ дарё музликларнинг махсулидир Қашқадарёнинг бошланиш ирмоқлари Оқ дарё, Қизил дарё, Танхоз кабилардир. Дарё бўйидаги станциялар кунлик хафталик сув оқиш тезлигини улчайди. Кейинги улчаш жойи ўша дарё ирмоқларининг қўшилиш жойида ҳам худжи шундай кўзатиш ишлари олиб боради. Йиллик ёғини ойида тақсимланиши. № Метостанциялар Ойлар Йиллик 1 Тошқурғон 39 52 82 91 52 17 4 42 17 35 434 2 Мингчуқур 72 96 126 60 61 20 18 32 66 603 Тўпроқдан намуналар олиб лабараторияга ишларига кўриш учун шароит қўриқхонада лабаратория хоналари йўқ. Илмий ходимларининг ўсимликларни ўрганишнинг қўриқхонадаги бор бўлган саккиз юз етмиз тур ичида 32 тур ноёб ва йўқолиб бораётган турдир. Ҳайвонот оламини ўрганишда эса уларни сони қўйидагилардан: Сут эмизувчиларнинг 31 тури қушларнинг 116 тури судралиб юрувчиларнинг 9 тури. Сувда ҳам қўриқликда яшовчиларнинг 2 тури 63

балиқларнинг 2 тури аниқликланган. Тур сони аниқланганларида эса қўнғир айиқ 92 бош тунғиз, 280 бош тоғ эчкиси 928 бош. Бургут 69 бош каклик 12970 бош. Ноёб тур фауна ва флорани сақлаш учун фақат биологик бўлимлар камлик қилади. Қўриқхонанинг яна бир вазифаси ўсимликларнинг бир эллик минг ва 1:25000 масшитабда қарталаштириш лозим. Ўсимликлар карталари ботаник- гиографик жиҳатидан қарталаштирилади, худуднинг баландлик минтақалар мажмуаси ажратилда ва ҳайвон дунёси ҳам карта лаштирилади. Қўриқхона ходимлари белгиланган худудларда ёғин чиқишни олдини олиш сайёқ овчиларни қўпонларни киритмаслик тоғ табиат юклаш соҳасида самарали ишлар қилмоқда. 1998 йил республика бионазорат бошқармаси томонидан қўриқхона ходимларига 30 тасига рақамлар билан тарқаплган. 2-3 йиллик муддат билан 4 та бўлимда гувохномалар топширилди. 2000 йил 30 марда қўриқхонадаги 4 та бўлимда 10 сонли буйруққа асосан тезкор гуруҳ ташкил этилган. Улар томонидан ўтказилган тадбирлар шуни кўрсатадики 1997 йилда 1999 йилгача аниқланган қонунбузарликлар сони 63 та белганган жарима 81400 сум, ундурилган жарима 63600 етказилган зара 213300 сўм 9 таси судга ўтказилган. Қўриқхона ходимларига беркитилган вазифалар қўйидагилардан иборат. Асосан табиат мажмуаларни сақлаш. 2. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг ноёб ва нодир турларни асраш хисобга олиш ҳамда сақлаш. 3. Кам ўрганилган ўсимлик ва ҳайвон турлари бўйича тўлиқ хўжалик ҳисоби ўрнатиш. 4. Табий арчаларни сақлаш ва уларни қайта тиклаш. 5. Табий бўлоқлар сув режими, назорат қилишдир. Чунки қўриқхона вилоятнинг сув билан таъминлашда муҳим рол уйлайди. Бундан ташқари қўриқхонада қадимий қўриқхоналар мавжуддир. Хар йили туристлар Амир Темур ғорини қўришга келади. Ундан ташқари эрамиздан аввал яшаган диназаврилар излари мавжуддир. Шу тарихий ёдгорликларни қўришга келган кишилар, уни ўсимлик ва ҳайвонот оламига катта таъсир ўтказиш мумкин шунинг учун қўриқхона ходимлари ғорларга бориш маршуритларни белгилаб 64

чиқишган. Ундан сўнг улар бевоста ўша ерда яшовчи кишиларга тушунтириш ишлари олиб борадилар. Биз ҳозирги табиатни келажак авлоддан хозирги ҳолатини сақлаган ҳолда етказиб беришимиз керак. 65

