O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari - Biologiya - Diplom ishlar

O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7048.5 KB

Ko'chirib olish

«O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari » REJA: KIRISH I-BOB. O`zbekistonga o`simliklarni stixiyali introduksiya qilish. II-BOB. O`zbekistonga o`simliklarni rejali introduksiya qilish. III-BOB. O`zbekistonga o`simliklarni yalpi introduksiya qilish. XULOSA ADABIYOTLAR RO`YXATI 1

KIRISH О`simliklarni introduksiya qilish tarixi odamzod о`simliklarni tanigan, undan foydalangan, ekib о`stirgan davridan boshlanadi. Kо`pchilik olimlarning fikricha insonning introduksion faoliyati uning dehqonchilik bilan shug`ullangan davridan boshlangan. Dehqonchilik bilan inson qariyb 10-14 ming yil ilgari shug`ullana boshlagan. Insoniyat tomonidan o`simliklarni bir joydan boshqa joyga olib kelish kishilik jamiyatining dastlabki davrlaridan boshlangan. O`simliklarni iqlimlashtirish insoniyatning xo`jalik faoliyati davomida o`simliklardan dastlab foydalana boshlangan davrda yuzaga kela boshlagan. Keyingi vaqtlarda bu ish shu qadar avj oldiki, natijada yovvoyi holda o`sib yotgan ko`p o`simliklar madaniy turlarga aylandi. O`simliklar yer yuzida faqat odam yordamida tarqalmagan, ularning mevasi va urug`larini qush yoki hayvonlar vositasida, shamolda uchib, suvda oqib tabiatda keng yoyilgan. Hozirgi vaqtda istaga biror mamlakatning flora tarkibi bilan tanishsak, unda yovvoyi va boshqa mamlakatlardan keltirilgan har turli madaniy o`simliklarni uchratish mumkin.Tabiy introduksiya qushlar, hayvonlar, shamol va suv omillari vositasida ro`y beradi. Shuningdek, transportda yuk tashish va boshqa shu kabi omillar tufayli ham o`simliklarning urug`i boshqa mamlakatlarga tasodifiy ravishda tarqalishi va ko`payishi mumkin. Sun`iy introduksiya ko`pincha odam ta`sirida ongli ravishda ro`y beradi. Odam buning uchun o`simliklarni tanlab olib ma`lum maqsadda yangi sharoitda o`stiradi va tarqatadi. O`simliklarni vatanimizda tabiiy holda o`sayotgan daraxt va butalardan hamda chet mamlakatlardan introduksiya qilish mumkin. Introduksiya qilinayotgan o`simliklar avval botanika bog`larida tajriba usulida o`stiriladi, sinovdan o`tkaziladi. Ular yangi sharoitda yaxshi o`sishi yoki o`smasligi, yo bo`lmasa batamom qurib qolishi mumkin.Yaxshi o`sayotgan turlarni parvarishlash maqsadida ularga qulay sharoit yaratib, mahalliy sharoitga o`sishga moslashtiriladi. Daraxt va butalar introduksiya qilinishi natijasida flora tarkibi yangi o`simliklar bilan ancha boyiydi. 2

Respublikamizning iqlimi va tuproq sharoiti qulay bo`lganligidan yangi daraxt va butalarning ko`p turi yaxshi o`smoqda va rivojlanmoqda.Ular xalq xo`jaligining turli tarmoqlariga tatbiq etilmoqda. Introduksiya qilingan, ammo yaxshi o`smayotgan daraxt va butalarni yaxshi o`smaslik sabablari tekshirilib, bu sohada to`plangan ma`lumotlar o`simliklar introduksiyasining cho`l zonasiga doir usullarining nazariy asoslarini takomillashtirishda va uning ilmiy nazariyasini ishlab chiqishda asos bo`lmoqda. Janubiy О`zbekistonga о`simliklarni introduksiya qilish 140 yillik tarixga ega. Professor L.H.Yoziyevning ta`kidlashicha Janubiy О`zbekistonga о`simliklarni introduksiya qilish 3 etapda tashkil qilingan. 1. Stixiyali introduksiya 1875-1880 yillarda 2. Rejali introduksiya : a) 1875-1880 yildan 1914 yilgacha b) 1914-1935 yilgacha 3. Yoppasiga introduksiya: a) 1935 yildan 1975 yilgacha b) 1971-1980 yilgacha. 1914- yilda Qarshi va Termiz shaharlariga temir yо`l tarmog`ini о`tkazish bilan bog`liq. Daraxt va butalarning yalpi inroduksiya 1928- yilda Dushanbeda ochilgan Butun ittifoq quruq subtropik va instituning 1935- yilda Denovda tashkil qilingan davlat о`rmon stansiyasida 1945-yilgacha 500 dan ortiq tur о`simliklar inroduksiya qilingan. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: - O`zbekistonga o`zga o`lkalar florasiga mansub o`simliklarni introduksiya qilish, iqlimlashtirish va ko`paytirish tarixini va istiqbollarini o`rganish. - O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish qachon, qaysi davrdan boshlanganligi va qancha, qanday turdagi o`simliklar iqlimlashtirilganini o`rganish. - O`zbekiston hududidagi o`simliklarning introduksiyasi, muammolari va istiqbollarini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: 3

O`zdekistonga o`simliklarni stixiyali, rejali, yalpi introduksiya qilish hamda iqlimlashtirish tarixini va istiqbollarini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: - O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari mavzusini yoritishda internet ma`lumotlari va adabiy manbalardan foydalanib ma`lumotlar to`plash. - O`zbekistonga o`simliklarni stixiyali introduksiya qilish to`g`risida adabiy manbalar to`plash. - O`zbekistonga o`simliklarni rejali introduksiya qilish tarixini o`rganish. - O`zbekistonga o`simliklarni yalpi introduksiya qilish va uning istiqboli to`g`risida ma`lumotlar to`plash. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi: Ushbu Biitiruv malakaviy ishda O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari o`rganildi va amaliy tavsiyalar berildi. Bitiruv malakaviy ishning ob`ekti: Ilmiy adabiyotlar, arxiv materiallari va internet saytlari. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning matni -- betdan iborat bo`lib, 21 ta adabiyot, --- ta jadval, --- ta rasmni o`z ichiga oladi. 4

I- BOB. O`ZBEKISTONDA O`SIMLIKLARNI STIXIYALI INTRODUKSIYA QILISH Bizning yurtimizga ajnabiy daraxtlarining keltirilishi aftidan Iskandar Zulqarnay istilosi davridan boshlangan. Chunki u o`z yurishllarida qahramonlarcha halok bo`lgan soldatlarni qabri ustiga doimiy yashil hamda qurg`oqchilikka juda bardoshli Biota daraxtini ekishni buyurgan. Shunday daraxtlardan ayrimlari, masalan Nurota tog`idagi “Archaota” hozirgacha saqlanib qolgan. “Buyuk ipak yo`li” davrida esa ajnabiy daraxtlarni keltirishning ko`lami ancha kengaygan. Buyuk ipak yо`lida savdogarlar о`zlari bilan mevali va manzarali daraxtlarni о`zlari bilan olib kelishgan. Shaftoli, о`rik nok va shuningdek nо`xat, mosh va makkajо`xori о`sha davrda Xitoydan keltirilgan. Ayrim daraxtlar urug`ini Xaj safariga borgan xojilar shuningdek о`sha davrlarda iloxiy deb sig`ingan ayrim daraxtlarning urug`larini darveshlar tomonidan olib kelingan. Xususan, Samarqanddagi Shohi-Zinda maqbarasi hovlisida yapon soforasi o`stirilgan. Tojikistonning Arbobi qishlog`ida machit yaqinida o`sidigan salkam 200 yoshli pitsund qarqg`aylari ham hojilar tomonidan keltirilganligi ma`lum. Eramizdan oldingi IV-II asrlarda Xitoy, Afg`oniston va Eron davlatlaridan keltirilgan daraxt va о`simliklarni о`sishi va saqlanib qolishiga bizning iqlim sharoitimizning qulayligi sabab bо`ldi. Rim va Xitoydan keltirilgan tut va boshqa mevali daraxtlar О`rta Osiyo iqlim sharoitiga tezda moslashdi. O`rta Osiyo xalqi o`troq hayot kechirishi munosabati bilan qo`shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilshi natijasida har turdagi o`simliklar ushbu hududga kirib kelgan. Bu davr: О`rta Osiyoda vujudga kelib bо`lgan davlatlar ya`ni Baqtriya, Sug`diyona, Xorazm, Marg`iyona (Balx poytaxti) Samarqand (eski nomi-Maroqand) Xorazm (Xorazm vohasi va Amudaryo sohili) va Marv (Marg`iyona) sirasiga kiradi. Eron podshosi Kir va Makedonskiylarni Baqtriya va Sug`diyonani ishg`ol qilishi natijasida Rim va Xitoy imperiyasi о`rtasida tovar almashish va о`zaro madaniy aloqalar bо`yicha kengroq bog`lanish paydo bо`ldi. 5

O`rta Osiyoda o`simliklarning introduksiya qilinishi 2 bosqichga bo`linadi (A.V.Gurskiy 1957, N.I.Sherbakov 1932) ruslarning kelguniga qadar va kelib joylashgandan keyingi davr. Shubhasiz, eramizdan avval qadimgi davlatlar Baqtriya, Sug`diyona, Xorazm, Marg`iyona shakllangan bir paytda Xitoy, Hindiston, Eron, Rossiyaga O`rta Osiyo orqali savdo-sotiq yo`llari o`tgan. Ehtimol, shu davrda O`rta Osiyoga o`sha yo`llar orqali xorijiy o`simliklarning kirib kelishi boshlangan. O`sha davrda asosan Samarqand (Maroqand) o`zining boy tabiati , boyliklari bilan alohida tanilgan davlat bo`lgan. A.Temur davrida bu yerda hashamatli saroylar, maqbaralar, ulkan bog`lar (Bog`i shamol), chinor ekilgan bog`lar barpo etilgan va bizgacha yetib kelgan. Ehtimol, bu bog`larda ko`p manzarali gul va daraxtlar, chetdan keltirilgan o`simliklar bog`larni bezab turgan.Yog`ochsimon daraxt turlaridan tut daraxti (oq va qora ), o`rik, sharqiy planat, yapon soforasi,sharq tuyasi (Xitoydan olib kelingan) keltirilganligi ma`lum. (Gurskiy 1957) Arxiv materiallari stixiyali introduksiya ga qilish 1875 yilda asos solinganligini tasdiqlaydi. F.N.Rusanov ta`kidlashicha Buxoro amiri bog`larida juda chiroyli zich ixcham daraxtlar majmuasi bo`lgan. Shu yo`l bilan Toshkent, Samarqand, Farg`ona Andijon va boshqa katta va ko`p dendrologik kolleksiyalar to`plami vujudga kelgan. Samarqand viloyatining 1894 yilgi ma`lumotlar kitobida (Nevesskiy, 1894) keltirilashicha daraxt va butalarning 17 turi ro`yxatga olinganligi ma`lum. N.I.Sherbakov (1932), V.P.Drobov (1935), N.V.Shipchinskiy (1953), F.N.Rusanov (1939), A.V.Gurskiy (1935-1957) larning muntazam ish olib borishlari natijasida O`rta Osiyoda manzarali va yog`ochsimon daraxtlarning o`sganligi eslatib o`tiladi. N.V.Shipchinskiy (1953) O`zbekistonda manzarali, yog`ochsimon o`simliklarni 50 xil turini to`liq ro`yxatini kiritgan. 1953-1956 yillari Samarqandda va O`zbekistonning boshqa shaharlari bo`ylab ninabargli va daraxtsimon o`simliklarni tadqiq qilish ishlari keng ko`lamda olib borilgan. Toshkentda ninabargli daraxtlar kam. Ko`cha bog`larda Qrim qayrag`ochi, Virgin mojjevelnigi, kumushsimon yel, oddiy rejel daraxtlari uchrab turadi. Toshkent Bolalar O`pka kasalligi sanatoriysi yonida Virgin mojjevelnigi o`sadi va hosil 6

soladi. Piskentda 70-80 yillik 22 turdagi hosildor Qrim qarag`ayi o`sadi. Paxtachilik instituti territoriyasida botqoq kiparisi (3ta), kumushsimon yel, mojjevelnik o`sadi. Denov ITI da hosildor qayrag`ochlar (Qrim va oddiy), ko`l bo`ylarida chiroyli Arizona kiparisi, kumushsimon havorang ninabargli daraxtlar o`sadi. Botanika bog`ida 26 avlodga mansub 178 tur o`simliklar mavjud. 1953 yildan to hozirga qadar 660 namunali urug`lar ekiladi.Shulardan 53 ming o`simlik yetishtirilgan. Yetishtirilgan ko`chatlarning oz qismi O`zRFA “Botanika” bog`ining dendroparki ko`chatzorida yetishtiriladi. О`rta Osiyoda ya`ni Buxoro, Xiva, Qо`qon xonligidagi о`zaro nizolar, xonlar almashishi bular hammasi xо`jalikni о`sishiga halaqit beruvchi omil hisoblangan. Biota, shaftoli, qora tut va oq tut , paxta, jо`xori, kunjut, mosh, makkajо`xori nо`xat va boshqalar ruslarni О`rta Osiyo hududiga kirib kelishidan oldin о`stirilgan. Bu davrlardi xalq bular bilan cheklanib qolmagan. Ular doim izlanib, manzarali о`simliklarni boshqa mamlakatlardan olib kelib iqlimlashtirilgan. Arab bosqinchilari, keyinchalik Chingizxon boshchiligidagi mо`g`ullar urushi va boshqa kichik-kichik urushlar, о`simliklarni yо`qolib ketishiga sabab bо`ldi. IX asrning о`rtalaridan XI asrning boshlarida paxta va tut daraxtining о`stirishni yо`lga qо`yilishi. Ipak va paxtani davlatlararo tovar almashish mahsulotiga aylantirdi. Vetex agnus castus - 1570 yili Qrimning janubiy qirg`oqlaridan keltirilgan. U Yaltadan to Sevastopolgacha undan Qoradengiz va Kavkaz qirg`oqlarigacha cho`zilib o`sgan. Ukraina janubidan Ozarbayjan, keyin F.N,Rusanov nomli O`zbekiston Botanika bog`ida vetex agnus castus 1952 yil introduksiya qilingan. Vetexning 60 xil turi mavjud. Ular tropik va subtropik iqlim sharoitida yashaydi. Kunjut o`simligi Markaziy Osiyo respublikalarida juda qadimdan ekib kelinadi. O`simlik haqida dastlabki ma`lumotlar eramizgacha Aleksandr Makedonskiy yurishlari davridan boshlandi. Kunjut o`sha davrlardan boshlab bizda ekilib, uning urug`laridan moy olinadi. Nav namunalari asosan Samarqand, 7

Qarshi, Buxoro viloyatlari va Krasnodar shahridagi moyli ekinlar ilmiy-tadqiqot institutidan ham 3 ta nav namunasi keltirilgan. Introduksiyaning asosiy vazifalaridan biri tropik va subtropik o`simliklar genafondini o`zlashtirish hisoblanadi. O`zbekistonga tropik va subtropik o`simliklar introduksiyasi tarixini 4 davrga bo`lish mumkin. Birinchi davr: Yevropadan ko`chib kelgan kishilarning stihiyali harakatlari bilan bog`liq. (davomini yozish kerak) Katalpaning iqlimlashtirilishi N.F.Rusanov W.J.Bean (1950-yil) ning qo`lyozmasiga asosan Catalpa ovata G Don 1849- yil R.G. Zaboldin tomonidan keltirilgan. C.Japonica Dode tomonidan 1896-yil keltirilgan C.bungei CAM 1905-yil Xitoydan Anglyaga keltirilgan. C.fargesii Xitoydan Fransiyaga keltirilgan. C . bignonioides Walt 1726-yil AQShdan Anglyaga keltirildi. C.Speciosa Ward 1880-yil C.hybrida Spath C.ovata x C.speciosa gibridini 1891-yil Evropaga keltirildi. C.Speciosa 1926-yil Kubaga keltirilgan. Hozirgi paytda C.bignonioides, C.speciosa va C.ovata turlari ko`p tarqalgan. Bu 3 tur Hindiston bog`larida (N.L.Bor 1953) uchrab turadi. XVIII asrga kelib A.V.Gurskiy (1957) yozishicha C.bignoniodes 1737yil Rossiyada iqlimlashtirilgan. O`rta Osiyoda XIX asrning 70-80 yillari (Dobromislov) 1912yil Dileviskiy (1912) Catalpa kirib kelgan. N.I.Sherbakov (1932y) ning yozishicha 1875 yil Zarafshon okrugi bo`ylab ommaviy ravishda aylant, gledichiya, dub, lipa catalpa kirib keldi. O.G.Ottendorf (1900) ning yozishicha 1885 yil Marg`ilonda o`rmon xo`jaligi ochilib, unda Adamovo derevo (Bignoniaceae) yetishtirildi. Keyin C.syringifolia Sims, C syringifolia var. aurea, C speciosa Ward, C.Kaempheri Sieb turlari Farg`ona vodiysi bo`ylab tarqalgan. XIX asrning 70-80 yillarida Catalpa Toshkentga kelib qolgan. N.I.Sherbakov (1932) yozishicha 1923 yil O`rta Osiyoda o`rmon xo`jaligi bunyodga keldi. Bu payt O`rta Osiyoda Catalpa keng tarqaldi. A.B.Gurskiy (1935) ning yozishicha C.speciosa 1930 yil. C. bignonioides 30-40 yillarda O`rta Osiyoning park va ko`chalarida katta hajmda chopib tashlandi. O`rta Osiyoda 8

C.bignonioides Chimkent, Olma-otada ko`p uchraydi. Hozirgi vaqtda Sochi dendraysiydan (1951) Catalpa Speciosa Wardning urug`i keltirib ekildi. Koreyadan C. ovata keltirib ekildi. S. fargesii f. duclouxii turlarining Nikitin Botanika bog`idan olib kelib iqlimlashtirilmoqda. Lekin ushbu turlar bizning iqlim sharoitimizga aslo to`g`ri kelmaydi. Chunki Toshkentda qish qattiq bo`lganligi sababli ular muzlab sovuq ta`sirida nobud bo`lmoqda. C.speciosa navi Tojikiston Botanika bog`ida o`sadi. Shunga o`xshagan daraxtlar Dushanbeda, Varzob posyolkasiga o`smoqda C.specisa Ward-Botanika bog`ida o`sadi. Yashash davomiyligi 12 yil. Bo`yi 14 metr. Diametri 1.3 metr. C. bignonigides Walt bignonis katolpasi – umri – 10 yil. Bo`yi 6 m. diametri 1.3 metr. C. ovata G Don - ovalsimon katalta Umri 12 yil, bo`yi 5-6 metr. XIX asrning oxirida O`rta Osiyoning Samarqand, Toshkent, Marg`ilon shaharlarida yirik gulli dekorativ daraxtlar olib kelindi. Bu chiroyli gullovchi o`simlik tog` lolasi – ya`ni “Tyulpan” deb ataldi. Magnoliaceae oilasiga mansub “Liriodendron tulipifera” deb ataladi. 1948 yili Z.P.Bochansova invintarizatsie bilan shug`ullandi. Toshkent shahrida ushbu daraxtning 2 gruppadagi 5 ta daraxtni aniqladi. XX asrning oxirida Toshkent Botanika bog`i ushbu daraxtning 20 tasi yetishtirildi. Ular 51-56 yoshni tashkil etishgan. Ularning bo`yi 30 metrni diametri 33-35 smni tashkil qiladi. Bundan tashqari mustaqillik maydonida, O`zbekiston tarix muzeyi yonida, o`simliklarni ximiyaviy o`stirish instituti yonida ham o`stirildi va kuzatildi. 1948 yili Z.P. Bochansovaning yozishicha Toshkent bo`ylab to`plangan 2 pud urug`dan necha o`nlab tyulpan o`simligi rivojlantirildi. Ushbu o`simlikning bir necha turlarini chet ellardan bizning Respublikamizga olib keltirildi. Ammo ular iqlimga moslasha olmay nobud bo`lishdi. Eman daraxtini ko`paytirish O`zbekistonda XIX asrning oxirlarida boshlandi. N.I.Sherbakov (1932) ning yozishicha 1870 yil Zarafshon vodiysida birinchi bo`lib ekish ishlari o`tkazildi. Eman daraxtini 1880 yil Amudaryoning tog`li qishloqlarida (Bag`rin, Omon qo`ton, Og`alik) sinov stansiyalarida madaniy ishlari olib borildi. 9

1872 yilda A.I. Korolkovning chet el safaridan keyingi qo`lyozmasida u O`rta Osiyoda oq eman va yirik donali emanni iqlimlashtirish yaxshi samara berganligini aytadi. 1935 yil Gurskiy ham emanning moslashuvini bir necha marta ta`kidlab o`tgan. Bu haqida Bochansov, Butkov (1935), Drobov (1935), Rusanov (1939), Yurkivich (1951), Voznesenskaya (1954), Besschetnov (1956), Fishkin (1957), Dosaxmetov (1967), Andreychenko (1978) va boshqalar ham bu haqida yozib o`tishgan va tekshiruvlar olib borishgan. Hozirgi paytda Beshkent shahrining parkida, K.Marks proletarskaya ko`chalarida, Pionerlar uyi yonida 1896-1890 yilda ekilgan eman daraxti bor. Q.Robug- Kashtansimon eman, toshsimon eman turlari haqidagi qo`lyozmalarni Samarqand shahrida kuzatuvlar olib borgan A.B.Gurskiy (1935) tomonidan ko`rsatib o`tilgan. 1951 yil M.S.Yurkiyevich Samarqandda gilossimon emandan tashqari Q.Pubescens, W. pedunuciflor va Q.Robur. War filicifolia. F.N.Rusanov (1966) Q.Robur. t. Fasitigiata (Lam). Kolonnasimon eman 1917 yil O`rta Osiyoda iqlimlashtirilgan. Bitta eman daraxtigina Beshkent shahrida Sovetskiy ko`chasida o`sib, rivoj topganligi yoziladi. I.M.Nabiyev va R.Y.Kazakbayeva 1975 yil qo`lyozmasi bo`yicha birinchi bo`lib XIX asrda Kashtansimon bargli eman daraxti Beshkent shahrida iqlimlashtirilgan. Lekin ko`p o`tmay (F.N.Rusanov) 1954 yil noyabrda bu daraxt nobud bo`lgan. 1930 yillarga kelib, (SaDU) Botanika bog`ida butasimon va daraxtlar, emanning turlari (1944) rejali ravishda ekib, iqlimlashtirish ishlari keskin olib borildi. Y.V.Menetskiy (1971) Emanning (Quercus) navini o`rganib chiqdi. U Q. longipes, Stev va Q. lrucifolia stev navlarini mustaqil turlar deb ta`kidladi. Yevropa Kavkaz turlari Quercus Robur – 1952 yil iqlimlashtirilgan gilossimon eman turi, 5 yillik nihollari bor. Toshkent shahar Pitomnikida (ko`kalamzorlashtirish xo`jaligida). Q. petrala Liebl – qoyasimon emani botanika bog`ida (1959) iqlimlashtirilgan Shimoliy Italiya, Modendan keltirilgan. 10

Q iberica stev ex M.B – Gruziya emani 1956 yil Botanika bog`iga keltirilgan. Tiflis botanika bog`idan olib kelingan. (F.N.Rasanov tomonidan) Q. pybescens willd – Momiqsimon emani. Botanika bog`iga bir necha marta ekilgan. Qrim Suxumidan keltirilgan. Q. hartwissiana stev – Gormvic emani Botanika bog`iga Gruziya botanika institutidan 1951 yil keltirilgan. Q. castaneifolia C.A. Uey – kashtan bargli eman daraxti (1951) Toshkent ko`chalarida o`sgan daraxtdan etishtirilgan. Q. macranthere Fisch et Mey. Yirik changlantiruvchi Dub daraxti Botanika bog`ida 1953 yil o`stirilgan. Armanistonda 1951 yil keltirilgan. Q. malrocarpa Mich X – yirik mevali dub daraxti. 1948 yil Botanika bog`ida yetishtirilgan. U Olma-otadan F.N.Rusanov tomonidan keltirilgan. Q. alba L – oq eman (dub) 1950 yil Niderlandiyaning Gronengen shahridan keltirilgan. Q. gambllii Nutt – Gambel dubi 1965 yil Frunze botanika bog`idan 4 ta nihol keltirib ekildi. Q. becolor Willd – dub 2 xil gulli bo`lib, 1965-yili ekilgan. 1961 yil Kanadadan keltirilgan. Sharqiy Osiyo turlari Q. mongolica Fisch – mongoliya dubi F.N.Rusanov va A.Abdurahmonov 1955 yil Primorsk o`lkasidan 2 kg urug` 40 ta nihol olib kelib ekishgan. Bo`yi 35 sm. Q.dentata Thinb – tishsimon dub 1953 yili Kiev botanika bog`idan F.N.Rusanov, A.Abdurahmonov 3 ta nihol olib kelishgan. 1955 yil Primorsk o`lkasidan dub nihollari keltirilgan. Q. Crispata Stev – Jingalaksimon dub 1960 yil A.Abdurahmonov Saxalinning Starodubsevo qishlog`idan kuz faslida olib kelgan. 11

I.V Michurin o`simliklarni introduksiya qilishda ularni urug`dan ko`paytirishni yo bo`lmasa, yosh nihollarini keltirib ekishni tavsiya qilgan. O`rta Osiyoda “O`simliklar florasi” eramizning bo`r davriga to`g`ri keladi. О`rta Osiyo xalqi о`troq hayot kechirishi munosabati bilan qо`shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilishi natijasida har turdagi о`simliklar ushbu hududga kirib kelgan. Ushbu botanik-geografik kenglik Qadimgi O`rtayerdan to Hindiqushgacha va G`arbiy Himolaydan to Atlass tog`larining sharqigacha cho`zilib, undan keyin Serra-Nevadaning g`rbiy kengliklariga cho`zilib borgan. O`rta Osiyoning janubiy rayonlari butunligicha O`rtayer flora oblastiga tegishli hisoblanadi. O`rtayer dengizlari qirg`oqlari va O`rta Osiyoning botanik-geografik tarixini M.G.Popov (1927,1963) o`rganib chiqgan. O`rtayer dengizi dendroflorasiga tog`li Qrim, Kavkaz bo`yining hamma qismi va O`rta Osiyoning janubiy qismi kiradi. Xitoy eng yirik va boy qatlamni o`z ichiga olgan territoriya hisoblanadi. Shuning uchun ham Sharqiy Osiyoda nihoyatda katta daraxtzor florasi saqlanib qolgan.Yevropa 100 turdagi, Shimoliy Amerika 313 turdagi, Sharqiy Osiyoda 959 turdagi yog`ochsimon o`simliklarni saqlab qolgan. 1944 - yilda “ Botanika bog`i ” O`rta Osiyo Davlat Universiteti tasarrufidan O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tasarrufiga o`tkazildi. Yangi b otanika bog`ining tashkilotchisi va yaratuvchisi, shuningdek uning bosh loyihasining muallifi O`zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi F.N.Rusanov. O` zbekistonga o` zga o` lkalar florasiga mansub turli о`simliklarni introduksiya qilishda О`z FA Botanika bog`ining tashkil qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. Botanika bog`iga Qirim, Kavkaz, Yevropa, Sibir mintaqasidan 39 oila 77 turkum 387 turga mansub daraxt va butalar introduksiya qilindi. Botanika bog`ining Markaziy Osiyo dendroflorasi kolleksiya maydonida shu kunga kadar 250 turga yaqin butalar introduksiya qilingan. Shu kungacha Botanika bog`ida saqlangan Rosaceae, Salicaceae, Aceraceae, Fagaceae oilasiga mansub daraxtlarning aksariyati 50-60 yoshni tashkil etadi. 1923-yildan boshlab о`rmon xо`jaligi ishlari yana boshlangan. Pitomniklar kengaytirilib, ekish ishlari yо`lga qо`yilgan. Pitomniklarda yana akatsiya, 12

gledichiya, klen, terak, qayrag`och, maklyura, tut, ipak tut, yong`oq mevali daraxtlari ekib yetishtirilgan. Bu ishlar 1926 yilda tugatilgan. Introduksiya ishlarini olib borish uchun Institut filiallari ochilib, botanik olimlar jalb qilingan. Ekish uchun o`simliklarning urug`lari Rossiya, Amerika, Fransiya va Angliyadan olindi. Dastlab O`rta Osiyo Davlat Universiteti “Botanika bog`i” olimlari tomonidan mahalliy va chet el florasiga mansub dorivor o`simliklar introduksiya sharoitida o`stirilib, mazkur dorivor o`simliklarning pitomnigi yaratilganligi ahamyatga molik ish bo`ldi. Dorivor va efir moyli o`simliklarning 23 turi geografik jihatdan ekilib sinashdan o`tkazildi. Bu ilmiy ishlar O`rta Osiyo Davlat Un iversi tetining Botanika bog`ida, Toshkent atrofida, Bo`zbozorda, Janubi-G`arbiy Tyan-Shan tog`i oldi adirliklarida, Xo`jandda va Chimyon tog`larida olib borildi. Ekiladigan urug`lar va ko`chatlar Nikit Botanika bog`idan va Butun ittifoq dorivor o`simliklar ilmgohidan olindi. Keyinchalik O`zbekistonda dorivor o`simliklarning introduksiyasi va ularning iqlimlashtirilishi bo`yicha kompleks ravishda ilmiy tadqiqotlar O`z RFA «Botanika» IICHM akad. F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog`ida amalga oshirildi. S.N.Kudryashev (1937) ``Efir-moyli o`simliklar va ularning O`rta Osiyoda o`stirlishi`` monografik asarida 24 tur efir-moyli o`simliklarning geografik jihatdan introduksion tajribalarning natijalarini bayon qildi va o`simliklarning introduksion chidamliligi to`g`risida axborot berdi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valiho`jayevlar (1980) Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub 25 tur o`simlik introduksiyasini o`rgandilar. Bu tadqiqotlardan so`ng 500 dan ortiq dorivor o`simliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil qilindi. Yu.M.Murdaxayev (1965-1990) tomonidan Nymphalaceae Dc., Nelumbonaceae Salisb. oilasiga mansub Trapa L., Menthaea L turkumiga va Brasenia Schreberi J.F Gmel., Sophora japonica L., Orthosiphon Stamineus Benth., Solanum Saciniatum Ait., Rhaponticum, carthamoides (Willd)Iljin., Mandragora turcomanica Mizgir., Aerva lanata(L.)Juss. va boshqa o`simliklar introduksiya qilindi. 13

T.S.Safarov (1982-1988) o`zining ilmiy ishlarida Janubiy-Garbiy Tyan-Shan O`rta tog` qismlarida uchraydigan bir necha dorivor daraxt va buta o`simliklarning introduksiyasi bilan shug`ullanadi. N.A.Toshmatova va Ye.Ye.Girshevichlar (1975-1986) Hyssopus L.,Lavandula L.introduksiya va T.T.Tursunovlar (1987-1989) esa Sophora korolkovii Koehne.turlarning introduksiya sharoitida o`sish va rivojlanishidagi o`zgarish jarayonlarini ilmiy jihatdan qayd etdilar. Shuningdek B.Yo.To`xtayev (1991-2006) tomonidan 111 tur dorivor o`simliklar o`rtacha (Buxoro vohasi) va kuchli (Mirzacho`l) sho`rlangan tuproqlarida introduksiya qilindi. Introduksiya qilingan dorivor o`simliklarning 68 turi urug` unuvchanligi va ko`chat ko`karuvchanligi kuzatilib, ularning 47 turi sho`rlangan tuproqlarda o`sish va rivojlanishi qayd etildi. Shundan 18 turning o`rtacha sho`rlangan va 11 turning kuchli sho`rlangan tuproqlarda chidamli dorivor introdusent o`simliklar sifatida tanlandi. Bu tadqiqotlardan so`ng 500dan ortiq dorivor o`simliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil qilindi va ularning ayrimlarini madaniy holda o`stirishni agrotexnologik parametrlari ishlab chiqildi. O`zRFA “Botanika” IICHM Botanika bog`ining Markaziy Osiyo dendraflorasi kolleksiya maydonida shu kunga qadar 250 turga yaqin butalar introduksiya qilingan. Hozirgi kunda O`zRFA Botanika IICHMning akad F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog`i “Dorivor o`simliklar introduksiyasi” labaratoriyasining 300 turga yaqin dorivor o`simlklarni mujassamlashtirilgan tajriba maydoni mavjud. О`zbekistonda о`simliklar introduksiyasi borasida F.N.Rusanov, T.I.Slavkina, V.P.Pechenitsin, N.F.Rusanov, I.V.Belolipov, B.Yo.Tо`xtayev, L.X.Yoziyev, K.Safarov, N.I.Shtonda, A.M.Korchagina va boshqalar bevosita ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. O`rta Osiyoga jumladan O`zbekistonga daraxtlar, butalar va o`tsimon o`simliklarning katta assortimentlari keltirilgan. XVII asrda O`rta Osiyo Davlat Universiteti Botanika bog`ida introduksiya sohasida haqiqiy faoliyat asosan 1934 yildan boshlandi va 1939-1941 yillarda 14

kulminatsion cho`qqiga yetgan. 1934 yilda O`rta Osiyo daraxt va butalari qatoriga ajnabiy daraxt va butalar introduksiyasi bo`yicha ishlar faollashdi. Daraxt va butalar introduksiyasi bo`yicha olib borilayotgan ishlar juda rivojlanib ketgan va ayrim yutuqlarga erishilgan bir vaqtda urushning boshlanishi bu ishlarning to`xtashiga sabab bo`lgan. Urush tugagandan so`nggina bog`da ish qaytadan jonlangan va har xil joylardan urug`lar yig`ilib, pitomniklar, ko`chatzorlar barpo etilgan. O`zbekistonning xo`jalik uchun foydali bo`lgan qimmatbaho turlari aniqlandi. Ular: 1) Sosna, qayrag`och, klen polevoy, amerika kleni, tatar kleni, aylantus, amerika yaseni, gledichiya, oq akatsiya. 2) Tog` melioratsiya ishlariga yaroqli bo`lgan daraxtlar: mojjevelnik virginskiy, qrim sosnasi, sosna gornaya igra obiknovennaya, botqoq kiparisi, sariq akatsiya,dub yapon soforasi, lipa kavkazskaya ilьm gorniy,dub chereshchatiy, dub persidskiy, maklyura, dub kashtanoviy. 1897 yil D.A.Morozov Kaspiy bo`yi viloyati va Turkmaniston territoriyasida iqlimlashgan barcha daraxtlar ro`yxatini o`rganib chiqgan. Ular: Tut barcha turdagi, qayrag`och, har xil turdagi oq akatsiya, gledichiya, amerika zarangi, aylantus, catalpa sirenelistovaya, yapon soforasi, lox, yasen amerikanskiy, maklyura, tuya, mojjevelnik, sosna, chinor, seren, chubushnik, deysiya biryuchina, buksus, kalian, buldeneyj, boyarka amorfa, iudino daraxti, suriya atirguli, yong`oq,terak, majnuntol, tavolga grebenshik, viteks. Kamdan-kam uchrovchi daraxtlar: piramidali va gorizontal kiparis, oq kashtan, shoyi akatsiya, lomonos, rakitnik bereskleti, bunduk, kelreyteriya, magnolya, magoniya, melia, pista, kojanka, anor, dub, smorodina, malina, namatak, yejevika, buzina, lipa, glisiniya, zizifus, uzum, atirgul, o`rik, shaftoli, olxo`ri, olcha, olma, nok, pista, kiparis va magnoliya kabilar. Kiparis Ashxobod davlat muzeyida saqlanadi, 1 ekzemplyari Kesh qishlog`ida o`sadi. O`zbekistonda madaniylashgan daraxtlardan oq akatsiya, gledichiya, yasen, aylantus, yong`oq, lipa va boshqalar. 15

Buta: amorfa, barbaris, deren leshina, behi, gibiskus, kerriya, ligustrum, lonisera, magoniya, jasmin, prunus, ribes, buzina, tavolga, tamarisk. Ninabargli daraxtlar: xamesiparis, mojjevelnik, pinus, strobus, piseya, eksselza. A.M Karmilisin (1952) yozishicha subtropik o`simliklarning O`rta Osiyoning tabiy-tarixiy chegaralari asosan Janubiy Turkiston geobotanika rayoni chegaralariga to`g`ri keladi. Subtropik rayonlarda asosan absolyut minimum 10-12 gradusdan kam bo`lmasligi kerakligi ta`kidlanadi. Melia azedarach L. барг тўкувчи дарахт. Бўйи 12-20 м, танасининг диаметри 40-75 см га етади. Пояси тик ўсади, ёғочи юмшоқ, моносимподиал шохлайди. Шох-шаббаси ёш дарахтларда эллипс ёки тескари тухумсимон, кекса дарахтларда тарвақайлаб ўсган ёки соябон шаклда. Новдада барглар қалин жойлашади ва қуюқ соя ҳосил қилади . Ёш 1-тартибли новдалари қизғиш, малла рангда, туксиз, дарахтлар пояси эса қўнғир ёки кулранг, силлиқ ёки бироз ғадир-будир. Жанубий Ўзбекистон ҳудудига M. azedarach дастлаб 1935 йилда Денов дендрарийсига келтириб иқлимлаштирилган. Melia toosendan Sied et Zucc . нинг бўйи 15-20 м, танасининг диаметри 40-70 см келадиган дарахт. Шох-шаббаси соябон шаклда, M. azedarach га қараганда тезроқ ўсади. Мураккаб барги 2-3 карра тоқ патсимон. Узунлиги 85-90 см, баргчалари тухумсимон. M. azedarach баргчаларига нисбатан каттароқ, чети текис, тўқ яшил рангда. Баргчаларининг узунлиги 5-6 см, эни 2-3 см, улар алоҳида бандлари билан барг бандига бирлашган булади Жанубий Ўзбекистон ҳудудига M. toosendan 1975 йилда Бандихон дендрарийсига келтириб иқлимлаштирилган. Кейинчалик бу турлар регион бўйлаб тарқалган. Айни пайтда Денов, Термиз шаҳарлари ва Бандихон туманида кўплаб учратиш мумкин. Бу ерлардаги 45-50 ёшли дарахтлар яхши гуллаб, мўл-кўл ҳосил бермоқда. Тошкент Ботаника боғида иқлимлаштирилган дарахтлар 1968/69 йилнинг 16

қишида илдизигача музлаб қолган. Кейинчалик Н.Ф. Русанов томонидан фақатгина M . azedarach кўплаб экилган. Бироқ ушбу дарахтлар Тошкент шароитида тез-тез совукдан зарарланиши қайд қилинмоқда. Ж.Обидова кўчасида 1 туп дарахт ўсади ва уруғ ҳосил қилади. Лекин унинг атрофи бетонланганлиги сабабли у дарахт анча қийналиб ўсмоқда. Қарши шаҳрига ҳар иккала тур 1994 йилда иқлимлаштирилган. Ҳозирда вилоятнинг Ғузор, Қарши, Қамаши, Муборак , Миришкор туманларида ўстирилмоқда. 17

II- BOB . O`ZBEKISTONGA O`SIMLIKLARNI REJALI INTRODUKSIYA QILISH Janubiy O`zbekistonga rejali introduksiya bundan 130 yil ilgari boshlangan. Bu yurtimizga XIX asrning 80 yillarida ruslarning kelishi, 1914 yilda Qarshi va Termiz shaharlariga temir yo`l tarmog`ini o`tkazilishi bilan bog`liq.Temir yo`llar atrofida ihota daraxtlari ekish, vokzallar yaqinida parklar yaratish maqsadida pitomniklar tashkil qilingan. Ulardan asosan Rossiyaning janubida o`stirilayotgan daraxtlar urug`lari ekilgan. Ruslarning Turkistonni ishg`ol qilishi natijasida kolonizatorlarning ko`chib kelishi munosabati bilan o`simliklarning yangidan-yangi turlari kirib kelgan va iqlimlashtirilgan. Ushbu materiallar qisman Turkiston o`rmonchilik O`zbekiston Gidrometeorologiya Institutidan, Toshkent arxivlaridan olingan. 1865 yilga kelib rus kolonizatorlari tomonidan O`rta Osiyoda juda katta hajmda introduksiya ishlari bajarildi. Bu davrda Nikita botanika bog`ining paydo bo`lganiga 53 yil (1812y) Leningraddagi 42y (1823y), Odessadagi 45y (1820y), Penzadagi 62y (1803y), Tiflisdagi 20y (1845y) bo`lganligi ma`lum. Rus ko`chmanchilari birinchi bo`lib ko`chalarda, uy-joy atroflarida tut, qayrag`och, majnuntol, terak daraxtlarini ekib ko`rishgan.O`rta Osiyo florasi yetarli darajada talabga javob berganiga ular introduksiya ishlarini keng ravishda olib borishgan ayniqsa Toshkentda piramidasimon terak (Populus Bollena Lauche), sharsimon qayrag`och (Ulmus Androssowi), tut daraxti (Morus har xil turi), yong`oq daraxti (gret.orex) (Junglans) har xil turi va navi, chinor (Platanus oriyentalis), loxlar (Elaeagnus har xil turi), shuningdek, uzum va mevali daraxtlar shular sirasiga kiradi. Rasmiy hujjatlarda yozilishicha Ruslar O`rta Osiyoga kirib kelishi bilanoq eng birinchi dolzarb masala: o`rmonzorlarni saqlab qolish va kengaytirish, shahar ko`chalarini ko`kalamzorlashtirish va tiklash ishlari turardi. Ruslar O`rta Osiyo iqlimining quruq, nihoyatda issiqligini hisobga olib uy-joylarini atrofini soya qiluvchi daraxtlar ekishni boshlaganlar. Ular temir yo`llarini qurish 18

bilan birga uning atroflariga har xil daraxtlar ekishib soya salqin sharoit yarata boshlashdi. Arxiv materiallariga asosan 1875 yildan boshlab Zarafshon okrugi bo`yicha ommaviy introduksiya ishlari o`tkazildi. 602 rub 68 kop miqdorida shahar ma`muriyati chetdan daraxt va butasimon o`simliklarning katta partiyasini olib kirishga ruhsat berdi. Bu vaqtga kelib okrugda o`rmonzorlarni ko`paytirish va ko`kalamzorlashtirish korxonalari paydo bo`ldi. Er ochish, sug`orish va daraxt ekish ishlari 1878 yil Zarafshonda katta omadsizlikka uchrashi munosabati bilan shahar boshliqlari unchalik ruxsat berishmadi. Chunki bu ishlar katta mablag` evaziga yuzaga kelishi kerak edi. 1880 yil yana Zarafshonda o`rmon xo`jaligi ishlari boshlanib, qayrag`och, yong`oq, archa, boyarishnik, talom, bodom, o`rik va boshqa ekzotik daraxtlar olib kelib ekildi. Buning uchun chet eldan 48 pud o`simlik urug`i 1350 rub miqdorida keltirildi. Eng birinchi o`rmon xo`jaligi ishlari Bagrina, Omonqo`ton, Og`alik qishloqlari atrofida ekish, sug`orish ishlari olib borildi. 1880 yil 115 tanob yerga (Bagrinada 70tanob, Omonqo`tonda 30tanob, Og`alikda 15 tanob yer) aylant, akatsiya, gledichiya ekildi. Ko`p qismi yaxshi o`zlashtirilib iqlimlashdi, ancha qismi esa nobud bo`ldi. Omonqo`ton sinov stansiyasida 1880 yildan 1898 yilga qadar 490 disyatina pastlikda, 385 disyatina tepa qismi, jami 875 disyatina yerga ekin ekildi. 1901-03 yillarda Maydoning tepaligida 100 desyatina yerga oq akatsiya daraxti ekilda. 1910 yildan 1916 yilga qadar yana 60 disyatina yerga ekildi. Jami 79859 rub mablag` sarflandi. O`rmon xo`jaligi ishlari Zarafshonda XIX asrning 70 yillarida boshlandi. Yirik masshtabdagi yer ochib, ekin ekish ishlari 1880 yilda amalga oshirildi. Samarqand pitomniki 1875 yili juda kengaytirildi. Bu ishlarni olib borish uchun mahalliy xalqni majburiy ravishda jalb etilgan. 1882 yilning bahoriga kelib Samarqand pitomnikida bir millionta ko`chat tayyor bo`ldi. 50 mingtasi Toshkent va Chimkent shahriga yuborildi. Samarqand hokimiyatiga qarashli bog`larga 19

300 000 dona ko`chat, rus millatli yashovchilarga 40 000 ta ko`chat, mahalliy xalqqa 595 000 ko`chat, 125 000 tasi tog`da yashovchilarga, 70 000 donasi Kattaqo`rg`onda yashovchilarga tarqatildi. 1882 yili bahorda 985 000 ta ko`chat tarqatildi. 1883 yil Samarqand pitomnikida 9 mln dona ko`chat yetishtirish mo`ljallandi. 1872-1883 yillarda Sirdaryo viloyatida, bog`larda, cherkovlarda, maktab, uylarda, boshliqlar yashaydigan joylarda, jamoat joylarida, ko`chalarda 128579 tup daraxt, 1884 yilga kelib 94492 donasi saqlanib qolgan. Bundan tashqari 8348 dona ko`chat xalqqa tarqatib berilgan. 1898 yilda Sirdaryoda yirik tog`oldi o`rmonchilik ishlari boshlandi. Oqtosh basseynida S.Yu.Rauner rahbarligida o`rmonchilik ho`jaligi tashkil qilindi. Bu joylarda yong`oq va archadan tashqari boshqa tuproqda o`sgan eman, tol, gledichiya, aylant, katalpa, oq akatsiya, qrim qayrag`ochi, bodom daraxtlari ekildi. 1877 yili Farg`ona viloyatida cho`l va qumloq yerlarni haydab u yerlarda ham ko`chatlar ekildi. Marg`londa shu yili ulkan pitomnik ochildi. 1914 yil Turkistonda qumni mustahkamlash ishlari olib borildi. Unga o`rmonshunos F.I.Gotshalk (marhum) boshchilik qilgan. Mustahkamlangan yerlarga qumli akatsiya, oq saksovul, grebenshik va shu kabi qumga chidamli daraxtlar ekildi. 1897 yilda 2870 desyatina qumloq yerga ko`chat ekild. 1894 yili Farg`ona viloyatida Marg`ilon uyezdida tog`-o`rmon, meliorativ ishlari boshlanib unga o`rmonshunos Ottendorf rahbarlik qildi. Ular oq akatsiya, aylantus, yong`oq, olma, nok daraxtlari ekishdi. Bu daraxtlar iqlimlashib yaxshi natija berdi. 1901 yil asosiy daraxtlar tashkil qilindi. 1905 yilga kelib madaniy dala- hovlilar yaratildi. 1 Bagirsko………………….-17,06 desyatina 2 Firyuzinskaya…………….-12,93 desyatina 3 Chuliyskaya……………….-20,93 desyatina Jami -50,40 desyatina 20

1910 yilga kelib 2ta pitomnik qoldi. Chunki bu o`rmonzorlarda iqlimlashishi vujudga kelmagan, ko`chatlar yo`qolib ketgan. Samarqandda yetishtirilgan 300 xil daraxtlar yovvoyi holda uchrab turadi. Ularning 235 turi chetdan keltirilgan. 113 turi Kavkaz , Kaspiy bo`yi va Lenkoran territoriyasidan keltirilgan. Bu 235 turning katta qismi iqlimlashgan daraxtlar bo`lib, ular to ruslar kelib joylashishidan oldin o`sib iqlimlashgan va ular Toshkent, Samarqandda ekilgan. Farg`ona viloyati, Kaspiy bo`yi, Buxoro, Xivaga qarab cho`zilib ketgan. O`rta Osiyo va O`zbekistonda sinab ko`rilgan avlodlardan oq akatsiya, gledichiya, aylantus daraxtlari yaxshi natija berdi. Ular yaxshi iqlimlashib o`sdi. Sirdaryo viloyatida 1872-83 yil oq akatsiya, catalpa, klen, aylantus, gledichiya, lipa, dub, vez, yasen daraxtlari Omonqo`ton , Bagrina va Og`aliqda aylantus, akatsiya, gledichiya, qayrag`och ekib o`stirildi. 1897 y D.A.Morozov Kaspiy bo`yi viloyati va Turkmaniston territoriyasida iqlimlashgan barcha daraxtlar ro`yxatini o`rganib chiqdi. Ular: Tut barcha turdagi, qayrag`och har xil turdagi, oq akatsiya, gledichiya, amerika zarangi, aylantus, catalpa, yapon soforasi, lox, amerika yaseni, maklyura, tuya, mojjevelnik, sosna, chinor, seren, chubushnik, deysiya, biryuchina, buksus, kalian, buldeneyj, boyarka, amorfa, iudino daraxti, suriya atirguli, yong`oq, terak, majnuntol, tavolga grebenshik, viteks. 1923 yildan boshlab o`rmon xo`jaligi ishlari yana boshlangan. Pitomniklar kengaytirilib, ekish ishlari yo`lga qo`yilgan. Pitomniklarda yana akatsiya, gledichiya, klen, terak, qayrag`och, maklyura, tut, ipak tut, yong`oq mevali daraxtlari ekib yetishtirilgan. Bu ishlar 1926 yilda tugatilgan. Introduksiya ishlarini olib borish uchun Institut filiallari ochilib, botanik olimlar jalb qilingan. Revolyutsiya davrida erishilgan yutuqlar oldida hozirgi zamon yutuqlarini solishtirsak, misli ko`rinmagan o`zgarishlar sodir bo`lgan. Hozirgi paytda ko`plab choy plantatsiyalari (Kavkazda), paxta dalalari (O`rta Osiyo, Kavkaz, Qrim, Astraxan viloyatlari) da mavjud. Revolyutsiya davrida Misr paxtasini faqat 21

Ashxobodning tajribali dalalarida agronom Kozik P.A, Turkistonda esa agronom Zaysev yetishtirgan. Clematis - turi Ranunculaceae oilasiga mansub. Uning 230 turi mavjud. (Rehred 1949) bo`lib, Madagaskar, Avstraliyada uchraydi. Botanika bog`ida Clematisning 32 turi bor. Lomanos Jakman sortining 4 turi mavjud. O`simliklarning ommaviy introduksiya qilinishi boshqa bir qancha mamlakatlaridan O`rta Osiyoga 1885 yilda kirib kelgan. F.N.Rusanovning yozishicha (1939) Orientalis C, Vitayeva C, flamula turlari manzarali daraxt sifatida introduksiya qilingan. Clematisning ko`p turlari Sharqiy Osiyo, Uzoq Sharq navlari Botanika bog`iga kirib kelgan. C.Bentham turiga kengroq ta`rif berilgan. Et Hooker (1862-1867), H.Engler (1897), K.Prante (1894), De Candolli (824-73), O.Nuntze (1885), O`rta Osiyo florasida T. VII (1937) va daraxtlar hamda butasimonlar haqida. T-III (1954) N.I.Kuznetsov (1914) Clematis L. navining 170 xil turini 5 seksiyaga (H.Rehder 1949) bo`lib chiqqan. 230 turini 4 seksiyaga bo`lib chiqqan. Viorna, Atragene, Flammulla Viticella. Hibiscus syriacus L. - Seriya Gibuskusi gulhayridoshlar (Malvaceae Juss) oilasiga mansub tabiiy holda Xitoy, Hindiston va Kichik Osiyoda tarqalgan. Ayni paytda ushbu tur Afrika va Amerika qit`asida ko`plab o`stiriladi. Gavaya orollarida Gibiskus milliy o`simlik hisoblanib, bu yerda uni “Go`zal ayollar guli” deyishadi. Misrda Gibiskus “Seriya atirguli” nomi bilan mashhur bo`lib, tabobatda ham keng qo`llaniladi. Malayziyada ham milliy gul sifatida qadrlanadi. Yaponiya, Xitoy, Moldaviya, Belarusiya va Ukrainaning Janubida, Qrim va Kavkazda, Qoradengiz bo`yi – Batumin, Suxumi, Gagra shaharlarida va O`rta Osiyoda madaniylashtirilgan. Hibiscus L turkumining 250 dan ortiq turi ularning aksariyati madaniylashtirilgan. Hibiscus syriacus L. 1950 yilda Osiyodan Yevropa mamlakatlariga keltirilgan. MDH hududining barcha joylarida ekiladi. Janubiy O`zbekistonda dastlab 1930 yillardan Denov dendraysida introduksiyalashtirilgan. Qashqadaryoga 1980 yillarda Qarshi cho`lini o`zlashtirish davrida keltirilgan. Ayni paytda Janubiy O`zbekistonning iqlim zonalari quruq subtropik, cho`l, dasht, tog`oldi rayonlarida 22

o`stiriladi. Uni Sherobod, Denov, Qarshi, Kitob, Shahrisabz va boshqa ko`plab shahar va tuman markazlarida o`stirilmoqda. Toshkentda professor O`.Pratov tomonidan uning 8 ta, jumladan oq rangda gullaydigan hillari o`stirilmoqda. Lagerstroemia indica L. - Hind Lagestremiasi naykosadoshlar (Lythraeceae Lindl. L.) oilasiga mansub Lagerstremia turkumi vakillari kichik daraxt yoki buta shaklida tropik va subtropik mamlakatlarda o`sadi. U uzoq gullashi, gullarining mo`lligi va o`ziga xos tuzilishi, rangining boyligi tufayli manzarali o`simliklar orasida alohida e`tiborga ega. Hind lagerstremiyasi tabiiy holda Markaziy va Janubiy - sharqiy Xitoyda, shuningdek Janubiy Koreadan Hindixitoygacha, Yaponiya, Tayvan, Flippin va janubi -Sharqiy Osiyodagi bir qator orollarda o`sadi. Aslida, bu tur ancha qadimdan iqlimlashtirilganligi bois, uning tabiiy arealining markazi aniq belgilanmagan. Yuqoridagi joylarda, aftidan, iqlimlashtirilgan daraxtlar keyinchalik ekologik omillar mos kelganligi tufayli tabiiy holda ko`payib ketgan. Hind lagerstremiyasi ko`p tarqalgan Markaziy Xitoy geografik oblasti Yanszi daryosi havzasida, subtropik mintaqada joylashgan. Hind lagerstremiyasining tabiiy areali janubga tomon kengayib, Tayvan va Xaynan orollariga o`tadi. Bu orollar yil bo`yi harorat baland bo`ladigan subekvatorial iqlim mintaqasida jaylashgan. Shuningdek, Yapon orollarining 37- 38*C shimoliy kenglikdan janubda, subekvatorial mintaqada, subtropik o`rmonlar bo`lib, ularda hind lagerstremiyasi o`sadi.Hindixitoy yarim orolida ham lagerstremiya uchraydi. Internet ma`lumotlariga ko`ra Hind lagestreamiyasi hozirda janubiy va shimoliy Amerika, Avstraliya va Osiyo qit`asining juda ko`p mamlakatlarida madaniy holda keng tarqalgan. Hususan, Amerikaning Nyu-York, Massachusest, Texas, Florida kabi shtatlarida manzarali o`simlik sifatida istirohat va milliy bog`larda ko`plab o`stiriladi. Bu yerda gullarining rangi , o`lchamiga ko`ra farq qiladigan qizil, qizg`ish pushti, oltinrang, sariq va oq rangda ochiladigan- Lagerstroemia indica 23

”Acoma”, L.i.var. ”Hubrid Basham Party Pink”, L.i.var. ”Fonto (Red)”, L.i.var. ”Lipan”, L.i.var. ”Mardy Red”, L.i.var. ”Mardy White”, L.i.var. ”Potomac (Rink)”, L.i.var. ”William Teower Watermelon Red” kabi madaniy navlari yaratilgan. Yevropada 1747 yilda Hindistondan keltirilgan (shu sababli unga K.Linney hind lagestremiyasi deb nom bergan) va bu yerdan dunyoning ko`plab mamlakatlariga tarqatilgan. Yaltadagi Nikit Botanika bog`iga 1816 yildan o`stiriladi. O`rta Osiyoda dastlab 1928 yilda Ashxobodga Qrimdan ko`chat holida keltirilgan. Turkmaniston Botanika bog`iga 1937 yilda Ashxobod o`rmonchilik xo`jaligidan keltirib ekilgan. Dushanbe Botanika bog`ida 1951 yildan o`stiriladi. O`zbekistonga 1928-1935 yillarda introduksiya qilingan. Uni Ashxobod, Buxoro, Denov, Vaxsh, Toshkent stansiyalarida sinab ko`rishgan. 1936 yil Toshkent Botanika bog`ida ekilgan, lekin 1968-1969 yillardagi qattiq qishda ular muzlab, nobud bo`lgan. Toshkentga keng tarqalmagan. Professor O`.Pratov tomonidna qalamchasi ko`paytirilib, ”Botanika” IICHM bosh binosi yonida va Xumsonda o`stirilmoqda. Janubiy O`zbekistonda Hind lagestremiasi dastlab 1935 yilda iqlimlashtirilgan (Kulkov 1965). Hozirda Denov va Bandixon dendiraysi va Termiz shahrida o`sadi. Qarshi shahriga 1975 yilda Yaponiyadan ko`chat holida keltirilib, viloyat hokimligi binosining kirish joyida ekilgan. Ayni paytda shu o`simlik barq urib o`smoqda va meva berib turibdi. Bu yerda lagerstremiyani qizil, qizg`ish, pushti va och pushti rangda gullovchi xillari shahar ko`chlari va shaxsiy hovlilarda manzarali o`simlik sifatida o`stirilmoqda. Bugungi kunda Qashqa vohasida lagerstremiyaning 230 turi mavjud va iqlimlashtirilgan. Uning Gagestremia indica L. turi ham bor. Qarshi iqlim sharoitida Lag.indica.L. ilk bora 1994-yili Denov dendroparkidan urug` sifatida keltirilib, introduksiya qilingan. 24

III- BOB. O`ZBEKISTONGA O`SIMLIKLARNI YALPI INTRODUKSIYA QILISH Daraxt va butalarning yalpi introduksiyasi 1928 yilda Dushanbeda ochilgan Butun ittifoq quruq subtropiklar institutining Denov stansiyasini, shuningdek, 1971 yilda O`zFA Botanika bog`i bilan R.R.Shreder nomidagi bog`dorchilik, uzumchilik va vinochilik ITI ning Bandixon tajriba stansiyasini tashkil etilishi bilan bog`liq. Bu ikkala tajriba stansiyalarida asosan subtropik iqlimga mansub 1000 dan ortiq turlar introduksiya qilingan. Ayni paytda shulardan 224 taksonga mansub o`simliklar muvaffaqiyatli o`smoqda. Introdusentlarning geografik kelib chiqishi bo`yicha tahlil qilinganda ularning 8 ta floristik oblastga mansub ekanligi aniqlandi. Taniqli botanik Alfons de Kandol (1855) O`rtayer dengizi floristik oblastiga Ispaniyadan Suriyagacha va Marokkodan Qora dengizgacha bo`lgan hududni kiritadi. Engler (1888) va uni izdoshlari esa uni sharqqa tomon anch kengaytirib, Afg`oniston va Belujistongacha bo`lgan hududlarni ushbu floristik oblastga kiritdilar. V.V.Alexin (1944) unga Kavkazni katta qismini, Ye.V.Vulf esa Kavkaz va Kichik Osiyoni hammasini, hatto Eron va O`rta Osiyoni kiritgan. О `rtayer dengizi floristik oblasti hududini aniqlashda akademik A.L.Taxtajyan, (1978) klassifikatsiyasidan, ya`ni eng s о `nggi va umume`tirof etilgan klassifikatsiyasidan foydalandik. Unga k о `ra О `rtayer dengizi floristik oblastiga Pireney orollarining katta qismi, Fransiyaning dengiz atroflari, Appenin va Bolqon yarimorollari, О `rtayer dengizi orollari, Marokko, Aljirning shimoli, Tunis, Falastin va Livanning katta kismi, g`arbiy Suriya va g`arbiy Anatoliyalar kiradi. O`rtayer dengizi florostik oblasti quyidagi iqlim ko`rsatgichlari bilan harakterlanadi. Iyul oyining o`rtacha harorati +22-29*C, yanvarniki +2-9*C, absolyut minimum -6-30*C, 10*C dan yuqori bo`lgan haroratlar yig`indisi 3400- 5400*C, vegetatsiya davri 280-365 kun, yillik yog`ingarchilik miqdori 361-1400 mm tashkil qiladi. 25

Janubiy O`zbekiston esa quyidagi iqlim ko`rsatkichlari bilan harakterlanadi. O`rtach yillik harorat Respublikada eng yuqori , ya`ni +17*C, absalyut minimum - 35*C, absolyut maksimum +50*C dan yuqori, 5*C dan yuqori bo`lgan haroratlar yig`indisi 6000*C, vegetatsiya davri 275-300 kun, yillik yog`ingarchilik miqdori tekislik rayonlarida 130-250 mm keladi. Ko`rinib turibdiki Janubiy O`zbekistonda O`rtayer dengizi floristik oblastiga qaraganda iqlim anch keskin, ya`ni qish oylari sovuq, yoz oylari ancha issiq, yog`ingarchilik miqdori keskin kam, vegetatsiya davri ham qisqa. Janubiy О`zbekistonga dunyoning turli floristik oblastlaridan keltirilgan daraxt va buta turlari (% hisobida)9% 17% 20% 1% 26% 1% 22% 4% Шарқийосиё Қояли тоғлар Шимоли-қутбий Мадреан Ўртаер денгизи Атлантика-Шимоли-Америка Эрон-Тўрон Чили-Потогон Quyidagi jadvalda Janubiy О`zbekistonga introduksiya qilingan turli floristik oblastlarga mansub daraxt va butalarni istiqbollik darajasi keltirilgan bо`lib, Serkumborial, Sharqiy Osiyo, О`rtayer dengizi, Iron-Turon floristik oblastlariga mansub daraxt va butalarni istiqbolli ekanligini kо`rsatadi. Bu esa Janubiy О`zbekiston hududi respublikamizga subtropik о`simliklarni introduksiya qilishda trampilin vazifasini bajaradi 26

Janubiy О`zbekistonga introduksiya qilingan turli floristik oblastlarga mansub daraxt va butalarni istiqbollik darajasi * Floristik oblastlar Turlar Shu jumladan istiqbollilik guru h i jami % I II III IV Shimoliy qutbiy 49 22,3 12 28 9 - Sharqiy Osiyo 57 26,0 10 39 4 4 Atlantika-Shimoli- Amerika 38 17,3 11 22 4 1 Qoyali tog`lar 3 1,3 1 2 0 - О`rtayer dengizi 19 8,6 6 11 2 - Iron-Turon 43 20 15 21 6 1 Madrean 8 3,6 0 6 2 - Chili-Patagon 2 0,9 0 2 0 - Duragay 5 2,2 1 3 1 - Jami 224 100% 56 134 28 6 25% 60% 12,5% 2,5% *L.Yoziyev 2001 yil O`rtayer dengizi floristik oblastidan kelib chiqqan o`simliklarni introduksiya natijalari quyidgicha: Дарахт ва буталар: Olea europaea- Zaytun. Ayrim olimlarning fikricha, zaytun birinchi marta Yaqin Sharqda madaniylashtirilgan bo`lib u yerda Kichik Osiyo, Gretsiya, Misr va keyinchalik butun O`rta Yer dengizi mamlakatlarida tarqalgan. Ayni vaqtda zaytun o`simligi turli subtropik mamlakatlarda sanoat miqyosida madaniylashtirilgan. Bu o`simlik Gretsiyada, Ispaniyada, Turkiyada, Italiyada, Tunisda, Fransiyada, AQSH da keng tarqalgan. Subtropik iqlimga mansub barcha mamlakatlarda ekib о `stiriladi. Zaytundoshlar oilasiga (Oleaceae) hali qadimdan ma`lum bo`lgan Yevropa zaytuni yoki madaniy xuddi shunday ”Zaytun daraxti” deb nomlanadigan o`simlik kiradi. Bu o`simlik (Olea europaea) hozirgi kunda (Morrettini bo`yicha, 1962) O`rta yer dengizi atrofi mamlakatlarida keng tarqalgan va bu davlatlar uni ekib ko`paytirmoqda. Zaytun daraxtining balandligi 20 metrga yetishi mumkin. Bu haqiqiy subtropik о `simlik b о `lib, tropik zonalarda meva hosil qilmaydi, m о `tadil iqlimli о `lkalarda hatto, gullamaydi ham. Zaytunda odam uchun kerakli vitamin va mikroelementlarning deyarli barchasi bor. Zaytun yog`ining mashhurlik siri 27

shundan iboratki, zaytun daraxti mevasida shunday turdagi yog` kislotasi saqlanadiki ular zararli xolesterin miqdorini kamaytiradi. О `rta Osiyoga dastlab 1938 yilda keltirilib Qizil-Atrekda introduksiya qilingan. Denovga esa 1967 yilda introduksiya qilingan. Ayni paytda ushbu dendrariyda 20 ta о `simlik o`sadi. Bu yerda gullaydi va sifatli urug` hosil qiladi. Dendrariy xodimlarining fikriga qaraganda bir necha yilda bir marta urug` hosil qiladi. Buxoro viloyati sho`rlangan tuproq iqlim sharoitida introduksiya qilish uchun 2006 yilning 11 mart kuni Turkmaniston bilan Eron chegarasidan olib kelib ekildi. Ushbu turni Qarshiga iqlimlashtirish ijobiy natijalar bermadi. Adabiyotlarda keltirilishicha zaytun sovuqqa ancha bardoshli. Bizning о `lkamizda uning bemalol о `sishini sovuq emas, balki edafik omil cheklaydi. Chunki zaytun kislotali tuproq muhitini yaxshi k о `radi. Atlas kedri 1937 yilda introduksiya qilingan, yashab qolmagan. U qaytadan 1967 yilda introduksiya qilingan. Bizning sharoitimizda u tez o`sadi, 40 yoshli daraxtlarning b о `yi 17-20 m ga yetgan. Shunday b о `lishiga qaramasdan ushbu tur Janubiy О `zbekistonda keng tarqalmadi, aftidan u tuproq va havo namligining yetarli emasligidan qiynaladi. Probkali dub (Quercus suber) Bandixon dendrariysida 1976 yilda introduksiya qilingan. 30 yoshda uning b о `yi 10 m ga, tanasining diametri 24 sm ga yetgan. Bizning sharoitimizda dastlab 20 yoshida gullashni boshlagan. Muttasil gul va urug` hosil qilmaydi. Janubiy О `zbekistonda keng tarqalmadi, u havo namligining yetishmasligidan qiynaladi. Sug`oriladigan joylarda о `stirish mumkin. Sarvi daraxti (Cupressus sempervirens) subtropik iqlimga mansub о `lkalarda juda qadimdan о `stiriladi. Qrimga uni Aleksandr Makedonskiy davrida keltirilgan. Keyinchalik ular qirilib ketgan va 17 asrda u qaytadan introduksiya qilingan. Avg`oniston, Eronda, shuningdek, Ashxobod va Dushanbeda k о `plab о `stiriladi. Denov dendrariysiga sarvi 1946 yilda keltirilgan. Ayni paytda Surxondaryo viloyatida keng tarqalgan. Bu yerda juda yaxshi o`sadi va rivojlanadi. Denovda о `sayotgan 60 yoshli daraxtlarning b о `yi 34 m ga, tanasining diametri 50 sm ga 28

yetgan. Ayniqsa yoshlik davrida tez o`sadi, 8 yoshli daraxtlarning b о `yi 7-2 m ga yetadi. 5 yoshidan boshlab yiliga 1m dan ortiq o`sadi. Har yili meva va yuqori sifatli urug` hosil qiladi. Urug`larining unuvchanligi 80-90% ni tashkil qiladi. Qarshi shahrida keyingi yillarda keng tarqala boshladi. 2004-2005 yillarning qishida harorat -18°C tushganda yosh novdalari sovuqdan zararlandi. Shunisi e`tiborliki mahalliy sharoitda hosil b о `lgan urug`lardan о `stirilgan daraxtlar sovuqdan juda kam zararlandi. 2007-2008 yillarning qishida Qarshida harorat - 30°S gacha pasaydi. Shaharda о `sib turgan barcha daraxtlarni sovuq urib ketdi. Qor qatlami qalin b о `lgan joylarda daraxtlar tanasining pastki qismidagi kurtaklar omon qolganligi sababli sovuqdan zararlangan ayrim daraxtlar qayta k о `karib chiqdi. Laurus nobilis- Lavr Lavrdoshlar oilasiga mansub tabiiy holda O`rta yer dengizi atrofida o`sadi. Uni introduksiya qilish juda qadim zamonlardan boshlangan. O`rta yer dengizi atrofida yashaydigan odamlar chaqmoqdan saqlanish uchun shu daraxtni tagida panoh topishgan va uni iloxiy daraxt sifatida qadrlashgan. Lavr lot. “Faxr”, “Maqtov” ma`nosini bildirib, “Laureat” so`zining o`zagi hisoblanadi. Italiyada qadimdan hozirgacha o`z qahramonlariga “Lavrli gulchambar” taqishadi. L.Nobilis madaniy holda tropik va suptropik iqlimga mansub o`lkalarda, xususan Qrim va Kavkazda Yevropaning janubidagi mamlakatlarda va Shimoliy Amerikada keng tarqalgan. O`rta Osiyoga dastlab 1936 yilda Tojikistonning Vaxsh tajriba stansiyasiga keltirilib, introduksiya qilingan. Denovga ushbu tur 1954 yilda Qrimdan keltirilgan. Ular muttasil sovuqdan zararlanganligi sababli saqlanib qolmagan. Surxondaryodagi eng keksa daraxt hozir 40 yoshdadaraxti Janubiy О `zbekistonga 1954 yilda keltirilgan. Lekin ayni paytda eng keksa daraxtlar 40 yoshga kirgan, chunki dastlabki о `simliklar Qrim va Kavkazdan keltirilgan urug`lardan yetishtirilgan b о `lib, ular qish sovuq kelgan yillari muttasil sovuqdan zararlanishgan. SH.Mametzyanovning ma`lumotlariga qaraganda Lavr daraxtining 3-avlodi mahalliy sharoitdagi issiq-sovuqqa t о `la bardosh bera olgan. 29

Denov dendrariysida lavrdan katta alleya va bargini t о `plash maqsadida plantatsiya tashkil etilgan. Bu yerda u har yili meva va urug` beradi. Urug`ining unuvchanligi 90-100%. Denovdan keltirilgan urug`lardan Qarshida bir nechta daraxt о `stirilgan. 2007-2008 yilning qishida barcha daraxtlarni sovuq urib ketdi. Bahorda esa ular ildiz b о `g`zidan qaytadan k о `karib chiqdi. Bizning sharoitimizda bulardan tashqari anjir, Kavkaz xurmasi, Olmoniya mespelesi, jiydabargli nok, murch daraxti, skumpiya, kizil pirakanta, jiydabarg yasen singari О `rtayer dengizi florasidan kelib chiqqan turlar ham juda yaxshi o`sadi, t о `q urug` hosil qiladi, issiq sovuqqa bardoshli. Shu sababli biz ularni Janubiy O`zbekiston sharoiti uchun istiqbolli turlar qatoriga q о `shamiz va amaliyotga olib chiqishni tavsiya etamiz. Shunday qilib, О `rtayer dengizi floristik oblastidan keltirilib introduksiya qilingan turlarning aksariyati ekologik jihatdan gemikserofit, termofil guruhlarga mansub. Shu sababli bizning sharoitimizda ular bemalol о `sib rivojlanadilar va qimmatli x о `jalik ahamiyatiga ega. Ulardan k о `kalamzorlashtirishda, о `rmon x о `jaligida, xalq x о `jaligining boshqa sohalarida keng foydalanish mumkin. О `rtayer dengizi floristik oblastining introduksion imkoniyati hali yetarlicha foydalanilgani y о `q va bu viloyat, ayniqsa uning Sharqiy О `rtayer dengizi va Qrim-Yangi Rossiya provitsiyalari Janubiy О `zbekistonda daraxt va butalarni introduksiya qilish uchun asosiy manbalardan biri hisoblanadi. О`rtayer dengizi floristik oblastidan ташқари бошқа флористик областлардан ҳам бир қанча ўсимлик турлари Ўзбекистонга интродукция қилинган. Қуйида айрим турларнинг тавсифини келтирамиз: Palma daraxtining - o`simliklar olamida palmalar (Arecaeac C.H.Shchultz yoki Palme Juss) va yong`oqlilar o`zining ko`lamligi bilan barglarining nafis va chiroyliligi ,turli tumanlagi bilan ajralib turadi. Arecaeac oilasiga mansub bir pallali o`simlik hisoblanadi.Yer sharining tropik va subtropik mintaqalarida keng tarqalgan bo`lib uning 210 xil navi va 2500 turi mavjud. Ular Janubi Sharqiy Osiyoda va Janubiy Amerikaning tropik zonalarida o`sadi. Shimoliy chegaralarida Xurmo palmasi uchraydi.( Pholnix dactylifera), Janubiy chegaralarda esa Veernaya 30

palma, Livistonda (Livistona australis ) uchraydi. Botanika bog`ida 1975-80 yillar bu o`simlik urug`idan ko`paytirilgan.Keyinchalik Janubiy Amerikadan keltirilgan palmalarni qattiq sovuq tufayli nobud bo`lgan. Magnoliya grandiflora – M.grandiflore daraxti Magnoliaceae oilasiga mansub bo`lib uning asl vatani Shimoliy Amerikadir. U Virjiniyadan Floridagacha cho`zilib ketgan. Undan keyin Shimoliy Karolina va Arkanzas,Texasgacha borib taqaladi. Magnoliyani bu turi odatda botqoqli o`rmonlarda, daryo qirg`oqlarida, tepalikda,qirlarda o`sadi. Magnoliyaning bu turi XIX asrda keltirilgan bo`lib Nikita bog`ida introduksiya qilingan va madaniylashtirilgan. Magnolia grandiflora- doimiy yashil daraxt bo`lib vatanida 30 m balandlikda o`sadi, bo`yi 12m, bargi tor ellipssimon bo`ladi. M.grandiflora- Toshkent botanika bog`ida, Namanganda o`sadi. Magnoliya grandiflora Murzova R.M. tomonidan 1969 yili ekilgan. Hozirda bu turning 39 yoshli daraxti Toshkent botanika bog`ida o`sadi. Uning balandligi 12 m, diametri 10 sm dan iborat. Cercis L . dukkakdoshlar oilasiga mansub. Bu avlod 7 turdan iborat bo`lib asosan Shimoliy Amerikada, O`rta Yer dengizida, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan. Tabiiy holda tog` adirlarida, o`rmon yoqasida o`sadi. Madaniy holda Sersis avlodi Janubiy Qrim,O`rta Osiyoda keng qamrovli yetishtiriladi. U buta holida bo`lib bo`yi 18m, barglari yashil, tanasining rangi (qora, qo`ng`ir), yoriqsimon ko`rinishda. Sersis chiroyli gulli o`simlik bo`lganligi uchun ko`kalamzorlashtirishda keng qo`llaniladi. Bahorda, gullash davrida uning ham yangi, ham eski novdalari gulga to`lib o`sadi. Ko`kalamzorlashtirilgan joylarda uni har doim kesib chiroyli holatda o`stiriladi. Botanika bog`ida uning 4 turi introduksiya qilingan: 1.Kanada sersisi (C.canadensis), 2.Xitoy sersisi (C. chinensis), 3.Yevropa sersisi (C. siliguastrum), 4.Griffit sersisi (C. griffithii Boiss). Kanada sersisi - C.canadensis L. Shimoliy Amerikada ko`p tarqalgan. Nyu Yorkdan Shimoliy Florida Janubiga qadar, Texasning G`arbida va Shimoliy 31

Meksikagacha cho`zilgan. 1947 yildan buyon Botanika bog`ida urug`dan o`stirilgan. Bu yerga Toshkent ko`chatxonasidan keltirilgan bo`lib, bo`yi 9.20m ni tashkil etadi. Yillik o`sish holati -58 sm dan iborat. Barglari keng ovalsimon, barg tepa qismi o`tmas uchli yarim sharsimon, yumshoq, guli och pushti, barglari mart- aprel oyida chiqib 1 oy gullab turadi. Mevasi avgust oxiri, sentyabrda yetilib pishadi. 1968-69 va 1975-76 yilda qattiq sovuqda unga zarar yetmagan. Yozning issiq, quruq kunlari unga unchalik ta`sir qilmagan. Xitoy sersisi-C. chinensis Bge. Markaziy Xitoyda keng tarqalgan. 1955 yildan beri Botanika bog`ida yetishtiriladi. Urug`i Nankin (X.X.P) Botanika bog`idan va Ashxoboddan olib kelingan. Daraxt va buta holida o`stiriladi. Boyi 15m ga yetadi.Tanasi va novdalarini patsimon gullar qoplab turadi. Sovuqqa chidamsiz, issiqqa chidamli. Kelib chiqishi subtropik o`simlik bo`lib yil bo`yi yashil bo`lib turadi. Martda gullaydi. O`zbekiston Botanika bog`ida gullab meva soladi. 1968-69 yilda to tomirigacha muzlagan. 1974-74 yillar qor balandligiga qadar muzlab keyin o`sib chiqqan. U manzarali daraxt hisoblanadi. Yevropa sersisi- C. siliguastrum L. G`arbiy va Sharqiy O`rta Yer dengizi bo`ylarida, Garbiy va Janubiy Kichik Osoyoda, Suriya, Livan, Shimoliy Eronda yovvoyi holda o`sadi. 1813 yil Rossiyada madaniylashtirilgan. O`zFA Botanika bog`ida 1948 yildan boshlab Sochi dendrariysidan urug` holatida olib kelib yetishtirilgan. Daraxt yoki buta ko`rinishida bo`lib bo`yi 15 m, uzunligi 1,8-2 sm, eni 7-12 sm ni tashkil etadi, barglari yarimdoira, gullari pushti patsimon. 1968-69 yil va 1974-75 yil qor balandligida muzlagan. Quruq toshloq yerlarda, oxaksimon tuproqda yaxshi o`sadi. Nikita Botanika bog`ida 100 yoshli daraxt 12,5 m balandlikda bo`lgan. Griffit sersisi – C. griffithii Boiss. O`rta Osiyo (Oloy, Pomir va tog`li Turkmaniston, Eron) 1958 yildan beri O`zRFA Botanika bog`ida yetishtiriladi. Past bo`yli daraxt yoki buta holida uchraydi.Aprelda gullaydi ba`zan avgust- sentyabr oylarida ikkinchi marta gullaydi.Balandligi 10-12 sm,eni 1,5-2,5 sm. 1968-69 yil 1974-75 yilda qor balandligida muzlagan. 1980 yilda Griffit sersisi 1979 yil 28 mart va 1982 yil 26 aprelda gulladi. O`zbekistonda 32

ko`kalamzorlashtirish maqsadidi sovuqqa chidamli va manzarali formadagi yangi gibridlangan navlar ya`ni Kanada, Xitoy va Yevropa sersisidan hosil bo`lgan navlar yaratilmoqda. Dorivor o`simliklar Rosmarinus officinalis L . – dorivor rozmarin labguldoshlar – (Lamiaceae) oilasiga mansub, ko`p yillik dorivor o`simlik. Yevropaning Italiya, Fransiya, Ispaniya, Avstraliya mamlakatlarida Shimoliy Amerikada, shuningdek, Qrim va Kavkazda keng tarqalgan. Rosmarinus officinalis L. 1930 йил Тошкент ва Регарда тажриба учун экилган. S.N.Kudryashov bu o`simlikni ushbu sharoitda introduksiya qilish keng istiqbolga ega deb yozadi. Keyingi yillarda bu o`simlik O`zFA Botanika bog`ida introduksiya qilingan. Qarshiga ega Toshkentda introduksiya qilingan o`simliklardan olingan qalamchalar 2009-yil aprel oyida olib kelib o`stirildi. Leonurus quinquelobatus Gilib. - Besh bo`lakli arslonquloq. Ko`p yillik o`t, bo`yi 50-80 sm gacha etadi. O`rtacha darajada namga talabchan, begona o`tli erlarda, dala cheti va yo`l yoqalarida, o`rmon etaklarida o`sadi. Toshkentga 1956 yil sobiq SSSR FA Sibir filiali Botanika bog`idan olingan urug`laridan ekib o`stirilgan va istiqbolli tur deb topilgan. Hozirda Toshkent botanika bog`ining “Dorivor o`simliklar laboratoriyasi” da o`sadi. Salvia officinalis l. - Dorivor shalfey. Yarim buta, bo`yi 80sm dan 1,5m gacha bo`lib, vatani O`rtaer dengizi bo`yidagi mamlakatlari. Issiqsevar, tog`da issiq va quruq yonbag`irlarda uchraydi. Toshkentga 1947 yil Moskva Farmasevtika instituti Botanika bog`idan olingan urug`laridan ekib o`stirilgan va introduksiya sharoitiga yaxshi moslashgan. Hozirda istiqbolli dorivor tur sifatida Toshkent botanika bog`ining “Dorivor o`simliklar laboratoriyasi” da o`stiriladi. Hyssopus officinalis L. - Issop, dorivor ko`ko`t. Ko`p yillik o`tsimon o`simlik bo`lib, bo`yi 50-80 sm gacha. O`rtaer dengizi bo`yidagi mamlakatlarida uchraydi. 33

Toshkentga 1948 yil Moskva Farmasevtika instituti Botanika bog`idan olingan urug`laridan ekilgan va hozirda dorivor tur sifatida farmasevtika sanoatida ishlatiladi. Lavandula officinalis - Dorivor lavanda. Doim yashil buta, bo`yi 0,5 -1 m gacha etadi. Joy tanlamaydigan o`simlik, ohakka boy bo`lgan toshloq yonbag`irlarda, hattoki 1700 m – 1800 m gacha balandlikda ham uchraydi. Vatani O`rtaer dengizi bo`yidagi mamlakatlar, ko`proq Fransiyada uchraydi. 1930 yil Suxumi botanika bog`idan olib kelingan ko`chatlar SAGU Botanika bog`iga ekilgan. Hozirda Toshkent botanika bog`ining “Dorivor o`simliklar laboratoriyasi” da o`stiriladi. Stevia rebaudiana bertoni - Stevia. Dorivor va shifobaxsh o`simliklardan biri bo`lgan Steviyaning O`zbekiston sharoitida iqlimlashtirish bo`yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Shuningdek respublikada ilg`or texnologiyalarni o`zlashtirish davlat tomonidan qo`llab quvvatlash, steviyadan foydalangan holda oziq-ovqat mahsulotlari va davolash profilaktika vositalari ishlab chiqishni ko`paytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1994y 14 martida 102 sonli maxsus farmoyishi bilan «Steviya yetishtirishni va undan foydalangan holda oziq ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni o`zlashtirish» dasturi qabul qilindi. Dunyo mamlakatlaridan AQSH, Fransiya, Janubiy Koreya, Kanada, Rossiya, Ukraina, Xitoy davlatlarida steviya o`simligini bargidan ichimliklar, konservalar va dori-darmonlar sifatida foydalanish yaxshi natija bermoqda. O`zbekiston iqlimi sharoiti uchun noananaviy steviyaning tropik va subtropik mintaqada o`sishini inobatga olib, bu o`simlikni faqatgina ilmiy asoslangan holda madaniylashtirish mumkinligi aniqlandi. Surxondaryo sharoitida steviyaning o`sishi va rivojlanishi, gullash biologiyasi va urug` hosildorligi, parvarish qilish agrotexnikasi, barg hom-ashyosi hosildorligi, barg tarkibidagi steviozid miqdorini aniqlash usullarini o`rganishni, oldimizga maqsad qilib qo`ydik. 1992 yildan boshlab Qashqadaryo viloyatiga o`simliklarni introduksiya qilish ishlari ilmiy asosda yo`lga quyildi. Tadqiqotlar davomida introdusentlarni 34

Janubiy O`zbekiston sharoiti uchun istiqbollilarini tanlash va ularni respublikamiz miqyosida ko`paytirish nazarda tutilgan. O`tgan davr mobaynida viloyatga 30 dan ortiq daraxt va butalar turlari va 20 dan yangi gul navlari dastlab introduksiya qilindi. Bugungi ushbu ishlar davom ettirilmoqda. Surxondaryo viloyat iqlimi tez o`zgaruvchan. Respublikamizdagi boshqa viloyatlarga nisbatan eng issiq, unumdor tuproqli va subtropik mintaqaga yaqinroq bo`lgan voha hisoblanadi. Dastlab 1994 yil may oyida 50 tur steviya ko`chatlari Muzrobod tumani qizil olma uchastkasiga ekildi. Shu sharoitda steviyadagi fenologik o`zgarishlarni kuzatib borish biologiya fanlari nomzodi R.Safarov rahbarligida ToshDU (O`zMU) talabasi A.Begmatov zimmasiga topshirildi va 2yil davomida ilmiy tadqiqot o`tkazdi. Sho`rchi tumanida steviya o`simligini iqlimlashtirish ishlari boshlandi. 1995 yilda ilmiy tadqiqot va dala tajribasi ishlarini kengroq yo`lga qo`yish uchun Surxondaryo viloyati bilan kelishilgan holda 1995 yil 4 dekabr №335-1 sonli qarori bilan Sho`rchi tumanida «Olloxiyor Oxun» ilmiy ishlab chiqarish firmasi tashkil qilindi va ilmiy tadqiqot ishlari shu yerda faol davom ettirilmoqda. 1994-2006 yil mobaynida Surxondaryo sharoitida steviyaning bioekologik xususiyati o`rganilib, birinchi marta sifatli yetilgan urug`lari olindi, ochiq maydonlarda steviyani yetishtirish agrotexnikasi ishlab chiqildi. Olingan ilmiy xulosalarga asoslanib, Surxondaryo viloyati Sho`rchi tumani xududida steviya o`simligini yuqori va sifatli hom-ashyosini yetishtirish uchun barcha tabiiy sharoitlar mavjudligi aniqlandi. Buxoroning eski shahar deb nomlanuvchi qismidagi ko`chalar va tarixiy obidalar atrofida manzarali daraxtlar juda kam bo`lgan. Nina bargli daraxtlarni bundan 50-60 yillar oldin shahar hududida nihoyatda kam holda yakka -yakka holda uchrar edi. Masalan: Qarag`aytoifa o`simliklardan Buxoro amiri Amir Olimxonning yozgi dam oladigan maskani bo`lgan ”Sitorai moxi xossa” tarixiy muzeyi oldidagi bog`da yuz yoshdan oshgan sarvdoshlar olasiga mansub sarv (Biota orientalis (L)Endl.) daraxtlari o`smoqda. Shu oila vakillaridan virgin archasi 35

(Junipiris virgiana L), arizon kiparisi (Expressus arisonica) keltirib ko`paytirildi. 2010 yilda g`arb tuyasi (Thuja occidentalis L.) keltirib o`stirilmoqda. Ayniqsa sarv va virgin archasi Buxoroning iqlimi va sho`rlangan tuprog`i sharoitiga yaxshi moslashib, ularning 40yoshdan oshgan daraxtlari o`stirilmoqda. Nina bargli daraxtlar orasida qarag ` aydoshlar oilasi vakillaridan Qrim qarag ` ayi ( P . eldarica L ) keng tarqalgan . Buxoro shahriga 2000- yilda bir necha tup moviy qarag ` ay keltirib iqlimlashtirilgan . 2010- yilning kuzida Buxoro shahrining Shimoliy qismida 107 gektar maydonga ega bo ` lgan “ Ko ` xna va boqiy bo ` lgan Buxoro ” deb nomlangan madaniy markaz tashkil etildi . Unda Belgiya davlatidan 19 oila , 31 turkumga mansub , 51 xil manzarali daraxt butalarni ko ` chatlari keltirib o ` tqazildi . Ular orasida 3970 tup qarag ` ay ( P . nigra ) turi Buxoro sharoitida introduksiya qilish uchun keltirilgan . Bu ko ` chatlar tarkibida virgin archasining 3 xil navdan 1530 tup keltirilgan . Ko ` kalamzorlashtirish uchun ekzotik turlardan eman , lipa , manzarali olcha , catalpa , kashtan , sibir qizil daraxti , qog ` oz daraxti , tikanli gledichiya , aylant , shoyi akatsiya ( albiniya ) kabilarni ko ` rsatish mumkin . Manzarali doim yashil butalardan esa shamshod , beresklet va magnoliya turkumlarining turlari o ` stirilmoqda . Vohada bargini qishda to ` kuvchi butalardan atirgulning bir necha turlari ( Rosa multiflora Thunb , R . Chinensis Jaca , R . damascena Mill . R . alba L .) oddiy ligustrum , butasimon amorfa , ochiqgulli jasmin , tillorang qarag ` ay , oddiy siren va boshqalarni uchratish mumkin . Belgiyadan keltirilgan manzarali o ` simliklar orasida 24 xili butalar bo ` lib ularga tunbergi zirki , budleyaning 7 xil formasi , yapon behisi , skumbiya , gibrid deysiya , enkiantus , evropa bereskleti , forzisiya , magnoliya , tovolganing 5 xili uchraydi . Keltirilgan ekzotik daraxt va butalarning soni 18223 tup. Amarant. Keyingi yillarda Respublikamizda olib kelib iqlimlashtirish va ko`paytirish borasida tadqiqotlar olib borilmoqda. Shunday o`simliklardan Amarant o`simligini ko`rsatish mumkin. Shu nuqtai nazardan Farg`ona iqlim sharoitida amarantning ayrim navlarini bioekologiyasini o`rganish ham muhim 36

ahamiyatga ega. Amarant gultojxo`rozlar Amaranthus turkumining O`zbekistondagi barcha turlari yovvoyi holda uchraydi . Adabiyotlarda yovvoyi turlarini Machin madaniy turlarini Amarant deb ataladi. Amarant Amerika, Afrika, Yevropa va Osiyo kabi qator mamlakatlarda keng taralgan. Undan oziq ovqat, ozuqa va dori-darmon o`simlik sifatida foydalanib juda keng agroekologik mintaqalarda ekib o`stirilmoqda. O`zbekistonda amarantning madaniy navlari ozuqabop yem-xashak o`simligi sifatida kirib keldi. Amarant turkumining xorijdan keltirilgan istiqbolli turlarini TDUning «Okbilol» dala tajriba maydonida 2003-2006 yillar ekib kuzatishlar olib borildi. Tajriba va kuzatishlardan quyidagilar aniqlandi. Amaranthus cruentus L-navlarida poyasining o`sishidan to tik turib o`sishigacha, barglarning rangi yashildan to`q qizilgacha, urug`ining qora tillarang bo`lishi kuzatildi. AG-1, AG-13, AG-15 navlarining bo`yi 80-130 sm hatto undan ham baland bo`lib o`sadigan 1yillik o`t bu (A cruentus L va Celosia argentea L) (gultojxo`roz) ajoyib xususiyati shundaki poya, barg va to`p gulining yashildan sariqqacha va to`q qizil rangacha bo`lishi, 2chidan gul elementlarining doimiy ochilgandek vegetatsiyaning oxirigacha saqlanib turishi o`ziga hos ko`rinishni hosil qiladi. Navlarning qurg`okchilikka chidamliligi xususiyatidan foydalanib Farg`ona vodiysi xususan Andijon, Namangan va Farg`ona shaharlarida katta avtoyo`l yoqalariga ekilib, o`stirilmoqda. Xrizantema o`z tarixini eng qadimgi gullaridan biri hisoblanib, bundan 3000 yil avval sharqda Xitoyda ekib o`stirilgan. Xrizantemaning ikkinchi vatani hisoblangan Yaponiyada ham uning bir necha yangi navlari yaratilgan. Bu gul 1689 yilda Yevropa mamlakatlarida olib kelib o`stirilgan. 1935-yilda mamlakatimizga Koreyadan 35 ta yangi, Fransiyadan eng yaxshi navlari keltirilib, o`lkamizga intraduksiya qilinganligi ma`lum. Xrizantema gulining Qarshi sharoitida 4 navini o`stirib, kuzatishlar olib borildi. 1. Nikola Mas – poyasi to`g`ri, jigar rang. 2. Xoek Bronza – poyasi och yashil rang. 3. Madam Luiza Berton – poyasi tik jigar rang. 37

Deutzia Thunb .- 1967-yil S.Maksimovich Deutzianing 9 turini ishlab chiqdi. T.Makinova K.Nemoto 1931 yil Yaponiya uchun Deutzianing 18 turini Iohur (1965) esa 5 turini ko`rsatib berdi. Deutzianing boshqa turlari hozirgacha aniqlanmagan va o`rganilmagan. Ayrim avtorlar 80-100 turlari borligini Rehder 1949, Sokolova 1954 yil, T.I.Zaikonnikova 1966-yil 50 xil turini aniqlashgan. Bizning kolleksiyamizda Deutzia navining 14 turini va 3 ta gibridi mavjud. Botanika bog`ida 1949-yil iqlimlashtirilgan. 1904-yil S.K.Schneider Deutzia navini 2 turini qayta ishlagan. 1. Eu deutzia va 2. Neodeutziya N.Engler Mesodeutzia turini aniqlab, qo`shimcha qildi. S.K.Schneider bu navning ikki yangi turini: Sharqiy Osiyo D.Taiwanesis va Meksika D. Pringlei turlarini aniqladi. A.Rehder (1911-1912) Arnol Arbaretumning Fransiya muzeyidagi gerbariylar kolleksiyasiga asoslanib Italiyalik missionerlarni to`plamlari, E.Vilsonning to`plamlariga asoslanib 50 xil turini ishlab chiqdi. 1921 yil T.Nakau Deutzianing 3 ta turini aniqlagan. Rehder 1927 yozishiga A.Engler Deutzianing yovvoyi turlaridan tashqari gebrid turlarini ko`rsatib o`tgan. Ingliz botanigi A.Shaw (1934a-1934b) Mezodeutzia seksiyasini 4 ta yangi turini o`rganib chiqqan. 1. I.V.Belilov galofitlarni O`zbekiston Botanika bog`ida o`stirdi. Shundan: Climacopterining 4 turi C.lanata navini, C.turkomanica – tabiiy usulda (Mirzacho`lda yetishtirgan) 2009-yil 4-dekabr Botanika bog`i teritoriyasida Mirzacho`ldan keltirilgan Climacoptera urug`lari ekildi. 2009-yil 17-noyabrda ular galofitum darajasida yetishtirildi. 2. Cedrus turi O`rta yer dengizi mamlakatlari Shimoliy Afrika, Marokko, Aljir, C.atlantika, Manetti (k.atlassiskiy) Old Osiyo mamlakatlarida, Turkiya tog`larida Anvan, Suriyada – C.libani Laws (K.Livanskiy) Kiprda – C.brevifolia Henry (Kiprskiy) turlari aniqlangan. 38

C.Deodora (K gimaloyskiy) turi Afg`oniston tog`larida, Pokistonda, Shimoliy Hindistonda uchraydi. O`zbekiston Botanika bog`ida 1953-1958 yilda Tbilisdan, Sochi, Germaniya, Portugaliya, Nikit Botanika bog`idan keltirilgan urug`lar ekib sinab ko`rilgan. Denovda Himolay kedri saqlanib qolgan. U 1967-yil introduksiya qilingan. U 1958-2011 yilgacha yaxshi o`sishi kuzatilgan. Sabzavotli soya o`simligi O`zbekistonda 2005 yilda introduksiya qilindi. Birinchi marta uni O`zbekiston o`simliklarni o`rganish ITI da o`rganildi. 2008 soya o`simligi universal tarzda ekila boshlangan. Soyani tajribada 2008-2010 yilda O`z NII OBKIK o`tkazdi. Goroxovatskiy N.A, Ospanov T.O. Qoraqalpog`iston botanika bog`i FA da Oblepixa Hippopsiae L. 3 xil navi, 45 turi mavjud. U daraxt va butasimon holatda uchraydi. Uning barglari kumushsimon, patsimon, yulduzchali bargchalar bilan qoplangan. U asosan Sibr, Oltoy, Oengar-Sayan, Dauriyada uchraydi. Yovvoyi holatda sharqiy-g`arbiy Kavkazda, G`arbiy yevropada, Baltika dengizi bo`ylaridan toki Qoradengizgacha uchrab turadi. U janubiy Skandinaviyadan toki Atlantikaning qirg`oqlarigacha, kichik Osiyo, Eron, Ximolay, Shimoli-G`arbiy Xitoy, Mangoliyada uchraydi. 1963 yili Oblepixa Botanika bog`ida iqlimlashtirilgan. U butasimon yoki kichikroq daraxt sifatida o`tkir yashil shoxchali bo`yi 3-4,5 metr holatda uchraydi. Laurocerasus Roem – Rasaceae Juss oilasiga kiradi. Uning 25 turi aniqlangan. U Osiyo, O`rta yer dengizida, Shimoliy Amerika, Antil orollarida uchraydi. O`zbekiston botanika bog`ida uning 2 xil turi iqlimlashtirilgan. 1984 yil Lofficinalis 1. angiestifolie, keyin 1987 yil L.officinalis va h.Carolinina turlari iqlimlashtirilgan. Botanika bog`ida 2 tur introduksiyaning nomlanishi Laurocerasus, officinalis Roem, h officinalis f, angustifalia (Nechols) 39

1) L ofticinalis - mangu yashil daraxt yoki butasimon, Latviyadan keltirilgan. Botanika bog`ida urug`idan keltirib ekilgan. 2) L ofticinalis f. Angeestifolia (Nichols) Yaltadan urug` holida keltirib ekilgan. 3) L caroliniana. Roem. Botanika bog`iga Ruminiyadan butasimon holatida keltirib ekilgan. 40

XULOSA O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixini o`rganishda bu jarayon 3 bosqichda amalga oshirilganligini ilmiy manbalardan va arxiv materiallaridan aniqladik. Biz o`z kuzatishlarimiz, shuningdek ilmiy manbalardan olingan ma`lumotlarga tayanib, introduksiya qilingan turlarning ko`pchiligi introduksiya sharoitiga yaxshi moslashib o`sganligini, ko`p o`simliklar O`zbekistonni ikkinchi vataniga aylantirganligini o`rgandik. Kuzatishlarimiz asosida introduksiya qilingan ko`pgina turlarning, masalan, sharq sarvi, virginiya mojjevelnigi, chinor, qayrag`och, zarang, sug`diyona shumtoli, terak, meliya, lagerstremiya, lenkoran akasiyasi, eman, sofora kabi turlarning bizning viloyatimizda ham o`sib turganligini guvohi bo`ldik. 41

Adabiyotlar 1. Yoziyev L . X . «Опыт интродукции деревесных растений в Южный Узбекистан» Ташкент , 2 001. 2. Yoziyev L . H ., Boysunov B . X . Janubiy O ` zbekistonga meliya daraxtini introduksiya qilish natijalari va istiqbollari . Toshkent, 2009. 3. Карми шина Н.М. К интродукции пальм в Узбекистане. Интродукция растений: проблемы и перспективы. Ташкент, 2009. 30-32 с. 4. Matyunina T . E . Yusupova D . M . Suaeda apcuata Bunae gulining Toshkent shahridagi biologik jihatlari va uni intraduksiya qilinishi . 130-34 betlar. 5. Xolmurzaiyeva D.D. O`zbekiston Botanika bog`ida Avramova daraxtining indroduksiya qilinishi. 233-235 betlar. 6. Xolmurodova A.I. Laurocerasus Roem – mangu yashil turi haqida ma`lumot. Botanika sad.im. Rusanova 230-232 7. Oblepixa o`simligining bioekologik mohiyati. (Hippopsae rhamnoides L) ni Orol bo`yi janubiy sho`rtanglik yerlarda sinalishi. 158-160 bet. 8. A.A.Mavjudova.O`zbekiston Botanika bog`ida Quercus L navining iqlimlashtirilishi. 3 bet. 9. Shtonda N.I. O`zbekistonda lola daraxti urug`ining sifati haqida. 247-252 bet . 10. E.S.Moiseeva. Clematis L (Lamonos) turning O`zb.FA Botanika bog`ida introduksiya qilinishi. 92 bet 11. Rahimov A.L, Yoziyev L.X. Hibiscus Syriacus L. ning Qarshi sharoitiga introduksiya sharoitiga doir. QDU 118 bet. 12. Sharopova M.O. Lagerstremiyaning tabiatda va madaniy holda tarqalishi. QDU 76-77 bet 13. Ahatova X. Qarshi sharoitida Xrizantemaning biologik xususiyatlariga doir QDU. 43-46 bet. 14. Begmatov A.M, Boynazarova G.M Termiz Davlat Universiteti. Surxondaryo sharoitida Stevia ning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi. 38- 39 bet . 42

15. Bobonazarova S.R., Yoziyev L.X. O`zbekiston janubiga Laurus Nobilis L. ni introduksiya qilish istiqbollari. Ўсимликлар интродукцияси: ютуқлари ва истиқболлари. Қарши, 2001. 50-52 bet. 16. Nasriddinova M.R.,Yoziyev L.X. Rosmarinus officinalis L.ni Qarshi vohasi sharoitiga introduksiya qilish istiqbollari. QDU 1 52-154 bet. 17. T.I.Slavkin а . O`zbekiston FA Botanika bog`ida Deutzia turning iqlimlashtirilishi. “O`zbekiston dendrologiyasi” IX Tom 74 bet. 18. Duschonova G.M Parofitlarning Climacoptera Botsch 2 turi bo`yicha morfogenizining introduksiyasi. 92-93 bet. 19. Cedrus Link (cedr)ning O`zbekistonda iqlimlashtirilishi.. N.P.St. Botanika ANRUz 96-100 bet 20. Kim V.V. Sabzavotli soyaning O`zbekistonda foydalanilishi va ahamiyati. 121-125 bet. 21. Fayziyev A,Esanov X,Fayzieva F Buxoro shahridagi manzarali daraxt va butalarning introduksiyasiga doir. Buxoro Davlat Universiteti. 22. Davidov M.A, Qulmatov A.T, Urozariyev A.N Farg`ona iqlim sharoitida “Amarant” o`simligi navlaridan manzarali gulchilikda foydalanishning istiqbollari. Farg`ona Davlat Universiteti 48-49bet. 23. F.X.Xamadiyeva. O`z FA Botanika bog`ida o`suvchi Sersis (Cercis L.) haqida. “Introduksiya i akklimatizatsiya rasteniy” Vip 21, 72 bet 24. Кудряшев С.Н. Эфирномасличные растения и их культура в Средней Азии. Ташкент, 1936 г. 25. Мурдахаев Ю. Ўзбекистонда ватан топган ўсимликлар. Тошкент, 1990 . 26. Ходжаев К., Холматов Х. Культура лекарственн ых растений в Узбекистане. Ташкент, 19 65. 27. Мурдахаев Ю. Интродукция лекарственн ых растений в Узбекистан . Ташкент, 1992 г. 43

O'xshashlar

O`simlikshunоslik vа chоrvаchilikdа gеn vа hujаyrа muxаndisligi yutuqlаrining qo`llаnilish istiqbоllаri

Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli

Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati

Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati

Mitoxondriyalarda Са2+-transport sistemalarining tuzilishi, funksiyasi va ularga biologik faol moddalarning ta`siri