Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

436 KB

Ko'chirib olish

Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati 1

MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………………….4 1.ADABIYOTLAR SHARHI……………………………………………………...7 1.1.Mikroelementlarning qisqacha o’rganilish tarixi……………………………...7 1.1.1. Makro-, mikro- va ultramikroelementlar haqida tushuncha……………… 8 1.1.2. Rux mikroelementining o’rganilish tarixi…………………………………10. 1.2. Ruxning biologik ahamiyati…………………………………………………11 1.2.1. Rux tutuvchi oqsillar va fermentlar……………………………………….12 1.2.2. Ruxning ajralishi va so’rilishi……………………………………………..17 1.3. Ruxning fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda bajaradigan funksiyalari…20 1.3.1. Ruxning o’sish jarayoniga ta’siri…………………………………………..21 1.3.2. Ruxning epidermal tuzilmalarning shakllanishidagi ishtiroki…………….21 1.3.3. Ruxning osteogenezdagi ishtiroki…………………………………………23 1.3.4.Ruxning jarohatlarning bitshidagi ishtiroki………………………….........24 1.3.5.Ruxning miyaning rivojlanishi va hulqiy reflekslarning shakllanishiga ta’siri ……………………………………………………………………………………25 1.3.6. Ruxning nuklein kislotalar va oqsillarning almashinuviga ta’siri………..26 1.4. Ruxning organizm to’qimalarida taqsimlanishi va uning almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan holatlar…………………………………………………………. 29 1.4.1. Ruxning o’simliklar tarkibidagi miqdori…………………………………. 29 1.4.2 Ruxning odam va hayvonlar organizmidagi miqdori………………………32 1.4.3. Rux tanqisligi va ruxli zararlanish…………………………………..........35 2

2. TADQIQOT SHAROITLARI, OB’YEKTI VA USLUBLARI……………39 2.1. Tadqiqot sharoitlari. ……………………………………………………..39 2.2. Tadqiqot ob’yektlari. …………………………………………………….39 2.3. Tadqiqot uslublari...………………………………………………………39 3. TADQIQOT NATIJALARI.………………………………………………44 3.1. O’simlik mahsulotlari tarkibidagi ruxning miqdoriy ko’rsatgichlarini aniqlashga oid tahlil natijalari…………………………………………………44 3.2. Hayvon mahsulotlari tarkibidagi ruxning miqdoriy ko’rsatgichlarini aniqlashga oid tahlil natijalari……………………………………………………………..48 3.3. Mulohazalar………………………………………………………………50 Xulosa………………………………………………………………………….53 Tavsiyalar………………………………………………………………………55 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….56 3

Kirish. Ma’lumki, mikroelementlar to’g’risidagi ta’limot oxirgi yillarda jadal tarzda rivojlanib bormoqda. Shu bilan birga, mikroelementlarni o’rganish asosida olingan ma’lumotlar umumiy biologiya, tibbiyot, veterenariya, inson fiziologiyasi kabi fanlarning rivojlanishiga olib kelmoqda. Organizmdagi biror - bir biokimyoviy jarayonni mikroelementlar ishtirokisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu mikroelementlar ichida inson va hayvon organizmida muhim ahamiyatga ega bo’lgan mikroelement rux hisoblanadi. Rux asosiy biogen element bo’lib, har doim inson hayvonlar va osimliklar to’qimasi tarkibida bo’ladi. Tirik modda tarkibida o’rtacha 5×10 -4 % rux bo’ladi. Shu bois, rux mikroelementining almashinuvini o’rganish eng dolzarb masalalar jumlasiga kiradi. O’simlik organizmiga rux tuproq orqali, hayvon organizmiga esa o’simlik orqali o’tadi. Rux tirik organizmlar hayot faoliyatidagi turli - xil biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Bugungi kunda rux ko’pgina fermentlar va nukleoproteidlar tarkibiga kiruvchi asosiy metallar guruhiga kirishi aniqlangan. Oxirgi yillarda olingan ma’lumotlarga ko’ra, rux hujayrada nukleoproteidlar, oqsillar, uglevodlar va yog’lar almashinuvida ishtirok etadigan qator biologik faol moddalarning tarkibiga kirishi aniqlangan. Ruxning biokimyoviy almashinuvi uning ovqat hazm qilish tizimida so’rilishi va ajralishi xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Ruxning organizmda biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etishi, fiziologik jarayonlardagi ahamiyatini hisobga olgan holda uning fiziologik gomeastazdagi o’rnini alohida ta’kidlash mumkin. Mavzuning dolzarbligi rux mikroelementi organizma uchun muhim ahamiyatga ega, chunki u oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarini boshqaruvchi fermentlarning tarkibiga kiradi. Shu bois, uning tirik organizmlardagi miqdoriy ko’rsatgichini aniqlash shuningdek, kundalik ozuqa tarkibidagi miqdorini aniqlash organizmni sog’lomlashtirishga, uning regenerativ qobiliyatini oshirishga yordam beradi. Demak, bu xil tahlillarni o’rganish masalani naqadar dolzarbligini ko’rsatadi. 4

Ishning maqsadi va vazifalari: ruxning biologik ahamiyatiga oid izlanishlar olib borilib, ilmiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlar xususiy izlanish ma’lumotlari bilan qiyoslanadi va tegishli mulohazalar yuritiladi. Bunda ruxning organizm to’qimalari va organlarda taqsimlanishi, uning fermantlar tarkibiga kirishi orqali biokimyoviy jarayonlarga ko’rsatadigan ta’siri bilan bog’liq bo’lgan fiziologik va patologik holatlarning kelib chiqishiga tegishli ma’lumotlar tahlillar asosda keltiriladi. Muammoning ishlab chiqilish darajasi rux mikroelementining biologik ahamiyati mikroorganizmlar, o’simliklar, hayvonlar va odamlarda ancha mukammal o’rganilgan, lekin shunga qaramasdan ruxning organizmdagi miqdoriy ko’rsatgichlariga oid izlanishlarni yetarli deb bo’lmaydi. Chunki, bu mikroelement xilma-xil makromolekulalarning tarkibiga kirib, uning organizmdagi almashinuvining shikastlanuvi bilan bog’liq bo’lgan mexanizmlari yaxshi o’rganilmagan. Shu bois, bitiruv malakaviy ishi, aynan shu masalalarga oid ilmiy adabiyotlarning ma’lumotlarini yig’ish, tahlil qilish, ular bo’yicha muhokama yuritish asosida, ayrim izlanishlar olib borish hamda bu izlanish natijalarini ilmiy manbalarga tayanib tegishli xulosalar chiqarishdan iborat. Ishning ilmiy yangiligi ilmiy manbalardagi ruxga oid ma’lumotlarni yig’gandan keyin tadqiqot rejasi asosida o’tkazilgan tajribalarga tayanib, ruxning organizm uchun kerakli me’yoriy ko’rsatgichlarini belgilash, patoligik holatlarning oldini olishga qaratilgan ishlarni amalga oshirish. Tadqiqotlarning predmeti va obyekti rux mikroelementini o’rganish bo’lib, fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi qoshidagi, kimyo bo’limi qoshidagi, shuningdek, mikroelementlar muammoviy ilmiy - tadqiqot laboratoriyalardagi asbob – uskunalardan foydalanib, biomateriallar tarkibida rux mikroelementini aniqlash tahlillarini o’tkazish. 5

Ishning ilmiy - amaliy ahamiyati tadqiqot natijalari ruxning biologik ahamiyatiga oid ma’lumotlarni to’ldirishda, ozuqa moddalarning tarkibidagi miqdorini belgilashda, kunlik ozuqa tarkibidagi miqdorini me’yorlashda, shuningdek, patologik holatlarning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi - Kirish qismi. Bu qismda ishning mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi va vazifalari, muammoning ishlab chiqilish darajasi, ishning ilmiy yangiligi, tadqiqot predmeti va obyekti hamda ishning ilmiy – alamiy ahamiyati to’g’risidagi ma’lumotlar berilgan. - Nazariy qism. Bu qismda mikroelementlarning qisqacha o’rganilish tarixi, ruxning biologik ahamiyati, ruxning fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda bajaradigan funksiyalari, ruxning organizm to’qimalarida taqsimlanishi va uning almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan holatlar to’g’risida to’plangan ma’lumotlar berilgan. - Tajriba qismi. Bu qismda tajtiba o’tkazilgan joy shart – sharoitlari, izlanishning manba va uslublari, izlanish natijalarini sarhisob qilish uslublari to’g’risidagi ma’lumotlar berilgan. - Yakuniy qism. Bitiruv malakaviy ishining bu qismida izlanish natijalari bo’yicha umumiy mulohazalar, umumiy xulosalar, shuningdek takliflar va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. keltirilgan 6

1.ADABIYOTLAR SHARHI. 1. 1 .Mikroelementlarning qisqacha o’rganilish tarixi. Mikroelementlar kimyoviy elementlarning shunday guruhiki, ular odam va hayvonlar organizmida juda kam miqdorda 10 -3 – 10 -12 % miqdorda uchraydi. E. Underwoodning fikriga ko’ra mikroelementlarning asosiy xarakterli belgisi bo’lib ularning tirik to’qimalarda juda ham kam konsentratsiyada uchrashi hisoblanadi. Mikroelementlarni aniqlashda ularning nafaqat kimyoviy xususiyatlari balki nazariy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan biologik xususiyatlari ham namoyon bo’lishi lozim. G.N. Schrauzer mikroelenetlarning o’rganilish tarixi bilan shug’ullangan. U XX mikroelementlarning o’rganilaish tarixini 2 bosqichga bo’ladi. 1-davr yoki klassik davr 1925 - yildan 1956 - yilgacha bo’lgan davr. 2- davr yoki zamonaviy davr 1957- yildan hozirgi kungacha bo’lgan bosqichni o’z ichiga oladi. Birinchi bosqichdagi barcha yangiliklar tasodifiy holda, yoki qishloq xo’jaligi hayvonlarining ayrim kasalliklarini o’rganish jarayonida ochilgan. 2- bosqichda K. Schwarz mikroelementlarni o’rganishda juda katta xissa qo’shgan va sistematik ravishda o’rgangan. (1 . , 6 . , 18 . , 22 . ) Laboratoriya hayvonlarida maxsus sistematik parhez o’tkazilib, ularda mikroelementlar yetishmovchiligi natijasida kelib chiqadigan o’zgarishlar o’rganilgan. Mikroelemantlar almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadigan patologik holatlar, ya’ni, mikroelementozlar mikroelementlar o’rganilishidan ancha oldin ma’lum bo’lgan. Lekin, insonlar bu patologik holatlarning aniq sababini ekanligini bilishmagan. Faqatgina, XIX asrning 2- yarmiga kelib organizm to’qimalarida juda kam miqdorda uchraydigan kimyoviy elementlar organizmda kechdigan biokimyoviy, fiziologik jarayonlarga katta ta’sir etishi aniqlangan. Bu elementlar qatoriga rux ham kiradi (Timiryazev K.A. 1871, Raulin J. 1869). Bu element juda ham ko’p qirrali va hayot uchun muhim bo’lgan faolllikga ega. Mikroorganizmlar faqatgina 7

normal organizmning biokimyoviy va fiziologik jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmasdan, bemorlik holatida ham muhim ahamiyatga egadir. A. P. Vinogradovning fikriga ko’ra organizmda mikroelementlarning uchrashi ularning birikmalarining beqarorligiga bog’liq bo’lgan holda shu elementlarning tashqi muhitdagi miqdoriga to’g’ri proportsionaldir. E.Underwood (1976) mikroelementlarning fiziologiyasi haqidagi asosiy bilimlar olingan 2 ta metodni alohida ta’kidlaydi. 1. Tabiiy sharoitda mikroorganizmlarning lokal muammolarini o’rganish (ya’ni, mikroelementlar bilan bog’liq bo’lgan endemik kasalliklarni o’rganish). 2. Atrof muhitdagi sharoitni kuchli nazorat qilgan holda laboratoriya hayvonlarida maxsus mikroelementlardan holi parhez o’tkazish. U atayin mikroelementlarning tanqisligi yoki ortib ketishi yoki ularning almashinuvining buzilishi bilan bog’liq bo’lgan endemik kasalliklarga alohida to’xtalib o’tgan, chunki aynan manashu muammolarning yechimi, mikroelementlarni o’rganishda katta yutuq bo’ladi. Aytib o’tish joizki, bu haqdagi bilimlarning asoschisi A.Chatin (1852) hisoblanadi, nazariya ya’ni ta’limot darajasigacha esa A.P.Vinogradov (1949) ko’targan. XX asrning 20- yillarida mikroelementlarning o’rganishning emission spektrografiya usuli taklif qilindi. Shundan keyin, qishloq xo’jalik hayvonlarida mikroelementlar bilan bog’liq bo’lgan patologiyalar ochilgan. 1.1.1. Makro-, mikro- va ultramikroelementlar haqida tushuncha. Ma’lumki mikroorganizmlarning metobalitik jarayonlardagi funksiyasi ularning biologik faol moddalar va hujayraning genetik apparati tarkibida bo’lishi bilan bog’liq. Shuning uchun ularning ahamiyati haqidagi fikr yuritilganda masalaga fermentativ va gormonal faollikni namoyon bo’lishida shunungdek, biologik makromolekulalarning arxetektonikasi va o’z funksiyasini bajarishida mikroelementlarning rolini aniqlash nuqtai nazaridan yondashish kerak bo’ladi. Bunda, mikroelementlarning roli bo’yicha uch xil jihatni aniqlashga e’tiborni qaratish lozimdir ( 2 . , 7 . , 19 . , 26 . ). 8

1. Oqsil molekulasini faol konformatsion holatda bo’lishini ta’minlash. 2. Ferment, koferment, substrat o’rtasida koordinatsion kompleks hosil qilish. 3. Substrat molekulasining elektron tuzilmasini o’zgartirish. Bu funksiyalar bir - birini inkor qilmay, balki bir vaqtning o’zida amalga oshishi mumkin. Elementlarning hayotiy jarayonlar uchun zaruriyligi to’g’risidagi tavsifni Kotsias bergan. Umuman olganda hayotiy jarayonlar uchun zaruru bo’lgan elementlarni 5 guruhga bo’lish mumkin. (6:,8,12,15) 1. Makroelementlar – tirik organizmlarning tanasining asosiy massasini tashkil qiluvchi va nisbatan past atom massaga ega bo’lgan 11 ta element (H, C, N, O, Na, Mg, P, S, Cl, K, Ca) 2. Fiziologik funksiyasi aniqlangan hayotiy jarayonlar uchun zarur bo’lgan elementlar, ular ancha yuqori atom og’irlikka va tartib raqamiga ega bo’lgan 16 ta element. 3. Fiziologik faol elementlar. Ularning umumiy soni 19 ta. 4. Biologik funksiyaga ega bo’lishi mumkin, lekin hali yetarli o’rganilmagan elementlar. Ularning umumiy soni 32 ta. 5. Hayotiy funksiyaga ega bo’lish ehtimoli kam bo’lgan elementlar. Bu elementlar qatoriga 28 ta element kiradi. Shunday qilib, hozirgi kungacha hayotiy jarayonlarda ishtirok etadigan elementlar jumlasiga jami 78 ta element kirib, rux ular orasida yuqoridagi tasnifga ko’ra ikkinchi guruhga kiradi. Rux haqidagi mulohazalarni davom ettirar ekanmiz, bu element hayotiy jarayonlar uchun zarur bo’lgan 16 ta mikroelementning biri ekanligini aytib o’tishimiz zarur. Ushbu element ham o’simlik, ham hayvon, ham odam organizmida kechadigan biokimyoviy jarayonlarda muhim rol o’naydi. Akademik V.I. Vernadskiy biosferada tarqalgan barcha elementlarni ularni organizmdagi miqdoriga qarab dekadalarga bo’lishni taklif qilgan. 9

1.1.1 jadval Dekada raqami Quruq massaga foiz miqdorda Maxsulot Makroelementlar I 10 O, H II 1 C III 0,1 N, P, K, Ca, Si IV 0,01 Mg, S, Fe, Na, Cl, Al Mikroelementlar V – VII 0,001 – 10 -5 Mn, B, Cu, Zn, Ba, Ni, Rb va boshqalar Ultramikroelementlar VIII – IX 10 -6 – 10 -12 Mo, I, As, Ag, Hg, Au, Pb, Ra va boshqalar 1.1.2. Rux mikroelementining o’rganilish tarixi. Biz bilamizki, mikroelementlar organizmda kam miqdorda uchrasada, lekin organizm uchun muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Mikroelementlar ichda rux tirik organizmda vitaminlar kabi muhim ahamiyatga egadir.70 kgli odam organizmida ruhning miqdori 1,4-2,3 grga teng. Bu organizmdagi temirning miqdoridan 2 marta kam, misning miqdoridan 10-15 marta, marganesning miqdoridan 100 marta ko’pdir. Rux organizmda eng ko’p miqdorda muskullarda, terida, jigarda, sochda va prostata bezida uchraydi, skelet muskullari bu elementga boy,ularga organizmdagi barcha ruxning 62,6 % to’g’ri keladi. Ruxning biologik roli bundan 120 yil odin J.Raulin ruhning organizmning o’sishida ahamiyati kattaligini aniqlanganidan keyin boshlandi. 10

Hayonlar organizmi uchun rux mikroelementinig biologik ahamiyati D. Klein (1940) tomonidan ochilgan edi. (2:, 11 . , 20 . ). Ular rux mikroelementi karbonatdegidrotaza fermentining asosiy tarkibiy qismi ekanligini aniqladilar. K. Underwood hayvonlarda rux yetishmasligi natijasida ularda quyidagicha o’zgarishlar kelib chiqishini aniqlagan: ishtahaning o’zgarishi, ularning hulq- atvoridagi salbiy o’zgarishlar, o’sish jarayoning kechga qolishi, erkaklarda spermotogenezning to’xtashi va buning natijasida jinsiy yetilishning sekinlashuvi, junlarning to’kilishi, limfopeniya va gemotokrit ko’rsatgichining ko’tarilishi. Odamlarda ruxning yetishmasligi holati birinchi bo’lib eronlik aholilarda gipoganodizm va pakanalik sindromi sifatida qayd etilgan edi. Hozirgi kunda rux odam organizmining barcha organ va to’qimalarida uchrashi aniqlangan. Bir sutkada rux odam organizmiga ovqat bilan 13 mg, nafas olganda havo bilan 0,1 gr dan kamroq miqdorda qabul qilinadi va axlat bilan 11 mg, peshob bilan 0,5 mg, ter bilan 0,78 mg miqdorida ajratiladi. Bundan tashqari, bundan 500 yil oldin misrliklar jarohatlarini tuzatish uchun tarkibida rux bor surtmadan foydalanganlar. Bundan taxminan 100 yil oldin, rux tasodifiy holda sichqonlarning kuygan joylaridagi jarohatlar, agar ularning oziq ratsioniga ruxga boy bo’lgan mahsulotlar qo’shilsa, bu jarohatlari tezroq tuzalganligi aniqlangan. Keyinchalik uzoq muddat davomida o’ta sho’r yoki o’ta shirin ozuqa mahsulotlarini iste’mol qililinishi natijasida organizmda rux yetishmovchiligi paydo bo’lishi aniqlangan. 1.2. Ruxning biologik ahamiyati. Rux organizmning barcha organ va to’qimalarida uchraydi. Ayniqsa, hayvonlarda ilon zahri, dengiz hayvonlarining turli to’qimalarida, sut emizuvchilarning ko’z to’r pardasida va ichki sekretsiya bezlarida ko’p miqdorda uchraydi. Hayvonlarning oziqlanishida rux muhim ahamiyatga ega ekanligi G.Bertramon tomonidan isbotlangan ( 1922 ) va Toddom va uning hammualliflari tomonidan tasdiqlangan. (3 . , 10 . , 22:) O. Dell va boshqalar ( 1957 ) rux tovuq skeletining rivvojlanishida muhim vazifani bajarishi to’g’risida aytgan. Ruxning biologik faolligi asosida yotuvchi 11

mexanizm birinchi bo’lib Keylin va Mann tomonidan aniqlangan. Ular rux eritrositlarning karboangidrazalar deb atluvchi fermentlarining tarkibiga kirishini aniqlaganlar. Oradan 15 yil o’tib, B. L. Valler va H. Neurath ( 1955 ) oshqozon osti bezining karboksipeptidaza A fermenti tarkibida ham rux borligini aniqladilar. 1970- yilda yana ko’plab tarkibida rux tutuvchi fermentlar aniqlangan. Shundan keyin tarkibida rux tutuvchi qator fermentlar ochildi. 1.2.1 Rux tutuvchi fermentlar va oqsillar. Biz bilamizki, barcha fermentlar o’z bajaradigan vazifalariga ko’ra 6 ta guruhga bo’lib o’rganiladi. Shu fermentlarning barchasining tarkibida ruh tutuvchi fermentlar mavjuddir. Hozirgi kunda rux har-xil metabolitik jarayonlarda ishtirok etuvchi, xususan uglevodlar, yog’lar, oqsillar va nuklein kislotalarning sintezlanishi va parchalanishida ishtirok etadigan 200 dan ortiq fermentlar tarkibiga rux kirishi aniqlangan. Rux tutuvchi fermentlarning aksariyat ko’p qismi gidrolazalar guruhiga mansubdir va ular 27 ta har xil reaksiyalarni katalizlaydi. Miqdor jihatdan rux tutuvchi fermentlar ko’ligiga ko’ra keying o’rinda liazalar turadi, liazalar guruhiga 20 ta rux tutuvchi fermentlar kiradi. Ularga misol qilib aldolazalar, karbogidrazalar va aminolevuliant degidrot Azalarni ko’rsatish mumkin. 10 dan ortiq rux tutuvchi fermentlarfosfotransferazalar kenja sinfiga kiradi. Masalan: timidinkinaza, nukleotidtransferazalardan RNK va DNK polimerazalar va boshqalar (5 . , 14 . , 8 . ,) 1.2.1. jadval Rux tutuvchi metallofermentlar. Ferment Manba Oksireduktazalar Alkogoldegidrogenaza Achitqi Alkogoldegidrogenaza Umurtqalilar, o’simliklar D-laktatdegidrogenaza Bakteriyalar 12

D-laktatsitoxromreduktaza Achitqi Superoksiddismutaza Umurtqalilar, bakteriyalaralilar Transferazalar Transkarboksilaza Penicillium shermanli Aspartattranskarbamilaza E.coli Fosforglyukomutaza Achitqi RNK-polimeraza Bakteriyalar, viruslar DNK-polimeraza Bakteriofag T4 Merkaptopirruvatsulfidtransferaza E.coli Fosfodiesteraza Ilon zahri Nukleaza P1 Mikroorganizmlar α amilaza Bacillus subtilis α-D-mannozidaza Sutemizuvchilar, o’simliklar Aminopeptidaza Sutemizuvchilar, bakteriyalar Aminotripeptidaza Quyonlar ichagi Dipeptidaza Sutemizuvchilar, bakteriyalar Angiotenzinaza Sutemizuvchilar Prokarboksipeptidaza A Oshqazon osti bezi Karboksipeptidaza A Umurtqalilar, qisqichbaqasimonlar 13

Elastaza Pseudomonas aeruginosa Gidrolazalar 5’ nuleotidaza Bakteriyalar ,limfoblasti plazma Fruktoza1,6-difosfataza Sutemizuvchilar β- laktonaza Bacillus cereus AMF-diaminaza Quyon muskullari Noorganikpirofosfataza Achitqi Nukleotidpirofosfataza Achitqi Liazalar Aldolaza fruktoza-1,6-difosfat Achitqi bakteriyalar Karboangidraza Hayvonlar, o’simliklar, odam Glioksalaza Sutemizuvchilar, achitqi Neytral proteaza Umurtqalilar, zamburug’lar Kollagenaza Sutemizuvchilar, bakteriyalar Aminoatselaza Cho’chqa buyragi Ddigidroorataza Clostridium oroticum Digidroprimidinminogidrolaza Jigar Izomerazalar Fosfomannoza izomerazasi Achitqi Ligazalar mRNK sintetaza E.coli, Bacillus stearothermophilus Piruvatkarboksilaza Achitqi, bakteriyalar Jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, rux mikroelementi qator fermentlar tarkibiga kirar ekan. Ular bakteriyalar, zamburug’lar, o’simlik, hayvon hamda odam orgamizmi to’qimalari tarkibida uchrar ekan. Bundan tashqari rux ba’zi bir fermantlarning enolaza, arginaza, Dekarboksilaza, kornozinazalarning kofermenti vazifasini ham bajaradi. Ko’pchilik fermentlar rux bilan barqaror birikmalar hosil qilmasada, ular rux ionlari ta’sirida faollashadi. Ular qatorida ba’zi 14

bir dekarboksilazalar, glissiley sindepeptidazalar va ichaklar traktining peptidazalari kiradi. Rux δ aminovulin kislotasining degidrotazasi tarkibida ham topilgan. Bu ferment gem biosintezining boshlang’ich davrlarini faollashtiradi. Alkogol degidrogenaza jigarda va boshqa organlarda uchrab, etanol va boshqa birlamchi va ikkilamchi spirtlarni va steroidlarni oksidlaydi. Odam jigaridagi alkogoldegidrogenazaning bir molekulasi tarkibida to’rtta rux atomi bor shuning uchun ham rux bu ferment tarkibida ham katalitik, ham strukturavuy tuzilma rolini bajaradi. Jigardagi alkogoldegidrogenaza spirtlar detoksikatsiyasining birlamchi mexanizmida ishtirok etadi. Qon tarkibidagi qizil qon tanachalari, ya’ni eritrotsitlarda yuqori konsentratsiyada karbonatdegidrotaza fermenti bo’lib, bu ferment CO 2 + H 2 O ↔ H 2 CO 3 reaksiyasini katalizlaydi. Bu ferment nafaqat eritrotsitlarda balki boshqa ko’plab to’qimalarda ham topilgan. Bu ferment bo’lmasa organizmdan CO 2 yetarli miqdorda chiqib ketmaydi va bu hayot uchun xavflidir. Rux oqsillar va nuklein kislotalar sintezida muhim rol o’ynaydi. Rux hozirgi kungacha o’rganilgan 20 dan ortiq nukleotidil transferaza fermetlarining hammasining tarkibiga kiradi. Ruxning transkriptazalar tarkibida mavjudligining ochilishi, konserogenez jarayonlari bilan bog’liqligini aniqlash imkonini berdi. 1.2.1 jadval Ba’zi rux tutuvchi oqsillar va fermentlarning molekulyar tasnifi. 15

Ferment nomi Ajratib olingan manba Moleku ladagi atomlar soni Molekulyar massasi ming birlik Kofaktor Karboangidraza Ho’kiz eritrositlari 1-1,5 30 - Karboksipeptidaza Ho’kizning oshqazonosti bezi 1 34,3 - Laktatdegidrogenaz a Quyon muskuli achitqi 1-2 3 140 90 NAD NAD Glyutomatdegidrog enaza Ho’kiz jigari 2-6 1000 NAD Alkogoldegidrogen aza Ot jigari 2-4 73-64 NAD Malatdegidrogenaz a Mol yuragi 1 40 NAD Aldolaza Achitqi 1 65-70 - Fosfolipaza B.cereus - - - Amilaza B.subtilis 0.5 50 - Proteinaza Ilon zahri 1 26 - DNK-polimeraza E.coli, bakteriofag T4 1-4 109 1.2.2. Ruxning so’rilishi va ajratilishi. 16

Ruxning organizmda so’rilishi : Organizmda ruxning asosiy gomeastazi uning so’rilishi orqali amalga oshiriladi. Ruxning so’rilish jarayoni asosan ingichka ichaklarda amalga oshadi. Rux asosan metallotionin yordamida so’rilib, bu modda ichak shilliq qavati jigar va buyrakda ishlab chiqariladi. ( 7 . , 22: . , 23 . , 28 . , 29 . , 30 . ). G. W. Evans va E. S. Janson mualliflar tomonidan aniqlanishicha, bu modda pankreatik tabiatga egadir. Emizikli bolalarda rux adsorbsiyasida prastoglandin E 2 ishtirok etadi, bu modda asosan ona suti tarkibida bo’ladi, lekin sigir suti tarkibida bo’lmaydi. Ichakdan rux adsorbsiyasiga muhitdagi ozuqa fitonlar ko’p miqdorda va boshqa elemantlar birinchi navbatda kadmiy, mis, kaltsiy ta’sir ko’rsatadi, bu elementlar bilan rux qarama-qarshi munosabatlarga kirishish xususiyatiga egadir. Hayvolarda olib borilgan klinik kuzatishlar va tajribalarda ko’rsatilishicha, rux va temir almashinuvi gameastatik nazorat ostida boshqariladi. Insonlarda va kalamushlarda rux va kaltsiy singari mikroelementlar asosan ingichka ichakda so’riladi. Ruxning so’rilish jarayoni ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichda so’rilish jarayoni uchun energiya sarf bo’ladi, birinchi bosqich tez o’tadi. Ikkinchi bosqich sekin o’tadi va bunda ruxning tashilishi amalga oshiriladi. Hozirga qadar epiteliy shilliq qavatiga o’tadigan ruxning shakli aniqlanmagan. Bu elementning ionli shakli NaCl ning izotonik eritmasi ishtirokida, shuningdek, past molekulyar tabiatli ligandlar yordamida kompleks hosil qilish yo’li bilan so’rilishi aniqlangan. E.D.T.A. ta’sirida ruxning so’rilishi kuchayishi ma’lumdir. Shunday analogik ta’sirga o-oksixinolin ham egadir. Rux E.D.T.A. kompleksi buzilmasdan shilliq qavatdan bo’yinturuq vena orqali so’rilishi amalga oshiriladi. Huddi shuningdek, ozuqa ratsionida oqsillarni ko’p miqdorda iste’mol qilish ham ruxning kuchli so’rilishiga olib keladi. Ozuqa ratsionida kaltsiyning miqdori ko’p bo’lsa, ruxning so’rilishi qiyinlashadi, chunki so’rilish jarayonida ikki valentli elementlar bir - biri bilan raqobat uyushtirish tarzida so’riladi, ruxning so’rilishining qiyinlashuvi masalan, cho’chqalarda parakeratoz kabi patologik holatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Lekin insonlarda kaltsiyning bu faoliyatiga oid ta’siri aniqalanmagan. Bir qancha mualliflar ishlarida yangi tug’ilgan chaqaloqlarda 17

ruxning so’rilishida ona sutining lipidli fraksiyasi ta’sir etishi ko’rsatib o’tilgan. Bunda, asosan ushbu jarayonga almashinmaydigan (essensial) yog’ kislotalari, xususan, birinchi navbatda lipolen kislotasining metabolitlari asosiy rol o’ynashi aniqlangan. Rux kam bo’lgan ozuqalardan bu mikroelementning 85 % i so’riladi. Oddiy ozuqadan hammasi bo’lib 10 – 30 % rux mikroelementi so’rilishi aniqlangan. Har qanday oziqalardan, jumladan yem – xashak o’simliklaridan tashkil topgan oziqalardan ruxning o’zlashtirilish ko’rsatgichi har – xil bo’ladi. Makkajo’xori tarkibidagi ruxning 52 % i, Bug’doynikidan 60 %, no’xatdan va dukkakdoshlardan 66 – 68 % i o’zlashtiriladi. Yarim sintetik kazeindan tashkil topgan ratsionda 18 mg ruxning 83% i o’zlashtiriladi (6: . , 8:, 12:, 15 . , 27 . , 30:, 31 . ). Ruxning organizmda o’zlashtirilishida oziqning sifati va miqdoriy ko’rsatkichi hamda uning tarkibida bo’lgan klechatka miqdori o’z ta’sirini ko’rsatadi. Klechatka ta’sirida ovqat mahsulotlarini oshqozon-ichak tizimi bo’ylab harakatlanishini tezlashtiradi va shu orqali ruxning konsentratsiyasining pasayishiga olib keladi. Shu bilan birga, ruxning so’rilishi jarayoni shamollash kabi patologik holatlarda ham pasayadi, chunki bunda leykositlarda endogen mediator interleykin- 1 (sitokin) ko’payadi va bu xil samara qon plazmasida ruxning miqdorini pasayishiga olib keladi, chunki unda elementning uni zaharlovchi organ jigarda to’planishiga ta’sir qiladi. Bundan tashqari kalamushlarda olib borilgan tajribalarda organizmga temir tanqisligida ruxning so’rilishi Kuchayganligi aniqlangan. Ushbu holat, ruxning hujayra ichidagi transferrin oqsili bilan bog’lanishi natijasida bo’lishi mumkin deb taxmin qilingan. Ruxning ajratilishi: rux organizmda asosan tezak bilan ajratiladi, tezaklar tarkibidagi ruxning asosiy qismi, bu oziqa-yem tarkibidagi o’zlashtirilmagan rux bo’lib, shu bilan birga oshqozon-osti bezi tomonidan ichak yo’liga qayta chiqarilgan rux hisoblanadi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda endogen, ya’ni 18

$oshqozon-ichak yo’liga qayta chiqariladigan ruxning miqdori kunlik 1,5 mg ni tashkil qiladi. Laktasiya davrida ruxning ko’pgina qismi organizmdan sut bilan ajratiladi. Sut tarkibidagi ruxning miqdori 3-8 mg ni tashkil qiladi. Rux kam miqdori siydik bilan ajratiladi: radiaktiv rux bilan o’tkazilgan tajribalar natijasida aniqlanganki, hayvonlar tezaklari bilan ruxning 20%, siydik orqali esa 0.5 % ajratiladi, bu esa o’z navbatida buyrak tomonidan ruxning utilizatsiyalash past ekanligini isbotlaydi. Shu bilan birga, bir xil patologik holatlarda jigar serrozi yoki nefroz holatlarida ruxning siydik yordamida ajralishi 10 barobarga oshib ketadi. Shuningdek, organizmga xelat hosil qiluvchi moddalar yuborilganda, ular rux bilan bog’lanib, ruxli kompleks birikmalarini hosil qiladi va bu birikmalarni siydik orqali ajratilishi kuzatiladi. Ruxning ajratilishi turli xil qon ketishi va turli xil etiologiyaga ega bo’lgan yaralarda ham kuzatiladi. Mushak to’qimalari parchalanganda rux, amonikislotalar va past molekular peptidlar bilan birgalikda organizmdan chiqib ketadi. Rux organizmdan ter orqali ham ajratiladi, ayniqsa, issiq iqlimli o’lkalarda inson organizmidan 1 kunda 5 l ter ajralganda, rux ham yuqori miqdorda ajralishi kuzatiladi. Rosada Amanda ma’lumotlariga ko’ra, inson ter takribida rux miqdori 1.15±0.3 mg/l ni tashkil qiladi, ya’ni ruxning asosiy miqdori suv tarkibida bo’lib, hujayra elementlari bilan bog’langan bo’lmaydi. Rux tanqisligi kuzatilgan insonlarda terda uning miqdori 0.6 - 0.27 mg\l ni tashkil qiladi, ya’ni sog’lom insonlarga nisbatan past miqdorda bo’ladi. Shunday qilib, issiq iqlimli joylarda yashovchi sog’lom insonlarda bir kunda 5mg rux ajraladi , rux tanqisligi kuzatilgan insonlarda esa bir kunda 2mg rux ajraladi. 1.3.Ruxning fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda bajaradigan funksiyalari. Ma’lumki, hayvonlar organizmining tashqi muhit bilan aloqasi organizmga kirib kelgan kimyoviy elementlar orqali amalga oshadi. Hayvonlar organizmida kechadigan modda va energiya almashinuvi ovqat bilan kirib kelgan ozuqa moddalarning miqdori va tarkibi belgilaydi. Bu jarayonlarning jadallik ko’rsatgichi 19$