Х У Л О С А Мустақилликка эришганимиздан сўнг Ўзбекистон муҳим иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар объектига айланди. Мамлакат олдида турган энг катта муаммолардан бири ўтмишида бу ҳудудда барқарор ривожланиш сиёсатининг бўлмаганлиги сабабли юзага келган инқирозли экологик ва ердан фойдаланиш каби вазиятлардан чиқиб кетиш уларни енгиб ўтишдир. Шу муносабат билан бир қанча миллий ва ҳудудий ташаббусларнинг турли жиҳатларини қамраб олади. Улардан бири Ўзбекистон Республикаси Биологик хилма-хилликни сақлаш Миллий стратегия ва Ҳаракат режасини (1988) қабул қилишидир. Биологик хилма-хиллик тушунчаси қиёсан янги ва ҳозирда ҳаммага ҳали кенг маълум эмас. У ердаги барча ҳаётнинг хилма-хиллигини ҳайвонлар, ўсимликлар, микроорганизмлар, уларнинг инлари, экотизимларнинг англатади. Биохилма-хиллик мамлакатнинг иқтисодий экологик ва маданий, эстетик эҳтиёжларини қондиришнинг долзарб ва салоҳиятли асосий бошлиғи ҳисобланади! У бўлмаса жамиятнинг барқарор ривожланиши мумкин эмас. Бироқ бу илмий доирада тан олинган, дунё генофонди, биологик турлар ва улар шакллантирадиган экотизимлар хилма-хиллигин кундан-кунга камайиб, йўқолиб бормоқда. Бунинг сабаби инсон таъсири бўлиб, инсоннинг хўжалик юритиш фаолияти туфайли мавжуд табиий ҳудудлар, улар хилма-хиллигига путур етқазмоқда баъзилари йўқотиш арафисида бўлса, баъзилари йўқолиб ер юзидан ўчиб бормоқда. Ваҳоланки бу жараён секинлашиш ўрнига кундан кунга жадаллашиб ўрнига кундан кунга жадаллашиб бормоқда. Биохилма-хилликнинг на иқтисодий на экотизими ҳали кенг равишда маълум эмас. Айрим ҳолларда кишилар экотизим ичида биологик турларнинг ўзаро боғлиқлиги ва қайси бир турнинг йўқолиши бошқасига таъсири оқибатини етарлича тасаввур эта олмаяптилар. XXI асрда қадам қўйилиши билан биохилма-хилликнинг камайишини секинлаштириш ва борини сақлаб қолиш жуда катта муаммога айланиб 66

бормоқда. Биохилма-хилликни камайишини олдини олиш мақсадида мамлакатимизда амалга оширилаётган хайрли ишлардан бири “Жайрон” экомарказини ташкил этилишидир. Дунёда эндим тур хисобланган жайрон (Бухоро буғиси) XX асрнинг ўрталарида келиб йўқолиш арафасида тушиб қолди. Бу борада мутахасисларни олиб борган ишлари натижасида жайрон популяциясини сақлаб қолишга эришилди. Улар сақланиб қолган жой қўриқхонага айлантирилди. Бу жойда 1977 йилда 42 бош жайрон бўлса, бугунги кунда улар сони 600 бошдан ошди. Бу мамлакатимизда биохилма-хилликни сақлаш борасида амалга оширилган ишлар ичида энг эътиборлисидир. Юқоридагилардан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. 1. Ўзбекистон Республикаси “Биологик хилма-хилликни сақлаш Миллий стратегия ва Ҳаракат режаси” мамлакатимиз фаунаси ва флорасини муҳофаза қилиш ва сақлашда муҳим аҳамиятга эга. 2. Мазкур расмий ҳужжат мамлакатимизда биохилма-хилликни сақлаш бўйича стратегия ва ҳаракат режаси бўлиб, бу борада ҳуқуқий- меъёрий асос ҳисобланади. 3 . Ўзбекистон биохилма-хиллиги 27000дан ортиқроқ турни ўз ичига олади. Шундан 15000 тур ҳайвонот олами, 12000 турни ўсимликлар ташкил этади. Эндемизм ў ртача – 12 % ни ташкил этади. 4 . Ўзбекистонда алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар ҳақида маълумотлар берилди, уларнинг аҳамияти, биохилма-хилликни сақлашдаги ўрни кўрсатилди. 5 М амлакатимизда ноёб ва йўқолиб бораётган ҳайвонларни кўпайтириш бўйича ягона ҳисобланган Ҳисор давлат қўриқхонаси фаолияти ха қ ида маълумотлар берилди. 6. Ўзбекистон Республикаси “Биологик хилма-хилликни сақлаш Миллий стратегия ва Ҳаракат режаси” ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали бу ҳужжатнинг биохилма-хилликни сақлашда муҳимлиги эътироф этилди. 67

7 . Био хилма-хилликни сақлаш Миллий стратегия ва Ҳаракат режаси га мувофи қ олиб борилаётган ишларни янада кучайтириш, жадаллаштириш ва кўламини кенгайтириш. 8. Биохилма-хилликни сақлаш Миллий стратегия ва Ҳаракат режаси билан ўқувчи ёшларни, талабаларни, мутахассислар ва кенг жамоатчиликни таништириш тавсия этилди. 68

Тавсиялар. 1. Биохилма - хилликни сақлаш Миллий стратегияси ва Ҳаракат режасини мазмуни, моҳиятини кенг жамоатчилик ва омма ўртасида тарғиб қилиш. 2. Мамлакатимизда биохилма-хилликни сақлаш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирларга жамоатчилик эътиборини ошириш. 3. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларда турли хўжалик юритиш фаолиятларини мутлақо тўхтатиш. 4. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар фауна ва флорасини янги турлар билан бойитиш. 5. Ҳисор давлат қўриқхонасига мактаб ўқувчилари, талабаларни экскурсияларини ҳамда чет эл сайёҳларини келишини ташкиллаштириш. 69

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент. Ўзбекистон нашриёти. 1997 йил. 2. Ўзбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни сақлаш, Миллий стратегия ва Ҳаракат режаси. Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 1996 йил. 3. Биохилма-хиллик қонунчилик асослари. 4. Багданов О. Б. “Туркистондаги барча қўриқхоналар ва уларнинг ҳаёти”. Экологик хабарнома. Т. 1997 йил. 5. Мо и сеев В. И. Туркистоннинг ёввойи табиати. “Шарқ” нашриёти. Тошкент . 1998 йил. 6. Ноёб ва йўқолиб бораётган ҳайвон турлари рўй х ати. Тошкент. 1998 йил. 7. Заповедн ы е территории Узбекистана . Под общей редакций В.И.Рацела. Ташкент. Узбекистан. 1980 г. 8. Ўзбекистон Қизил китоби. 2- том. Ҳайвонлар. Т. 1991 йил. 9. Маркевич Д.Ж. Социальная экология. Москва. 1991 г. 10. Отабоев Ш. Набиев М. Инсон ва биосфера. Тошкент. Ўзбекистон. 1995 йил. 11. Рафиқов А.Геоэкология муаммолари. Тошкент. Ўқитувчи нашриёти. 1997 йил. 12. Тиловов Т. Экология муаммолари. Қарши. Насаф. 1996 йи л. 1 3 . Ғуломов П. Инсон ва табиат . Тошкент . Ўқитувчи нашириёти . 1990 йил. 1 4 . Национальн ый доклад о состаянии окружающей природной среды и использованые природных ресурсов в Республике Узбекистан. Ташкент. 1998 г. 15. Экология ҳуқуқи . Тошкент . Ўқитувчи . 2001 йил. 16. . www.bio .uz. 17. www.ZiyoNET.uz. 70

Ўзбекистоннинг дунёга машҳур ва хавфга учраган фаунаси 1-расм. Арслон (йўқ бўлиб кетган) 2-расм. Бўри. 71

3-расм. Йиртқич қушлар 4-расм. Каклик 5-расм. Бирқазон 6-расм. Оқ лайлак 7-расм. Ёввойи олма. 8-расм. Қизғалдоқ. 72

O'xshashlar

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari