Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati - Biologiya - Diplom ishlar

Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati

Yuklangan vaqt:

28.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6416.5 KB

Ko'chirib olish

«5140100-Biologiya» ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY IS H I

MUNDARIJA Kirish ........................................................................ ........ ..................... .......... .... .. ....3 I.Bob.Qushlar sinfi vakillariga tavsifnoma.......................... ........ . ......................... .. 5 1 .1 Qushlarning asosiy progressiv belgilari ..................... ..................................7 1.2 Qushlarni uchishga yordam beradigan eng asosiy moslanishlari quydagilardan iborat ….. . ....................................................................................................... . ..9 1 .3 . Hozirgi qushlarning sistematikasi ................................................................13 1.4. Qushlar ko’payishning o’ziga xosligi, tuxumning paydo bo’lishi qo’yish va tuxum bosish………………..…………………………..……………….…….…..35 II.Bob .Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi...................................40 III.Bob. Qushlarning qishloq va o’rmon xo’jaligidagi ahamiyati..…….................50 Xulosa....................................................................................... .................... .......... 5 6 Adabiyotlar ro’yhati...................................................................... ..................... .....5 8 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Viloyatimizda hayot kechiradigan Tovuqsimonlar ( Galliformes ) turkumi vakillari bioekologiyasini o’rganish muhimdir. Tovuqsimonlar turkumiga mansub bo’lgan ko’pgina qush turlari qishloq xo’jaligida insonlar hayotida muhim ahamiyatga egadir. Ana shu biz o’rganayotgan tovuqsimonni ba’zi turlari zararli hasharotlarni keltiradi. Bundan tashqari mayda kemiruvchilarni qirib o’rmon xo’jaligiga va qishloq xo’jaligiga katta foyda keltiradi. Shuning uchun ham tovuqsimon turlarini vakillari bioekologiyasini o’rganish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Ishimning maqsadi shundan iboratki, inson uchun foydali bo’lgan qishloq xo’jaligiga foyda keltiradigan Tovuqsimonlar turkumi vakillari bioekologiyasini o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishimni bajarish uchun oldimga quyidagilarni vazifa qilib oldim. 1. Tovuqsimonlar turkumiga kiradigan qushlar turlarini aniqlab olish. 2. Viloyatimizda uchraydigan Tovuqsimonlar turkumi vakillari kiradigan ayrim tur qushlarni biologiyasini o’rganish 3. Tovuqsimonlar turkumi vakillarini asrash, ularni sonini ko’paytirish uchun talabalar va o’quvchilar oldida tushuntirish ishlari olib borish. 4. Tovuqsimonlar turkumi vakillarini himoya qilish uchun takomillashgan kurash choralarini ishlab chiqish. 5. Juda kam uchraydigan va ayni vaqtda yo’qolib ketish xavfi oldida turgan Tovuqsimonlar turkumi vakillarini muhofaza qilish yo’llarini ishlab chiqish. Ishning ahamiyati . Bu turkum vakillari yer yuzida keng tarqalgan o’rtacha kattalikdagi qushlar bulib, o’simlik ozuqasi bilan oziqlanadi. Ularning gavdasi pishiq oyoqlari va tirnoqlarining kuchli rivojganligi bilan ajralib yerni kovlashga moslashganligi hamda qanoti kalta va serbar bo’lishligi bilan xarakterlanadi. Tumshugi baquvvat qanotlari kalta va keng, jig’ildoni va muskulli 3

oshqozoni yaxshi rivojlangan. Ularning to’rtta barmog’I bo’lib, 3tasi oldinga va 1tasi orqaga qaragan. Barmoqlari orasida suzgich pardalari yo’q, asosan o’troq xolda yashaydi va yer yuzida keng tarqalgan. 280 dan ortiq turlari bor. MDH da 20 ta turi, shu jumladan O’zbekistonda 8 ta turi uchraydi. Ular asosan o’simliklarning vegetative qismi, mevasi, urug’I va har xil umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Har bir hayvonni yoki qush turlarini foydali yoki zararli ekanligini aniqlash uchun uning hayot faoliyatini o’rganish muhimdir. Aslida esa xo’jalik uchun u zararidan ko’ra ko’proq foyda keltiradi. Ishning hajmi va tarkibi. Malakaviy ishim 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Chо‘lda yashaydigan ba’zi qushlar, tuvaloqda bu bez bо‘lmaydi. qushlarning jag‘ suyaklari tishsiz bо‘ladi. Tumshug‘ni hosil qiladigan shoxsimon g‘ilofga о‘ralgan bо‘ladi. Bu g‘ilofning yuqori tumshuq usti pastki qismi tumshuq osti deb ataladi. Tabiatda uchraydigan qushlarning dunyo bо‘yicha 8600 yuzdan ortiq turi bо‘lib, ular tabiatning deyarli hamma joylarida tarqalgan. Tabiat uchun, inson uchun ularni ahamiyati benihoyatda kattadir. Ayrimlari о‘simliklar urug‘larini kо‘payishida muhim ahamiyat kasb etadi. Azaldan insonlar qushlarning patlaridan, parlaridan foydalanib kelishgan. Hozirgi kunda insonning gо‘shtga, tuxumga bо‘lgan talabini qondirishga, manzara beradigan inson zavq oladigan qushlar turlarini kо‘paytirish maqsadga muvofiqdir. 4

I. Qushlar sinfi vakillariga tavsifnoma . Qushlar (Aves) gomoyterm (issiq qonli), ya'ni tana temperaturasini doimo bir xilda saqlab turadigan hayvonlar jumlasiga kiradi. Qushlar tanasining temp e raturasi o’rtacha 43 0 atrofida. Bu hol moddalar almashinuvining yuksak darajada bo’lib turishiga bo g’ liq. Mana shunday xususiyat uchish vaqtida energiya sarfi ko’p bo’lishidan kelib chiqadi. Qushlar soatiga 100 km.gacha tezlikda uchishi mumkin. (lochinlar). Evolyutsiya prosessida qushlar yerni o’rab turadigan atmosferada aktiv harakatlanishga yaxshi moslashib olgan. Qushlar bosh skeletining oldingi qismi cho’zilib, uchish vaqtida havoni kesib boradigan tumshuqqa aylangan. Tishlari yo’q, bu narsa boshining og’irligini kamaytiradi. Gavdasining ko’pgina suyaklari yengil, ularda hatto o’pka bilan tutashib turadigan havoli bo’shliqlar bo’ladi. Havo xaltachalari (o’pka pardalarining o’simtalari) ham uchishga qulaylik tuldiruvchi moslamadir. Qush nechog’li tez qanot qoqadigan bo’lsa, o’pkasi orqali havo shuncha jadallik bilan aylanadi. Qushlarning oldingi oyoqlari uchish organlariga – qanotlariga aylangan. Uchish paytida rul vazifasini bajaruvchi dumi kalta tortgan. Tanasi par va pat bilan qoplangan. Par va patlari issiqlikni kam o’tkazadi, issiqni yaxshi saqlab qoladi va sovuqdan asraydi. Patlar repteliya ajdodlari tangachalaridan saqlanib qolgan. Qushlarda ter bezlari deyarli bo’lmaydi. Ba'zi qushlarda faqat patlar uchun moy ishlab chiqaradigan dumg’aza bezi bor, xolos. Mana shu bezdan ishlanib chiqadigan moy tufayli patlar suv bilan ho’llanmaydi; bu narsa suv parrandalari uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Suv parrandalarida xususan ko’p moy chiqib turadi. Qushlar yog’ sekretini tumshug’i bilan ezib chiqaradi va uni o’zining hamma patlariga surtadi. To’rt kamerali yuragi borligi qushlar sinfining progressiv xususiyatlari jumlasiga kiradi, yuragining o’ng yarmi bilan chap yarmi o’rtasida to’sig’i bor. Qushlarning nerv sistemasi bilan sezgi organlari yuksak darajada rivojlangan. Muvozanatni boshqarib boradigan miya bo’limi-miyacha juda katta bo’lib ketgan. 5

Ko’ruv organi ayniqsa yaxshi rivojlangan: ko’pchilik qushlar juda uzoqdan ko’radi, ularning ko’rgan narsalarini xotirada olib qolish layoqati va fazoda mo’ljal olish xususiyati zo’r. Qushlarning katta-kichikligi juda har xil. Eng mayda qushlar kolibrilardir. Ularning ba'zilari 2 g keladi, ya'ni tukli aridan sal kattaroq bo’ladi; uyasi yarimta yong’oq kattaligicha keladi: ular har biri 0,2 g (ko’pi bilan no’xatdek) 1-2 ta tuxum qo’yadi. Eng yirik qushlar Afrika tuyaqushlaridir: ularning bo’yi 2 m atrofida, massasi 90 kg.gacha. Qushlar sinfi tarkibiga 8600 ga yaqin zamonaviy qushlar turini birlashtiruvchi 38 ta turkum kiradi. Qushlarning juda ko’pchiligi foydali. Ularning aksariyati uy parrandalari va ovlanadigan qushlar bo’lib hisoblanadi. Mazali, to ’ yimli go’sht va tuxum, shuningdek, par va pat beradi. Yovvoyi qushlar bog’lar, ekinzorlar, dalalar va o’rmonlardagi zararkunandalarni – hasharotlar bilan kemiruvchilar qiradi. Nisbatan ozchilikni tashkil qiladigan donxo’r qushlar qishloq xo’jaligi zararkunandalaridir, lekin bular ham nuqul zarar beravermaydi. Chunonchi, chumchuqlar don eydi, lekin jish bolalarini mayda hasharotlar bilan boqadi. . Qushlarning ko’pgina turlari odam uchun patogen bo’lgan ba'zi mikroorganizmlar ta'siriga beriluvchandir. Ular kasallik qo’zatuvchilarini to’g’ridan-to’g’ri o’z tanasida saqlab, naslidan nasliga o’tkazib borishi, shuningdek yuqumli ektoparazitlar, masalan, kanalar bilan burgalarni tashib yurishi mumkin. Hozirgi vaqtda qushlar tufayli yuqadigan odam infeksion va parazitlar kasalliklarining 50 tasidan ko’ra ko’prog’i ma'lum. Qushlarning bir o’lkadan boshqa o’lkalarga uchib borishi infeksiyalarning olis-olislarga, aksari bir qit'adan boshqa qit'aga o’tib qolishiga sabab bo’ladi. Qushlar bir qancha kasalliklarning tabiiy rezervuari va tarqatuvchisi bo’lib xizmat qiladi, bularga virus kasalliklari, masalan, ornitozlar, yapon bahorgi-yozgi ensefaliti, bakterial kasalliklar (brusellyoz, tulyaremiya, toun, sil), protozoonlar 6

(toksoplazmoz), mikrozlar (parazit zamburug’lardan paydo bo’ladigan kasalliklar) va gelmintozlar kiradi. Qushlarni parvarish qiladigan odamlar ornitozlar bilan ayniqsa ko’p og’riydi. Kasal qushning qurib qolgan axlatidan mayda chang bilan birga ifloslangan qo’llar, buyumlardan (dastro’mollar, sochiq va boshqalardan) virus nafas organlari shilliq pardalariga tushadi. Qushlarni qo’lga olish va ba'zi kaptarvozlar singari ularga og’izdan ovqat berish ayniqsa xavfli. Turar joylarning balkonlari va deraza tokchalarida kaptar boqishdek so’nggi vaqtda rasm bo’lgan odat ham ornitozlar tarqalishida katta ahamiyatga ega. Toksoplazmoz bilan kasallangan tovuqlar tuxumidan ham kasallik qo’zatuvchisini ajratib olish mumkin bo’ladi. Shu munosabat bilan xom tuxumni yeyish xatarsiz emas. Yovvoyi qushlar, shuningdek, har xil narsalarni yeyaveradigan tovuqlar muskul trixinellalari yuqqan to’qimalarni eyar va axlat bilan shikastlanmagan lichinkalarini chiqarib turar ekan (qushlarda ovqat massasi hazm bo’ladigan tez o’tadi), trixinellyoz orqali sut emizuvchi hayvon (masalan, cho’chqa) tanasiga tushadi. Qushlar anatomik tuzilishi jihatidan o’zlarining bevosita ajdodlariga, ya‘ni sudralib yuruvchilarga juda yaqin bo’lib, o’sha hayvonlarning tana temperaturasi doimiy va uchishga layoqatlangan progressiv bir shoxchasidir. 1.1 Qushlarning asosiy progressiv belgilari . 1. Ko’ruv va eshituv organlarining progressiv ravishda taraqqiy etganligi va harakatlarining tegishli markazlar bilan bog’langanligi, shu munosabat bilan qushlar juda mukammal instiktlarga ega bo’lib, turli odatlarni osonlik bilan kashf etishi. 2. Gavda temperaturasining doimiy yuqori bo’lib turishi (gomoyotermilik) bu organizmning butun hayot faoliyatini kuchaytiradi va qushlarni muhitga, 7

jumladan atrofdagi temperaturaga kamroq bog’liq qilib qo’yadi. Qushlar temperaturasining doimiy yuqori turishi yurakning to’rt kamerali bo’lib, aorta venoz (chap) yoyining atrofiyalanib, ketganligi uchun qonning aralashib oqmasligiga, shuningdek pat qoplag’ichi yuzaga kelganiga bog’liqdir. 3. Qushlarning keng tarqalishi ovqat topishiga katta imkoniyatlar ochib bergan havoda uchishga bo’lgan murakkab kompleks moslamalarning borligidir. Qushlarning mazkur hossalari ular yosh sinf bo’lishiga qaramasdan, butun yer yuzida keng tarqalishida va ancha turli-tuman yashash joylarini egallashiga imkon bergan. Keng tarqalganligi va turli-tuman sharoitda yashash natijasida qushlar sinfi juda xilma-xil va ko’p turlarga ega. Bu sinf hozir yashovchi 35-40 turkum, 8 ming turni o’z ichiga oladi. 1-rasm 8

1.2. Qushlarni uchishga yordam beradigan eng asosiy moslanishlari quydagilardan iborat: 1. Gavdasining umumiy suyri shaklida va oyoqlarining yengil bo’lishi. 2. Oldingi oyoqlarining qanotga aylanishi va shu munosabat bilan tush suyagida toj suyak yuzaga kelishi, shuningdek, ikki oyoqda yurish layoqati murakkab dumg’aza paydo bo’lishi. 3. Havoda oson harakatlanishini ta‘min etadigan va differenuatsiyalangan murakkab pat qoplagichining yuzaga kelishi. 4. Suyaklari yengil bo’lib, ichi havoxaltachalari sistemasining taraqqiy etganligi tufayli havoga tulib turishi. 5. Tishlarining reduktsiyalanib, tumshuq bilan almashinilganligi, muskulli oshqozon borligi, to’ri ichakning reduktsiyalanib ketganligidir. Marfologik jihatidan qushlar quyidagi belgilar bilan harakterlanadi. Tanasi pat bilan qoplangan, oldingi oyoqlari qanotga aylangan, suyaklari pnevmatik, bosh suyagi bitta ensa o’simtali, yuragi to’rt kamerali va bitta unga aorta yoyi bor. 2-rasm Bedana – (Coturnix) 9

Qushlar (Aves) gomoyterm (issiq qonli), ya'ni tana temperaturasini doimo bir xilda saqlab turadigan hayvonlar jumlasiga kiradi. Qushlar tanasining temperaturasi o'rtacha 43 0 atrofida. Bu hol moddalar almashinuvining yuksak darajada bo'lib turishiga bog'liq. Mana shunday xususiyat uchish vaqtida energiya sarfi ko'p bo'lishidan kelib chiqadi. Qushlar soatiga 100 km.gacha tezlikda uchishi mumkin. (lochinlar). Evolyusiya prosessida qushlar erni o'rab turadigan atmosferada aktiv harakatlanishga yaxshi moslashib olgan. Qushlar bosh skeletining oldingi qismi cho'zilib, uchish vaqtida havoni kesib boradigan tumshuqqa aylangan. Tishlari yo'q, bu narsa boshining og'irligini kamaytiradi. Gavdasining ko'pgina suyaklari engil, ularda hatto o'pka bilan tutashib turadigan havoli bo'shliqlar bo'ladi. Havo xaltachalari (o'pka pardalarining o'simtalari) ham uchishga qulaylik tug'diruvchi moslamadir. Qush nechog'li tez qanot qoqadigan bo'lsa, o'pkasi orqali havo shuncha jadallik bilan aylanadi. Qushlarning oldingi oyoqlari uchish organlariga – qanotlariga aylangan. Uchish paytida rul vazifasini bajaruvchi dumi kalta tortgan. Tanasi par va pat bilan qoplangan. Par va patlari issiqlikni kam o'tkazadi, issiqni yaxshi saqlab qoladi va sovuqdan asraydi. Patlar repteliya ajdodlari tangachalaridan saqlanib qolgan. Qushlarda ter bezlari deyarli bo'lmaydi. Ba'zi qushlarda faqat patlar uchun moy ishlab chiqaradigan dumg'aza bezi bor, xolos. Mana shu bezdan ishlanib chiqadigan moy tufayli patlar suv bilan ho'llanmaydi; bu narsa suv parrandalari uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Suv parandalarida xususan ko'p moy chiqib turadi. Qushlar yog' sekretini tumshug'i bilan ezib chiqaradi va uni o'zining hamma patlariga surtadi. To'rt kamerali yuragi borligi qushlar sinfining progressiv xususiyatlari jumlasiga kiradi, yuragining o'ng yarmi bilan chap yarmi o'rtasida to'sig'i bor. Qushlarning nerv sistemasi bilan sezgi organlari issiq darajada rivojlangan. Muvozanatni boshqarib boradigan miya bo'limi-miyacha juda katta bo'lib ketgan. 10

Ko'ruv organi ayniqsa yaxshi rivojlangan: ko'pchilik qushlar juda uzoqdan ko'radi, ularning ko'rgan narsalarini xotirada olib qolish layoqati va fazoda mo'ljal olish xususiyati zo'r. Qushlarning katta-kichikligi juda har xil. Eng mayda qushlar kolibrilardir. Ularning ba'zilari 2 g keladi, ya'ni tukli aridan sal kattaroq bo'ladi; uyasi yarimta yong'oq kattaligicha keladi: ular har biri 0,2 g (ko'pi bilan no'xatdek) 1-2 ta tuxum qo'yadi. Eng yirik qushlar AFrika tuyaqushlaridir: ularning bo'yi 2 m atrofida, massasi 90 kg.gacha. Qushlar sinfi tarkibiga 8600 ga yaqin zamonaviy qushlar turini birlashtiruvchi 38 ta turkum kiradi. Qushlarning juda ko'pchiligi foydali. Ularning aksariyati uy parrandalari va ovlanadigan qushlar bo'lib hisoblanadi. Mazali, to'yimli go'sht va tuxum, shuningdek, par va pat beradi. Yovvoyi qushlar bog'lar, ekinzorlar, dalalar va o'rmonlardagi zararkunandalarni – hasharotlar bilan kemiruvchilar kiradi. Nisbatan ozchilikni tashkil qiladigan donxo'r qushlar qishloq xo'jaligi zararkunandalaridir, lekin bular ham nuqul zarar beravermaydi. Chunonchi, chumchuqlar don eydi, lekin jish bolalarini mayda hasharotlar bilan boqadi. Qushlar – odam kasalliklarini tarqatuvchilardir . Qushlarning ko'pgina turlari odam uchun patogen bo'lgan ba'zi mikrorganizmlar ta'siriga beriluvchandir. Ular kasallik qo'zg'atuvchilarini to'g'ridan-to'g'ri o'z tanasida saqlab, naslidan nasliga o'tkazib borishi, shuningdek yuqumli ektoparazitlar, masalan, kanalar bilan burgalarni tashib yurishi mumkin. Hozirgi vaqtda qushlar tufayi yuqadigan odam infeksion va parazitlar kasalliklarining 50 tasidan ko'ra ko'prog'i ma'lum. Qushlarning bir o'lkadan boshqa o'lkalarga uchib borishi infeesiyalarning olis-olislarga, aksari bir qit'adan boshqa qit'aga o'tib qolishiga sabab bo'ladi. 11

Qushlar bir qancha kasalliklarning tabiiy rezervuari va tarqatuvchisi bo'lib xizmat qiladi, bularga virus kasalliklari, masalan, ornitozlar, yapon bahorgi-yozgi ensefaliti, bakterial kasalliklar (brusellyoz, tulyaremiya, toun, sil), protozoonlar (toksoplazmoz), mikrozlar (parazit zamburug'lardan paydo bo'ladigan kasalliklar) va gelmintozlar kiradi. XIX asrning 70-80 yillarida Germaniya bilan Shvesariyada birdan boshlanib,umumiy zaharlanish hodisa, pnevmoniya, bosh, tomoq. Ko'krakning simillab og'rib turishi, yo'tal, ishtaha yo'qolishi, tempratura ko'tarilishi, qaltirash bilan o'tadigan va 25 % hollarda o'lim bilan tugaydigan kasalik paydo bo'ldi. Bu kasallikni to'tiqushlar yuqtirishi aniqlandi, shundan keyin unga psittakoz (to'tiqush kasalligi) degan nom berildi. So'ngra to'tiqushlardan tashqari ko'pgina boshqa turdagi qushlar, jumladan kaptarlar, o'rdaklar, kurkalar va boshqalar ham psikattakozga o'xshab ketadigan ornitozlar degan umumiy nom bilan birlashtiriladigan kasallik tarqatuvchilari bo'lib chiqdi. Qushlarni parvarish qiladigan odamlar ornitozlar bilan ayniqsa ko'p og'riydi. Kasal qushning qurib qolgan axlatidan mayda changbilan birga ifloslangan qo'llar, buyumlardan (dastro'mollar, sochiq va boshqalardan) virus nafas olganlari shilliq pardalariga tushadi. Qushlarni qo'lga olish va ba'zi kaptarvozlar singari ularga og'izdan ovqat berish ayniqsa xavfli. Turarjoylarning balkonlari va deraza tokchalarida kaptar boqishdek so'nggi vaqtda rasm bo'lgan odat ham ornitozlar tarqalishida katta ahamiyatga ega. Toksoplazmoz bilan kasallangan tovuqlar tuxumidan xam kasallik qo'zg'atuvchisini ajratib olish mumkin bo'ladi. Shu munosabat bilan xom tuxumni eyish xatarsiz emas. Yovvoyi qushlar, shuningdek, har xil narsalarni eyaberadigan tovuqlar muskul trixinellalari yuqqan to'qimalarni eyar va axlat bilan shikastlanmagan lichinkalarini chiqarib turar ekan (qushlarda ovqat massasi hazm bo'ladigan tez o'tadi), trixinellyoz orqali sut emizuvchi hayvon (masalan, cho'chqa) tanasiga tushadi. 12

Suv parrandalari odam uchun xavfli bo'lmasa ham, lekin ko'ngilsiz kasallik paydo bo'lishiga bir sabab bo'lishi mumkin. Ba'zi o'rdak trematodalarining serkariylari cho'milish vaqtida odam terisiga aktiv ravishda kirib olib, toshma toshishiga va qichishtiradigan qattiq og'rib turishiga sabab bo'lishi mumkin. Shu munosabat bilan suv parrandalari ko'p suvlarda cho'milish tavsiya etilmaydi. Bu trematodalarning lichinkalari venoz sistema orqali odam o'pkasiga etib borishi mumkin (migrasiya). Biroq keyin parazit etuk bosqichiga qadar rivojlanmaydi. Qushlar anatomik tuzilishi jihatidan o’zlarining bevosita ajdodlariga, ya‘ni sudralib yuruvchilarga juda yaqin bo’lib, o’sha hayvonlarning tana temperaturasi doimiy va uchishga layoqatlangan progressiv bir shoxchasidir. Qushlarni sudralib yuruvchilarga uxshatib turadigan eng asosiy belgilar teri bezlarining yo’qligi, ensa bertmasining faqat bitta bo’lishi, oyoqlaridagi tovonlararo va kaftaro bo’g’imlarining bir xilligi ung aorta yoyida arterial qon oqishi, butun siydik tanosil sistemasining bir xilda tuzilganligi, embrionning xuddi repteliyalar embrion singari rivojlanishi va allantoesning tashlandiq mahsulotlar uchun rezirvuar hamda embrion uchun nafas organi sifatida ishlab, dastlabki funktsiyasini saqlab qolishidir. 1.3 H ozirgi qushlarning sistematikasi beril gan . QUSHLAR (AVES) Yelping ’ ich dumlilar kenja sinfi ( Ornithurac ) 1. Katta turkum. Ko’krak tojsizlar (Ratitac) 1. Turkum. Afrika tuyaqushlari (Struthiones) 2. Turkum. Amerika tuyaqushlari (Rheac) 3. Turkum. Avstraliya tuyaqushlari (Sasuarii) 4. Turkum. Kiev yoki qanotsizlar (Arteruges) 2. Katta turkum. Pingvinlar (Jmpennes) 5. Turkum. Pingvinlar (Sphenisci) 3. Katta turkum. Ko’krak tojlilar (Carinatac) 13

6. Turkum. Yashirin dumlilar (Tunami) 7. Turkum. Tovuqsimonlar (Galli) 8. Turkum. Trekperstkalar (Tumices) 9. Turkum. Kaptarlar (Columhac) 10. Turkum. Bulduruqlar (Pterocletes) 11. Turkum. Suvmoshaklar (Palli) 12. Turkum. Panja oyoqlar (Heliornithes) 13. Turkum. Suvmoshaksimon kapliklar (Mesoenades) 14. Turkum. Oftod karkarlar (Eurypygas) 15. Turkum. Kagu (Rhinocheti) 16. Turkum. Karisma (Cariamac) 17. Turkum. Turnalar (Grues) 18. Turkum. Tuvaloqlar (Otides) 19. Turkum. Kukok yugurdaklar (Thinocori) 20. Turkum. Bolchiqchilar (Limicolas) 21. Turkum. Chotskalar (Lari) 22. Turkum. Chistiklar (Alcac) 23. Turkum. Qo’ng’irlar (Columbi) 24. Turkum. Gagaralar (Gavias) 25. Turkum. Nay burunlilar (Tubinares) 26. Turkum. Plastinka tumshuqlilar (Anseres) 27. Turkum. Eshkak oyoqlilar (Steganopodes) 28. Turkum. Uzun oyoqlilar (Gressores) 29. Turkum. Kunduzgi yirtqichlar (Accipetrec) 30. Turkum. Yapaloq qushlar (Strigec) 31. Turkum. Kakkular (Cululi) 32. Turkum. To’tilar (Psittaci) 33. Turkum. Tentak qushlar (Caprimulgi) 34. Turkum. Ko’kkargalar yoki rakshalar (Coraciac) 14

35. Turkum. Casiq popushaklar (Upupac) 36. Turkum. Tragonlar (Trogones) 37. Turkum. Sichqon qushlar (Colli) 38. Turkum. Uzun qanotlar (Macrochires) 39. Turkum. Qizilishtonlar (Picariac) 40. Turkum. Chumchiqsimonlar (Passeress) Olimlardan M.A.Menzbir, A.Y.Tugarinov, G.P.Dementev va A.V.Mixeevlar qushlarning kuchmanchilik tarixi sabablarini o’rganganlar. P.A.Meklenburtsev qushlar uya qurish davrida ovqatlanish ratsionini o’rgangan. M.D.Zernov qora chug’urchuqlar hashorotlarni yeb foyda keltirishini o’rgangan. N.I.Kaladukov, V.V.Raevskiy Shimoliy Kavkazda yirtqich qushlar kemiruvchilarni qirishini aniqlagan. Qushlar terisi yu p qa, bo’sh rivojlangan epidermisli, hech qanday shox hosilalari yo’q va deyarli bezsiz. Faqat dumg’aza ostida joylashgan dumg’aza bezi qayd qilinadi. Uning sekretsiyasi bilan patlari moylanib, suvda ivimaydi. Dumg’aza bezi suvda yashovchi qushlarda yaxshi rivojlangan. Aksincha quruq iqlimda quruqlikda yashovchi ba‘zi qushlarda dumg’aza bezi bo’lmaydi. Masalan, tuyaqushlar va tuvaloqlarda. Terida suyak hosilalar bo’lmasligi bilan bir qatorda, epidermisdan hosil bo’luvchi ko’p va har xil hosilalar mavjud. Masalan, pastki va yuqorigi jag’lari ma‘lum darajada shox modda bilan qoplanib, tumshuq hosil qilgan. Barmoqlari uchida tirnoqlar bo’lib, oyoqlarining ostki qismi (barmoqlar, tsevka, ba‘zilarida boldir) shox plastinkalar bilan qoplangan. Tanasi pat bilan qoplangan bo’lib, aksariyat qushlarda u tananing hamma qismini emas, balki ayrim joylarini-pteriliyalarni qoplaydi. Boshqa qismida- apteriyalarda pat umuman yoki deyarli mutlaqo yo’q. Patning bunday joylashishi 15

faqat uchuvchi qushlarga xos bo’lib, uchish vaqtida muskullar qisqarishini, teri harakatini yengillashtiradi. Orqa oyoqlar va boyin harakatida ham apteriya shunday ahamiyatga ega. bu haqda apteriyalarning joylashishiga qarab ham fikr yuritish mumkin. Qushlar pati tuzilishi va funktsiyasiga ko’ra turli-tumandir. Tanasi tashqi tomondan kontur patlar bilan qoplangan. Kontur patlar ichi kovak, pat o’qi va unga har ikkala tomondan simmetrik joylashgan ikkita yon plastinka-yelpig’ichdan tashkil topgan. Pat o’qining ostki, teriga qo’shilgan uchi, qalam uchi deb ataladi. Yoyning yelpig’ichi juda ko’p birinchi tartib o’simtalardan tuzilgan. Ikkinchi darajali o’simtalarda ularni o’zaro biriktiruvchi ilmoqchalar bor. Shuning uchun pat yelpiichi ham elastik, ham tarang plastinkadir. Kontur patlar pat qopla g’ ichining asosidir. Ular qushlar tanasi haroratni yo’qotishidan, mexanik ta‘sirdan himoya qiladi. Kontur patlar joylanishiga qarab guruhlarga bo’linadi. Masalan, qanot yuzasini hosil qiluvchi uzun patlar qoquvchi patlar, dumining uzun patlari, rul patlari, tanasini qoplab turuvchi patlar ustki qoplag’ich patlar, dumining ustini qoplovchilar esa dum usti patlari deb ataladi. Kontur patlar ostida mayda par joylashgan. Ularda par o’qi yo’q, ikkinchi darajali o’simtalar bo’lmasligi tufayli par yelpig’ichi bo’lmaydi. Ba‘zi holatlarda par o’qi shuncha qisqa bo’ladiki, o’simtalar bir tutam holatida chiqadi. Bunday patlar haqiqiy par deb ataladi. Pat va par suvda yashaydigan va sovuq iqlim mintaqalarida quruqlikda yashaydigan qushlarda yaxshi rivojlangan. Ularning asosiy xizmati issiqlik yo’qolishini kamaytirishdan iborat. Parlar orasida yana ipsimon par joylashgan. Ular o’simtalari bo’lmagan patlardan iborat. Aksariyat qushlarning ogiz burchaklarida qil joylashgan. Hasharotlarni havoda ovlaydigan qushlarda ular ogiz ochilganda ovlash imkoniyatini oshiruvchi voronka hosil qiladi. Patlarning rivojlanishi ular genetik nuqtai nazardan reptiliyalarning tangachalariga yaqin ekanligini ko’rsatadi. Patning boshlanichi xuddi shunday tangachaning boshlanichi singari, tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan 16

turining biriktiruvchi to’qima qismidan iborat bo’lgan bo’rtmadan iborat. O’sish davomida bu bo’rtma orqaga qayrila boshlaydi. Uning asosi esa teriga botib, bo’lajak parning vlagalishasini, uning qonga boy va kelgusi parni oziqlantiruvchi uchini hosil qiladi. Murtakning ektodermal qismi o’sib differentsiyalashib, ko’ndalang tojini hosil qiladi. Bular kelgusida pat yelpig’ichining o’simptalarida joylashadi. Butun murtak tashqaridan pat rivojlanishi davomida yemiriluvchi shox g’ilofcha bilan qoplangan. Shundan keyin pat yuzasining chap va o’ng tomoni rivojlanadi. Patlar doim almashinib turadi. Ba‘zi qushlar yilda bir marta emas, balki ikki- uch marta tullaydi. Keyingi holatda patning hammasi emas, balki ayrim joylarigina almashinadi. Ko’p marta tullash fasl polimorfizmiga va juftlashish (nikoh) ranglari bo’lishiga bog’liq. Tullash vaqtida faqat pat qoplag’ichi o’zgarmasdan, qator turlarda uning strukturasi ham o’zgaradi. Masalan, chijda yozda patlar soni 1500 ta bo’lsa, qishda 2100-1400 ta bo’ladi. Sittaklarning bir turida yozda patlar 1100 ta bo’lsa, qishda 1700 ta, oq tustovuqda yelkadagi kontur patlarning uzunligi qishda 5,4 sm bo’lsa, yozda 3,8 sm. patlar uzunligi faslga qarab o’rtacha 1,8-1,4 sm, yon o’simtalari esa 3,7-2,5 sm bo’ladi. Muskul sistemasi ularning hayot faoliyatiga bog’liq bo’lgan bir qancha belgilari bilan harakaterlanadi. Birinchidan qushlarda muskul sistemasi uchishi, yurishi, daraxtlarga chiqishi, oziq ovlashiga bog’liq bo’lgan differentsiyalanish bilan baliqlar, amfibiyalar va reptiliyalardan farq qiladi. Ikkinchidan, harakat organlarini harakatlantiruvchi yirik muskullar tanada joylashgan bo’lib, harakat organlariga faqat paylar boradi. Uchinchidan, qanotlar nihoyatda ko’p ish bajargani tufayli muskullarning asosiy qismi orqa tomonida emas, balki qanotlarini harakatlantiruvchi muskullar bor bo’lgan ko’krak qismida joylashgan. Harakat organlari muskullari alohida e‘tiborga ega. To’sh: suyagining tojiga birikkan katta ko’krak muskullari qush ummiy massasining 20% ni tashkil qilib, qanotlarni pastga tushirish vazifasini bajaradi. Ular ostida joylashgan ancha kichik 17

o’mrov osti muskullari qanotlarni ko’taradi. Orqa oyoqlar muskulaturasi nihoyatda murakkab. Ba‘zi qushlarda bo’lgan aylana muskul katta mohiyatga ega. u chanoqdan boshlanib, son boylab cho’ziladi, keyin tasma shaklida tizza ustidan o’tib, barmoqlarni eguvchi muskullar bilan qo’shiladi. Qush shoxga qo’ngan vaqtda tizzasini egadi, demak, bunda aylana muskul tortiladi. Buning natijasida barmoqlar tortiladi va shoxni yana ham mahkamroq qisadi. Qush qancha past qo’nsa, aylana muskullar shuncha ko’proq tortiladi va shoxni shuncha qattiqroq qisadi. Uxlagan qush shoxda avtomatik holatda saqlanadi. Boshqa qushlarda (masalan, chumchuqlarda) barmoqlarning avtomatik qisish mexanizmi boshqacha. U barmoqlarni chuqur qisuvchi muskul yordamida amalga oshadi. Uning barmoqlar uchiga boruvchi paylarining ostki qismi juda adir-budur bo’lib, ichida ko’ndalang qovurg’alarga ega bo’lgan maxsus vlagalisha harakat qiladi. Qush shoxga qo’ngan vaqtda massasining bosimi ostida paylarning adir-budur yuzasi vlagalisha devorlaridagi qovurg’alarga jipslashadi. Natijada barmoqlar qushning ishtirokisiz shoxni qisadi va shu holatda saqlanadi. Skeleti. Qushlar skeleti uchishga va yerda faqat orqa oyoqlari bilan yurishga moslashganligi sababli qator xususiyatga ega. skeletining tuzilish xususiyatlaridan: birinchidan-harakat organlari va ularning kamarlarining o’zgarishida, ikkinchidan umumiy skeletining yengilligi va mustahkamligida ko’rinadi. Uning yengilligi ko’p suyaklarining pnevmatik qo’shilishiga, mustahkamligi esa individual rivojlanishining dastlabki boshlang’ich bosqichlaridayoq qator suyaklarning o’zaro birikishiga bog’liq. Masalan, yirik qushlarda suyaklarning birikish joylari mutlaqo ko’rinmaydi. Umurtqa pog’onasi boyin, ko’krak, bel, dumg’aza va dum qismlaridan iborat. Bel qismi hatto qushlarda murakkab dumg’aza qismiga qo’shiladi. Boshning ancha murakkab harakati tufayli boyin qismi ancha uzun va juda harakatchan bo’ladi. Harakatchanlik yuzasi egarsimon bo’lgan umurtqalar shakliga bog’liq. Bunday umurtqalar geterotsel deb ataladi. Odatda, boshning burilishi burchagi 180 0 , boyqushlarda 270 0 gacha. 18

Bo’yin umurtqalari soni turli qushlarda har xil bo’lib, 11 dan 25 tagacha bo’ladi. Ikkita oldingi boyin umurtqasi amniotlarga xos shaklda bo’lib, atlant va epistrofeydan iborat. Ko’krak umurtqalari o’zaro va dumg’aza bilan qo’shilgan. Ularda to’sh suyagiga harakatchan qo’shilgan qovurg’alar bor. Qovurg’alar o’zaro qo’shilgan ikki qismdan iborat bo’lib, qo’shilish burchagining uchi (tepasi) orqa tomonga yo’nalgan. Bunday tuzilish maxsus muskullar harakati natijasida, to’sh suyagiga dum umurtqa pog’onasiga yaqinlashish, dam undan uzoqlashish imkonini beradi. Natijada nafas olish mexanizmida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’krak qafasining hajmi o’zgaradi. Qushlarning to’sh suyagi o’ziga xos tuzilgan. U tashqariga bir oz bo’rtib chiqqan enli suyak plastinkadan iborat bo’lib, unga ko’krak qovurg’alari kelib qo’shiladi. Hozirgi qushlar juda ko’plarining to’sh suyagida toj bo’ladi. Tojga chap va o’ng tomondan simmetrik qanotni tushiruvchi muskullar qo’shiladi. Faqat ayrim (ikkilamchi uchish qobiliyatini yo’qotgan) qushlarda toj yo’q va to’sh suyagi ozgina qavariq. Pingvinlarda oldingi harakat organlari nihoyatda katta vazifa bajarganligi uchun toj suyagi yaxshi rivojlangan. Bel umurtqalari o’zaro, yonbosh suyagi va dumg’aza umurtqasi bilan butunlay qo’shilib o’sadi. Dum umurtqalarining bir qismi ham dumg’aza umurtqasi bilan qo’shilib o’sadi. Natijada qushlar uchun xos bo’lgan (10 tadan 22 tagacha umurtqadan iborat) murakkab dumg’aza hosil bo’ladi. Biroq qushlarda ham reptiliyalardagi singari haqiqiy dumg’aza umurtqalarining soni 2 ta. Qushlar faqat orqa oyog’ida yurganligi uchun murakkab dumg’aza muhim moslanish ahamiyatiga ega. qushlar erkin dum umurtqalarining soni 6-9. Dum qismi o’zaro qo’shilib o’sgan bir nechta umurtqadan hosil bo’lgan, vertikal joylashgan plastinka-dumg’aza suyagi yoki pigostil bilan tugaydi. Dumg’aza dum patlarining, aniqroi rul patlarining tayanchi hisoblanadi. Bosh skeleti. Qushlarning bosh skeleti umumiy sxemada reptiliyalarning bosh skeletiga yaqin tuzilgan. Ensa qismi to’rtta (asosiy, ikkita yon va tepa) ensa 19

suyagidan tashkil topgan. Ensa bo’rtmasi reptiliyalardagi singari bitta. Eshitish kapsulasi reptiliyalardagi singari uchta quloq suyagidan tashkil topgan bo’lib, yirik qushlarda ular o’zaro qo’shilib ketib, bitta suyakni tashkil qiladi. Bosh suyagining asosi, asosiy ponasimon, oldingi ponasimon va tanglay, qanotsimon suyaklardan hosil bo’ladi. Bosh suyagining usti juft burun, peshana, tepa va plastinkasimon suyaklardan hosil bo’ladi. Yuqorigi jag’ jag’lararo va yuqorigi ja suyaklaridan ibort. Bu suyaklarga orqadan tayoqchasimon chakka, kvadrat chakka suyaklari qo’shilib, ular o’z navbatida kvadrat suyagi bilan qo’shiladi. Natijada qushlar uchun nihoyatda xos bo’lgan, ko’z xonasini chakka chuqurchadan ajratib turuvchi pastki chakka yoyi hosil bo’ladi. Pastki jag’ mekkel tog’ayiga gomologik bo’lgan qo’shimcha suyak, terijan hosil bo’lgan tish, plastinkasimon, burchak suyaklarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Til osti apparati suyakdan iborat. U birinchi juft jabra yoylariga gomogolik bo’lgan cho’zinchoq plastinka va juda uzun shoxlar shaklida. Eshitish suyakchasi, reptiliyalardagi singari, bitta va unga butunlay gomologik. Qushlar bosh suyagining umumiy tuzilish sxemasi reptiliyalarnikiga o’xshash bo’lishi bilan bir qatorda ulardan qator belgilari bilan farq qiladi. Qushlarda bosh miyaning (ayniqsa, uning yarim sharlarining) rivojlanishi va ko’z soqqasining yirik bo’lishi natijasida miya qutisi nihoyatda katta. Qushlarning ko’zi muhim sezish organidir. Jag’lari, odatda, juda cho’zilgan va ularning suyaklari o’zaro qo’shilib o’sadi. Shunday qilib, nihoyatda mustahkam va ushlaydigan apparat hosil bo’ladi. Miya qutisining suyaklari nihoyatda yupqa bo’lib, juda erta o’zaro qo’shilib o’sadi. Natijada miya qutisi mustahkam va yengil bo’ladi. Bosh suyagining qator suyaklari pnevmatik qo’shilishini ham qayd qilish lozim. Oldingi oyoqlar va ularning kamari qushlar uchishga moslashganligi tufayli qator xususiyatlarga ega. kamar proksimal uchi bilan yelka suyagining qo’shilishi uchun zarur bo’lgan yuza hosil qiluvchi kurak, korakoid va o’mrovdan iborat. Uzun, qilichsimon bukilgan kurak suyagi qovurg’alar ustida joylashgan bo’lib, erkin siljiydi. Juda kuchli rivojlangan korakoid bir uchi bilan to’sh suyagiga 20

taqaladi, ikkinchi uchi bilan yelkaning qo’shilishini ta‘minlaydi. Chap va o’ng o’mrov suyaklari o’zaro qo’shilib, belga muslahkamlik beruvchi ayri suyakni hosil qiladi. Qanot skeleti umuman besh barmoqli harakat organlariga xos bo’lgan barcha suyaklardan tashkil topgan. Yelka va yelka oldi suyaklari deyarli o’zgarmagan bo’lsa-da, kaft suyaklari moslanishi natijasida ancha o’zgargan. Bilakuzuk suyakgi keskin reduktsiyalangan. Uning proksimal qismlari qo’shilib, ikkita suyak hosil qilsa, distal qismi esa bilakka qo’shilgan. Panja o’zagi ikkita uzun suyakdan iborat bo’lib, ham distal, ham proksimal qismida qo’shilib, nihoyatda murakkab bilan- bilakuzuk qismini hosil qiladi. Barmoqlardan faqat uchtasi-ikkinchi, uchinchi, to’rtinchilari saqlanib qolib, uchinchi barmoq ikkita falangaga ega bo’lib, ikkinchi va to’rinchi barmoqlarda hech narsa bo’lmaydi. Qanot suyaklari o’zaro maxsus muskullar, pay va teri pardalar bilan qo’shilganligi tufayli ular tekis cho’zila olmaydi. Shuning uchun ham uning qismlari o’zaro ma‘lum burchak shaklida joylashadi. Qanot qismlari faqat bir yo’nalishda-qanot tekisligida harakat qilib, uni yoyadi va yoki qisadi. Orqa oyoqlari va ularning kamari harakat vaqtida tana massasi faqat oyoqlarga tushishi tufayli qator xususiyatlarga ega. chanoq suyagining mustahkamligi katta yonbosh suyaklarini, butun uzunasiga dumg’aza suyagi bilan qo’shilib ketishiga bog’liq. Yonbosh suyaklari bilan ancha katta quymich suyagi ham qo’shiladi. Qov suyaklari esa aksincha, ancha kichik. Ular ingichka barmoqlar shaklida quymich suyaklarining tashqi tomoniga qo’shiladi. Chanoq kamarining uchala suyagi ham quymich kosasini hosil qilishda ishtirok qiladi. Qorin tomonida chanoqning o’ng va chap tomonlari keng joylashgan. Bu holat qushlarning katta va qattiq qobiqli tuxum tuzishiga bog’liq. Son suyagi tipik tuzilgan. Boldir suyagi ikki tipik suyakdan iborat bo’lib, biroq faqat katta boldir suyagi yaxshi rivojlangan. Kichik boldir suyagi esa rivojlanmagan. U katta boldir suyagiga kelib qo’shiladi. Distal qismiga, kaftning qator proksimal suyakchalari qo’shilgan. Bu yerda suyaklar shunday zich 21

qo’shilganki, choki ko’rinmaydi. Boldirdan keyin joylashgan qismi sevka (pix) deb ataladi. Voyaga yetgan qushlarda bilakuzuk suyaklarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Natijada qushlarning boldir va tovon qismlari (reptiliyalardagi singari) ikki qator tovon suyaklarining orasida joylashgan. Bunday qushilish intertarzal qo’shilish deb ataladi. Ko’pincha qushlarda 4 ta, ayrim vaqtlarda 3 ta va faqat bir holatda (Afrika tuyaqushlarida) 2 ta barmoq bo’ladi. Hazm qilish organlari. Hozirgi qushlarning hammasida ham tish bo’lmaydi. Ovlash va oziqni saqlash quroli sifatida shox g’ilofcha bilan qoplangan yuqorigi va pastki jalar xizmat qiladi. Tumshuining shakli nihoyatda xilma-xil bo’lib, oziq turiga va uni ovlashga bog’liq. Masalan, yirtqich qushlar tumshug’ining ko’p qismi shox gilofcha bilan qoplangan bo’lib, u ilmoqsimon qayrilgan. Donxo’r qushlar tumshug’i donni cho’qilab olishga moslashgan-konussimon. G’ozsimonlarda so’rib (filtrlab) oluvchi yassi plastinkadan iborat. Pelikanlarning pastki ja tarmoqlari orasida baliq ovlashga moslashgan xaltacha bo’ladi. Og’iz bo’shlig’i asosida til joylashgan. Uning shakli ham, har xil. Masalan, yirtqichlarda u kalta va qattiq, g’ozsimonlarda seret va yassi, qizilishtonlarda hamda burmaboyinlarda esa juda uzun va ingichka bo’ladi. Tili juda harakatchan. So’lak bezlari har xil rivojlangan. Ba‘zilarida (tentakqushlarda) deyarli yo’q. So’lak bezlari salangaqaldirg’ochlarida yaxshi rivojlangan. Ular «qaldirg’och» uyasi deb ataladigan uyalarini shamolda qurigan so’laklaridan yasaydi. Yirtqich qushlarda so’lak oziqni namlaydi va oziq qizilo’ngachdan yengil sirpanib o’tadi. Ba‘zi qushlarda (yirtqichlarda, tovuqsimonlarda, kaptarlarda) uzun qizilo’ngach kengayib jig’ildon hosil qiladi. Jig’ildonda ovqat vaqtincha, ya‘ni yutilishdan oldin saqlanadi va uni hazm qilish boshlanadi. Sutcha deb ataladigan moyli tvorogsimon massa ajralib, bu massa bilan kaptarlar o’z bolasini boqadi. Qizilo’ngach yupqa devorli bezli oshqozonga ochiladi. Bu yerda hazm qilish bezlarining sekretsiyasiga duch keladi. Bezli oshqozondan keyin qalin devorli muskulli oshqaozon joylashgan. Uning ichki tomoni tekis shoxsimon kutikula 22

bilan qoplangan. Bu yerda oziq maydalanadi. Uning maydalanishi faqat kutikulyar qobiqning harakati bilan emas, balki oshqozon ichidagi, maxsus yutilgan oshlarning tegirmon toshlari singari harakat qilishi natijasida sodir bo’ladi. Muskulli oshqozonning rivojlanishi oziqning xarakteriga bog’liq. Hasharotxo’r va yirtqich qushlarda u yaxshi rivojlanmagan. Donxo’r qushlarda, ayniqsa o’simliklarning dag’al vegetativ qismlari bilan oziqlanuvchi tovuqsimonlarda u juda yaxshi rivojlangan. Donxo’rlar oshqozonida bosim 2-106 dan 3-106 PA gacha ko’tarilishi mumkin. Hazm qilish tezligi ham katta. Masalan,uy chumchug’ida don 3-4, qo’nizda –1 soatdan, qurtda esa 15 minutda hazm bo’ladi. Ichakning ingichka qismi nisbatan uzun. O’n ikki barmoq ichak halqasida oshqozon osti bezi joylashgan. Ichakning orqa qismi yaxshi chegaralangan bo’lsa- da, u nisbatan qisqa bo’lib, yo’g’on va to’g’ri ichakka bo’linmagan. Aksariyat qushlarda yo’g’on va ingichka ichaklar chegarasida ikkita ko’r o’simta joylashgan. Orqa ichak kloakaga ochilgan bo’lib, ko’p qushlarda uning orqa tomonida fabritsiyev xaltachasi deb ataladigan ko’r qsimta joylashgan. Ehtimol, u ichki sekretsiya vazifasini bajaradi. Qush o’sgan sari bu xaltachaning hajmi kichrayadi. Ichaklarning nisbiy uzunligi har xil bo’lib, u oziq turiga bog’liq. Masalan, nandu va childning ichagi tanasining uzunligidan 8, qoravoy va kalxatlarniki 11- 12, kunduzgi yirtqichlarniki 7-8, aksariyat hasharotxo’rlarniki 4-7 marta uzun. Jigari katta va ikki pallali. Ko’pchilik qushlarda o’t suyuqligi bo’ladi (kaptarlarda yo’q). O’t yo’li o’n ikki barmoq ichakka ochiladi. Shunday qilib, hazm qilish organlari uchun quyidagi belgilar xos: 1) tishlarning bo’lmasligi va ular funktsional jihatdan ma‘lum darajada shox tumshuq bilan almashilganligi (ovlash va oziqni saqlash); 2) ichak sistemasining nisbatan qisqaligi. Masalan, o’txo’r sut emizuvchilarning ichagi tanasiga nisbatan 20 marta uzun bo’lsa, o’txo’r qushlarda (jumladan, tovuqsimonlarda) u hammasi bo’lib 8 marta uzunroq; 3) tishlar bo’lmasligi tufayli og’izda ovqatning chaynalmasligi va ichak sistemasining qisqarishi bilan ovqatga intensiv kimyoviy ta‘sir ko’rsatilishi natijasida oshqozonning ikki qismdan iborat bo’lishi; 4) orqa 23

ichakning yo’g’on va to’ri ichakka bo’linishi. Bu holat bir tomondan, tanani yengillashtiradi, ikkinchidan, to’ri ichakda najas vaqtincha saqlanadi va tarkibidagi suv shimiladi; 5) fabritsiyev xaltachasining bo’lishi. Nafas olish organlari nihoyatda o’ziga xos tuzilgan bo’lib, boshqa organlarga nisbatan uchib yurib yashashga yaxshiroq moslashgan. Hiqildoq teshigi traxeyaga ochiladi. Traxeyaning yuqori qismi toq uzuksimon suyak, juft cho’michsimon tog’aylar bilan chegaralanuvchi hiqildoqni hosil qiladi. Bu hiqildoq qushlarda yuqorigi hiqildoq deb atalib, tovush chiqarishda hech qanday rol oynamaydi. Bu funktsiyani faqat qushlarga xos bo’lgan pastki hiqildoq bajaradi. U traxeya bronxlarga bo’lingan joyidagi kengaygan joy bo’lib, suyak xalqalar bilan saqlanib turadi. Hiqildoq ichki tomonining tashqi devorlaridan tashqi tovush pardalari, uning ostida, traxeya bo’lingan joyda ichki tovush pardalari ajraladi. Tovush pardalari maxsus sayrash muskullarining qisqarishi natijasida turli tembrdagi tovush chiqaradi. Nafas yo’lining yuqori qismi termoregulyatsiyada katta ahamiyatga ega. havo temperaturasi ko’tarilgan vaqtda qushlarda nafas olish tezlashishi va yuzaki bo’lishi aniqlangan. Shu bilan bir qatorda og’iz va tomoqdagi qon tomirlari kengayadi. Qushlar o’pkasi, amfibiyalarniki singari, ichi kovak xaltacha shaklida emas. Qushlar o’pkasi ko’krak qafasiga birikkan g’ovak zich tanadan iborat bo’lishi bilan reptiliyalar o’pkasidan farq qiladi. Bronxlar o’pkaga kirgandan keyin tarmoqlanadi. Ularning asosiy tarmoqlari o’pkani yorib o’tib, havo xaltachalariga qo’shiladi. Bronxlar tarmoqlari o’zaro ingichka naychalar parabronxlar yordamida qo’shiladi. O’z navbatida bulardan juda ko’p ko’r o’simtalar-bronxiolalar chiqadi. Bronxiolalar atrofida qon tomirlarining juda ko’p kapillyarlari to’planadi. Yuqorida aytilganidek, bronxlar tarmoqlarining bir qismi o’pkani teshib o’tib, sig’imi o’pka sig’imidan bir necha marta katta bo’lgan havo xaltachalarini hosil qiladi. Havo xaltachalari turli ichki organlar orasida joylashib, ularning o’simtalari teri ostiga, muskullar orasiga va pnevmatik suyaklarga o’tadi. 24

Qushlarda havo xaltachalari bir nechta. Ikkita boyin, bitta o’mrovaro, ikki-uch juft ko’krak va bir juft nihoyatda katta qorin xaltachasi bor. Havo xaltachalarining mohiyati katta va xilma-xil. Asosiy vazifasi, ayniqsa uchgan vaqtda, nafas olish mexanizmini belgilashidir. Qush qo’nib o’tirgan vaqtda nafas olish to’sh suyagining umurtqa pog’onasiga yaqinlashishi va uzoqlashishi natijasida sodir bo’ladi. Bunday harakat qovurg’alarning o’zaro harakatchan birikkan ustki va pastki qismlari orasidagi burchakning o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. To’sh suyagi pastga tushgan vaqtda ko’krak qafasining hajmi ortadi va ma‘lum havo xaltachalari cho’zilib, o’pkadan havoni tortadi. To’sh suyagi ko’tarilgan vaqtda esa havo siqib chiqariladi. Ayni vaqtda o’pka ham nasos vazifasini bajaradi. Yugurganda, daraxt va tog’larda tirmashib yurgan vaqtda esa oyoqlar qorin havo xaltachalarini bosadi va ular harakat qiladi. Uchish vaqtida havo xaltachalarining nasos organi sifatidagi ahamiyati nihoyatda katta. Qanoti ko’tarilganda ular cho’ziladi va havo katta kuch bilan avval o’pkaga, keyin havo xaltachasiga tortiladi. Xaltachalarda gazlar almashinmaydi; nafas olgan vaqtda havo o’pkadan katta tezlikda xaltachalarga o’tkanligi tufayli o’zidan ko’p kislorod bermaydi. Natijada havo xaltachalariga kislorodga ancha boy bo’lgan havo o’tadi. Shunday qilib, nafas olishning bu fazasida ham qon oksidlanadi. Bu holat qo’sh nafas olish deb ataladi. Buning moslanishdagi ahamiyati aniq. Qush qancha ko’p qanot qoqsa, shuncha jadal nafas oladi. Uchayotgan qush nafas olish energiyasining ko’payishi qanot harakati va kislorod sarf qilinishi bilan avtomatik bajariladi. Biroq qanot qoqish va nafas olish harakatlari sinxronizatsiyasi hamma qushlarda borligi aniqlangan emas. Ko’p qushlarda qanot qoqish soni nafas olish sonidan ko’proq bo’ladi. Har holda nafas olishning yoki chiqarishining boshlanishi qanot qoqishning aniq fazalariga to’g’ri keladi. Bu mexanizm nafas olishning boshlanishi qanot ko’tarilishining o’rtalariga yoki oxiriga, nafas chiqarishning boshlanishi esa qanotning pastga tushirilishi oxiriga to’g’ri keladi. 25

Yaqinda Shmidt-Nilson (1979) o’pka ventilyatsiyasining boshqa usulini ko’rsatdi. Uning fikricha, havo deyarli o’pka parenximasida tarmoq paydo qilmaydigan, asosiy o’rta bronx orqali bevosita orqa havo xaltachasiga o’tadi. Bu yerdan o’pkaga, keyin oldingi havo xaltachalari orqali tashqariga chiqariladi. Shunday qilib, bu kontseptsiya nuqtai nazaridan nafas olish sistemasi bir yo’nalishli bo’ladi. Nafas olishdan tashqari, havo xaltachalari uncha katta ahamiyatga ega bo’lmagan funktsiyalarni ham bajaradi. Masalan, uchgan vaqtda intensiv qanot qoqishda tanani isib ketishdan muhofaza qiladi. Chunki nisbatan sovuq havo butun ichki organlar ayniqsa muskul sistemasini o’tib turadi. Bundan tashqari havo xaltachalari uchish vaqtida ichki organlarning o’zaro ishqalanishini kamaytiradi. Nihoyat, ular tananing zichligini kamaytirib, qorin ichi bosimini ko’paytirib defektsiyaga yordam beradi. Havo xaltachalarining umumiy sig’imi o’pka sig’imiga nisbatan 10 marta ko’p. Qushlarda metabolizm yuqori ekanligini qon bosimi darajasi ham ko’rsatadi. Masalan, kaptarda u 135/105 ga, tangachali reptiliyalarda 80/60-14/10 ga teng. Qon aylanish organlari. Qushlarda yurak va arteriya yoylarining tuzilishiga bog’liq bo’lgan arterial va venoz qonning o’zaro qo’shilmasligi harakterlidir. Yurak to’rt kamerali bo’lib, u ikkita yurak qorinchasi va ikkita yurak bo’lmasidan iborat. Qushlar yuragi boshqa umurtqalilar yuragiga nisbatan katta. Bu holat qushlarda, ayniqsa uchish vaqtida, moddalar almashinuvi intensivligiga bog’liq. Masalan, o’rdakning yurak indeksi 0,6 ga teng bo’lsa, quyonda atigi 0,2 ga teng. Mayda qushlarda moddalar almashinuvi nisbatan kuchli bo’lgani tufayli (o’z navbatida bu holat mayda hayvonlarda teng sig’imi va issiqlik chiqaruvchi yuza orasidagi notenglik bilan ham aniqlanganligi) ular yuragining massasi yirik qushlar yuragiga nisbatan ortiq bo’ladi. Masalan, tana massasi 23 g bo’lgan snegir qush yuragi massasining nisbati 1,3%, massasi 8 g bo’lgan moskovka chittakniki 1,8%. Harakat tezligi bilan yurak massasi orasida ham bolanish borligini ko’rish mumkin. Yaxshi uchuvchi qushlardan lotinda yurak massasi o’rtacha tana 26

massasining 1,7% ga teng. Nisbatan sekin uchadigan qushlardan miqqiyoda 1,2%, sekin uchuvchi hakkada 0,9% ga teng. Qushlar yuragi yer yuzida yashaydigan boshqa tuban tashkil topgan hayvonlarnikiga nisbatan intensiv harakat qiladi. O’t baqasida yurak 1 minutda 40- 50, snegirda o’rta hisobda 730 marta qisqaradi. Yurak qisqarishi tana massasiga bog’liq ekanligi yaqqol ko’rinadi. Tana massasi 250 g bo’lgan kaptarning yuragi bir minutda o’rtacha 248, massasi 22 g bo’lgan ko’k chumchuqning yuragi 697, massasi 13 g bo’lgan sa‘vaniki 754, massasi 8 g bo’lgan moskovkaniki 1037 marta qisqaradi. Yurak urish chastotasi qushlarda juda turli-tuman bo’lib, ularning holatiga ham bog’liq. Masalan, kaptar tinch holatida bir minutda 165, uchish vaqtida 550 martaga teng. suvchumchuqda yurak urish ritmi suvga cho’mgandan 1 sekunddan keyin 42% ga pasayadi. Qushlarda qon hajmining ko’payishi ham progressiv belgilardan bo’lib hisoblanadi. Suyakli baliqlarda qon massasi taxminan 3%, dumsiz amfibiyalarda 6%, qushlarda 9% ga teng. qonning kislorod hajmi reptiliyalarnikiga nisbatan qariyb ikki marta ko’proq. Bu barcha tuzilish xususiyatlari qushlar hayotchanligining umumiy murakkablashuvi uchun zamin hisoblanadi. Yurakning chap qorinchasidan yagona-o’ng aorta yoyi chiqib, tezda ikkita nomsiz arteriyaga bo’linadi. Bu arteriyalar bir juft uyqu (boyinturuq) va bir juft o’mrov osti arteriyasiga bo’linadi. Shu usulda bosh, yelka kamari va oldingi oyoqlar qon bilan ta‘minlanadi. Aytib o’tilgan aorta yurakning o’ng tomonidan aylanib o’tib, umurtqa pog’onasi ostidan orqa aorta sifatida tananing dum qismigacha boradi. Orqa aorta tarmoqlanib, ichki organlar, orqa oyoqlar va ularning kamarlarini qon bilan ta‘minlaydi. Yurakning o’ng qorinchasidan o’pka aortasi chiqib, vena qonini o’pkaga olib boradi. Venoz qon boshdan juft boyinturuq venaga yiiladi. Bular juft o’mrov osti venasi bilan tutashib, qonni yurakning o’ng bo’lmasiga quyuvchi o’ng va chap oldingi kovak venani hosil qiladi. Qushlar tanasining vena sistemasi reptiliyalar tanasining vena sistemasiga o’xshaydi. Farqi shundaki, reptiliyalarda boshqa 27

mayda venalar bilan birga buyrak qopqa sistemasini hosil qiluvchi qorin osti venasi, funktsional jihatdan dumaza-qatqorin venasi bilan almashingan. Bundan tashqari, buyrakning qopqa venasi qisman reduktsiyalashgan. Orqa kovak venalari yurakning o’ng bo’lmasiga qoyiladi. Katta va kichik qon aylanish doiralari alohida-alohida bo’lganligi uchun barcha organlarga sof arterial qon boradi. Bu holat, shuningdek qonning tez aylanishi va intensiv gazlar almashinuvi qushlarda tana temperaturasining yuqori bo’lishini ta‘minlaydi. Tana temperaturasi o’rtacha +420S. yirik turlarda, odatda +38+400S, mayda turlarda +450S gacha bo’ladi. Qushlarda nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan fiziologik xossalardan biri termoregulyatsiya mexanizmining hosil bo’lishidir. Buni qushlardagi kimyoviy va fiziologik termoregulyatsiyada ko’rish mumkin. Birinchi holat moddalar almashinuvi intensivligi, ya‘ni issiqlik mahsulotining tashqi muhit temperaturasiga nisbatan o’zgaruvchanligiga boliq. Masalan, tashqi temperaturaning +330 dan +100S ga tushishi chumchuqlarda kislorodga ehtiyojni 3 martaga oshiradi. Fizik termoregulyatsiya issiqlik qaytarishning kattaligiga boliq. Qushlarda polip nafas (harsillash) deb ataluvchi holatning ahamiyati katta. Bu holat nafas olishning tezlashishi natijasida nafas olish organlari va nafas yo’llaridan issiqlikni chiqarishdan iborat. Mayda qushlar shu usulda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan issiqlikning yarmini chiqarishi mumkin. Yirik qushlarda esa bu holatda issiqlik ko’proq sarflanishi mumkin. Shunga ko’ra, masalan, tuyaqushlar va hatto kaptarlar +510S issiqqa ham chidashi mumkin. Nerv sistemasi. Qushlarning markaziy nerv sistemasi reptiliyalarnikiga nisbatan ancha takomillashgan. Bu takomillashish, qushlar hayot faoliyati va ularning tashqi muhit bilan munosabati nisbatan murakkab bo’lishiga bog’liq. Qushlarning nerv-reflektor faoliyati, oqibat natijada moslanishga oid xatti-harakati ham nihoyatda turli-tuman. Morfologik nuqtai nazardan, bu bosh miyaning nisbiy juda katta ekanligiga bog’liq. Reptiliyalarda bosh miyaning massasi, orqa miya massasiga teng bo’lsa, qushlarda u hamma vaqt katta; tovuqsimonlarda 150% ga 28

yaqin, kaptarda 250%. Bosh miyaning kattaligi avvalo oldingi miya yarim sharlarining rivojlanishiga boliq. Masalan, bu qismning boshqa barcha qismlar massasiga bo’lgan nisbat tovuqsimonlarda 1:1; yirtqich qushlarda 2:1, Tovuqsimon va to’tilarda hatto 3:1 ga teng. biroq oldingi miyaning ko’p qismi, reptiliyalarniki singari, ko’ndalang tanachalardan tashkil topgan. Aksincha yarim sharlar shumbazi sust rivojlanganligi, asosan birlamchi gumbazdan iborat bo’lishi bilan sut emizuvchilardan farq qiladi. Hidlash organlari yaxshi rivojlanmaganligi uchun hid bilish bo’limi kichik. Oraliq miyasi ham sust rivojlangan. Aksincha miyacha ancha katta bo’lib, asosan chuvalchang deb ataladigan o’rta bo’lakdan tashkil topgan, bu chuvalchang bo’lak ko’ndalangiga joylashgan o’ziga xos joyaklar bilan qoplangan. Miyachaning kuchli rivojlanganligi uchish vaqtidagi murakkab harakatlarni koordinatsiya qilish bilan boliq. Miyacha rivojlanganligi tufayli o’rta miyaning ko’rish qismlari juda yon tomonga siljigan. Bosh miya nervlari o’n ikki juft. Orqa miya, reptiliyalardagi singari, orqa va bel nerv tugunchalarida kengaygan. Sezgi organlari. Eshitish orgnlari, reptiliyalardagi singari, o’rta va ichki quloqdan iborat. Ammo chianoq kanali yaxshi rivojlangan bo’lib, xaltachadan to’siq bilan ajralib turadi. Yevstaxiev naylari tomoqqa bitta umumiy teshik bilan ochiladi. Eshitish suyakchasi bitta. Noora parda teridan birmuncha chuqurroqda, tashqi eshituv yo’lining boshlang’ich holati bo’lgan voronkasimon chuqurchaning tubida joylashgan. Ba‘zi tungi qushlarda, masalan, boyqushlarda bu chuqurchaning ichi ancha keng bo’lib, uning atrofieshitishni kuchaytiruvchi teri qatlami bilan hoshiyalangan. Umuman qushlar yaxshi eshitadi va eshitish organi ko’z bilan bir qatorda eng muhim sezgi organi bo’lib hisoblanadi. Ko’p hollarda qushlar xavfni eshitish organi orqali sezadi. Yaqinda yavan salngani (Callocalia fuciphaga) exolokatsiya qobiliyatiga ega ekanligi aniqlandi. Asosiy tovush impulslari 1,5-4,5 kGts chastotaga ega bo’lib, bir 29

sekundda 9-10 marta takrorlanadi. Bu qush qorong’i g’orlarda boshqa qushlar va narsalarga tegib ketmasdan uchish qobiliyatiga ega. Qushlarning ko’zi juda yaxshi rivojlangan. Ular ko’zlari rivojlnmagan turlari bo’lmasligi bilan amfibiyalar, reptiliyalar va sut emizuvchilarda farq qiladi. Ularning ko’z soqqasi nisbatan katta. Ayniqsa u tunda va qoronida yoki faqat ko’zi yordamida oziq topadigan qularda yaxshi rivojlangan. Ko’z massasining umumiy tana massasiga bo’lgan nisbati har xil turlarda quyidagicha: G’ozlarda (o’t bilan oziqlanuvchi)-1/57; hakkalarda (sekin harakatlanuvchi hayvonlar bilan oziqlanadi va yaqindan oziq axtaradi) -1/70; lochinlarda (qushlar bilan oziqlanadi, o’ljasini havoda ovlaydi yoki hasharotlarni ovlaydi) -1/40; yapaloqqushlarda (tunda asosan mayda kemiruvchilar bilan oziqlanadi) -1/30. Aksariyat qushlarning ko’zi monokulyar bo’ladi. Har qaysi ko’zining ko’rish maydoni 1500, binokulyar ko’rish maydoni esa 30-500. Yapaloqqushlarda ko’pincha binokulyar. Bu holat tunda yashashga moslanish natijasida hosil bo’lgan. Lotin-sapsan harakat qilayotgan qushni 1100 m dan, lotin turumtoy esa 800 m dan ko’radi. Akkomodatsiya ancha takomillashgan bo’lib, ikki yo’l bilan: 1) kiprikli muskullar ta‘sirida ko’z gavhari shaklining o’zgarishi iva 2) ko’z soqqasi shaklini o’zgartiruvchi sklerani o’rab turuvchi halqali muskullar ta‘sirida gavhar va to’r parda orasidagi masofaning o’zgarishi natijasida hosil bo’ladi. Ustki va ostki qovoqdan tashqari yana uchinchi yumish pardasi ham bo’ladi. Bu parda ko’zning ichki (oldingi) tomoniga birikkan bo’lib, u ko’zni pardasimon qoplashi mumkin. Hid bilish kuchsiz rivojlangan. Ehtimol, faqat ayrim qushlar hid bilish qobiliyatiga ega. masalan, Yangi Zelandiya ivilari. Nayburunlilar, baliqchilar, o’rdaklar va griflarda hid bilish boshqa qushlardagiga qaraganda yaxshiroq rivojlangan. Qushlarning hidlash organlari hidlash chianoining differentsiyalanganligi bilan reptiliyalardan farq qiladi. Ayrish organlari reptiliyalarning ayrish organlariga o’xshash. Qushlar embrionida ayirish organlari tana buyragi sifatida hosil bo’lib, keyinchalik u 30

boshqa amniotlardgi singari, chanoq buyragi bilan almashinadi. Qushlar buyragining nisbiy o’lchami reptiliyalarniki va hatto sut emizuvchilarnikidan katta masalan, chug’urchiqda u tana massasining 1,2% ni, krachkalarda 1,6% ni, chegarlarda 2,6% ni tashkil qiladi. Buyrakning kattaligi qushlarda moddalar almashinuvining nihoyatda intensivligiga bog’liq. Bu holatni nefronlar sonining nihoyatda ko’pligi (bir necha o’n ming bo’lishi) ham tasdiqlaydi. Nefronlar tuzilishida, reptiliyalardagidek, tomirli tugunchalarning reduktsiyalanishi xarakterlidir. Siydik hosil bo’lishi ko’proq halqali kanallarning sekretor faoliyatiga boliq. Reptiliyalardagi singari siydik kislota oqsil almashinuvining asosiy mahsulotidir. Oqsil metabolizmining bunday tipi, birinchidan, tuxum yerda rivojlanib, suvni tashqi muhitdan olish imkoniyati tamomila bo’lmasligi; ikkinchidan, metabolizm mahsulotlarining rivojlanayotgan tuxum sistemasida rezervatsiya qilinishiga bog’liq. Shuning uchun ham siydik ajratishda juda ko’p suvni talab qiluvchi mochevina hosil qiluvchi moddalar almashinuvi tipi hosil bo’lmasligi muayyandir. Ikkinchidan, aytilganidek, siydik kislota uncha zaharli bo’lmaganligi tufayli aynan metabolizmning shu mahsuloti tuxum sistemasida uzoq muddat saqlanishi mumkin. Shunday qilib, qushlar, baliqlar, amfibiyalar va sut emizuvchilardagi singari, «yopiq» sistemada mochevina emas, balki siydik kislota hosil qiluvchi mahsulot almashtirish tipi ikkinchi misoldir. Siydik ayirish sistemasi yo’lidan juda tez o’tadi. Aks holda yomon eriydigan siydik kislota tuzlari ayirish yo’llarini to’sib qoyishi mumkin. Qushlarda siydik pufagining bo’lmasligi ham shu holatga bog’liq. Siydik pufagining bo’lmasligi uchishga moslanish va massasining kamayishi, degan darsliklarda berilgan izoh haqiqatdan ancha uzoqdir. Kloakada siydikdan suv shimilib organizmga o’tganligi tufayli qushlarda ayirish jarayonlarida suv nihoyatda kam sarflanadi. Bulanish bo’lmasligi qushlarning suvga ehtiyojini kamaytiradi. Ko’p turlari suv ichmaydi. Masalan, ko’p yirtqichlar va ba‘zi Tovuqsimon. 31

Jinsiy organlari. Urudonlari buyrak ustida joylashib, ichak tutqiiga osilgan ikkita loviyasimon tanachadan iborat. Ularning kattaligi yil fasllariga qarab o’zgarib turadi. Urchish davrida zyablikda urug’don 1125 marta, chug’urchiqda 1500 marta kattalashadi. Urug’donlarning ichki chetiga yaqqol ko’rinmaydigan, embrion rivojlanishida hosil bo’ladigan tana buyragiga gomologik o’simta qo’shiladi. Mana shu o’simtalardan siydik yo’liga parallel davom qiluvchi tuxum yo’llari chiqib, ular kloakaga qo’shiladi. Ba‘zi turlarda uru yo’llari kloakaga qo’shilish joylari kengayib, urug’ xaltachalarini hosil qiladi. Urug’ xaltachalari urug’ rezervuari vazifasini bajaradi. Kopulyativ organlar faqat ayrim turlarda bo’ladi. Kloakaning bo’rtishidan hosil bo’ladigan penis ozlarda, tinamu va tuyaqushlarda bo’ladi. Laylak, tarna va tuvaloqlarda u rudiment holda. Aksariyat qushlarda qo’shilish organi bo’lmaydi, erkak va urg’ochi qushlar kloakasini bir-biriga yaqinlashtirishi va erkaklari spermasini urg’ochi kloakasiga o’tkazishi orqali bo’ladi. Urg’ochi qushlarning jinsiy sistemasi, ayrim qushlardan boshqa hammasida keskin assimetrik tuzilgan bo’lib, chap tuxumdon va chap tuxum yo’lidan iborat o’ng tuxumdon ba‘zi kunduzgi yirtqichlar, yapaloqqushlar, to’tilar, tovuqsimonlar va suvmoshaksimonlrda rivojlanadi. Ayniqsa o’ng tuxumdon to’tiqushlarda ko’proq rivojlanadi. Biroq rivojlangan o’ng tuxumdon ham juda kam xizmat qiladi. Shunisi qiziqki, o’ng tuxumdonda yetilgan tuxum chap tuxum yo’li orqali chiqariladi, chunki harakat qiluvchi o’ng tuxum yo’li juda kam uchraydi. Urg’ochilarida o’ng tomon jinsiy organlarining reduktsiyalanishi qushlar tuxumining yirik bo’lishi, qattiq qobiq bilan qoplanishi va tuxum yo’lidan sekin (1-2 kunda) o’tishiga bog’liq. Tuxumdon notekis shakldagi, chap buyrak oldida joylashgan donador tanadan iborat. Uning hajmi tuxum pishib yetilishiga va ularning hajmiga qarab keskin o’zgarib turadi. Tuxum yo’li uzun nay shaklida bo’lib, uning bir uchi kloakaga, ikkinsi (yuqorigi) uchi voronkasimon tana bo’shlig’iga ochiladi. Yetilgan tuxumlar 32

tana bo’shliidan tuxum yo’li voronkasiga tushib, u yerdan nariga siljiydi. Tuxum yo’li bir necha qismdan iborat. Birinchi qism (eng yuqorigi qismidan tashqari) deyarli butun uzunasiga qarab bezlarga nihoyatda boy. Bu qismda o’tuvchi tuxumni qalin qavat bilan qoplovchi oqsil ishlab chiqariladi. Bu qismda tovuqlarda, tuxum 3-6 soat bo’ladi. Ketingi ancha yupqa qismida tuxum po’chog’i osti ikki qavat pergamentsimon qobiq bilan o’raladi. Keyin bachadon deb ataladigan qism joylashgan. Bu qismda qattiq ohak po’choq, unga rang beruvchi pigmentlar va po’choq usti qobii hosil bo’ladi. Bachadonda tuxum 12 dan 20 soatgacha bo’ladi. Oxirgi qismi qisqa va kuchli muskulaturaga ega, bu yerdan tuxum kloakaga o’tadi, keyin tashqariga chiqariladi, tovuqda tuxumning tuxum yo’lidan o’tish davri bir sutkaga yaqin, kaptarda 14 soat. Tuxumi. Yuqorida aytib o’tilganidek, tuxum deganda odatda, sariqdon deb ataladigan qism tushuniladi. Tuxumni to’ldiruvchi boshqa hosilalar, masalan, oqsil tuxumdon emas, balki tuxum yo’lidan hosil bo’ladigan tuxum qobig’idir. Sariqdonning animal qutbida yadro va protoplazmadan tashkil topgan, uncha yirik bo’lmagan murtak diski joylashgan. Sariqdonning boshqa qismlari mayda pufakchalardan-tuxum plazmasi bilan qavatlangan sariq rangdagi sariqdon yoki ochiq rangli sariqdondan iborat. Har ikkala rangdagi sariqdon qavatlari kontsentrik joylashgan. Tashqi tomondan butun sariqdon yupqa po’st bilan qoplangan. Sariqdon rivojlanayotgan embrion tomonidan sarflanadigan oziq moddalar va suv manbai bo’lib uning shakllanishi uchun material bo’lib hisoblanadi. Sariqdonning tarkibi har xil turlarda turlicha bo’lib, umuman yo va suv ko’pligi diqqatga sazovordir. Shuni hisobga olish kerakki, qushlarning embrioni rivojlanishi davrida, reptiliyalarniki singari, suvni tashqaridan olmaydi, balki butun suv zapasi tuxumning o’zida, ya‘ni sariqdonda bo’ladi. Yo oksidlangan vaqtda ham suv chiqaradi. Tovuq tuxumi sariqdoni 50% suv, 23% yo, 16% protein va 11% lipoidlardan tashkil topgan. oz tuxuminiki 44% suv, 36% yo, 17% protein va 3% boshqa moddalardan tashkil topgan. 33

Oqsil tuxumining ikkilamchi qobig’i hisoblanadi va yarim suyuq konsistentsiyaga ega. tashqaridan u tuxumning poynak tomonida birmuncha ajralib, havo kamerasini hosil qiluvchi ikki qavat yupqa qobiq bilan qoplangan. Bu kamera temperatura o’zgargan vaqtda tuxumning hajmi o’zgarishiga imkon beradi. Tuxum qobig’i qutblaridan oqsil moddasi orqali sariqdonga qarab xalaza deb ataluvchi, oqsilning quyuqlashgan ipchalari chiqadi. Ular ichki uchlari bilan sariqdon qobiiga qo’shiladi. Natijada sariqdon oqsilda erkin suzmasdan xalaza yordamida tortilib trgandek bo’ladi. Xalaza sariqdonni tebranishdan (turtkilashdan) himoya qiladi. Bundan tashqari, sariqdonning oziq massali qismi katta massaga ega bo’lganligi tufayli tuxumning har qanday holatida ham u pastda, murtak (zarodish) diski esa aksincha yuqorida bo’ladi. Bu holatda xalazalar buraladi. Bunday moslanish tuxum bosishda katta ahamiyatga ega. Oqsilning asosiy vazifasi bir tomondan tuxumni (ya‘ni sariqdonni) mexanik ta‘sirdan, turtkilardan muhofaza qilish bo’lsa, ikkinchidan embrion rivojlanishi davrida zarur bo’lgan suv manbaidir. Tovuq tuxumining oqsili tarkibida 87% suv, 12% proteinlar va boshqa moddalar 1% bo’ladi. Qobig’i asosan kaltsiy karbonat (89-97%) dan va boshqa organik moddalar tuzlaridan iborat. Qobiqning asosiy vazifasi tuxumni mexanik ta‘sirdan saqlash bilan bir qatorda unda gazlar almashinuvini ta‘minlash va tuxum ichiga bakteriyalar kirishidan muhofaza qilishdan iborat. Odatda, ochiq uyali va katta qushlar tuxumining qobig’i qalin bo’ladi. Embrion rivojlanishi davrida qobiq qisman skelet qurilishiga sarflanadi. Masalan, tovuqlarda tuxum bosish davrida ohak moddalar elementi 8% ga kamaysa, ayni vaqtda tuxum bosishning 21 kunida ohak miqdori 500% ga ortadi. Embrionda gazlar almashinuvi tuxum qobig’ining teshiklari orqali amalga oshadi. Tovuq tuxumida 7 mingdan ortiq teshikchalar bo’lib, ular asosan tuxumning keng qismida (to’mtoq uchida) joylashgan. Tuxum bosilishi va gazlar almashinuvi ortishi bilan teshikchalar kengaya boradi. 34

Tuxumning eng ustki qavati kutukula qavati bo’lib, u tuxum bachadondan o’tgandan keyin ajraladigan oqsil hosilalardan paydo bo’ladi. Kutikulaning funktsiyasi tuxumni ichiga bakteriyalar kirishidan himoya qilish . 1. 4 Qushlar ko’payishning o’ziga xosligi, tuxumning paydo bo’lishi qo’yish va tuxum bosish. Qushlarni hayot tsikli boshqa havonlarniki singari tartibsiz holda bo’lmay, u ma‘lum bir biologik ritmga bog’liq. Bu ritm fasllari o’zgarishiga va qushlarning yashash muhitiga moslanish irsiyatiga bog’liq. Natijada qushlarning hayot tsikli qator biologik fazalar yoki davrlardan tashkil topgan. Bu davr va fasllarda u yoki bu biologik holatlar (o’rganish, inkubatsiya, tulash va boshqa holatlar) ustunlik qiladi. Qushlar yillik biologik tsiklining asosiy fazalari quyidagilar: 3-rasm Kaklikni ko’payishi 35

1. Uchishga tayyorlanish. Tug’ma instinktlarga bog’liq bo’lib, u tashqi muhitning qonuniyta‘sirlariga buysunadi. Bu holat signal, ogohlantiruvchi harakterga ega. Bu murakkab omillarda I.P.Pavlov aytgan oliy nerv faoliyati asosiy rol uynaydi. Nerv sistemasi fiziologiyasining ulkan qismi butun organizm sistemasi orasida aloqalarni o’rnatishgina emas, balki organizm va muhit orasida aloqa o’rnatadi. Qushlarda uchishga tayyorlanish juftlarga ajralish va alohida territoriya egallashdan boshlanadi. Bu davrning uzunligi va qushlarning hatti- harakati har xil turlarda turlichadir. Aksariyat Tovuqsimon uchishdan oldin gala bo’lib yashaydi. Juftlarga ajralish bahorda, ancha oldin boshlanadi. Uya quyrish joylarini avval erkaklari egallaydi. 2. Bola ochish davri. Bu davrga bir-biriga bog’liq bo’lgan qator holatlar: uya qurish, tuxum quyish va bosish, bolalarini boqish bilan o’tadi. Uya qurish joylari bilan aloqa ancha kuchli, uyadan ancha uzoqda uchish, bu davrning oxiriga, bola boqish uchun kuproq oziq kerak bo’lgan davrga to’g’ri keladi. 3. Tullash davri. Har xil qushlarda keskin farq qiladi. Aksariyat hollarda tullash uchishdan keyin bo’ladi. Ayrim turlar sekin tullaydi, ulardan hayot faoliyati bir muncha pasaysada yashash jarayonlarini o’zgartirmasdan va u yerdagi ayrim yashirin joylarni tanlaydi. Masalan: Tovuqsimon. Tovuqsimonlarda tullash tez bo’ladi. Ular xilvat joylarni tanlab yashirin hayot kechiradilar. G’ozsimonlarda tullash nihoyatda tez o’tib, qushlar uchish qobiliyatini yo’qotadi. Bu vaqtda ular nihoyatda xilvat joylarni tanlaydi. Birinchi holatda qushlar yakka hayot kechirsada, keyingi ikki holatda ular gala bo’lib, ayrim vaqtlarda katta gala hosil qilib yashaydi. Umuman tullash davrida qushlar 4. Qishki tayyorlash davri. Nihoyatda intensiv oziqlanish bilan o’tadi. Qushlar muayyan bir joyda yashamay ular oziq axtarib ancha keng tarqaladi. Ba‘zi qushlar oziq axtarib uzoq masovalarga uchadi. Ayrim qushlar kuzda oziq yig’adi. Masalan kedrovka (qarag’ay qarg’alar) qarag’ay urug’ini chaqib mag’zi bilan og’iz 36

xaltasini to’ldiradi. Kedrovka 1 ga maydonga 20 mingtagacha urug’ kumadi. Qishda uning bir qismidan (20-30%) foydalanadi. 5. Qishlashi. Qishda yashash sharoitining keskin yomonlashishi yozga nisbatan oziq topishining og’irlashishiga sabab bo’ladi. Bu bir tomondan asosiy oziq (hashorat, meva, urug’lar) ning kamayib yoki yo’qolib ketishi, ikkinchidan, yorug’ kunning qisqarishi, qor qatlamining paydo bo’lishi, ko’p suvlarning muzlashi natijasida maydonga keladi. Bir vaqtlarda bir tur o’z orasida qish kirishiga har-xil tayyorlanadi. Qushlarning ko ’ payish xususiyatlari boshqa hayvonlardan deyarli farq qilib , tuxum qo ’ yish yo ’ li bilan ko ’ payishidir . Tuxumdondan gavda bo ’ shlig ’ iga tushgan yetuk tuxum kontsentrik qalin qatlamlar holidagi sariqlikdan iborat , bu qatlamlar orasida yupqa oq sariqlik qatlamlari bo ’ ladi . Oq sariqlik bir joyda tuxumni qoq markazigacha tashib boradigan to ’ plam hosil o ’ iladi . Bu to ’ plam yuzasidagi protoplazma va yadrodan iborat kichikroq disk turadi va barpo qiluvchi sariqlik degan nom bilan tuxumning oziqli sariqligi deb ataladigan boshqa barcha moddalariga qarshi qo ’ yiladi . Tuxum fallopiy nay bo ’ ylab harakat qilishidan oqsil bilan o ’ raladi . Tuxum bachadondan o ’ tayotganda po ’ st bilan qoplanadi . Po ’ st ( tuxum po ’ chog ’ i ) moddasi bachadon bezlaridan chiqqan paytida cho ’ ziluvchan suyuq massa shaklida bo ’ ladi bu massa tez qotib qoladi . Tuxum po ’ sti ohakdan iborat bo ’ lib , unda mayda teshikchalar bor , bu teshiklar orqali embrion bilan tashqi muhit o ’ rtasida gaz almashinib turadi . tuxum oqsil bilan qoplana boshlashidan oldin fallopiy nayining bosh qismida urug ’ lanib , urug ’ langanidan keyinroq maydalana boshlaydigan bo ’ lganidan endi qo ’ yilgan tuxumda embrion disk bo ’ ladi . Agar tuxum urug ’ lanmagan bo ’ lsa rivojlanmay qoladi va palag ’ da tuxum deb ataladi . Sariqlik tuxumning eng markazda muallaq turadi . embrion diskning solishtirma og ’ irligi kam bo ’ lganligidan tuxum qanday holatda bo ’ lmasin , u hamma vaqt ustki tomonda turadi . tuxumni normal bosish embrionning to ’ g ’ ri rivojlanishi uchun buning katta ahamiyati bor . 37

CHunonchi , kemiruvchilar bilan ovqatlanadigan yirtqich qushlar tuxumning soni kemiruvchilar kam bo ’ lgan yillarda juda kamayib ketishi ma ‘ lum . Tovuqsimon qushlarning soni ham ovqatning mo ’ lligiga bog ’ liq , iqlim faktorlaridan esa qishda qorning ko ’ p yog ’ ishi va bahorda bu qushlarning tuxum va bolalarini halok qiladigan sovuq tushishi katta rol o ’ ynaydi . Nihoyat qushning qishlagan yeridagi yashash sharoiti bilan uchib borayotgan paytidagi sharoitlar ham ko ’ pgina qush turlarining soniga ta ‘ sir etmasdan qolmaydi . Qushlarda o ’ ziga xos bo ’ lgan himoya vositalari bor . Chunonchi kunduzgi yirtqichlar bilan yapaloqqushlar tirnoq va tumshug ’ ining yordami bilan o ’ zini himoya qiladi buning uchun ba ‘ zi bir yirtqich qushlar orqasida yotib olib oyoq va tumshug ’ i bilan dushmanga hujum qiladi . Oqqushlar kuchli qanoti bilan o’zini dushmandan himoya etadi. tuyaqushlar esa ba‘zi paytlarda kuchli oyog’i bilan tepib odamning boldirini sindirishi ham mumkin. Himoya tusi ochiq yerlarga uya soladigan qushlarning tuxumlarida ham ko’pincha bo’ladi. Masalan: ba‘zi baliqchilarning jigar rang tuxumlari shu jumladandir. Bu qushlar tuxumlarini tagiga hech narsa to’shamay mayda toshlar orasiga qo’yadi. Erkak karkidonqush urg’ochisi tuxum bosib yotgan daraxt kovagining teshigini loy bilan shuvab qo’yadi va urg’ochisiga ovqat berish uchun kichkina teshik qoldiradi, xolos, bu qush shu yo’l bilan uyasini daraxtga chiquvchi yirtqichlardan va maymunlardan himoya qiladi. 38

4-rasm 39

II. Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi. О‘ zbekistonning janubida Qashqadaryo va ayniqsa , Surxondaryo oblastlarining tog ‘ li rayonlarida kichkina kulrang qush yashaydi . Bu – chil degan qushdir. Ba’zida u Surxondaryo b о ‘ylariga va Qorasuvning Termizga yaqin qirg‘oqlaridagi tekisliklarga ham ketib keladi. Bu qushning g о ‘shti juda mazali. Shuning uchun yerli xalq uning g о ‘shtini shifobaxsh hisoblaydi. Chil tog‘larning – baland joylariga chiqmaydi. U tog‘ning pastroq joylarida yuradi. Bu qush tog‘ pistazorlaridan yuqorida uchramaydi. Bu turkum vakillari yer yuzida keng tarqalgan o’rtacha kattalikdagi qushlar bulib, o’simlik ozuqasi bilan oziqlanadi. Ularning gavdasi pishiq oyoqlari va tirnoqlarining kuchli rivojganligi bilan ajralib yerni kovlashga moslashganligi hamda qanoti kalta va serbar bo’lishligi bilan xarakterlanadi. Tumshugi baquvvat qanotlari kalta va keng, jig’ildoni va muskulli oshqozoni yaxshi rivojlangan. Ularning to’rtta barmog’I bo’lib, 3tasi oldinga va 1tasi orqaga qaragan. Barmoqlari orasida suzgich pardalari yo’q, asosan o’troq xolda yashaydi va yer yuzida keng tarqalgan. 280 dan ortiq turlari bor. MDH da 20ta turi, shu jumladan O’zbekistonda 8 ta turi uchraydi. Ular asosan o’simliklarning vegetative qismi, mevasi, urug’I va har xil umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Tovuqsimonlar poligam qushlar. Bu turkumga kiruvchi qushlarning erkagi ko’pincha yirik va rangdor bo’ladi. Nasl uchun, adsosan urg’ochilari g’amxo’rlik qiladi. Urg’ochilari yer ustida chuqurcha shaklida uya quradi va 2 tadan 26 tagacha tuxum qo’yib tuxumini bosib yotadi. Jo’ja ochuvchi qushlarga kiradi. Tovuqsimonlar turkumiga kiruvchi qushlarda ko’plab xonaki zotlar yetishtirilgan. Ko’pchiligi ovlanadi. Bu qirg’ovullar, kakliklar, bedanalar, qursimonlar oilasiga kiradigan qur, qarqur oq kaklik va boshqa bir qancha turlar kiradi. 40

Bu turkumning 4 ta oilasi bor. 1. Cho’ptovuqlar(Megapodiidae) oilasi 2. Qirg’ovullar(Phasianidae) oilasi 3. Qurlar(Tetraonidae) oilasi 4. Goatsinlar (Opisthocomidae) oilasi. Cho’ptovuqlar (Megapodiidae) oilasiga kiruvchi qushlar Avstraliya va Tinch okeanning bazi orollari atrofida yashaydi. Bu tovuqlarning erkaklari ko’payish davrida yerdan chuqurcha qaziydi va bu chuqurchani har xil xas- cho’plar bilan to’ldiradi. Quyosh nuri tasirida o’simlik qoldiqlari chiriydi va natijada harorat ko’tariladi. Keyin urg’ochilari bu joyga yirik tuxumlarini qo’yadi, erkaklari uyani ikki oy davomida tuxumlarini bosmasdan qo’riqlaydi. Tuxum quyosh tasirida issiq o’tganda xas-cho’plarn chiqishi natijasida tuproqni qazib ketishi orqali rivojlanib, ota-onasining ishtirokisiz jo’jalari tuxumdan chiqadi. Tuxumdan chiqqan jo’jalari ancha yaxshi rivojlangan, usti pat bilan qoplangan bo’ladi va mustaqil yashaydi. Qirg’ovullar(Phasianidae) oilasi tovuqsimonlar turkumining eng ko’p turlari kiradi. Ular, asosan Janubiy kengliklarda keng tarqalgan bo;lib, oyoqlari patsiz, erkaklarining oyoqlarida katta pix bo’ladi. Bu oilaga xonaki kurkaning ajdodi-Shimoliy Amerika kurkasi(Meleagris gallopavo), Afrika sesarkasi(Numida meleagris), Hindiston tovusi (Pavo cristatus), Hindiston yovvoyi bankiv tovug’I (Gllus gallus), qirg’ovullar, kakliklar va bedanalar kiradi. Hozirgi tovuqlarning ajdodi hisoblangan yovvoyi bankiv tovug’I Jnubiy Hindiston, Jnubi-Sharqiy Osiyo va Himolay tog’lari etaklaridagi tropic o’rmonlarda yashaydi. O’zbekistonda qirg’ovullar oilasining 7 ta turi uchraydi. Qizg’ovullar, asosan Osiyoning janubiy qismida ko’plab uchraydi. MDH da, shu jumladan O’zbekistonda qirg’ovullardan oddiy qig’ovul (Phasianus colchicus) daryo vodiylaridagi to’qaylarda hamda Tyanshan, Turkiston va Boysun tog’larida uchraydi. Erkagining oyog’ida katta pixi bo’ladi va oyoqlari patsiz. MDH da qirg’ovullar Volga bo’ylarida, Kvkaz, O’rta Osiyo, Qozog’iston va Uzoq 41

Sharqda tarqalgan. Ular qalin o’rmonlarda, butalar orasida va qamishzorlarda yashaydi. Qirg’ovul chiroyli, yirik qush, erkagining ogirligi 1,5 kg keladi. Patlarining rangi urg’ochilaridan farq qiladi, yani ko’kragi, bo’yni va orqasi yaltiroq binafsha tusda, ko’kragining o’rtasi esa qizil rangda bo’ladi. Urg’ochisining orqasi ochiq qo’ngir tusda, ko’kragining usti sarg’ish-jigarrangda bo’ladi. Daraxtlarga kamdan-kam qo’nadi. Uyasini butalar orasiga chuqurchalar qazib, xas va pat bilan to’shalgan uya quradi .10-18 ta tuxum qo’yadi. Inkubatsiya davri 25-26 kun. Qirg’ovullar har xil o’simlik urug’lari, mevalar va hasharotlar bilan oziqlanadi. Boshoqli donlar yig’ishtirgandan keyin dalada to’kilib qolgan donlar bilan ham oziqlanadi, g’allachilikka zarar yetkazmaydi. Zararkunanda hashorotlarni va begona o’tlarni urug’ini yeb foyda keltiradi. Ko’p xududlarda daryolar o’zanlarining o’zgarishi, to’qaylarning o’zlashtirilishi sababli qirg’ovullarning soni kamayib ketmoqda. Shuning uchun ularni maxsus qo’riqxonalarda ko’paytirilmoqda. Chil(Tetrastes bonasia) qursimonlar oilasidagi eng kichik qush hisoblanadi. Uning og’irligi 400 g atrofida Aprelning boshlarida chillar juftlarga b о ‘linishadi. Shu oyning о ‘rtalarida urg‘ochi chillar biror katta tosh yoniga yoki buta ostiga chuqurcha kavlaydi. Chuqurchaga ozroq quruq xashak hamda xazon t о ‘shaydi. Bunday oddiygina bir inda tez orada sal ch о ‘ziqroq oppoq tuxumlar paydo b о ‘ladi. Bitta urg‘ochi chil 8 tadan 12 tagacha, ba’zida esa 16 tagacha tuxum q о ‘yadi. Bu qushning tuxum q о ‘yish davri juda ch о ‘zilib ketadi. Apreldan iyun oyigacha chillarning inidan tuxum topish mumkin. Iyun oyining oxirida tuxumlardan chil bolalari chiqadi. Chil bolalari tuxumdan chiqqanda patli b о ‘lib, ota-onasi ketidan ergashib yura oladi. J о ‘jalarini otasi hamda onasi ergashtirib yuradi. Yosh chillar chumoli, q о ‘ng‘iz, pashshalar bilan ovqatlanadi. Kattalari esa о ‘simlikning urug‘ va barglarini yeydi. Qishda, qor yoqqan vaqtlarda chillar tog‘dan pastga, daryo vodiylarida va jarliklarga tushadilar. Chillar ov qilinadigan qushlardir. Erkak chillarning ustki tomoni sarg‘ish kul rang tusda b о ‘lib, ba’zida qizg‘ish tovlanadi. 42

Tanasining bel qismidagi patlar tagida qora nuqtalar bor. Peshonasi bilan k о ‘zlarda ustidagi patlar qora b о ‘ladi. Tomog‘ining tagi kul rang-k о ‘kish tusda, k о ‘kragi jigar rang b о ‘ladi. Tanasining yon tomonidagi patlarda qora-q о ‘ng‘ir rangli hoshiyalar bor. Urg‘ochi chillarning bilinar-bilinmas jigar rang belgilari b о ‘lib, bu belgilar tanasining yon tomonlaridan yaxshiroq k о ‘rinadi. Oyoqlari sarg‘ish, erkagining tumshug‘i t о ‘q sariq, urg‘ochisiniki – q о ‘ng‘irroq rangda b о ‘ladi. Bedana (Coturnix coturnix) Kuzda bedapoyadan o‘tayotganingizda, ko‘pincha, kichkina kul rang qushning oyog‘ingiz tagida “parr” etib shiddat bilan pastgina uchib ketishi sizni cho‘chitib yuboradi. Bu qush O‘zbekiston aholisiga yaxshi ma’lum bo‘lgan bedanadir. Bedana tovuqsimonlar turkumining eng mayda vakilidir. Erkagining usti sarg‘ish – qo‘ng‘ir bo‘lib, ko‘ndalangiga ketgan qoramtir qizg‘ish yo‘llari va uzunisiga ketgan oqimtir – sarg‘ish yo‘llari bor. Og‘iz burchagida oqish yo‘l ketadi. Bo‘ynining old tomoni zang tusida yoki to‘q qo‘ng‘ir; bo‘yni bilan jig‘ildonining orasidan ko‘ndalangiga kambar oq yo‘l ketgan. Jig‘ildonidagi patlar sariq – qizil bo‘lib, oq dog‘lari bor. Ko‘kragi och sarg‘ish, qorni oqamtir. Tanasining ikki yonida uzunisiga qizg‘ish yoki qora yo‘llar ketgan. Qoqish patlari qo‘ng‘ir tusli. Tumshug‘i och kul rang – qo‘ng‘ir. Oyoqlari badan rang. Makiyonining rangi erkagidan birmuncha boshqacha: bo‘ynining oldingi qismi oqimtir. Jig‘ildoni qora yoki qizg‘ish tusli mayda xol – xoldir. Tanasining ikki yonida uzunasiga ketgan yo‘llardan tashqari yana qizg‘ish – ochqo‘ng‘ir ko‘ndalang yo‘llari ham bor. Bedananing bo‘yi (Tumshuq uchidan to dumigacha) 185 – 210 mm, qanoti 310 – 375 mm, og‘irligi 80 – 100 g dir. Butun O‘zbekistonda bedana uchub o‘tganligi aniqlangan. Ko‘hitang tog‘ida, Chotqol, Qurama tizimlarida va Samarqand tog‘larida bir necha inlari topilgan. 43

Bedananing qiliqlari kichkina xonaki tovuqqa o‘xshaydi. Bedana bemalol va tez yo‘rg‘alaydi. Ovqat qidirib yerni panjalari bilan titadi. Tuproqqa ag‘anishni yaxshi ko‘radi. Ko‘pincha qanotlarini qoqib tez uchadi. Yerga qo‘nishda bir qancha masofagacha tekis qanot qoqib boradi. Xavf – xatar sezganda qimirlamay jim tradi yoki bir tupdan ikkinchi tupga yurib o‘tadi. Agar uni cho‘chitilsa, uzoqqa uchma yerda tez qo‘nib, o‘tlar orasiga kirib ketadi. Tunda va qosh qorayganda serharakat bo‘ladi, kunduz kuni esa dam olib yotadi. Bedana ko‘klamda (aprel – mayda) ahil bo‘lib tez uchadi. Shimolga to‘xtamasdan uchib ketadi, faqat kechasi uchgani uchun unchalik sezilmaydi. Kuzda avgustdan noyabrgacha uchib o‘tadi, sentabr – oktabrda ayniqsa qiyg‘os uchadi. Shu davrda bedapoyalar, paxtazorlar, jo‘xoripoya, kkajo‘xoripoya, 5-rasm Bedana – ( Coturnix coturnix) 44

poliz, chalasaxro, daryo qayirlari, to‘qaylarda bedana ko‘p bo‘ladi. Ba’zi turlari Samarqand, Buxoro atroflarida, Respublikaning janubroqdagi rayonlarida qishlagani qoladi, ko‘pchiligi esa Shimoliy Afrika va Hindistonga uchib ketadi. Bedana asosan o‘simliklarning urug‘lari va novdalari bilan oziqlanadi. Yozda ba’zan hasharotlar va boshqa umirtqasiz jonivorlarni tutib yeydi. O‘zbekistonda bedana asosan cho‘l yoki cho‘lga o‘xshash yassi tog‘liklarga va yotiq yonbag‘irlarga in qo‘yadi. May – iyunda tuxum qo‘yadi. Cho‘l, o‘tloq, bug‘doypoya va shunga o‘xshash joylaridagi kichkina chuqurchaga hashak va cho‘plar yozib, ba’zan esa makiyoni patlarini solib, in qo‘yadi. Har gal 9 tadan 20 tagacha tuxum quyadi. Tuxumi nok shaklida, hatto bir galning o‘zida ham rang – barang tuxum qo‘yadi. Tuxumi asosan ohakday oq, gilday och qo‘ng‘ir va hatto bo‘z rang – yashil bo‘lib, yirik va mayda dog‘lari qo‘ng‘ir yoki qizg‘ish bo‘lib, chetlari kunguralidir. Tuxumning kattaligi 36x26 mm keladi. Tuxumlarni odatda makiyoni 15 – 17 kun bosib yotadi. Tuxumlaridan birinchi jo‘ja ochishdan so‘ngi jo‘ja ochib chiqquncha ikki sutkacha vaqt o‘tadi. Tuxumdan chiqqan yosh jo‘jalar yaxshi harakatlanadi, makiyoni ularni inidan nariga olib ketadi. Tuxumdan chiqqan jo‘jalar og‘irligi atigi 5 – 6 g keladi. Jo‘jalari tez o‘sib, bir oydan so‘ng og‘irligi kattalari bilan baravarlashadi. Yoz bo‘yi jo‘jalarni makiyoni olib yuradi, janubga ham makiyon uchirib ketadi. Bedananing xo‘jalik ahamiyati katta emas. Bedana odatda sport ovi uchun zarur obyekt hisoblanadi. Bedana kuzda it qo‘yib ovlanadi yoki matrap bilan ko‘plab tutiladi. Matrap – uzun tayoqqa o‘rnatilgan to‘r demakdir. Bedanani yoyma to‘r bilan tutish taqiqlanadi. 45

6-rasm Chil kaklik (Ammoperdix griseogularis). O‘zbekiston janubida Boysun, Ko‘xitang tog‘larida va Bobotog‘da chil kaklik degan kichkina qushcha xayot kechiradi. Erkagining usti gil – qum rangida bo‘lib, ba’zan qizg‘ish tusda tovlanib turadi. Belida patlarining o‘qlari bo‘lib qora nuqtalari bor. Peshonasi va qoshlari qora. Tomog‘i ko‘kimtir kul – rang. Ko‘kragi qizg‘ish – sariq. Tanasining ikki yonidagi patlarining cheti zang tusida yoki qora – qo‘ng‘ir. Makiyoni gil – sarg‘ish tusli bo‘lib, bilinar – bilinmas taram –taram jilosi bor, bu jilosi ikki yonidan yalpoqroq ko‘rinadi. Oyoqlari go‘ngo‘rt sariq, erkagining tumshug‘i zarg‘aldoq – sariq, makiyonining tumshug‘i och qo‘ng‘ir rangda. Chil kaklikning bo‘yi 250 – 270 mm, qanoti 124 – 140 mm, yozilgan qanoti 420 – 440 mm, og‘irligi 150 – 200 gr. 46

7-rasm Chil kaklik (Ammoperdix grisogularis) Chil kaklik tog‘larning pastki qismida yashaydi, yuqorisida bo‘lmaydi. Pistazorlardan yuqorida uchramaydi. Ba’zan Surxandaryo qirg‘oqlaridagi tekisliklarda – SHo‘rchi atroflarida va Termiz yaqinidagi Qorasuvda uchrab qoladi. Chil kaklikning harakatlari kaklikka o‘xshaydi. Havf – hatar yaqinlashi bilan dag‘ qotib jim turadi. Kushandasi yaqin kelishi bilan havoga parvoz qiladi – da, bir oz masofani bosib o‘tgach yerga tushadi va yonbag‘ir bo‘ylab yuqoriga yugurib chiqadi. Tez yuguradi, tikka toshloq jarliklardan chaqqonlik bilan chiqib oladi. Tez uchadi – yu, hamisha uzoqqa borolmaydi. Chil kaklik “Chil – chil” degan ovoz chiqarib qichqiradi – nomi ham shundan olingan. Chil kaklik yil bo‘yi bir joyda xayot kechiradi. Faqat qishda, qor yoqqanda tog‘lardan daryo vodiylariga va jarlarga tushadi. Yosh chil kakliklar chumolilar, qo‘ng‘izlar, pashshalar bilan oziqlanadi, qari chil kakliklar o‘simliklarning urug‘i va barglarini cho‘qib xayot kechiradi. Aprel boshlarida chil kakliklar juft – juft bo‘lib oladi. Aprelning o‘rtalariga borib makiyoni yonbag‘irning katta toshi yaqinidagi biron joyga borib o‘simlik 47

tupining tagiga kichkina chuqurcha qazib, unga hashak va hazon yozadi – da, 8 tadan 12 tagacha, ba’zan 16 gacha tuxum quyadi. Tuxumlari oq bo‘lib, uchi birmuncha o‘tkir bo‘ladi. Chil kaklikning tuxum qo‘yishi uzoqqa cho‘ziladi (apreldan iyungacha davom etadi). Iyun ohirida jo‘ja ochadi. Jo‘jalari par bilan qoplangan bo‘lib, ota – oansining ketidan yugura oladi. Chil kaklik jo‘jalarini boshlab yuradi. Katta yoshli qushlar biror sababga ko‘ra halok bo‘lsa, jo‘jalari boshqa jo‘jalarga qo‘shilib oladi va o‘gay ota – onasi bilan birga yuradi. Bobotog‘da yoshi har xil jo‘jalarni bir necha marta ko‘rganman, bir xil jo‘jalar boshqalaridan ikki marta kichik edi. Chil kaklik ovlanadigan qushdir. Bu qushning go‘shti juda mazali bo‘ladi. Maxalliy aholi chil kaklik go‘shtini shifoli deb biladi. Kaklik (Alectoris graeca) O‘zbekistonda kaklik ko‘pchilikka yaxshi ma’lum. Kaklikning tumshug‘i va oyoqlari qizil bo‘ladi. Erkagining peshonasi qora, bosh tepasi ko‘kimtir kulrang bo‘lib, qizg‘ish g‘ubori bor. Tomog‘i va boshining ikki yoni och sariq, chetlari qora yo‘lli, bu yo‘li tumshuq asosidan boshlanib, ko‘zga, so‘ngra jig‘ildon bilan tomoq chigarasiga o‘tadi. Kaklikning jig‘ildoni bilan ko‘kragi och havo rang – ko‘k, tagining qolgan qismi sarg‘ish. Ikki yonidagi patlarida zang, qora va qo‘ng‘ir tusli ko‘ndalang yo‘llari bor. Oyoqlari pixli. Og‘irligi 400-500 gr gacha boradi. Makiyoni to‘q kul rang, jussasi kichikroq, oyoqlarida pixi yo‘q. Kaklik respublikamizning hamma tog‘larida bor. Ayniqsa, Bobotog‘, Ko‘xitang tog‘larida va Hisor tizmasining tarmoqlarida ko‘proq, Zarafshon, Turkiston, Nurota tog‘larida va Chotqol tizmasining tarmoqlarida kamroq bo‘ladi. Qizilqumning pastak tog‘larida va Ustyurt jarliklarida ham uchraydi. Yozda baland tog‘lardagi qoyalar o‘rtasida va archazorlarda erta tongda va kechga yaqin hamma tomondan kaklikning qaqag‘lashi eshitiladi. Ertalab kakliklar don va hashoratlarni chuqib yeb buloqlarning yoniga tushadi. Bu yerda ularning ko‘pincha to‘plar orasiga yashirinib olgan ovchilar turlarini yozib kutib turishadi. 48

Kaklik to‘rga tushushi bilan ovchi arqonni tortadi, cho‘chib ketgan kakliklar esa to‘rga o‘ralashib qoladi. Tutilgan kakliklar qafasda saqlanadi. Ko‘pincha ular tovuqlar bilan birga bemalol yurishadi va egasining yonidan uchib ketmaydi. 8-rasm Kaklik (Alectoris graeca ) Aprelda makiyoni chuqurligi taxminan 10 sm cha keladigan kichkina chuqur qazib, unga eski hazon yoki has – hashak yozadi. Inini qiya joylariga, toshlarning ostiga, daraxt va butalarning tagiga, archa daraxtlar tagiga qo‘yadi. Kaklikning apreldan iyungacha tuxum qo‘ygani aniqlangan. Makiyoni 6 tadan 19 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumlarini 21 kun bosib yotadi. Tuxumlarning rangi har xil. Oq po‘chog‘ida turli shakldagi mayda nuqtalari bor. Jo‘jalari yoz bo‘yi uchraydi. Ular tuxumdan chiqqan honaki tovuqlarning jo‘jalari kabi ota – onasiga darrov ergashib ketaveradi. Erkak kaklik ham, makiyoni ham jo‘jalarini o‘zi bilan birga olib yuradi. Sentabrda kakliklar katta gala bo‘lib oladi. Tog‘larga ko‘p qor tushganda kakliklar daryo vodiylarga va qishloqlarning atroflariga tushadi. Bu – qushlar uchun eng qiyin vaqtidir. Ular don topolmay, 49

daryo va soylarning qirg‘oqlarida ko‘karib turgan o‘t va yo‘sin bilan kifoyalanishga majbur bo‘ladi. Qalin qor tushgan vaqtda havaskorlar to‘da – to‘da bo‘lib olishib, kakliklarning bir yonbag‘irdan ikkinchi yonbag‘irga haydaydilar. Kakliklar tez charchab, qalin qorga botib qoladi, shunda ularni tayoq bilan uradilar yoki qo‘lda tutadilar. Bunday ov usuli taqiqlangan bo‘lib, bu usulda kaklik ovlagan kishilar qonun yo‘li bilan javobgarlikka tortiladi. Kaklik juda diqqatga sazovor qushdir. Maxallik aholi bir parcha chitdan qalqon yasab, unga pat va lattachalarni osib qo‘yadi. Ovchi o‘sha qalqonning orqasiga yashirinib, o‘q otish mumkin bo‘lgan masofada unga yaqinlashadi. Kakliklar qaqag‘lashib galani hosil qiladi. Shu payt ularning otadilar. Bu ov usuli ham taqiqlangandir. Kaklik go‘shti juda mazali bo‘ladi. Kaklikni faqat noyabr va dekabrda ov qilish ruxsat etiladi. 50

III . Qushlarning qishloq va o’rmon xo’jaligidagi ahamiyati. Qushlarning odam xo’jalik faoliyatida ahamiyati katta va turli-tumandir. Qushlarning ko’p turlari qadim zamondan boshlab xonakilashtirilgan va hozirgi vaqtda ham xonakilashtirilmoqda. Go’shti, tuxumi, paridan foydalaniladigan va manzarali parrandalar soni kundan-kunga ko’paymoqda. Yovvoyi turlarning qishloq va o’rmon xo’jaligidan baliqchilik va ov xo’jaligida va sanitariyada ahamiyati katta. Janubiy Ukrainaning dengiz sohillarida chayka katta foyda keltiradi. Qora dengiz qo’riqxonasi territoriyasida uya qoyuvchi 60 ming chayka va krachkalar yilda 12 t. hasharotni qiradi. Bu miqdordagi oziq 4 ming km2 territoriyadan teriladi. Ma‘lum darajada juda katta miqdorda hasharotlarni qiruvchi go’ng qarg’alar ham katta ahamiyatga ega. Joylarda go’ngqarg’alar chigirtkalarni ham qiradi. Bir kunda go’ngqarg’alarni bir galasi 6 gektar yerni chigirkalardan tozalaganligi qayd qilingan. Ikkinchi tomondan go’ngqarg’alar makkajo’xori va ekilgan g’alla donini yeydi. Ko’p turlari yovvoyi o’simliklarning urug’ini yoydi. Qushlar mayda kemiruvchilarni qirish bilan qishloq xo’jaligiga katta foyda keltiradi. Kundazgi yirtqich qushlarning aksariyatini va boyqushlar ozig’ini asosini kemiruvchilar tashkil qiladi. D.M.Zverevning kuzatishiga ko’ra G’arbiy-Sibirda oddiy miqqiy bir kunda uyasiga 10 ta kemiruvchi (yumronqoziq, dalasichqon va sichqon) olib keladi. Uning hisoblashicha bir juft miqqiy bola boqish davrida (bir oy) 180 ta yumronqoziq, 90 ta sinqonsimon kemiruvchi va bir nechta qushni uyasiga olib kelgan. Qushlarning soni qulay uya qurish va bola ochish joylarga bog’liq ekanligi aniqlangan. Ayniqsa bu daraxt kovaklariga uya qo’yuvchi qushlarda yaqqol ko’rinadi. Buning sababi bir tomondan «yashash fondining» kamligi, ikkinchidan esa shu sababli oziq maydonlaridan to’liq foydalana olmasligidandir. 51

Aviatsiya rivojlanishi bilan ayniqsa orollarda joylashgan aerodromlarda o’ziga xos muammolar paydo bo’ladi. Aerodrom atrofida uya quruvchi yoki shu atrofda oziqlanuvchi qushlar ko’pincha yerga qo’nayotgan yoki osmonga ko’tarilayotgan samolyot bilan to’qnashadi. Avariyalar ko’pincha 600 m balandlikda yoki ko’tarilish va qo’nish davrida ko’proq bo’lishi aniqlangan. Biroq to’qnashish 6300 m balandlikda ham bo’lgani aniqlangan. Ko’pincha avariyalar reaktiv samolyotlarda bo’ladi. Ayniqsa dengiz chaykalari, kaptarlar, ko’chmanchi suv qushlari, kunduzgi yirtqichlar chug’urchiqlarning katta galalari, loyxo’raklar samolyotlar uchun juda xavfli. Yirtqich qushlarga bo’lgan munosabatni aniqlaganda ular tabiatning ajoyib ijodi ekanligini esdan chiqarmaslik kerak. Qator turlar-burgut, lochin, qirg’iy ovchi qushlar ajoyib sport ovida qo’llaniladi. Masalan: O’rta Osiyo mohir ovchilar burgutlar yordamida bir faslda 50-60 ta tulki, ayrim vaqtlarda esa bo’rini ham ovlaydilar. Ayrim yillarda Qirg’izistonda terisi uchun tutiladigan tulkilarning 30% burgutlar yordamida ovlanadi. Ov qushlari. Oq qushlari ko’pligi jihatdan olganda Rossiya jahonda birinchi o’rinni egallagan. Uning faunasida 150 turga yaqin ov qushlari bor. Bular orasida g’ozsimonlar (48 tur), tovuqsimonlar (20 tur) alohida o’rin egallaydi. Bulardan boshqa ovda suvmoshaklar turkumining vakillari (asosan qashqaldoqlar), baliqchilar, chistiklarning ham ahamiyati oz emas. Hozirgi vaqtda har yili 40-50 mln dona qush ovlanadi. Bulardan 30 mln tasi suv qushlaridir. Eng katta ahamiyatga ega bo’lganlaridan yovvoyi o’rdaklar 30%, churraklar 30%, qashqaldoqlar 10% ga yaqin, g’ozlar 5%. Suvda suzuvchi qushlar ovlanadigan asosiy zonalar G’arbiy Sibir va Shimoliy Kavkaz. Bu yerda yiliga 9 mln dona qush ovlanadi. Sharqiy Sibirda va Uzoq Sharqda 3,5 mln, O’rta Osiyoda va Sharqiy Qozog’istonda 2,4 mln, Rossiya Yevropa qismining Markaziy oblastlarida 2,4 mln, Ozarbayjonda 2,2 mln. Uralda va Zauraleda 1,2 mln qush ovlanadi. O’rmon qushlari (ancha ko’p) 10-12 mln dona ovlanadi. Bunda oq kaklik 52

birinchi o’rinda (70%) turadi. Bulduruqlar 6%, qurlar 5% ni tashkil qilsa, qolgan qismini kulrang va unga yaqin tashkil qiladi. Qirg’ovullar juda kam ovlanadi. Qushlarni muhofaza qilishda turli geografik zonalarda joylashgan qo’riqxonalar katta ahamiyatga ega. masalan, Kandalaksha (Oq va Barents dengizlarida), Juvintas (Litva), Darvin (Ribinsk suv omborida), Qora dengiz (Dnepr etagida), Astraxan (Volga deltasida), Qizilag’och (Kaspiyning janubi- g’arbiy qismida) va boshqalar. Qushlarni muhofaza qilishda zakazniklar ham ahamiyatga ega. hozirgi vaqtda Rossiya territoriyasida ularning soni 600 ta, umumiy maydoni 10 mln ga. Hozirgi zamon ov xo’jaligida parrandachilik katta ahamiyatga ega. bu ish ov xo’jaliklariga qushlarni keltirib qo’yish yoki o’sha yerda ko’paytirish orqali amalga oshiriladi. Inkubatorda ko’paytirishda eng yaxshi ob‘ekt qirg’ovul va kakliklardir. Suv qushlaridan o’rdaklar, karqur va qurlarni ko’paytirish ishlari boshlangan. Avval asosiy ov qushlar hisoblangan ayrim qushlarning soni shunchalik kamayib ketganki, ular «Qizil kitob»ga kiritilgan. Masalan, qizilbo’yin kazarkalar, tog’ g’ozi, jingalak saqoqush, ular, oq turna yoki sterx va hokazo, jami 50 tur. Xonaki parrndalar. Qushlarni qo’lga o’rgatish va xonakilashtirish turli maqsadda, turli xalqlar tomonidan qadim zamonlardan boshlangan. Barcha xonaki tovuqlarning ajdodi Hindiston, Birma, Malayya arxipelagida yashaydigan bankiv tovug’i (Gallus gallus) dir. U eramizdan bir necha ming yil ilgari Hindistonda xonakilashtirilgan. Ehtimol, u ibodat ob‘ekti bo’lgan. Yevropaga tovuqlar asrimizdan bir necha yuz yil burun keltirilgan. Kurka ham eramizdan ancha burun Meksika hindlari tomonidan xonakilashtirilgan. Ularning ajdodlari Shimoliy Amerikaning janubida yashaydigan yovvoyi kurka (Meleagris gallopavo) bo’lgan. Yaponiyada bir necha yuz asr burunroq mahalliy yovvoyi bedana (Coturnix coturnix japonica) xonakilashtirilgan. Hozirgi vaqtda ular Yevropada va Amerikadagi qator mamlakatlarda ko’paytiriladi. Bu bu bedanalar Rossiyada ham ko’paytiriladi. Yiliga ular 300 dona tuxum qo’yadi. Xonaki o’rdaklar Shimoliy 53

yarim sharda tarqalgan bir turg’yovvoyi o’rdak (Anas platyrhyncha) dan kelib chiqqan. Ularni xonakilashtirish turli xalqlarda mustaqil ravishda bo’lgan. Yevropada o’rdaklar yangi eraning birinchi asridan ma‘lum. Xonaki g’ozlar ikki yovvoyi ajdod: kulrang g’oz (Anser anser) va quruqburun g’oz (Cygnopsis cygnoiges) dan kelib chiqqan. Birinchisi Yevropada va Sibirda, ikkinchisi Sibirning janubida va ichki Osiyoda tarqalgan. Quruqburun g’ozlardan Xitoy xonaki g’ozlari kelib chiqqan. Xonaki kapterlarning juda ko’p turlari yovvoyi tog’ kaptari (Columba livia) dan kelib chiqqanligini Darvin isbotlagan. Kaptarchilikning uch yo’nalishi va shunga asosan uch zoti bor: manzarali, pochtachi, go’shtdor zotlar. Manzarali kaptarlar rang-barang, tanasi o’ziga xos va pardoz beruvchi patlari rivojlangan bo’ladi. Masalan, buqoq, trubach, po’pakli kaptarlar. Go’shtdor zotlardan king, ispolin kaptarlarning massasi 600-900 g keladi. Yaxshi zotli kaptarlar yiliga 14-16 bosh jo’ja ochadi. Pochta kaptarlari qadimdan aloqa ishlarida qo’llaniladi. Ular hozir ham ahamiyatini yo’qotmagan. Ularning muayyan bir joyga qaytib kelishi ko’rish orientatsiyasiga bog’liq bo’lganligi tufayli ularni bir rayonda ishlashga o’rgatiladi. Bir tomonlama aloqalarda ularning uchish masofasi 150-200 km, ayrim vaqtlarda 1000 km bo’lishi mumkin. Ikki tomonlama aloqalarda uchish masofasi 50-100 km. Uchish tezligi 50-70 km/s, balandligi 10-150 m. Qushlar ekologiyasi. Qushlarning geografik tarqalishi nihoyatda keng. Ular amalda butun quruqlik yuzasini egallab shitmoldan qutbgacha boradi. Qushlarning vertikal tarqalishi ham juda muhim yangi Gvineyada kauzarlar dengiz sathidan 200 m balandlikda ham uchragan. Baliqchi qushlar krachkalar Osiyoning tog’li rayonlarida dengiz sathidan 4700 m, qumaylar 7000 m balandlikda uchraydi. Hamma kolibrlar joylarda 4000-5000 m balandlikka ko’tariladi. Shu bilan bir qatorda ba‘zi bir dengiz qushlari (gagaralar, pingvinlar) oziq izlab 20 m chuqurlikka tushadi. 54

Qushlar uchish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchun boshqa hayvonlar (hatto sut emizuvchilar) o’ta olmaydigan to’siqlardan o’ta oladi. Qushlarni tez joy almashishida qisqa muddatli yashash imkoniyati bo’lgan yerlarni egallash va u yerlardan yilning boshqa fasllarida yashash mumkin bo’lgan joylarga uchib ketishga imkon beradi. Yorug’lik sharoiti qushlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Buni ko’pchilik qushlar kunduzi hayt kechirishidan ko’rish mumkin. Kun yorug’lik davrining qisqarishi, oziq topish vaqtini qisqartiradi va qushlar hayotini og’irlashtiradi. Kunning yorug’ vaqtining qisqarishi kuz va qishga to’g’ri kelishi va issiqlikning ko’p sarf bo’lishi davriga to’g’ri kelishini ko’zda tutish kerak. Natijada ovqatga muhtojlik va uni ovlash imkoniyati orasidagi farq katta bo’lib, qushlar sharoiti birmuncha yaxshi bo’lgan janubga uchadi. Qushlarning ko’chib o’tish vaqtidagi orientatsiya va navigatsiya mexanizmi hozirgacha batafsil aniqlangan emas. Qushlar uchish yo’llarini xotirida saqlaydi, degan tasavvur ayrim qushlarning birinchi marotaba ko’chadigan yoshlari qarilaridan avvalroq uchishi bilan inkor qilinadi. Yerning magnit maydoni haqidagi nazariya ham tasdiqlanmadi. Tabiatda kuzatish va eksperiment uchib o’tishda ko’rishning katta roli bor ekanligini ko’rsatdi. Ayrim turlar uchun joyning landshaft xarakteri ayrimlari uchun osmonning yoritilgan qismi ayrimlari uchun esa osmondagi sayyoralar muhim orientirlash belgisi hisoblanadi. Tunda ko’chuvchi qushlar osmon bulut bilan qoplangan yoki qalin tuman vaqtida orientirlarini yo’qotadi. Ekologik belgilar orqali orientatsiya tug’ma bo’lib sayyoralar orqali orientatsiya bu kuzatish natijasida paydo bo’lgan shartli xususiyatdir. Osmonda quyosh va sayyoralar holati doimo o’zgarib turganligi tufayli bu sistemaga qarab aniqlash qiyin. Qushlar ko’chishini o’rganishda halqalash usuli juda katta rol o’ynaydi. Tutilgan qushlarning (ko’pincha jo’jalarining) pix suyagiga nomer va halqa kiygiziladi. Rossiyada bu ishni Fanlar Akademiyasining halqalash byurosi boshqargan. 55

10-rasm 56

XULOSA. О ‘zbekistonning janubiy viloyatlarida, jumladan, Qashqadaryo viloyatida 90 dan ortiq har xil qushlar hayot kechiradi. Bu qushlardan k о ‘pchiligi foydali b о ‘lib, ularning tabiatda ahamiyati katta. Qushlarimizning k о ‘pchilik turlari bog‘, poliz va dala о ‘simliklari hasharotlarini qiradi, ayrimlari esa sanitar qushlar hisoblanadi. Bu qushlarni asrash sohasida hozir katta ishlar qilinmoqda. Aynan shu sohada maktab о ‘quvchilari о ‘rmonshunoslar, olimlar ish olib borib qushlarni k о ‘paytirib, asrash sohasida ishlamoqdalar. Mazkur bitiruv malakaviy ishida tabiatimizda asosiy kasb etadigan quyidagi foydali qushlarning turlari, ularning yashash tarzi shuningdek, k о ‘payishi, yashash sharoitiga moslashishi t о ‘g‘risida olib borgan ishlarimiz asosida qushlarga nisbatan kishilarimizda qiziqish uyg‘otish t о ‘g‘risida ma’lumotlar berildi. Malakaviy ishimda viloyatimizda uchraydigan Tovuqsimon lar turkumi vakillari tovuslar, qur, karqur shunga o’xshash vakillarini ko’pgina turlari biologiyasi o’rganildi. 1. Tovuqsimon lar turkumiga kiradigan qushlar turlarini aniqlab olish. 2. Viloyatimizda uchraydigan Tovuqsimonlar turkumi vakillari kiradigan ayrim tur qushlarni biologiyasini o’rganish 3. Tovuqsimonlar turkumi vakillarini asrash, ularni sonini ko’paytirish uchun talabalar va o’quvchilar oldida tushuntirish ishlari olib borish. 4. Tovuqsimonlar turkumi vakillarini himoya qilish uchun takomillashgan kurash choralarini ishlab chiqish. 5. Juda kam uchraydigan va ayni vaqtda yo’qolib ketish xavfi oldida turgan Tovuqsimon turkumi vakillarini muhofaza qilish yo’llarini ishlab shiqildi. Kuzatishlarimizdan ham shu narsa ma’lum bo’ldiki, haqiqatdan ham bu turkum vakillari qishloq xo’jalilik faoliyati ahamiyati katta ekan. Shuning uchun kelgusida bu turkum vakillari turlarini saqlab qolishda barchamiz mas’ul ekanligimizni yodda tutishimiz zarur. 57

Tovuqsimonlar turkumi vakillari ko’pgina turlari yo’qolish arafasida, ko’pgina turlari kamayib ketayotganligi sababli ularni asrash yo’llarini ishlab chiqishimiz zarur. Talabalar va o’quvchilar o’rtasida bu qushlarni asrash va ko’paytirishga oid tushuntirish ishlari olib borish maqsadga muvofiqdir. 58

Adabiyotlar ro’yhati . 2. Богданов О.П.Ўзбекистон ҳайвонлари. Тошкент, «Ўқитувчи», 1965й 3. Богданов О.П.Ўзбекистон ҳайвонлари. Тошкент, «Ўқитувчи», 1983й 4. Konstantinov V.M., Naumov S.P. Zoologiya pozvonochnix,M. 2000. 5 . Муратов Д.М. Умуртқалилар зоологиясидан практикум. Тошкент. “Ўқитувчи”,1982 й. 6 . Муратов Д.М. Умуртқалилар зоологиясидан практикум. Тошкент. “Ўқитувчи”,1980й 7. Naumov S.P. Zoologiya pozvonochnx.M. Prosveshenie, 1997 8. Naumov S.P. “Umurtqali hayvonlar Zoologiyasi” Toshkent, “O’qituvchi”, 1995 9. Informatsionny byulleten proekta. Vajneyshie Uzbekistana ornitologicheskie territorii. №1 fevral 2006g 10. Ilichyov V.D., Kartoshyov N.N., Shilov I.A. Obshaya ornitologiY.Izd. Vsshaya shkola, 1982. 11. S. Dadaev, Q. Saparov «Zoologiya» (Xordalilar) Toshkent – 2009 yil 59

O'xshashlar

Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmintlar (sestoda, trematoda, nematoda) faunasi, bioekologiyasi va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari

Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati

Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli

O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari

Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli